[low res].pdf

Iwona M. Dacka-Górzyńska, IH PANPami´ç zakl´taw kamieniach –epitafia w koÊcieleÊw. Krzy˝aw WarszawieWarszawski koÊciół Êw. Krzy˝a posiadabogaty zespół inskrypcji, niejednorodnypod wzgl´dem chronologicznym i funkcjonalnym1 . Wchodzàc do koÊcioła górnego,widzimy XIX-wieczne tablice pamiàtkowe,które tworzà niejako „panteon polskiej inteligencji”2 , osobnà grup´ stanowià współczesneinskrypcje poÊwi´cone uczestnikomwalk drugiej wojny Êwiatowej i ofiarom komunizmu,uwag´ zwracajà tak˝e pomnikinagrobne biskupa poznaƒskiego MichałaBartłomieja Tarły i prymasa Michała Radziejowskiego.Mało kto wie, ˝e koÊciółdolny kryje nisze grobowe fundatorów,arystokracji, ziemiaƒstwa. Najstarsze pochówkinajbardziej znanych rodzin dawnejRzeczypospolitej miały miejsce ju˝w koƒcu XVII w. Jest to tak˝e miejsceostatniego spoczynku gospodarzy koÊcioła– Zgromadzenia Ksi´˝y Misjonarzy Âwi´tegoWincentego ∫ Paulo, osadzonegow koÊciele dzi´ki staraniom królowej LudwikiMarii Gonzagi w 1653 r. 3 . Tu tak˝echowano, sprowadzone razem z misjonarzami,Siostry Miłosierdzia (szarytki), którychzadaniem stała si´ pomoc Ksi´˝omMisjonarzom w słu˝bie bliêniemu, przedewszystkim praca w szpitalach i przytułkach4 .Korpus inskrypcji Êwi´tokrzyskich poniósł du˝estraty w wyniku dewastacji wojennych. Cz´Êç epitafiównie zachowała si´. Po wojnie niektóre napisy zostałyodtworzone, doszło te˝ wiele nowych, ponadtokoÊciół co pewien czas wzbogaca si´ o kolejne epitafia.W ostatnim czasie prawie wszystkie tablice pamiàtkowei nagrobne zostały gruntownie odrestaurowane.Trwajàce w koÊciele prace konserwatorskie wydobyłyna Êwiatło dzienne kilka tablic doskonale zachowanychoraz wiele destruktów.Informacji o tablicach zaginionych dostarczajà publikacjesprzed 1939 r., XIX-wieczna prasa, zdj´cia archiwalne5 . Niezwykle cennym êródłem dla odtworzeniapierwotnego korpusu inskrypcji sà parafialne metrykizmarłych prowadzone od 1670 r. 6 . Majà one jeszczejednà wartoÊç – pozwalajà odtworzyç ciàgi genealogiczneznanych rodzin, których genealogia, wydawałobysi´, jest rozpoznana i opracowana. Równie˝ istotnymêródłem, które ukazuje kràg dobroczyƒców ko-Êcioła, pochowanych nast´pnie w Êwiàtyni, jest Ksi´gaOfiar na rzecz koÊcioła Êw. Krzy˝a w Warszawie 7 .Niniejszy tekst, z racji ograniczeƒ formalnych, nie zawierainformacji o wszystkich epitafiach Êwi´tokrzyskich.W tak krótkiej prezentacji chciałabym zwróciçuwag´ na najstarsze napisy oraz na te, które majà znaczeniedla naszej kultury i pami´ci narodowej. Mianemepitafium okreÊlam wszystkie napisy poÊwi´cone zmarłym,umieszczone w miejscach pochówku (nisze grobowe,katakumby), jak i napisy znajdujàce si´ na płytachufundowanych specjalnie dla uczczenia pami´ci zmarłejosoby, pełnià one niekiedy funkcje symbolicznychgrobowców (cenotafów). Ponadto termin epitafiumstosuj´ do pomnika architektonicznego i towarzyszàcychmu inskrypcji. W przypadku tych ostatnich nierozpatruj´ ich form gatunkowych. Interesujà mniefunkcje, jakie te napisy pełniły, komu i z jakiego powodubyły dedykowane.Gros epitafiów znajdujàcych si´ w koÊciele górnymzostało wykonanych z marmuru, ich kształt plastycznynawiàzuje do form architektury klasycznej – tabliceograniczajà kolumny, lub półpilastry, zwieƒczenie makształt tympanonu z krzy˝em lub owalnym portretemzmarłej osoby, czasami w tym miejscu pojawia si´ symbolikawanitatywna, jak urna z pochodnià etc. Zró˝nicowanyjest tak˝e poziom artystyczny epitafiów.Z pewnoÊcià wyró˝niajà si´ te autorstwa AndrzejaPruszyƒskiego, oraz dwa najstarsze pomniki groboweRadziejowskiego i Tarły. W tym miejscu warto jeszczezwróciç uwag´ na znacznà liczb´ herbów towarzyszàcychepitafiom.Wi´kszoÊç napisów ma charakter komemoratywny,oddajà one „imiona cnót i czynów osoby zeszłej” 8 . Kilkainskrypcji ma charakter konsekracyjno-erekcyjny,upami´tniajà fundacj´ i konsekracj´ koÊcioła, ołtarzy,relikwii oraz wspominajà osoby fundatorów. Tu nale˝ywymieniç tablic´ powstałà prawdopodobnie w 1694 r.,umieszczonà po lewej stronie ołtarza ÊÊ. Felicissimyi Genowefy, upami´tniajàcà dobroczyƒc´ koÊciołabiskupa chełmiƒskiego i opata paradyskiego KazimierzaSzczuk´ herbu Grabie (1622-1694) 9 . Inskrypcjazostała umieszczona na płaszczu ksià˝´cym, zwieƒczonymkartuszem z herbem Grabie, nakrytym kapeluszemkardynalskim z szeÊcioma chwostami po bokach.O konsekracji ołtarzy w koÊciele dolnym 20.03.1695przez Jana Kryszpina-Kirszensteina biskupa ˝mudzkiegoinformuje tablica wmurowana w lewà Êcian´ nawygłównej koÊcioła dolnego. Konsekracj´ koÊcioła górnegoi ołtarza wielkiego 14.10.1696 r. oraz fundacje kardynałaMichała Radziejowskiego upami´tnia inskrypcjaumieszczona na rozpostartym płaszczu ksià˝´cym,zwieƒczonym herbem Junosza z oznakami godnoÊcikoÊcielnych – kapeluszem kardynalskim z szeÊcioma1Pami´ç zakl´ta w kamieniach – epitafia w koÊciele Êw. Krzy˝a w Warszawie2372345chwostami po bokach. Napis umieszczono w Êcianiepółnocnego ramieniu transeptu, przy ołtarzuNajÊwi´tszego Sakramentu 10 . 28.10.1696 r. biskupinflancki i piltyƒski Mikołaj Popławski dokonał konsekracjipozostałych ołtarzy w koÊciele górnym. Informujeo tym inskrypcja umieszczona na marmurowej tablicyw korytarzu prowadzàcym do zakrystii. W 1756 r.nad wejÊciem do koÊcioła wmurowano tablic´ informujàcào zakoƒczeniu budowy koÊcioła i udziale w przedsi´wzi´ciukrólów Jana III Sobieskiego i Augusta IIIWettina 11 .Na osobnà uwag´ zasługuje pomnik grobowyMichała Stefana Radziejowskiego i nagrobek MichałaBartłomieja Tarły.Dla zmarłego w 1705 r. w Gdaƒsku prymasa Radziejowskiego,dzi´ki pozostawionym legatom, w latach1719-1722 misjonarze warszawscy wznieÊli wspaniałypomnik, projektu głównego wówczas architektaWarszawy – Carla Antonia Baya 12 . Ten asymetrycznypomnik daje złudne wra˝enie harmonii, symetrii, równowagiale tylko wówczas, gdy widz oglàda go z ukosa.Nagrobek przypomina scen´ teatralnà, na którejumieszczono postaç prymasa oranta, poni˝ej zamieszczonorozbudowanà inskrypcj´. Oprawa architektonicznazostała wykonana z czarnego d´bnickiegomarmuru, kapitele kolumn i godło herbowe z marmurubiałego, natomiast figura prymasa z wyzłoconegodrewna lipowego 13 . Pod pomnikiem zło˝ono ciało zmarłego,zaÊ serce w koÊciele Karmelitów Bosych na KrakowskimPrzedmieÊciu. Z obszernej inskrypcji dowiadujemysi´ o odbyciu przez Radziejowskiego studiów1 Tablica upami´tniajàcà Kazimierza Szczuk´ h. Grabie,dobroczyƒc´ koÊcioła biskupa chełmiƒskiego i opata paradyskiego,fot. P. Jamski, 2010.2 Tablica upami´tniajàca konsekracj´ ołtarzy w koÊciele dolnymdokonanà 20.03.1695 r. przez biskupa ˝mudzkiegoJana Kryszpina-Kirszensteina, fot. P. Jamski, 2010.3 Tablica upami´tniajàca konsekracj´ koÊcioła górnegoi ołtarza wielkiego 14.10.1696 r. oraz fundacje kardynałaMichała Radziejowskiego, fot. P. Jamski, 2010.4 Tablica upami´tniajàca konsekracj´ pozostałych ołtarzyw koÊciele górnym dokonanà 28.10.1696 r. przez biskupainflanckiego i piltyƒskiego Mikołaja Popławskiego,fot. S. Górzyƒski, 2010.5 Tablica inskrypcyjna w nagrobku prymasaMichała Radziejowskiego (zm. 1705), fot. J. Sito, 2010.6 Tablica nagrobna biskupa poznaƒskiego Michała BartłomiejaTarły CM (zm. 1715), fot. P. Jamski, 2010.61Ostatnim opracowaniem tego zagadnienia jest praca:I.M. Dacka-Górzyńska, S. Górzyński, Inskrypcje i herby w kościeleśw. Krzyża w Warszawie, Warszawa 2010. W artykule podobnie jaki w książce nie uwzględniono tzw. „małej epigrafiki” towarzyszącejobrazom i paramentom kościelnym.2A. Biernat, Dziewiętnastowieczne napisy epigraficzne na ziemiachKrólestwa Polskiego, Wrocław 1987, s. 140-141.3Zgromadzenie Księży Misjonarzy zostało założone w 1625 r. we Francjiprzez św. Wincentego à Paulo (zm. 1660) (Congregatio Missionis – CM).Ludwika Maria Gonzaga sprowadziła misjonarzy na ziemie polskie w 1651 r.Zadaniem zgromadzenia była katechizacja wiernych, kształcenieduchowieństwa i opieka nad chorymi. W 1772 r. Polska Prowincjaliczyła 30 domów i 252 misjonarzy, zob. S. Rospond CM, Rola kościołaśw. Krzyża w Warszawie w dziejach Polskiej Prowincji ZgromadzeniaKsięży Misjonarzy w XVII i XVIII-wiecznej Polsce, [w:] KsięgaPamiątkowa. Kościół Świętego Krzyża w Warszawie w trzechsetnąrocznicę konsekracji, red. T. Chachulski, Warszawa 1996, s. 27, 31-32.4Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo SłużebnicUbogich (szarytek) założono we Francji w 1633 r. Pierwsze siostrysprowadziła do Polski Ludwika Maria Gonzaga w 1652 r. Pracowaływ założonych przez księży misjonarzy szpitalach: Świętokrzyskim,św. Rocha, Dzieciątka Jezus. Od 1659 r. otrzymały własną siedzibę,przy ul. Tamka, gdzie do dzisiaj mieści się dom centralny WarszawskiejProwincji Sióstr Miłosierdzia, dla którego przyjęła się nazwa DomCentralny św. Kazimierza. Poza zarządem, w miejscu tym znajdował sięnowicjat i „dom spokojnej starości” dla sióstr, zakład dla sierot (do 1944r.), szkoła dla dziewcząt (1693-1824) i szkoła powszechna dla sierot(1918-1949), zob. S.H.A. Jurczak SM, Siostry Miłosierdziaśw. Wincentego à Paulo w parafii św. Krzyża w Warszawie,[w:] Księga pamiątkowa…, s. 233, 238- 243.5Zob. m.in. F.M. Sobieszczański, Kościół Śto-krzyzki w Warszawie,[w:] „Tygodnik Ilustrowany”, nr 213 z 14.11.1863; L. Petrzyk, Kościółśw. Krzyża w Warszawie, Warszawa 1920; Pamiątki miasta Warszawy,wyd. E. Szwankowski, t. II, Warszawa 1949, s. 75-78. Zbiór wycinkówz XIX-wiecznej prasy warszawskiej zob. Archiwum Państwowem.st. Warszawy: Zbiór Korotyńskich sygn. V-44-46, Zbiór WaleregoPrzyborowskiego, t. I-XXXVI. Zdjęcia archiwalne publikuje NarodoweArchiwum Cyfrowe www.audiovis.nac.gov.pl.6Archiwum Parafii św. Krzyża w Warszawie, Księgi zmarłych z lat 1670-1807 (Libri Defunctorum), dalej cyt. LD. Pełną parafialną rejestracjęmetrykalną oraz źródła komplementarne wykorzystał C. Kuklo w pracyp.t. Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, Białystok 1991. Ponadtow Archiwum m.st. Warszawy przechowuje się kompletną dokumentacjęXIX-wiecznych akt stanu cywilnego parafii św. Krzyża.7Kraków, Archiwum Czasopisma „Nasza Przeszłość”,Liber Eleemosynae…, dalej cyt. LE.Dziękuję Panu dr. Jakubowi Sito za udostępnienie tych archiwaliów.8Cyt. za A. Biernat, op. cit., s. 23.9Dzięki ofiarom wnoszonym przez Szczukę, przy kościele św. Krzyżaw 1668 r. rozpoczęto budowę seminariów dla alumnów diecezjalnych i dlaprzyszłych misjonarzy, zob. S. Rospond CM, op. cit., s. 31; LE, k. 5.10Przekład inskrypcji: Najdostojniejszy i Najczigodniejszy Pan Michał/tytularny Santa Maria Della Pace Świętego Kościoła Rzymskiego Prezbiter/kardynał Radziejowski, arcybiskup gnieźnieński, dygnitarz kościelny,/Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego Prymas,/ PierwszyKsiążę i wówczas Wice-król/ kościół ten pod wezwaniem św. Krzyża przezksięży Zgromadzenia Misjonarzy/ od fundamentów częścią ze składekdobroczyńców,/ częścią z własnych funduszy wzniesiony,/ a następnieołtarz wielki,/ zawierający w sobie relikwie śś. Abundiusza i Felicissimymęczenników,/ uroczyście Roku Pańskiego 1696 dnia zaś 14 październikakonsekrował/ i dzień niedzieli bezpośrednio poprzedzającej świętośw. Michała Archanioła/ jako rocznicę obchodów konsekracji ustanowił./Na wieczną rzeczy pamiątkę dla najhojniejszego dobroczyńcy/ pomnikwdzięczności księżą Zgromadzenia Misjonarzy Domu Warszawskiegopołożyli./ Józef Bellotti Włoch całej budowy architekt, cyt. za K. Dobrska,Z dziejów kościoła św. Krzyża 1510-1995. Kalendarium, [w:] Księgapamiątkowa…, s. 161.11Jest to najczęściej cytowana inskrypcja świętokrzyska,zob. F.M. Sobieszczański, op. cit.; L. Petrzyk, op. cit., s. 97, F.K. Kurowski,op. cit., s. 75; E. Kowalczykowa, Kościół św. Krzyża, Warszawa 1975,s. 34; S. Ciepłowski, Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w.,Warszawa 1987, s. 102; H. Cieszkowska, K. Kreyser, Gaudium in litteris,czyli radość z odczytywania napisów. Przechadzki po Warszawie,[Warszawa 1993], s. 122; K. Dobrska, op. cit., s. 161.12A. Rachuba, Radziejowski Augustyn Michał Stefan, [w:] PSB, t. XXX,Wrocław 1987, s. 66-76. Wg J. Kowalczyka projektantem był krakowskiarchitekt Kasper Bażanka; por. M. Karpowicz, Wartości artystycznekościoła św. Krzyża, [w:] Księga Pamiątkowa…, s. 143-146.13Ibidem, s. 146-147; idem, Piękne nieznajome. Warszawskiezabytki XVII i XVIII wieku, [Warszawa] 1986, s. 147-170.