[low res].pdf

25Nie spod r´ki Söffrensa wyszły prymitywnie ukształtowane,karbowane woluty ujmujàce nadstaw´.Mogà one byç efektem współpracy z Matysem Hankisem,którego stosunkowo znaczny udział w kosztachołtarza wskazywałby na jego rol´ w wykonaniu stolarkiołtarza wielkiego. Z nieporównanie wi´kszà finezjàzostały przez Söffrensa wykreÊlone gładkie, wst´gowe,lekko spłaszczone woluty porastajàce akantemi ozdobione podwieszonym łaƒcuchem ze stopniowo si´zmniejszajàcych, mi´sistych, pełnych kielichów z liÊcilaurowych, ujmujàce nadstaw´ marmurowego ołtarzaÊÊ. Judy Tadeusza i Szymona we Fromborku (około1697). Podobne woluty ujmujà zwieƒczenie ołtarzaÊw. Felicissimy, w zwiàzku z czym mo˝na przypuszczaç,˝e projekt Tylmana pozostawił w tym zakresie w pewnymstopniu wolnà r´k´ rzeêbiarzowi.Konserwatorzy poczynili mnóstwo bł´dów, przymocowujàcelementy ornamentalne, cz´Êciowo zaÊwykonali je od nowa – np. korony w uj´ciu frontalnymi symetrycznym, kokardy mniej przestrzenne i niemalpozbawione karbowania, gałàzki palmowe o zbyt sztywnych,prostych łodygach. Zamieniono miejscami lub odtworzonobukiety w naro˝nikach nad obrazem.Przede wszystkim przekr´cono obramienia otworówna relikwie o 180 stopni, a wi´c wszystkie wieƒce z liÊcilauru albo d´bu pierwotnie narastajàcych ku górze25 Frombork, katedra Wniebowzi´cia NajÊwi´tszej Marii Pannyi Êw. Andrzeja, ołtarz ÊÊ. Judy Tadeusza i Szymona, JohannesSöffrens (atryb.), ok. 1697, fot. M. Wardzyƒski, 2008.26 Warszawa, koÊciół Âwi´tego Krzy˝a, ołtarz ÊÊ. Felicissimyi Genowefy, proj. Tylman van Gameren, wyk. Johannes Söffrens(atryb.), 1704, fot. M. Wardzyƒski, 2010.– zwisajà w dół. Gałàzki laurowe na samym dole osibocznych nie zostały połàczone supłem (wstà˝kà) i niewypełniono wolnego miejsca pod obrazem Ukrzy˝owaniakompozycjà z gałàzek d´bu, oraz nie zrekonstruowanodwóch dekoracyjnych stopni łagodzàcychprzejÊcie od pionowej Êciany retabulum do mensy, coprzy oszcz´dnym w formach współczesnym tabernakulumpozostawia t´ stref´ ra˝àco pustà, podobnie jakw ołtarzu Êw. Felicissimy.Program ołtarza głównegoProgram ideowy ołtarza głównego poÊwi´cony jestapologii zbawczej ofiary Jezusa Chrustusa i Krzy˝aÂwi´tego jako narz´dzia zbawienia. W polu głównymznajduje si´ malarskie przedstawienie Jezusa Chrystusana krzy˝u, opłakiwanego przez Matk´ Bo˝à, Mari´Magdalen´ i Êw. Jana. Ujmujàca je edikula kolumnowaz naczółkiem jest jak portal w fasadzie koÊcielnej, jakàprzypomina architektoniczna, dwukondygnacyjna nastawaołtarzowa. W jej formie zawarta została symbolikasłów Chrystusa, porównujàcego swojà rol´do „bramy zbawienia”: „Ja jestem bramà owiec. Je˝eliktoÊ wejdzie przeze Mnie, b´dzie zbawiony” (J 10, 9).Grupa rzeêbiarska zło˝ona trzech aniołów unosi i prezentujewiernym zgromadzonym w koÊciele Krzy˝ Paƒski,podniesiony spoÊród porzuconych pozostałychnarz´dzi M´ki Paƒskiej, wyobra˝onych w polu naczółkasegmentowego, którego kształt nasuwa na myÊlwzgórze Golgoty. W wieƒczàcym struktur´ trójkàtnymtympanonie, odwzorowujàcym przecie˝ symbol TrójcyÂwi´tej, przedstawiony w półpostaci Bóg Ojciec przyjmujeofiar´ swego Syna, rozkładajàc r´ce i wysyłajàcGoł´bic´ Ducha Âwi´tego. ÂwiatłoÊç słoneczna, napływajàcaprzez okno w tle grupy anielskiej symbolizowałot´ właÊnie akceptacj´ ze strony Niebios.Wàtek dodatkowy tworzà liczne relikwiarze rozmieszczonew owalnych otworach w osiach bocznychgłównej kondygnacji ołtarza, bogato udekorowanesymbolicznymi motywami gał´zi palmy, korony królewskieji wieƒców laurowych, d´bowych i kwietnych,symbolizujàcymi chwał´ m´czeƒskà i „koron´ zbawienia”.Laur jest powzi´tym z tradycji antycznej wyrazemzwyci´stwa i triumfu. Spleciony w wieniec,nakładany był na skronie zwyci´zcy 126 . W ikonografiisepulkralnej symbolika wieƒca (łac. corona) odnosi si´do rzeczy ostatecznych i wskazuje na uzyskanie ˚yciaWiecznego, zgodnie ze słowami Biblii: „Bàdê wierny a˝do Êmierci, a dam ci koron´ ˝ywota (wieniec ˝ycia)”(Ap 2, 10). Symbolik´ rozkwitłych kwiatów wyjaÊniacytat z listu Êwi´tego Pawła: „Bogu niech b´dà dzi´ki,który nam zawsze daje zwyci´stwo w Chrystusiei sprawia, ˝e przez nas rozchodzi si´ wonnoÊç poznaniaBo˝ego po całej ziemi. Zaiste, myÊmy wonnoÊciàChrystusowà dla Boga wÊród tych, którzy sà zbawienii tych, którzy sà pot´pieni. Dla jednych jest to woƒÊmierci ku Êmierci, dla drugich woƒ ˝ycia ku ˝yciu”(1 Kor 2, 14-16). Dekoracja relikwiarzy upewnia,˝e Êwi´ci uzyskali ˝ycie wieczne.Na ramionach naczółka posadowione zostały ponadtodwie postaci kobiece, uosabiajàce dwie CnotyTeologalne z atrybutami: Caritas – MiłoÊç, z dwójkàdzieci i Fides – Wiara, z kielichem eucharystycznym,bez brakujàcego krzy˝a w drugiej r´ce 127 (˝e był tokrzy˝, mo˝na twierdziç na podstawie porównania z bliêniaczymdo Êwi´tokrzyskiego ołtarzem, wykonanymprzez warsztat Thomasa Huttera w Rzeszowie 128 ).Nie stanowià one zatem trójcy cnót jako Wiara, MiłoÊçi Nadzieja (łàcznie z symbolem krzy˝a unoszonego przezanioły), jak ujmował to Sobieszczaƒski. Petrzyk interpretowałznaczenie figur cnót jako miłoÊci do ludziChrystusa – macierzyƒskiej i eucharystycznej 129 .Ołtarz ÊÊ. Felicissimy i GenowefyOłtarz ten, zaprojektowany przez Tylmana z Gameren,wykonany w 1704 r., jest dziełem nale˝àcymdo kanonu sztuki barokowej w Polsce. Karpowicz zwróciłuwag´ na szczególnà wiernoÊç regułom architekturyklasycznej, zwłaszcza w zarysie belkowaniai kapiteli oraz francuskie konotacje dwukolumnowychportyków dostawionych do lica fasady. Rozpatrywałdzieło Tylmana (równie˝ w zakresie dekoracji figuralnej)przede wszystkim w kategoriach przynale˝noÊcido nurtu klasycyzujàcego sztuki czasów Jana III Sobieskiego– do dzieł reprezentujàcych doskonałoÊç proporcji,harmoni´ i przejrzystoÊç formy (concinnitas),osiàgni´tà na wzór dzieł antycznych 130 . Francuskàw genezie form´ struktury analizowano w kontekÊcieprofrancuskich zwiàzków i sympatii dobroczyƒcówzakonu misjonarzy 131 . Podobne stosunkowo płaskieretabula o klasycznej artykulacji i oszcz´dnej dekoracjioraz antykizujàcych statuach Êwi´tych ustawiane26Ołtarze: główny 1699-1700, ÊÊ. Felicissimy i Genowefy1704, Trójcy Âwi´tej i NajÊwi´tszego Sakramentu 1720-172117527były w ciàgu XVII w. w Êwiàtyniach Pary˝a i Francji,a ich wizerunki rozpowszechniały ryciny Jeana Marota,Abrahama Bosse według rysunków Jeana Barbetaz 1633 r., Antoine Pierretza i innych 132 .Nastawa ołtarza Êw. Felicissimy jest dwukondygnacjowa.Szersze pole Êrodkowe głównej kondygnacji,wypełnione w całoÊci ogromnà arkadà obrazu, uj´tejest dwoma ryzalitami w formie dostawionych do Êcianyołtarzowej edikul dwukolumnowych, oraz połówkamianalogicznych edikul cofni´tymi w stosunkudo Êciany retabulum na skrajach nastawy. Kolumnydêwigajà odcinki belkowania, ale jedynie wydatneogzymsowanie przechodzi ponad całà głównà kondygnacjà.W tle za smukłymi korynckimi kolumnami Êcian´artykułujà zdwojone nało˝one pilastry. Mi´dzykolumnami stojà postaci kobiece w powłóczystych szatach.Nadstawa ołtarza, poprzedzona szeregiem czterechfigur niewiast ustawionych na kolumnadzie,zawiera du˝e pole obrazowe w kształcie stojàcego prostokàta,uj´ta jest zdwojonymi nało˝onymi pilasterkami,spływami wolutowymi, wazami i zwieƒczona trójkàtnymtympanonem, które to wertykalne elementydziałajà na rzecz wra˝enia strzelistoÊci i niczym nieprzerwanego– zwłaszcza w Êrodkowej osi ołtarza –ruchu ku górze, ku wieƒczàcemu, adorowanemu przezdwa anioły krzy˝owi z w´˝em miedzianym, widniejàcemuna tle okna.Dotychczas analizowane były trzy rysunki projektoweTylmana z Gameren, lecz uwzgl´dniaç nale˝y jedyniedwa z nich, ukazujàce niewielkie ró˝nice w zakresiestruktury ołtarza, przede wszystkim w liczbie i wariantachrozstawienia kolumn 133 . Ostatecznie nie zostaławprowadzona w ˝ycie wersja nastawy pi´cioosiowej,wpisana w zarys Êciany transeptowej koÊcioła Êwi´tokrzyskiegona rysunku nr 837 recto, bowiem po powi´kszeniujej tak, aby si´gn´ła gzymsem gzymsukoronujàcego Êwiàtyni, osie skrajne (niemal pełne, bozło˝one z kolumn – całej i trzyçwierciowej) musiały uleczredukowaniu do pojedynczej kolumny. W wariancie tegoprojektu po prawej stronie karty rozwa˝ane było27 Warszawa, koÊciół Âwi´tego Krzy˝a, ołtarz ÊÊ. Felicissimyi Genowefy, proj. Tylman van Gameren, wyk. Johannes Söffrens(atryb.), 1704, lewy odcinek belkowania i waza,fot. M. Wardzyƒski, 2010.z kolei wykonanie gł´bokich, przestrzennych edikulczterokolumnowych, ustawionych na rzucie czworoboku.A zatem przeciwnie, ni˝ dotàd przyjmowano, bli˝szywersji ostatecznej jest projekt nr 845, ukazujàcyistniejàce ustawienie kolumn oraz odpowiednio szerszezwieƒczenie, która otrzymało wzbogaconà artykulacj´,odpowiadajàcà rozstawem podporom głównejkondygnacji. Posàgi na ˝adnym z analizowanych projektównie mieszczà si´ pomi´dzy kolumnami, i prawdopodobniedlatego tu otrzymały cokoły, choç ostatecznienie tak wysokie. Natomiast projekt nr 837 rectobli˝szy jest zrealizowanej nastawie w jednej, fundamentalnejkwestii (pomijajàc taki szczegół, jak prostokàtny,a nie kolisty kształt malowidła w nadstawie)– wysmukłoÊç proporcji i wzajemna skala postaci ludzkichi architektury zbli˝ajà jà bardziej do monumentalizmubudowli Êwiatynnej, ni˝ nastawy ołtarzowej.Uwa˝any dotàd za trzecià wersj´ ołtarza Êw. Felicissimyprojekt umieszczony na karcie 852 recto cechujàwłaÊnie niewielkie proporcje kolumn w stosunkudo figur oraz do tabernakulum narysowanego na mensie.Ponadto szereg elementów takich jak uproszczonaartykulacja głównej kondygnacji – brak pilastróww tle kolumn, brak attyki w górnej kondygnacji, czylicokołu pod posàgi, które zastàpione zostały kartuszami,figury przemieszczone poza obr´b nastawy na postumentyscalone ze strefà cokołowà, wreszcie obecnoÊçtabernakulum w miejsce relikwiarza, sà to wszystkocechy analogiczne do projektu ołtarza do koÊciołasakramentek nr 836 recto 134 , pozwalajàce przypuszczaç,˝e projekt na karcie 852 recto odnosi si´jednak do Êwiàtyni sakramentek, której kopuł´ i tamburwykreÊlił Tylman na odwrociu 135 . Nie istnieje zatemprzesłanka, by sàdziç, ˝e architekt projektowałjednoczeÊnie naprzeciwległy do Êw. Felicissimy ołtarzNajÊwi´tszego Sakramentu.126J. Pierio Valeriano, Hieroglyphica sive de sacris Aegyptiorum,Basileae 1567 s. 635-638 (Liber L: De Lauro: Victoria i AuthoritasImperialis & triumphalis honos); Dorothea Forstner, Świat symbolikichrześcijańskiej. Leksykon, Warszawa 2001, s. 177-178 (Wawrzyn)i s. 435-440 (Wieniec i korona).127Ewa Zapolska, Cnoty teologalne i kardynalne, Kraków 2000,s. 33 i 41-60.128Jakub Sito, Thomas Hutter (1696-1745), rzeźbiarz późnego baroku,Warszawa-Przemyśl 2001, s. 185-187.129Petrzyk 1920, s. 110.130Karpowicz, por. literatura w przypisie 1.131Kowalczykowa 1975, s. 74; Karpowicz 1993, s. 137.132Frédéric Cuisinié, Le Saint des Saints..., s. 124-131; Sito 2010,s. 147-148, il. 146-148.133Mossakowski 1974, il. 266-268; Święto baroku 2009,poz. kat. 104-105, s. 298-301.134Mossakowski 1964, il. 23 na s. 242.135Projekt 852 recto publikował Mossakowski bez komentarza w artykuleo kościele Sakramentek (Mossakowski 1964, il. 29 na s. 248), późniejjednak włączył go do grupy projektów związanych z kościołem św. Krzyża.