agkyra_47-2008

Δ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η Ι Ε Ρ Α Σ Μ Η Τ Ρ Ο Π Ο Λ Ε Ω Σ Ι Ε Ρ Α Π Υ Τ Ν Η Σ Κ Α Ι Σ Η Τ Ε Ι Α Σ 

Ἄγκυρα 

Ἐλπίδος 

Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ Β ΄ Τ Ε Υ Χ Ο Σ 4 7 Ν Ο Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ – Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ 2 0 0 8

Περιεχόμενα 

σελ. 

Πατριαρχική Ἀπόδειξις ἐπί τοῖς Χριστουγέννοις ............................................................. 3-4 

Ποιμαντορική Ἐγκύκλιος ἐπί τοῖς Χριστουγέννοις ................................................... 5-7 

«∆ιαβάζοντας» τήν εἰκόνα τῶν Χριστουγέννων, 

Παταπίου Μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου ................................................................... 8-11 

Ἡ Γέννηση τοῦ Χριστοῦ, ὁ βασιλιάς Ἡρώδης καί ἡ σφαγή τῶν νηπίων, 

Ἐμμανουήλ Λουκάκη ..............................................................................................12-16 

Ὁ θάνατος τῆς ὕλης: αἰτία πένθους ἤ ἀγαλλιάσεως;, 

Ἠλία Κουρούμαλη ................................................................................................... 17-25 

Ἡ Μονή τῆς Κυρίας Ἀκρωτηριανῆς ἤ Τοπλοῦ Σητείας, 

Μιχαήλ. Γ. Καβουλάκη .......................................................................................... 26-28 

∆αμασκηνός ὁ Ἁγιοβασιλειάτης, 

Ἀντωνίου Στιβακτάκη ........................................................................................... 29-38 

Ἀπόστολος Παῦλος-Ἁγία Γραφή καί ὁ Ἱερός Χρυσόστομος, 

Ἀποστόλου Ν. Μπουρνέλη .................................................................................... 39-42 

Ἡ διά Χριστόν σαλότητα, 

Σταύρου Χριστοδουλάκη ........................................................................................ 43-46 

Σκαλιωτῶν μνήμη, 

Ἐμμανουήλ Κουτσαντωνάκη ................................................................................ 47-53 

Ἀπό τή ζωή τῆς Μητέρας Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, 

Ἐλευθερίου Χρυσοχόου ......................................................................................... 54-55 

Ἀπό τή ζωή τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας, 56-63 

Ἄγκυρα Ἐλπίδος 

∆ιμηνιαῖο Ὀρθόδοξο Περιοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. 

Περιόδος Β΄, Τεῦχος 47, Νοέμβριος–∆εκέμβριος 2008. 

Ἰδιοκτήτης: Ἱερά Μητρόπολις Ἱεραπύτνης καί Σητείας. 

Ἐκδότης-∆ιευθυντής, Ὑπεύθυνος κατά νόμο: Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης 

καί Σητείας κ. Εὐγένιος. 

Ἠλεκτρονική στοιχειοθεσία: Σταῦρος Κακοδειπνάκης, Γραμματεύς Ἱ. Μητροπόλεως. 

Ἐπιμέλεια ὕλης, ἠλεκτρονική σελιδοποίηση, προετοιμασία ἐκτύπωσης: Ἀρχιμ. Κύριλλος 

∆ιαμαντάκης, Πρωτοσύγκελλος Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. 

∆ιεύθυνση: Φιλοθέου Α΄ 8, 722 00 Ἱεράπετρα. Τηλέφωνο: 28420 22400/22786, 

FAX: 28420 89653 / Web Site: www.imis.gr / E-mail: angira@otenet.gr 

Κωδικός Ταχυδρομείου: 6155. Ἐκτύπωση: Γραφικές Τέχνες «ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ», Ἡράκλειο. 

Τό περιοδικό ἀποστέλλεται δωρεάν. Προαιρετικές εἰσφορές καί ἐμβάσματα. 

Ἐξώφυλλο: Ἡ Γέννησις· σύγχρονη τοιχογραφία τοῦ ἁγιογράφου Ἐμμ. Μπετεινάκη, ἀπό τό 

Ἐπισκοπικό Παρεκκλήσιο τοῦ Ὁσίου Ἰωάννου τοῦ Ἐρημίτου Ἱεράπετρας.

Πατριαρχική Ἀπόδειξις 

ἐπί τοῖς Χριστουγέννοις 

Β Α Ρ Θ Ο Λ Ο Μ Α Ι Ο Σ 

ΕΛΕῼ ΘΕΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ 

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ 

ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ 

ΠΑΝΤΙ Τῼ ΠΛΗΡΩΜΑΤΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 

ΧΑΡΙΝ, ΕΛΕΟΣ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΝ 

ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΕΝ ΒΗΘΛΕΕΜ ΓΕΝΝΗΘΕΝΤΟΣ 

ΣΩΤΗΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ 

* * * 

Ἀδελφοὶ καὶ τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά, 

Ανέτειλεν ἡ μεγάλη καὶ ἁγία ἡμέρα τῶν 

Χριστουγέννων, ἡ μητρόπολις, δηλ. ἡ μήτηρ 

καὶ ρίζα ὅλων τῶν ἑορτῶν, καὶ μᾶς 

συγκαλεῖ ὅλους εἰς πνευματικὴν ἀνάτασιν καὶ συνάντησιν μετὰ τοῦ νηπιάζοντος 

δι᾽ ἡμᾶς Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν. 

«Εὐδοκίᾳ τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός», ὅπως ὑπογραμμίζει ὁ ἱερὸς Ἰωάννης ὁ ∆αμασκηνός, 

«ὁ μονογενὴς Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ καὶ Θεός, ὁ ὤν εἰς τὸν κόλπον τοῦ Πατρός, 

ὁ ὁμοούσιος τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι, ὁ προαιώνιος, ὁ ἄναρχος», συγκαταβαίνει 

πρὸς ἡμᾶς τοὺς δούλους Του «καὶ Θεὸς ὤν τέλειος, ἄνθρωπος τέλειος γίνεται, 

καὶ ἐπιτελεῖται τὸ πάντων καινῶν καινότατον, τὸ μόνον καινὸν ὑπὸ τὸν ἥλιον» 1 . 

Ἡ ἐνσάρκωσις αὐτὴ τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ δὲν εἶναι ἕνας συμβολισμός, ὅπως αἱ ἐνσαρκώσεις 

τῶν ποικιλωνύμων «θεῶν» τῆς Μυθολογίας, ἀλλὰ μία πραγματικότης, ἡ 

ὄντως νέα πραγματικότης, τὸ μόνον νέον ὑπὸ τὸν ἥλιον, ἡ ὁποία ἔγινεν εἰς συγκεκριμένην 

ἱστορικὴν στιγμήν, ἐπὶ τοῦ Αὐτοκράτορος Ὀκταβιανοῦ Αὐγούστου, περὶ 

τὸ 746 (μὲ τὰ νέα ἀστρονομικὰ δεδομένα) ἀπὸ κτίσεως Ρώμης, ἐν μέσῳ συγκεκριμένου 

λαοῦ, τοῦ Ἰουδαϊκοῦ, «ἐξ οἴκου καὶ πατριᾶς ∆αβίδ» 2 , εἰς συγκεκριμένον τόπον, 

τὴν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας, καὶ μὲ πολὺ συγκεκριμένον σκοπόν: «Αὐτὸς ἐνηνθρώπησεν 

ἵνα ἡμεῖς θεοποιηθῶμεν» 3 , κατὰ τὴν ἐπιγραμματικὴν ἔκφρασιν τοῦ Μεγάλου 

Ἀθανασίου. 

Τὸ γεγονὸς αὐτὸ τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ-Λόγου μᾶς δίδει τὴν δυνατότητα 

νἀ φθάσωμεν εἰς τὰ ἀκρότατα τῶν ὁρίων μας, τὰ ὁποῖα δὲν ταυτίζονται οὔτε μὲ τὸ 

«καλὸν κἀγαθὸν» τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, οὔτε μὲ τὴν «ἀρετὴν» καὶ «δικαιοσύνην» 

τῶν φιλοσόφων, οὔτε μὲ τὴν γαλήνην τῆς βουδδιστικῆς «νιρβάνα», οὔτε μὲ τὴν ὑπέρβασιν 

τῆς «εἱμαρμένης» ἤ τοῦ λεγομένου «κάρμα» διὰ θρυλουμένων συνεχῶν μεταλλάξεων 

μορφῶν ζωῆς, οὔτε μὲ τὴν «ἁρμονίαν» τῶν δῆθεν ἀντιθετικῶν στοιχείων 

κάποιας φαντασιώδους «ζωτικῆς δυνάμεως», οὔτε μὲ κάτι ἄλλο, ἀλλὰ εἶναι 

ἡ ὀντολογικὴ ὑπέρβασις τῆς φθορᾶς καὶ τοῦ θανάτου διὰ τοῦ Χριστοῦ, ὁ ἐγκεντρι-


σμός μας εἰς τὴν θείαν ζωὴν καὶ δόξαν Του, καὶ ἡ κατὰ χάριν ἕνωσίς μας δι᾽ Αὐτοῦ 

μετὰ τοῦ Θεοῦ Πατρὸς ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι. Αὐτὰ εἶναι τὰ ἔσχατα ὅριά μας: Ἡ προσωπικὴ 

ἕνωσις μετὰ τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ! Καὶ ἡ Γέννησις τοῦ Χριστοῦ δὲν μᾶς ὑπόσχεται μίαν 

χιμαιρικὴν μακαριότητα ἤ μίαν ἀφῃρημένην αἰωνιότητα, ἀλλὰ μᾶς προσφέρει «εἰς 

τὸ χέρι» τὴν δυνατότητα τῆς προσωπικῆς μετοχῆς εἰς τὴν θείαν ζωὴν καὶ τὴν ἀγάπην 

τοῦ Θεοῦ, εἰς μίαν ἀτελεύτητον κλιμάκωσιν! Μᾶς χαρίζει τὴν δυνατότητα ὄχι 

μόνον «ἵνα τὴν υἱοθεσίαν ἀπολάβωμεν» 4 ἀλλὰ καὶ «θείας κοινωνοὶ φύσεως» 5 νὰ 

ἀναδειχθῶμεν. 

Βεβαίως μέσα εἰς τὴν παγκόσμιον σύγχυσιν καὶ κρίσιν τῶν ἡμερῶν μας αἱ ἀλήθειαι 

αὐταὶ ἠχοῦν παράξενα. Ἡ ἐλπὶς τῶν περισσοτέρων ἀνθρώπων, ἐναποτεθεῖσα 

εἰς ἐνδοκοσμικὰς «θεότητας», διαψεύδεται καθημερινῶς κατὰ τρόπον οἰκτρόν. Τὸ 

ἀνθρώπινον πρόσωπον ταπεινοῦται καὶ συνθλίβεται ἐν μέσῳ ἀριθμῶν, μηχανημάτων, 

ὑπολογιστῶν, χρηματιστηρίων καὶ ποικιλοχρώμων σημαιῶν κενῆς ἰδεολογικῆς εὐκαιρίας. 

Ἡ φύσις περιυβρίζεται. Τὸ περιβάλλον συμπάσχει. Οἱ νέοι ἀπογοητεύονται καὶ 

ἐξεγείρονται διαμαρτυρόμενοι διὰ τὴν ἀδικίαν τοῦ παρόντος καὶ τὴν ἀβεβαιότητα 

τοῦ μέλλοντος. «Σκότος, γνόφος, θύελλα, φωνὴ μεγάλη» 6 ἐπικρατεῖ εἰς τὸν κόσμον 

μας καὶ δίδεται ἡ ἐντύπωσις ὅτι ἀπειλεῖται νὰ ἀποκρυβῇ τὸ φῶς τῆς ἐν Βηθλεὲμ ἀνατελλούσης 

ἐλπίδος καὶ νὰ καλυφθῇ ὁ ἀγγελικὸς ὕμνος τῆς παγκοσμίου χαρᾶς: «∆όξα 

ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία» 7 . Ὅμως, ἡ Ἐκκλησία, 

καλοῦσα τοὺς πάντας εἰς σώφρονα περισυλλογήν, ἐπανεκτίμησιν τῶν ἐν τῷ βίῳ προτεραιοτήτων 

καὶ ἀναζήτησιν εἰς τὸ πρόσωπον τοῦ ἑκάστοτε «ἄλλου» τὰ ἴχνη τῆς 

ἀξίας παντὸς σεβασμοῦ εἰκόνος τοῦ Θεοῦ, δὲν θὰ παύσῃ νὰ καταγγέλλῃ μὲ ὅλην τὴν 

δύναμιν ποὺ τῆς χαρίζει ἡ ὑπερδισχιλιετὴς ἐμπειρία της ὅτι τὸ ἐν τῇ φάτνῃ τῆς Βηθλεὲμ 

ἀνακείμενον Παιδίον εἶναι «ἡ ἐλπὶς πάντων τῶν περάτων τῆς γῆς», εἶναι ὁ 

Λόγος καὶ ἡ ἐντελέχεια τῆς ζωῆς, εἶναι ἡ λύτρωσις, τὴν ὁποίαν ἀπέστειλεν ὁ Θεὸς 

εἰς τὸν λαόν Του, τοὐτέστιν εἰς ὁλόκληρον τὴν ἀνθρωπότητα. 

Ταῦτα ἐν ἀγάπῃ πολλῇ ἀπὸ τῆς μαρτυρικῆς καθέδρας τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει 

Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας εὐαγγελιζόμενοι πρὸς τὰ ἀνὰ τὸν κόσμον 

τέκνα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καὶ πρὸς πάντα θεοδιψῆ ἄνθρωπον, ἐπικαλούμεθα 

ἐπὶ πάντας τὴν εὐδοκίαν, τὴν εἰρήνην, τὴν χάριν καὶ τὴν σωτήριον δωρεὰν 

τοῦ δι᾽ ἡμᾶς τοὺς ἀνθρώπους καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν κατελθόντος ἐκ 

τῶν οὐρανῶν, καὶ σαρκωθέντος ἐκ Πνεύματος Ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς Παρθένου, καὶ 

ἐνανθρωπήσαντος Μονογενοῦς Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, ᾯ ἡ δόξα, τὸ κράτος, ἡ τιμὴ καὶ ἡ 

προσκύνησις, σὺν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι, εἰς τοὺς αἰῶνας. 

Φανάριον, Χριστούγεννα ͵βη´ 

† Ὁ Κωνσταντινουπόλεως ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ 

∆ιάπυρος πρὸς Θεὸν εὐχέτης πάντων ὑμῶν 

[1] Ἔκδοσις Ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, ΕΠΕ 1, σελ. 282, [2] Λουκ. 2: 4., [3] Περὶ Ἐνανθρωπήσεως, 

ΕΠΕ 1, σελ. 366, [4] Γαλ. 4: 5, [5] Β΄ Πέτρ. 1: 4, [6] ∆ευτερ. 4: 11, [7] Λουκ. 2: 14.

Ποιμαντορική Ἐγκύκλιος 

ἐπί τοῖς Χριστουγέννοις 

† Ε Υ Γ Ε Ν Ι Ο Σ 

ΕΛΕῼ ΘΕΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ 

ΙΕΡΑΠΥΤΝΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ 

Τῼ ΙΕΡῼ ΚΛΗΡῼ ΚΑΙ Τῼ ΘΕΟΦΡΟΥΡΗΤῼ ΛΑῼ 

ΤΗΣ ΑΓΙΩΤΑΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ 

ΙΕΡΑΠΥΤΝΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ 

ΧΑΡΙΝ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΝ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΕΝ ΒΗΘΛΕΕΜ 

ΤΕΧΘΕΝΤΟΣ ΣΩΤΗΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ 

Γινώσκετε γάρ τήν χάριν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, 

ὅτι δι᾽ ἡμᾶς ἐπτώχευσε πλούσιος ὤν, ἵνα ὑμεῖς τῇ ἐκείνου πτωχείᾳ 

πλουτήσητε» (Β´ Κορ. 8,9). 

Μυστήριον ξένον και παράδοξον βλέπομε πάλιν μπροστά μας ἑορτάζοντες καί φέτος 

τή Γέννηση τοῦ Θεανθρώπου Χριστοῦ. Ὅλοι ἑορτάζουμε τόν Θεό, πού γίνεται 

ἄνθρωπος καί ἀπ᾽ τόν οὐρανό κατεβαίνει στή γῆ ἀπό ἀγάπη καί φιλανθρωπία. 

Καί ὁ ἄνθρωπος ἀνεβαίνει στόν οὐρανό ἀπό ἄκρα θεϊκή συγκατάβαση. Αὐτό τό ὕψος 

τῆς ὑπεραξίας καί τῆς πνευματικῆς ἀναβάσεως καί ἀναγεννήσεως τοῦ χοϊκοῦ ἀνθρώπου 

ἐργάστηκε ὁ Ἰ. Χριστός γιά νά γίνει ὁ ἄνθρωπος Θεός κατά χάρη, ὅπως κατά φύση 

ἔγινε ὁ Θεός ἄνθρωπος. Σ᾽ αὐτό τό μεγαλεῖο καί τό ὕψος τῆς θεϊκῆς δόξης του κάλεσε 

καί καλεῖ τό πλάσμα του γιά νά εἶναι κοντά του, νά γευθεῖ, ἀπ᾽ αὐτήν ἐδῶ τή ζωή, τή 

ζωή τοῦ Παραδείσου, νά ὑπάρχει καί νά ζεῖ τήν ἀληθινή λύτρωση, τόν ἁγιασμό καί τή 

θέωση. 

∆ιερωτηθήκαμε ποτέ, ἄν πράγματι ἔχομε ἐργασθεῖ γι᾽ αὐτή τήν πνευματική ἀναγέννηση 

καί ἀνάπλαση τοῦ ἑαυτοῦ μας; Ἔχομε ἄραγε ἐναποθέσει τίς ἐπιδιώξεις, τά 

ἐνδιαφέροντα, τούς στόχους μας στό γεγονός πού δίδουν τά Χριστούγεννα, δηλ. τήν 

ἕνωση τοῦ κτιστοῦ καί τοῦ ἀκτίστου, τοῦ θνητοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ ἀκτίστου Θεοῦ 

ὡς δυνατότητα ζωῆς μέσα στή σύγχρονη ἐποχή μας; Μήπως δέν γνωρίζομε, ὅτι «τό 

μόνο καινόν (καινούργιο) ὑπό τόν ἥλιον γεγονός στήν παγκόσμια ἱστορία εἶναι ἡ γέννηση 

τοῦ Χριστοῦ», κατά τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν ∆αμασκηνό; 

Ὅποιος ἐμπειρικά καί ἐνδοεκκλησιαστικά ἐλευθερωθεῖ ἀπό τήν ἀδυναμία τῆς γήϊνης, 

πρόσκαιρης καί φθαρτῆς φύσεως καί κερδίσει τήν ὑπερβολή τῆς θεϊκῆς δυνάμεως 

καί θεϊκῆς προστασίας καί ζωῆς, ὅπως ἔζησαν οἱ Ἅγιοι Πατέρες, τότε μόνο θά 

ἐννοήσει τό μέγα μυστήριο τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Μονογενοῦς Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ 

Θεοῦ, Ἰησοῦ Χριστοῦ. Τότε ζεῖ μέσα του ἀληθινά Χριστούγεννα. 

Αὐτό ζοῦμε σέ κάθε Θεία Λειτουργία, ὅταν μάλιστα κοινωνοῦμε τό θεϊκό Σῶμα καί 

Αἷμα, πού εἶναι αἴσθηση καί μετάδοση ἀγάπης, εἰρήνης καί λύτρωσης τοῦ πιστοῦ ἀπ᾽


τόν ἴδιο τόν Θεό. 

Αὐτή τήν αἴσθηση ἐσωτερικῆς πληρότητας καί πνευματικῆς ἀναγεννήσεως περιγράφουν 

οἱ θαυμάσιοι ὕμνοι τῶν Χριστουγέννων, πού ἔγραψαν μεγάλοι Πατέρες καί 

Ὑμνογράφοι, γιατί βίωσαν τό μυστήριο καί ἐκφράζουν τήν προσωπική τους ἐμπειρία. 

«Ἀμὴν ἀμὴν λέγω σοι, ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος, οὐ δύναται 

εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ» (Ἰωάν. 3,5), εἶπε ὁ Κύριος στόν Νικόδημο. 

Μετά τή δημιουργία τοῦ ὁρατοῦ κόσμου, ὅλα τά πράγματα καί φαινόμενα εἶναι ἐπαναλαμβανόμενα. 

Τίποτα ἀπολύτως καινούριο καί μοναδικό. Ἡ κτίση εἶναι ἡ ἴδια, ὅπως 

τήν δημιούργησε ὁ Θεός. Ἡ διαφορά εἶναι ὅτι κι αὐτή ζεῖ τή φθορά καί τή θλίψη μαζί 

μέ τόν ἄνθρωπο πού ἔπεσε στήν ἁμαρτία καί χωρίστηκε ἀπ᾽ τόν Θεό. Μέ τήν ἐνανθρώπηση 

τοῦ Θεοῦ, ὁ ἄνθρωπος ἐπαναπροσλαμβάνεται ἀπ᾽ τόν ἄκτιστο Θεό, πού παίρνει 

τή κτιστή ἀνθρώπινη φύση καί δίνει στόν πεπτοκότα ἄνθρωπο τή δυνατότητα νά 

θεωθεῖ κατά χάριν. Αὐτή ἡ πρόσληψη, ἡ συνύπαρξη, ἡ συμπόρευση, ἀφοῦ «τό γάρ ἀπρόσληπτον 

καί ἀθεράπευτον», ἡ θεραπεία καί ἀναγέννηση τοῦ ἀνθρώπου εἶναι τό νόημα 

καί ἡ οὐσία τῆς Θείας Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ σήμερα. 

Μ᾽ αὐτή τήν ἔννοια ἡ Γέννηση τοῦ Χριστοῦ ὑπῆρξε καί θά ὑπάρχει ἡ μεγαλύτερη 

πρόκληση μέσα στήν ἱστορία. 

Πρόκληση γιά τό θρησκευτικό, πολιτικό, κοινωνικό κατεστημένο τῆς ἐποχῆς ἐκείνης 

γι᾽ αὐτό καί δέν ὑπῆρχε τόπος γιά κατάλυμα στό Θεό. Ἡ ἡγεσία τότε βασάνιζε τούς 

ἀνθρώπους μέ τήν Ἰουδαϊκή τυπολατρεία, τή φαρισαϊκή ὑποκρισία, τή νομικιστική 

ἑρμηνεία τοῦ δικαίου. 

Ἦταν πρόκληση γιά τήν κοινωνική συνοχή, τήν ὁποία ὅμως ἐξασφάλιζε ἡ τυραννία 

καί ἡ ἐπιβολή τῶν ὅπλων, ἀφοῦ οἱ λαοί ἦταν ὑπόδουλοι στούς Ρωμαίους. 

Ἦταν πρόκληση γιά τήν ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια, ἀφοῦ οἱ γυναῖκες καί τά παιδιά 

ἦταν res=πρᾶγμα πρός διαπραγμάτευση καί ἐπιτρέπονταν ἀκόμα καί οἱ ἀνθρωποθυσίες. 

Ὁ Χριστιανισμός μέ τή Γέννηση τοῦ Χριστοῦ κατήργησε τίς ἀνθρωποθυσίες, τίς θρησκεῖες 

οἱ ὁποῖες ἐκμεταλλεύονταν τούς ἀνθρώπους καί ἀνέτρεψε τά τυραννικά καθεστῶτα, 

πού βασάνιζαν καί ὑποβάθμιζαν τήν ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια. 

Ἡ Γέννηση τοῦ Κυρίου ἀνέτρεψε ὅλα τά θρησκευτικά, κοινωνικά καί ἀνθρωποκεντρικά 

κατεστημένα καί ἔδωσε νέο νόημα στήν ἀξία τῆς ζωῆς καί στήν ἀξία τοῦ 

ἀνθρωπίνου προσώπου.Ὁ Ἴδιος ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶπε: «πῦρ ἦλθον βαλεῖν ἐπί τήν 

γῆν, καί τί θέλω εἰ ἤδη ἀνήφθη!» (Λουκ. 12,49). 

Τό ἔργο τοῦ Χριστοῦ συνεχίζεται καί σήμερα στήν Ἐκκλησία Του, στίς καρδιές τῶν 

βαπτισμένων καί ἀγωνιζομένων παιδιῶν Του. Συνεχίζει νά ἐπεκτείνεται μέσα στόν 

κόσμο καί στήν ἱστορία τοῦ κόσμου. Καί σήμερα ἀποτελεῖ πρόκληση σέ ὅλα τά ἐπιπεδα 

τῆς ἐνδοκοσμικῆς αὐτονόμησης, τῆς αὐτοδικαίωσης, τοῦ αὐταρχισμοῦ καί τῆς 

βιαιότητας. 

Ὁ σημερινός ἄνθρωπος ἀρέσκεται στό ἐπίπεδο σχῆμα, δηλαδή στήν αἰσθησιακή ἀπόλαυση, 

στήν ἐλεύθερη ἱκανοποίηση τῶν αἰσθήσεων, στή μαγεία τοῦ πλούτου, στήν 

ἀπόλαυση τοῦ ὑπερκαταναλωτισμοῦ, στήν ἄκρατη λογοκρατία καί ἐγωπάθεια. Χρυσώνει 

τίς ἁλυσίδες τῆς φυλακῆς του καί ζαχαρώνει τό χάπι του καί ἐθελοτυφλεῖ στίς 

ψυχοπνευματικές ἀνάγκες τοῦ ἐσωτερικοῦ ἑαυτοῦ του.


Ἡ Γέννηση τοῦ Χριστοῦ στόν ἐκκοσμικευμένο αὐτό ἄνθρωπο, στόν διαπλεκόμενο 

καί ἐμπλεκώμενο σέ καθεστῶτα καί ἰδεολογίες ὀρθολογισμοῦ καί αἰσθησιοκρατίας, 

δείχνει τήν ἔξοδο ἀπ᾽ τό ἀδιέξοδο τῶν περιστάσεων, πού εἶναι μόνο Ἐκεῖνος, 

ἡ ὑπέρβαση τοῦ θανάτου, ἡ νίκη τῆς φθορᾶς καί ἡ αἰώνια λύτρωση. Ὁ Ἰησοῦς Χριστός 

πάντοτε καί σήμερα θά εἶναι ὁ βοηθός καί ἰατρός τῶν νοσούντων, ἡ χαρά καί 

ἡ παρηγοριά τῶν θλιμμένων, ἡ δύναμη καί προστασία τῶν ἀδυνάτων, ἡ ἐλπίδα τῶν 

κατατρεγμένων καί τῶν φυλακισμένων, ἡ δικαίωση κάθε ἀδικουμένου καί περιθωριοποιημένου 

ἀνθρώπου. Τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου πού ἔχασε κάπου τόν δρόμο 

του, τόν προσανατολισμό του, τούς στόχους, τίς δυνάμεις καί τίς ἀντοχές του. 

᾽Αγαπητοί μου Ἀδελφοί, 

Νά πιστέψουμε καί να ἐργασθοῦμε καί σήμερα τή Γέννηση τοῦ Χριστοῦ ὡς εὐλογία 

καί εὐκαιρία ἀλλά καί δυνατότητα γιά νά μᾶς βγάλει ὁ Χριστός ἀπ᾽ τή φυλακή 

τοῦ ἀτομισμοῦ, τῆς ἐγωκεντρικότητας καί τῆς τυραννίας τοῦ ὀρθολογισμοῦ καί τῆς 

αἰσθησιοκρατίας. 

Μπορεῖ καί τό ἐπιθυμεῖ ὁ Χριστός νά γεννηθεῖ μέσα μας ὁ Ἴδιος καί νά φέρει μιά 

καινούργια ζωή. 

Αὐτή ἡ θεϊκή δύναμη καί χάρη νά πυρπολήσει τίς καρδιές μας, νά νοηματοδοτήσει 

τή ζωή μας, νά ἀναβαθμίσει καί νά ἀναπλάσει τίς νεκρές ψυχοσωματικές δυνάμεις 

μας. Νά κατανοήσομε, ὅτι τό κτιστό καί τό ἀνθρώπινο καί σήμερα συνυπάρχει 

μέ τό ἄκτιστο καί τό θεϊκό. Τότε μποροῦμε νά ἐλπίζουμε σέ μιά καλύτερη κοινωνία, 

σέ μιά ἰσόρροπη οἰκονομία καί πρόοδο, σέ μιά ἀληθινή θεοκοινωνία. Γιατί τό κέντρο 

τῆς ζωῆς καί τῶν ἀναζητήσεών μας θά εἶναι ὁ Χριστός καί κυρίαρχη ἐπιδίωξη 

ἡ προσωπική ἀναγέννηση καί ἀνασυγκρότηση, γιά νά πετύχουμε καί τήν κοινωνική 

ἀναμόρφωση. 

«Ποιό εἶναι λοιπόν τό μυστήριο τῆς γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ σχετικά μ᾽ ἐμένα; Ἔλαβα 

τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ καί δέν τή φύλαξα;», ἀναρωτιέται ὁ ἅγ. Γρηγόριος ὁ Θεολόγος. 

Καί καταλήγει: (Ὁ Χριστός) παίρνει τή δική μου σάρκα γιά νά σώσει τήν εἰκόνα καί 

κάνει τή σάρκα (τή φύση μου) ἀθάνατη». 

Σ᾽ Αὐτόν πάντα ἀνήκει ἡ δόξα καί ἡ τιμή καί ἡ προσκύνηση καί τώρα καί πάντοτε 

καί στούς αἰῶνες. 

Ἀδελφοί, Χριστός Ἐτέχθη! 

Ἀληθῶς Ἐτέχθη! 

Χριστούγεννα 2008 

† Ὁ Ἱεραπύτνης καί Σητείας ΕΥΓΕΝΙΟΣ 

∆ιάπυρος πρός τόν Ἐνανθρωπήσαντα Σωτῆρα Εὐχέτης πάντων ὑμῶν.

«Διαβάζοντας» τήν εἰκόνα τῶν Χριστουγέννων 

Παταπίου μοναχοῦ Καυσοκαλυβίτου 

Οἱ ὀρθόδοξες εἰκόνες τῆς Γεννήσεως 

τοῦ Χριστοῦ συνδυάζουν τό ὑλικό μέ 

τό ἄϋλο, τήν ἄκτιστη φύση μέ τήν κτιστή, 

τό ὑπερφυσικό καί ἄπειρο μέ τό φυσικό 

καί πεπερασμένο. Αἰσθητοποιοῦν τή διδασκαλία 

τῆς Ἐκκλησίας, κρατώντας ὅλο τό θεολογικό 

βάθος της, βρίσκοντας τό μέτρο 

ἀνάμεσα στό θεῖο καί τό ἀνθρώπινο. Ἐνεργοῦν 

κατά τρόπο μυστικό προκαλώντας κατάνυξη 

στίς ψυχές τῶν πιστῶν πού εἶναι σάν 

νά δέχονται ἀνταύγειες τῆς αἰωνιότητας 

καί τοῦ μεγαλείου τοῦ Θεοῦ. 

Ἀπό τήν εἰκονογραφία τῆς Γεννήσεως 

τοῦ Χριστοῦ πολλές εἶναι οἱ λεπτομέρειες 

ἐκεῖνες πού ἀξίζουν ἰδιαίτερο σχολιασμό, 

ἐπειδή μέσα τους κρύβουν ἕνα βαθύ θεολογικό 

συμβολισμό καί ἀποκαλύπτουν τό 

εὖρος τῆς ἐπίδρασης τῆς πατερικῆς γραμματείας 

στίς χριστιανικές εἰκαστικές τέχνες. 

Ἡ Θε ο τό κος 

Ἀπό τήν ἀρχή ἡ Ἐκκλησία συνέδεσε τίς 

ἱερές εἰκόνες μέ τό γεγονός τῆς ἐνανθρώπησης 

τοῦ Λόγου. «Ὁ ἀχώρητος παντί ἐχωρήθη 

ἐν γαστρί», ψάλλουμε. Χώρεσε, σχηματίσθηκε 

ὡς ἄνθρωπος μέσα στό ἁγνό 

σῶμα τῆς Παρθένου. Ἔτσι, πρώτη Του εἰκόνα 

φανερώθηκε κατά τήν ἐνανθρώπησή 

Του. Θά μπορούσαμε λοιπόν νά ποῦμε ὅτι ἡ 

πρώτη ἁγιογράφος στάθηκε ἡ Κυρία Θεοτόκος, 

ὅπως παραστατικά μᾶς λέει τό κοντάκιο 

τῆς Κυριακῆς τῆς Ὀρθοδοξίας: «Ὁ ἀπερίγραπτος 

Λόγος τοῦ Πατρός ἐκ Σοῦ Θεοτόκε, 

περιεγράφη σαρκούμενος, καί τήν ῥυπωθεῖσαν 

εἰκόνα τοῦ ἀνθρώπου εἰς τό ἀρχαῖον 

ἀναμορφώσας τῷ θείῳ κάλλει συγκατέμιξε». 

Ἡ θέση τῆς Θεοτόκου εἶναι καίρια στήν 

εἰκόνα, ἐξαίροντας μέ τόν τρόπο αὐτό τή 

συμμετοχή καί τό ρόλο της στό ἔργο τῆς σωτηρίας. 

Ἄλλωστε, κατά τόν ἅγιο Νικόδημο 

τόν Ἁγιορείτη, κατέχει τά δευτερεῖα τῆς 

Ἁγίας Τριάδος. Ἔτσι ἡ Θεοτόκος προβάλλεται 

μέ ἰδιαίτερη ἔμφαση στό κέντρο τῆς 

παράστασης ἐνῶ παράλληλα ὁ ἁγιογράφος 

τίς δίνει διαστάσεις πέρα ἀπό τό μέτρο. 

Εἰκονίζεται σέ ἄμεση σχέση μέ τό τέκνο της 

-προσφέροντας τήν ἀγκαλιά της ὡς θρόνο- 

ἀλλά διατηρεῖ καί κάποια ἀπόσταση ἀπ’ 

αὐτό, ἀπόσταση πού ὑπαγορεύεται ἀπό τήν 

γνώση ὅτι Θεός τό γεννηθέν. 

Τή βρίσκουμε στήν κορυφή ἑνός λόφου, 

ὁ ὁποῖος διαμορφώνεται πρό τοῦ σπηλαίου 

τῆς Γεννήσεως. Πρόκειται περί συμβολικῆς 

θέσης, καθώς ἐκείνη εἶναι, σύμφωνα μέ τή 

βυζαντινή ὑμνολογία, τό ὄρος τό ἅγιον καί 

τό ὄρος τό ἀλατόμητον ἀπ’ ὅπου θά ἐξέλθει 

ὁ Χριστός, ὅπως ψάλλουμε στόν Ἀκάθιστο 

Ὕμνο. 

Ἡ στάση καί ἡ ἔκφραση τῆς καθήμενης ἤ 

ἀνακεκλιμένης σέ πορφυρένια στρωμνή ἤ 

γονατιστῆς Θεοτόκου ἀντανακλᾶ κυρίως 

τήν ἀντίληψη γιά τόν μέ ἤ χωρίς ὠδίνες τοκετό 

τοῦ θείου βρέφους, καθώς καί τήν πρόθεση 

νά ἐξαρθεῖ πότε ἡ θεότητα καί πότε ἡ 

ἀνθρωπότητα τοῦ Κυρίου. Ἔτσι, γιά παράδειγμα, 

σέ ὁρισμένες παραστάσεις τῆς Γεννήσεως, 

ἡ ἀνάλαφρη, μισοκαθισμένη ἤ μισοξαπλωμένη 

Θεοτόκος προδίδει τήν ἀπου- 

*Ἀπόσπασμα ἀπό τό πρόσφατα κυκλοφορηθέν βιβλίο τοῦ Μοναχοῦ Παταπίου Καυσοκαλυβίτου, μέ 

τίτλο: «∆ιαβάζοντας» τήν εἰκόνα τῶν Χριστουγέννων, Συμβολισμός καί θεολογική ἑρμηνεία, Ἅγιον Ὄρος 

2008.


σία πόνων κατά τόν τοκετό της καί συνεπῶς 

τήν παρθενική γέννηση καί τή θεία καταγωγή 

τοῦ βρέφους. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ ∆αμασκηνός 

διδάσκει ὅτι ἡ Γέννηση τοῦ Χριστοῦ 

ἦταν συνάμα «δι’ ἡμᾶς, καθ’ ἡμᾶς καί 

ὑπέρ ἡμᾶς», δηλαδή σωτήρια, φυσική καί 

ὑπερφυσική» καί συνάμα «ὑπέρ νόμον κυήσεως». 

Σέ πολλές μεταβυζαντινές εἰκόνες -ὅπως 

ἡ φορητή εἰκόνα τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ, 

μέρος τοῦ ∆ωδεκάορτου 

τοῦ καθολικοῦ 

τῆς μονῆς Σταυρονικήτα, 

πού θεωρεῖται 

ἡ πιό πρώιμη 

τοῦ εἰκονογραφικοῦ 

αὐτοῦ τύπου- ἡ Θεοτόκος 

εἶναι γονατιστή 

μπροστά στό θεῖο βρέφος, 

μέ τά χέρια σταυρωμένα. 

«Τό στοιχεῖο 

αὐτό, δυτικῆς καταγωγῆς, 

ἐντείνει τό δοξαστικό 

νόημα τῆς 

σύνθεσης, γιατί στήν 

προσκύνηση τοῦ Χριστοῦ 

μετέχει τώρα καί 

ἡ Θεοτόκος» (Μαν. 

Χατζηδάκης). 

Ἀτενίζοντας τήν 

Παρθένο Μαρία δίπλα 

στό θεῖο βρέφος, ἐμπνεόμαστε ἀπό τήν 

ἁγνότητά της καί διδασκόμαστε ἀπό ἐκείνην 

πῶς νά ὑπακοῦμε στό θέλημα τοῦ Θεοῦ· πῶς 

νά ἐνσαρκώνουμε κι ἐμεῖς στήν ψυχή μας τό 

Λόγο, τόν Ἰησοῦ Χριστό· πῶς νά προετοιμάζουμε 

τή ψυχή καί ὅλη τήν ὕπαρξή μας, 

γιά νά γίνει τόπος ἀνάπαυσής Του. ∆ιδασκόμαστε 

πῶς νά καθαρίζουμε τήν καρδιά 

μας «τοῦ κατοικῆσαι τόν Χριστόν ἐν ταῖς 

καρδίαις ἡμῶν» κατά τόν Ἀπόστολο. Παρακινούμαστε 

νά ἐνσαρκώνουμε κι ἐμεῖς 

πνευματικά τόν Θεό Λόγο, δίνοντας σάρκα 

καί ὀστᾶ στή διδασκαλία Του μέ τό νά τήν 

ζοῦμε καί νά τή μεταδίδουμε καί στούς 

ἄλλους, στήν πράξη καί τή θεωρία, ἀληθινά 

καί ζωντανά. 

Ὅσο ὁ Χριστός γεννᾶται στήν ψυχή μας 

τόσο ὁ ἔσω ἄνθρωπος ἀναγεννᾶται. Ὅσο ὁ 

Χριστός, ὁ νέος Ἀδάμ, αὐξάνει μέσα μας, 

τόσο ὁ παλαιός, ὁ χοϊκός Ἀδάμ, ἀδυνατεῖ καί 

χάνεται. 

Ὁ Ἰω σ ή φ 

Ἡ θέση τοῦ μοναχικοῦ 

Ἰωσήφ δέν εἶναι 

κοντά στό βρέφος ἀλλά 

ἔξω ἀπό τό σπήλαιο 

ὅπου κάθεται συλλογισμένος, 

στό ἕνα ἄκρο 

τῆς εἰκόνας. Ἡ γραφική 

ἀλλά συνάμα πολύ θεολογική 

αὐτή λεπτομέρεια, 

πρωτοεμφανίζεται 

στίς ἀρχές τοῦ 

11ου αἰώνα. Εἰκονίζει 

μιά διακριτική προσέγγιση 

τοῦ ἀκατανόητου 

μυστηρίου, ἀλλά καί 

μία σαφῆ διάκριση τοῦ 

θείου καί τοῦ ἀνθρώπινου. 

Ὁ Ἰωσήφ φαίνεται 

νά ἀδυνατεῖ νά 

κατανοήσει τό παράδοξο 

μυστήριο τῆς ἐνσάρκωσης. 

Ἡ παράμερη θέση τοῦ συλλογισμένου 

Ἰωσήφ δηλώνει τή μή οὐσιαστική συμμετοχή 

του στά δρώμενα, διατρανώνοντας 

μέ τόν εἰκαστικό αὐτό τρόπο τήν ἀπείρανδρο 

γέννηση τοῦ Χριστοῦ ὁπότε καί τήν παρθενία 

τῆς Παναγίας. Ὁ Ἰωσήφ δέν εἶναι ὁ 

πατέρας τοῦ Βρέφους, ἀλλ’ ὁ προστάτης 

Του. Θά πρέπει νά ἦταν ὅμως καί ἄνθρωπος 

ὑψηλῆς πνευματικότητας, ἀφοῦ ὁ Θεός τοῦ 

ἐμπιστεύθηκε τήν προστασία τῆς Ἁγίας 

Οἰκογένειας (Ἰω. Βρᾶνος).


Κάθεται σκεφτικός καί προβληματισμένος, 

ἀφοῦ κατά τόν Ἀκάθιστο Ὕμνο «Ὁ σώφρων 

Ἰωσήφ» «ζάλην ἔνδοθεν ἔχων λογισμῶν 

ἀμφιβόλων ἐταράχθη, πρός τήν ἄγαμον 

θεωρῶν καί κλεψίγαμον ὑπονοῶν» Παρθένο 

Μαρία. Μή μπορώντας νά συλλάβει τό μέγεθος 

τοῦ μυστηρίου τῆς θείας ἐνανθρώπησης 

ἀπορεῖ, ἀλλά συνάμα θαυμάζει τό μεγαλεῖο 

τοῦ ∆ημιουργοῦ. 

Σέ μερικές εἰκόνες βλέπουμε τόν Ἰωσήφ 

νά συνομιλεῖ μέ ἕναν γέρο καί ἄσχημο βοσκό. 

Ὑποδηλώνει τόν διάβολο πού πειράζει 

τόν Ἰωσήφ δείχνοντας τό ροζιασμένο ραβδί 

του καί λέγοντάς του εἰρωνικά, ὅτι ὅπως 

αὐτό τό ξερό κούτσουρο δέν μπορεῖ νά 

βλαστήσει μέ φύλλα καί κλαδιά ἔτσι εἶναι 

ἀδύνατον μία παρθένος νά γεννήσει. 

Σύμφωνα μέ τόν διαπρεπῆ θεολόγο Παῦλο 

Εὐδοκίμωφ, «στό πρόσωπο τοῦ ἁγίου 

Ἰωσήφ, ἡ εἰκόνα ἀφηγεῖται ἕνα παγκόσμιο 

δρᾶμα πού ἀναπαράγεται διά μέσου ὅλων 

τῶν αἰώνων... Τό μυστήριο τοῦ Εὐαγγελίου 

ἀπευθύνεται στήν πίστη καί συναντᾶ τό 

ἐμπόδιο τῆς ἀμφιβολίας». Ὁ Ἰωσήφ γίνεται 

σύμβολο τῆς πάλης ἀνάμεσα στίς ἐπιταγές 

τῆς λογικῆς καί τῆς ἐμπειρίας καί τῆς πίστης 

στό Θεό, πού νικάει τούς ὅρους τῆς φύσης. 

Ὅμως, ὅπως διατρανώνει ὁ Ἰωσήφ μέσα ἀπό 

τήν θεσπέσια ὑμνολογία τῆς ἑορτῆς, «Ἐγώ, 

φησί, τούς προφήτας ἐρευνήσας καί χρηματισθείς 

ὑπό ἀγγέλου, πέπεισμαι ὅτι Θεόν 

γεννήσει ἡ Μαρία ἀνερμηνεύτως». Ἔτσι, ἡ 

ἀμφιβολία τοῦ Ἰωσήφ γίνεται στήριγμα γι’ 

αὐτούς πού δοκιμάζονται ἀπό λογισμούς 

ἀμφιβολίας καί δυσπιστίας. 

Οἱ ἄγγελοι, οἱ Ποιμένες, ὁ ἀστέρας 

Στό πάνω μέρος τῆς σύνθεσης εἰκονίζονται 

μεγαλόπρεποι ἄγγελοι καθώς καί οἱ 

Ποιμένες· πρόσωπα πού μνημονεύονται 

στά ἱερά κείμενα. 

Οἱ ἄγγελοι, εὐθυτενεῖς ἤ σκυμμένοι σέ 

προσκύνηση, προβάλλουν ἀριστερά καί δεξιά 

ἀπό τήν συνήθως κωνική μορφή τοῦ 

 

βουνοῦ, ὅπου ἀνοίγεται τό σπήλαιο. Ἄν δέν 

εἶναι καθόλου εὔκολο ὁ ἀνθρώπινος νοῦς 

μας νά συλλάβει τήν ὑπερβατικότητα τῆς 

ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, μπορεῖ ὅμως νά Τόν δοξολογεῖ 

γι’ αὐτήν. Οἱ ἄγγελοι δοξολογοῦν μέ 

οὐράνιους ὕμνους τόν τεχθέντα Κύριο καί 

μέ χαρά ἀναγγέλουν στούς ποιμένες τό 

μέγα γεγονός πού θά ἀποτελέσει τομή στήν 

ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας. Ἐκεῖνοι δέχονται 

ἐκστατικά τό χαρούμενο μήνυμα. Οἱ 

ἁπλοϊκοί αὐτοί ποιμένες γιά τήν καθαρότητα 

τῆς καρδιᾶς τους εἶχαν τό προνόμιο νά ἐπικοινωνήσουν 

μέ τόν ὑπερφυσικό κόσμο 

τῶν ἀγγέλων καί ἀξιώθηκαν νά γίνουν 

μάρτυρες τοῦ θαύματος. Συνήθως, κάποιος 

ἀπ’ αὐτούς παίζει τή φλογέρα του, ἀναμιγνύοντας 

τή μουσική, τέχνη ἀνθρώπινη, μέ 

τό ἀγγελικό ἄσμα. Σέ ὁρισμένες συνθέσεις, 

κάποιος ἀπό τούς ποιμένες συνομιλεῖ μέ τόν 

Ἰωσήφ. 

Σέ δεσπόζουσα θέση καί τό ἀστέρι, τό 

ὁποῖο τελικά στάθηκε πάνω ἀπό τό σπήλαιο, 

ρίχνοντας μία ἀκτίνα του πάνω ἀπό τήν κεφαλή 

τοῦ Χριστοῦ. Ἔτσι, τό ἀστέρι γίνεται 

καί ἕνας ἀγγελιοφόρος ἀπό τό ὑπερπέραν, 

πού μηνύει ὅτι στή γῆ γεννήθηκε «ὁ ἐν τοῖς 

οὐρανοῖς» Θεός. Τό ἀστέρι, ἀφοῦ ὁδήγησε 

τούς Μάγους στή φάτνη, μᾶς δείχνει τώρα 

τήν κατεύθυνση πού χαράσσει ἡ ἐνσάρκωση 

τῆς φιλάνθρωπης ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. 

Τό εἰκονογραφικό θέμα 

«Τί σοί προσενέγκωμεν Χριστέ» 

Στά τέλη τοῦ 13ου αἰώνα ἐμφανίζεται στή 

μνημειακή ζωγραφική ἕνα ἐντυπωσιακό 

θέμα πού ἐμπνέεται ἀπό τήν ὑμνογραφία 

τῶν Χριστουγέννων. Συγκεκριμένα, εἰκονογραφεῖται 

τό ἰδιόμελο στιχηρό τοῦ Ἑσπερινοῦ 

τῆς ἑορτῆς: «Τί σοί προσενέγκωμεν, 

Χριστέ ὅτι ὤφθης ἐπί γῆς ὡς ἄνθρωπος δι’ 

ἡμᾶς; ἕκαστον γάρ τῶν ὑπό σοῦ γενομένων 

κτισμάτων τήν εὐχαριστίαν σοι προσάγει· οἱ 

Ἄγγελοι τόν ὕμνον· οἱ οὐρανοί τόν ἀστέρα· 

οἱ Μάγοι τά δῶρα· οἱ Ποιμένες τό θαῦμα· ἡ


γῆ τό σπήλαιον· ἡ ἔρημος 

τήν φάτνην· ἡμεῖς δέ Μητέρα 

Παρθένον. Ὁ πρό 

αἰώνων Θεός, ἐλέησον 

ἡμᾶς». 

Κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο 

τό Ναζιανζηνό, ἡ Γέννηση 

τοῦ Χριστοῦ δέν εἶναι 

ἡ ἑορτή τῆς δημιουργίας, 

ἀλλά ἡ ἑορτή τῆς ἀναπλάσεως 

τοῦ κόσμου· μιά 

ἀνανέωση, θά τολμούσαμε 

νά συμπληρώσουμε 

ἐμεῖς, πού ἁγιάζει τήν 

κτίση. Γι’ αὐτό ὅλη ἡ δημιουργία 

λαβαίνει μέρος 

στό μυστήριο τῆς Γεννήσεως, 

ὥστε νά βλέπουμε 

στήν παράσταση αὐτή 

ἐκπροσώπους ἀπ’ ὅλα τά 

κτίσματα νά προσφέρουν 

τήν εὐγνωμοσύνη τους 

στό Λυτρωτή. 

Κέντρο τῆς σύνθεσης εἶναι ἡ βρεφοκρατούσα 

Θεοτόκος πού παριστάνεται καθήμενη 

σέ μεγαλοπρεπή θρόνο. Στήν πάνω ζώνη, 

παριστάνονται δύο χοροί σεβαζόντων ἀγγέλων 

πού ὑποκλίνονται στή βρεφοκρατούσα 

Θεοτόκο ἐνῶ ὑμνολογοῦν τόν γεννηθέντα 

Κύριο. Φέρουν τήν ἐπιγραφή: «Οἱ ἄγγελοι 

τόν ὕμνο». Ἀπό τόν οὐρανό ἐξακτινώνεται 

λαμπρό ἀστέρι πού καταλήγει στήν κεφαλή 

τῆς Θεοτόκου καί συνοδεύεται ἀπό τήν 

ἐπιγραφή: «Οἱ οὐρανοί τόν ἀστέρα». Στήν 

κάτω ἀριστερή γωνία μία γυναικεία μορφή 

πού κάθεται σέ βράχους-προσωποποίηση τῆς 

γῆς, κρατεῖ στά χέρια της ἕνα ὄρος μέ σπήλαιο. 

Φέρει τήν ἐπιγραφή: «Ἡ γῆ τό σπήλαιον». 

Στήν κάτω δεξιά γωνία, μία ἀντίστοιχη 

μορφή εἰκονίζεται νά προσφέρει τή 

φάτνη καί φέρει τήν ἐπιγραφή: «Ἡ ἔρημος 

τήν φάτνη». Λίγο ψηλότερα ἀπό τήν πρώτη 

μορφή παριστάνονται οἱ τρεῖς δωροφοροῦντες 

μάγοι μέ τήν σχετική ἐπιγραφή: «Οἱ 

Μάγοι τά δῶρα» ἐνῶ στήν ἀντίστοιχη δεξιά 

θέση, τρεῖς ποιμένες πού εἶναι ὅλο θαυμασμό 

καί ἀπορία καί φέρουν τήν ἐπιγραφή: 

«Οἱ Ποιμένες τό θαῦμα». ∆εξιά καί ἀριστερά 

τῆς Θεοτόκου, δύο πολυπληθεῖς ὁμάδες, 

ἐκπρόσωποι τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ καί κοσμικοῦ 

χώρου, ὁλοκληρώνουν τή θεματολογία 

τῆς κάτω ζώνης. Φέρουν τήν ἐπιγραφή: 

«Ἡμεῖς δέ μητέρα Παρθένον ἁγνήν». 

Μέ τή Θεοτόκο θεώνεται ἡ ἁγνή καί καθαρή 

ἀνθρώπινη φύση, πού μέ τή χάρη τοῦ 

Ἁγίου Πνεύματος διατηρήθηκε στό πρόσωπο 

τῆς ἀειπαρθένου Μαρίας. Ἡ Θεοτόκος 

ἐπιτέλεσε ὅλο τό ἔργο, πού χρειαζόταν 

ἀνθρωπίνως γιά τή σωτηρία μας. Μ’ αὐτήν 

τήν ἔννοια ἡ Θεοτόκος ἐκπροσωπεῖ ὁλόκληρη 

τήν ἀνθρωπότητα καί προσφέρει 

γιά χάρη της τή δική της σάρκα ὡς δοχεῖο τῆς 

Θεότητας. Καί ἡ εὐχαριστιακή αὐτή προσφορά 

εἶναι ἀσύγκριτα σημαντικότερη ἀπό 

τῶν ἄλλων κτισμάτων.

Ἡ Γέννηση τοῦ Χριστοῦ, ὁ βασιλιάς Ἡρώδης 

καί ἡ σφαγή τῶν νηπίων 

Ἐμμανουήλ Ἀθ. Λουκάκη, 

Θεολόγου - Καθηγητῆ 

Τοῦ δέ Ἰησοῦ γεννηθέντος ἐν Βηθλέεμ 

τῆς Ἰουδαίας ἐν ἡμέραις Ἡρῴδου τοῦ 

βασιλέως, ἰδού μάγοι ἀπό ἀνατολῶν 

παρεγένοντο εἰς Ἱεροσόλυμα λέγοντες· Ποῦ 

ἐστιν ὁ τεχθείς βασιλεύς τῶν Ἰουδαίων; εἴδομεν 

γάρ αὐτοῦ τόν ἀστέρα ἐν τῇ ἀνατολῇ καί ἤλθομεν 

προσκυνῆσαι αὐτῷ· ἀκούσας δέ Ἡρῴδης ὁ 

βασιλεύς ἐταράχθη καί πᾶσα Ἱεροσόλυμα μετ᾽ 

αὐτοῦ, καί συναγαγῶν πάντας τούς ἀρχιερεῖς καί 

γραμματεῖς τοῦ λαοῦ ἐπυνθάνετο παρ᾽ αὐτῶν ποῦ 

ὁ Χριστός γεννᾶται· οἱ δέ εἶπον αὐτῷ· Ἐν Βηθλέεμ 

τῆς Ἰουδαίας· οὕτως γάρ γέγραπται διά τοῦ 

προφήτου· Καί σύ Βηθλέεμ, γῆ Ἰούδα, οὐδαμῶς 

ἐλαχίστη εἶ ἐν τοῖς ἡγεμόσιν Ἰούδα· ἐκ σοῦ γάρ 

ἐξελεύσεται ἡγούμενος, ὅστις ποιμανεῖ τόν 

λαόν μου τόν Ἰσραήλ. Τότε Ἡρῴδης λάθρα καλέσας 

τούς μάγους ἠκρίβωσεν παρ᾽ αὐτῶν τόν 

χρόνον τοῦ φαινομένου ἀστέρος, καί πέμψας 

αὐτούς εἰς Βηθλέεμ εἶπε· Πορευθέντες ἐξετάσατε 

ἀκριβῶς περί τοῦ παιδίου· ἐπάν δέ εὕρητε ἀπαγγείλατέ 

μοι, ὅπως κἀγώ ἐλθών προσκυνήσω 

αὐτῷ· οἱ δέ ἀκούσαντες τοῦ βασιλέως ἐπορεύθησαν… 

καί ἐλθόντες εἰς τήν οἰκίαν εἶδον τό παιδίον 

μετά Μαρίας τῆς μητρός αὐτοῦ, καί πεσόντες 

προσεκύνησαν αὐτῷ, καί ἀνοίξαντες τούς θησαυρούς 

αὐτῶν προσήνεγκαν αὐτῷ δῶρα, χρυσόν 

καί λίβανον καί σμύρναν· καί χρηματισθέντες 

κατ᾽ ὄναρ μή ἀνακάμψαι πρός Ἡρώδην, 

δι᾽ ἄλλης ὁδοῦ ἀνεχώρησαν εἰς τήν χώραν 

αὐτῶν… Τότε Ἡρώδης ἰδών ὅτι ἐνεπαίχθη ὑπό 

τῶν μάγων, ἐθυμώθη λίαν, καί ἀποστείλας 

ἀνεῖλεν πάντας τούς παίδας τούς ἐν Βηθλέεμ καί 

ἐν πάσι τοῖς ὁρίοις αὐτῆς ἀπό διετοῦς καί κατωτέρω, 

κατά τόν χρόνον ὅν ἠκρίβωσεν παρά 

τῶν μάγων...» (Κατά Ματθαῖον, 2, 1-16). 

Εἰσαγωγ ή 

Στίς 29 ∆εκεμβρίου ἑορτάζει ἡ Ὀρθόδοξη 

 

Ἐκκλησία τή μνήμη τῶν ἁγίων Νηπίων τῆς 

Βηθλεέμ καί τῶν περιχώρων της, τά ὁποῖα 

σφαγιάστηκαν κατά τόν καιρό τῆς γέννησης 

τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἀπό τόν βασιλιά Ἡρώδη. 

Στό Συναξάριο τῆς ἑορτῆς ἀναφέρεται καί ὁ 

ἀριθμός τους: Χιλιάδες δεκατέσσερις. Σέ κήρυγμα 

πού ἔγινε πρόσφατα σέ κάποιο ναό, ὁ 

ἱερέας ἀνέφερε τόν ἀριθμό αὐτό, χωρίς κανένα 

ἄλλο σχόλιο, ὁπότε στό ἄκουσμά του, 

κάποιοι ἀπό τό ἐκκλησίασμα ἀπόρησαν καί 

σιγοψιθύρισαν: Μά πῶς εἶναι δυνατόν νά 

ἔσφαξε τόσα πολλά; Βέβαια σέ ἕνα ὀλιγόλεπτο 

κήρυγμα μέσα στή Θ. Λειτουργία δέν 

προσδοκᾶ κανείς νά δοθεῖ ἐξήγηση σέ ὅλα. 

Ὡστόσο ὁ ἀριθμός αὐτός, γνωστός σέ ὅλους 

μας εἴτε ἀπό τά Κάλαντα τῶν Χριστουγέννων, 

εἴτε ἀπό ἄλλες παραδόσεις ἔχει συμβολική σημασία. 

Γεννιοῦνται ὅμως κι ἄλλα ἐρωτήματα: 

Γιατί ἄραγε ὁ Θεός ἐπέτρεψε, ἤ μᾶλλον 

ἀνέχτηκε τήν πράξη αὐτή καί δέν ἔσωσε τά 

νήπια, ὅπως συνέβηκε μέ τό νεογέννητο 

Χριστό; ∆έ νοιάστηκε ὁ Θεός γιά τά παιδιά 

αὐτά; Καί πιά ἦταν ἡ τύχη τοῦ Ἡρώδη; 

Τό ἄρθρο αὐτό δέ φιλοδοξεῖ νά δώσει 

ἀπαντήσεις. Ἐκθέτει μόνο ἱστορικά τά γεγονότα, 

ἑρμηνεύει καί προβληματίζει. 

Ἡ προσωπικότητα τοῦ Ἡρώδη 

Ἀπό τά πολύ συζητημένα πρόσωπα, πού συναντοῦμε 

στά γεγονότα πού συνδέονται μέ τή 

γέννηση τοῦ Χριστοῦ, εἶναι ὁ βασιλιάς Ἡρώδης. 

Τόν ἀναφέρει ὁ Εὐαγγελιστής Ματθαῖος 

στό κείμενο πού παραθέσαμε στήν 

ἀρχή. Ἀναφέρεται ἐπίσης ἀπό τόν ἰουδαῖο 

ἱστορικό Φλάβιο Ἰώσηπο (37- 100 μ.Χ.). Καταγόταν 

ἀπό τήν Ἰδουμέα τῆς Ἀραβίας. 

Ἦταν εὐνοούμενος τοῦ Ἰουλίου Καίσαρα 

καί γι’ αὐτό ἦταν ἀντιπαθητικός στούς Ἰουδαίους. 

Προάχθηκε σέ τετράρχη τῆς Ἰουδαίας 

ἀπό τό Μάρκο Ἀντώνιο. Βασίλεψε στήν


Ἰουδαία στά χρόνια πού γεννήθηκε ὁ Χριστός 

καί συγκεκριμένα ἀπό τό 37- 4 π.Χ. καί πέθανε 

στήν Ἱεριχώ ἀπό καρκίνο καί ὑδρωπικία 

μετά ἀπό μία ἀνεπιτυχῆ προσπάθεια αὐτοκτονίας. 

Ἀπό ὅ,τι ξέρουμε, ἦταν ὁ μόνος ἡγέτης 

τῆς Παλαιστίνης, πού κατάφερε νά διατηρήσει 

τήν εἰρήνη καί νά φέρει τάξη στή χαώδη 

κατάσταση πού ἐπικρατοῦσε. Ἔκανε 

σπουδαῖα ἔργα καί προίκισε τό βασίλειό του 

μέ ὀγκώδη φρούρια καί λαμπρές πόλεις. 

Ἀνακαίνισε ἐπίσης τό Ναό τῆς Ἱερουσαλήμ. 

Μερικές φορές φάνηκε μεγαλόψυχος. 

Σέ χαλεπούς καιρούς 

μετρίασε τούς φόρους 

γιά νά διευκολύνει τή ζωή 

τῶν ὑπηκόων του. Κατά τόν 

λιμό τοῦ 25 π.Χ. παρέδωσε ὁ 

ἴδιος στό χωνευτήριο τό χρυσό 

του δίσκο προκειμένου ν’ 

ἀγοράσει καλαμπόκι στούς 

πεινασμένους. Ὁ ἴδιος μάλιστα 

πίστευε γιά τόν ἑαυτό 

του ὅτι ἦταν ὁ ἀναμενόμενος 

Μεσσίας, οἱ δέ δικοί του 

ἄνθρωποι οἱ λεγόμενοι Ἡρωδιανοί, 

ἔχοντας συμπτύξει 

θρησκευτικοπολιτική παράταξη, 

δίδασκαν πώς δέν πρόκειται 

νά ἔρθει ἄλλος Μεσσίας. 

Γι’ αὐτό ἄλλωστε καί 

Ἡ σφαγή τῶν Νηπίων·τοιχογραφία 

ἀπό τήν Ἱ. Μ. Διονυσίου Ἁγ. Ὄρους. 

πρωτοστάτησαν στήν ἐξόντωση 

τοῦ Χριστοῦ (Ματθ. 22, 

16, Λουκ. 23, 6-6, Πράξ. 4, 27). 

Παρ’ ὅλα αὐτά, ὁ Ἡρώδης εἶχε ἕνα φοβερό 

ἐλάττωμα στό χαραχτήρα του. Ἦταν σκοτεινός 

καί πάντα καχύποπτος, μέχρι πού 

ἔγινε αἰμοδιψής καί κτηνώδης. Γι’ αὐτό 

ἦταν πολύ σκληρός καί ἀδίστακτος. Κατά τούς 

ἱστορικούς ὅσο γήρασκε τόσο καχύποπτος 

φαινόταν μέχρι πού, ἀκόμη καί στά βαθειά 

γηρατειά του ἦταν δολοφόνος. Ἀπό τά πιό 

ἀποτρόπαια ἐγκλήματά του ἀναφέρεται ὅτι 

ἔσφαξε μέ τά ἴδια του τά χέρια τή γυναίκα τοῦ 

Μαριάμνη, πού εἶχε κατηγορηθεῖ γιά μοιχεία, 

καθώς καί τούς δυό γιούς της Ἀριστόβουλο 

καί Ἀλέξανδρο τό 7 π.Χ., -αὐτούς μέ τήν κατηγορία 

ὅτι εἶχαν συνωμοτήσει ἐναντίον 

τοῦ πατέρα τους. Ἕνας ἄλλος γιός του, ὁ Ἀντίπατρος, 

τόν ὁποῖο εἶχε ἀποκτήσει ἀπό τή ∆ωρίδα, 

τήν πρώτη σύζυγό του -αὐτήν πού 

εἶχε ἀποπέμψει γιά νά παντρευτεῖ τή Μαριάμνη- 

δολοφονήθηκε μέ διαταγή του λίγο 

πρίν πεθάνει. ∆ολοφόνησε ἀκόμη τόν ἀδερφό 

τῆς Μαριάμνης, τή μητέρα της Ἀλεξάνδρα 

καί τόν παππού της. Ὁ Ἰώσηπος ἀναφέρει ὅτι 

δέ δίστασε νά σκοτώσει πολλούς Φαρισαίους 

καί νομομαθεῖς, καθώς καί τά 45 ἀπό τά 75 

μέλη τοῦ Μεγάλου Συνεδρίου. 

Κατά τό Ἀπόκρυφο Πρωτευαγγέλιο 

τοῦ Ἰακώβου 

φέρεται ἐπίσης νά ἔχει φονεύσει 

τόν Ζαχαρία, πατέρα 

τοῦ Ἰωάννου τοῦ Βαπτιστοῦ, 

ἐπειδή δέν ἀποκάλυψε πού 

εἶναι ὁ Ἰωάννης, τόν ὁποῖο 

ὡς βρέφος ζητοῦσε ὁ Ἡρώδης, 

φοβούμενος μήπως 

αὐτός βασιλεύσει καί τόν 

ὁποῖο διέσωσε ἡ μητέρα του 

Ἐλισάβετ στό ὄρος: «Ἡ δέ 

Ἐλισάβετ, ἀκούσασα ὅτι 

Ἰωάννης ζητεῖται, λαβοῦσα 

αὐτόν ἀνέβη εἰς τήν ὀρεινήν, 

καί περιεβλέπετο ποῦ αὐτόν 

κρύψει. Καί οὐκ ἦν τόπος 

ἀποκρυφῆς. Καί στενάξασα ἡ 

Ἐλισάβετ φωνή μεγάλη λέγει 

Ὄρος Θεοῦ, δέξαι μητέρα 

μετά τέκνου. Καί παραχρῆμα 

ἐδιχάσθη τό ὄρος καί ἐδέξατο αὐτήν. Καί ἦν 

διαφαίνων αὐτοῖς φῶς. Ἄγγελος γάρ Κυρίου 

ἦν μετ’ αὐτῶν, διαφυλάσσων αὐτούς» (Πρωτευαγγέλιο 

Ἰακώβου ΧΧΙΙ, 3). Τά τροπάρια 

τῆς ἑορτῆς διασώζουν τήν παράδοση αὐτή: 

«Κλαίει ἡ Ραχήλ τά Νήπια, ἐν τῇ Ραμᾷ δέ 

φωνή, νῦν μεγάλη ἀκούεται, ὁ Ἡρώδης μαίνεται, 

καί ἀθέως φρυάττεται, ὁ Ἰωάννης 

φεύγει ἐν ὄρεσι, λίθος Μητέρα σύν τέκνῳ δέχεται, 

ὁ Ζαχαρίας δέ, ἐν Ναῷ φονεύεται, ὁ δέ 

Χριστός, φεύγει ἀφείς ἔρημον, Ἑβραίων 

οἴκημα» (τελευταῖο τροπάριο τῶν Αἴνων). 

Κανένας λοιπόν δέν γλίτωσε. Ἡ δολοφο-


νική αὐτή μανία του ἔκανε τό Ρωμαῖο αὐτοκράτορα 

Αὔγουστο νά πεῖ τή χαρακτηριστική 

φράση ὅτι «ἦταν ἀσφαλέστερο νά ἦταν κανείς 

γουρούνι τοῦ Ἡρώδη (ὡς στά ἀρχαῖα 

ἑλληνικά) παρά υἱός». Πολλά ἐπίσημα πρόσωπα 

τά ἔκλεισε στό ἀμφιθέατρο καί ἔδωσε 

ἐντολή στήν ἀδερφή του Σαλώμη, (ἡ ὁποία 

δέν πρέπει νά συγχέεται μέ τήν ὁμώνυμη ἀνιψιά 

της, τήν κόρη τῆς Ἡρωδιάδας) ὅταν πεθάνει, 

νά σφάξει ὅλους ὅσους ἦταν φυλακισμένοι, 

ὥστε ὁ κόσμος νά κλάψει κατά τήν 

ἡμέρα τοῦ θανάτου του. Ἡ διαταγή αὐτή ὅμως 

δέν ἐκτελέστηκε. Βρισκόμενος σέ βαρύ πόνο, 

διανοητική σύγχυση καί σωματική κατάπτωση, 

διέταξε καί τή σφαγή τῶν νηπίων στή 

Βηθλεέμ. Ἐπί τῶν ἡμερῶν του λοιπόν γεννήθηκε 

στή Βηθλεέμ τῆς Ἰουδαίας ὁ Ἰησοῦς 

Χριστός. Ὅταν ὁ Ἡρώδης πληροφορήθηκε τό 

γεγονός τῆς γέννησης τοῦ Ἰησοῦ, παρακάλεσε 

τούς μάγους, πού πήγαιναν νά τόν προσκυνήσουν 

νά τόν εἰδοποιήσουν γιά νά πάει καί 

αὐτός, προφανῶς γιά νά τό σκοτώσει. Ἐπειδή 

ὅμως τό σχέδιό του ἀπέτυχε, διέταξε τή 

σφαγή ὅλων τῶν νηπίων τῆς Βηθλεέμ ἡλικίας 

κάτω τῶν δυό ἐτῶν, γιά νά θανατωθεῖ 

καί ὁ Ἰησοῦς, καθώς ὑποπτεύθηκε ὅτι θά ἦταν 

ὁ μελλοντικός βασιλιάς τῶν Ἰουδαίων μέ 

ἀξίωση ἐπί τοῦ θρόνου του. Ὁ Ἰησοῦς ὅμως 

σώθηκε μέ τή φυγή τῆς οἰκογένειάς του 

στήν Αἴγυπτο μετά ἀπό θεία ὁδηγία, πού ἦταν 

στό σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τῶν 

ἀνθρώπων (Ματθαῖος 2:1-22). 

Ἡ σφαγή τῶν νηπίων καί ἡ ἑρμηνεία της 

Στά τροπάρια τῆς ἑορτῆς ὁ Ἡρώδης ἀναφέρεται 

ὡς «βασιλεύς παράνομος», «παράφρων», 

μεστός «κακίας καί ὠμοτάτης παράνοιας». 

Μπροστά λοιπόν στά τόσα ἀποτρόπαια 

ἐγκλήματά του ἡ σφαγή τῶν νηπίων 

ὅσο εἰδεχθής καί ἀποκρουστική καί νά φαίνεται 

καί ὅσα ἐρωτηματικά καί ἄν προκαλεῖ, 

μπορεῖ καί νά θεωρηθεῖ ὡς ἕνα ἁπλό καί τιποτένιο 

γεγονός. Καί τό θέμα μας θά ἦταν δυνατό 

νά κλείσει ἐδῶ μέ τήν σοφή παρατήρηση 

τοῦ μεγάλου Πατέρα καί διδασκάλου τῆς 

Ἐκκλησίας Ἰωάννη Χρυσοστόμου, ὅτι «αἴτιος 

αὐτῆς τῆς σφαγῆς δέν πρέπει νά θεωρηθεῖ ὁ 

Χριστός (δηλ. ἡ γέννησή Του), ἀλλά ἡ ὠμότητα 

τοῦ βασιλιά». 

Στήν ἱστορία ὅμως τῶν Ἰουδαίων –καθώς 

καί σέ ἄλλους λαούς– ὑπάρχουν κάποια 

ἱστορικά προηγούμενα διώξεων καί σφαγῶν. 

Ἀναφέρουμε δυό-τρία ἀπ’ αὐτά: Τήν ἀδελφοκτονία 

(Κάιν καί δίκαιου Ἄβελ), ἡ ὁποία 

σηματοδοτεῖ ἐξ ἀρχῆς τό μεταπτωτικό ἄνθρωπο, 

«τούς ἀπογόνους του Ἀδάμ». Ἀκόμη στό 

βιβλίο τῆς Ἐξόδου βλέπουμε τόν Φαραώ 

τῆς Αἰγύπτου νά διατάσσει τή θανάτωση μέ 

πνιγμό στό Νεῖλο ποταμό τῶν ἀγοριῶν τῶν 

Ἰουδαίων, μιά πραγματική γενοκτονία, στοχεύοντας 

νά μειώσει τόν ἀριθμό τους στή 

χώρα του. Στά 586 ἐπίσης ὁ Ναβουχοδονόσωρ 

ἀπό τήν Περσία κατέλαβε τήν Ἰουδαία, κατάστρεψε 

τό Ναό τοῦ Σολομώντα στά Ἱεροσόλυμα, 

αἰχμαλώτισε καί ὁδήγησε τούς κατοίκους 

της σκλάβους στή Βαβυλώνα μέχρι 

τό 538 π.Χ. Σχολιάζοντας τό γεγονός τῆς Ἐξόδου, 

ὁ καθηγητής τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ 

Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Γ. Πατρῶνος, σέ 

μιά μοναδική ἑρμηνεία του, ἀναφέρει τά 

ἑξῆς: Τό στοιχεῖο αὐτό ἀξιοποιεῖται ἀπό τούς 

ἱερούς συγγραφεῖς τῆς Καινῆς ∆ιαθήκης ὡς 

θεολογικό προηγούμενο στή γλώσσα τῆς 

ἑρμηνευτικῆς προτύπωσης γιά τήν παράλληλη 

θεολογική προσέγγιση καί ἑρμηνεία τοῦ 

ἀντίστοιχου γεγονότος τῆς σφαγῆς τῶν νηπίων 

ἀπό ἕνα νέο «Φαραώ». Ὅπως ὁ παλιός 

Φαραώ ἐξέφραζε τίς ἀντίπαλες δυνάμεις 

τοῦ σκότους καί τίς καταπίεσης ἀντιδρώντας 

στά «σημεῖα» ἐφαρμογῆς τοῦ σχεδίου τοῦ 

Θεοῦ γιά τή σωτηρία τοῦ Ἰσραήλ καί φόνευσε 

τά παιδιά γιά νά μή γεννηθεῖ ὁ Μωυσῆς, ἔτσι 

καί ὁ Ἡρώδης ἐνσαρκώνει μέ τίς πράξεις του 

τίς ἴδιες δαιμονικές δυνάμεις: Παρεμποδίζει 

τήν ἔλευση τοῦ Σωτήρα τοῦ κόσμου. 

Ὑπό τό ἱστορικό αὐτό πρίσμα ἡ σφαγή τῶν 

νηπίων ἀπό τόν Ἡρώδη ἔχει ἰδιαίτερο θεολογικό 

νόημα. Στό κατά Ματθαῖον Εὐαγγέλιο, 

ὁ Ἰησοῦς ἀποκαλύπτεται ἀπό τή βρεφική 

του κιόλας ἡλικία ὡς ὁ Μεσσίας, δηλαδή 

ὁ ἀπεσταλμένος τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τοῦ 

κόσμου. Καί ὁ Ἡρώδης, πού κατά ἕνα μανιακό 

καί παράφρονα τρόπο ζητεῖ τήν ψυχή τοῦ παι-


διοῦ, φανερώνεται μέ τίς ἐνέργειές του ὡς 

ἐκπρόσωπος τῶν δυνάμεων τοῦ κακοῦ καί 

παρουσιάζεται μέ τή μορφή τοῦ Ἀντιχρίστου. 

Ὁ «ἰσχυρός» ὅμως εἶναι ὁ οὐσιαστικά 

ἀδύναμος καί γιαυτό τό εὐάλωτο βρέφος θά 

ἀναδειχθεῖ ὁ τελικός νικητής. Κάτω ἀπ’ 

αὐτήν τήν προοπτική καί ἰδιαίτερα μέ ὅσα 

ἀναφέρθηκαν πιό πάνω γιά τήν σκοτεινή καί 

ταραγμένη προσωπικότητα τοῦ Ἡρώδη, πρέπει 

νά δοῦμε τά γεγονότα τῆς γέννησης τοῦ 

Χριστοῦ. Γι’ αὐτό καί τά δυό πρῶτα κεφάλαια 

τοῦ εὐαγγελίου αὐτοῦ περί διωγμοῦ τοῦ 

Ἰησοῦ, περί σχεδίου θανάτωσής του ἀπό τόν 

Ἡρώδη, βρίσκονται σέ πλήρη 

ἀντιστοιχία μέ τά τελευταῖα 

κεφάλαια τοῦ ἴδιου 

κειμένου, πού περιγράφεται 

ἡ θανάτωση τοῦ 

Ἰησοῦ ὡς ψευδομεσσία ἐπί 

τοῦ σταυροῦ ἀπό τήν Ἰουδαϊκή 

ἱερατική τάξη, τόν 

Ἡρώδη Ἀντίπα (γιό τοῦ 

Ἡρώδη) καί τό Ρωμαῖο ἐπίτροπο 

Πόντιο Πιλάτο. Ἡ 

διαπίστωση αὐτή ἐνισχύει 

τήν ἄποψη ὅτι τά κεφ. 1-2 

περιγράφουν ἐξαρχῆς τή 

σύγκρουση τοῦ Μεσσία Ἰησοῦ μέ τήν ἴδια τήν 

εἴσοδό του στόν κόσμο, τόν ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ 

ὁ Ἡρώδης καί ἡ δυναστεία του. Τό γεγονός 

τῆς σφαγῆς τῶν νηπίων ἀποκτᾶ ἔτσι καί 

μία σωτηριολογική καί ἐσχατολογική προοπτική, 

ἐφόσον ἐντάσσεται παράλληλα μεταξύ 

τῶν «σημείων τῶν ἐσχάτων», πού προϊδεάζουν 

καί προετοιμάζουν γιά τήν τελική 

συντριβή τοῦ κακοῦ καί τήν ἐπικράτηση 

τοῦ καλοῦ. Τό ἀθῶο αἷμα τους γίνεται «ἡ στολή 

τῆς ἐξ ἐθνῶν Ἐκκλησίας», ἡ ὁποία «ἁγνίζεται 

μυστικῶς», ὅπως ἀναφέρει τό ∆οξαστικό 

τοῦ ὄρθρου τῆς ἑορτῆς. 

Ὁ ἀριθμός τῶν θανατωθέντων νηπίων 

Κατά τήν παράδοση θανατώθηκαν 14.000 

παιδιά. Ἀπό ποῦ προέκυψε ὅμως ὁ ἀριθμός 

αὐτός; Σύμφωνα μέ τά ἱστορικά δεδομένα, ὁ 

ἀριθμός αὐτός δέ φαίνεται φυσικός. Ἀπό τίς 

πληροφορίες πού ἀντλοῦμε ἀπό τίς πηγές, ἡ 

Βηθλεέμ καί τά περίχωρά της θά πρέπει 

τότε νά εἶχαν πληθυσμό ἴσως λίγο μεγαλύτερο 

ἀπό χιλίους κατοίκους. Ἡ σφαγή τῶν 

ἀγοριῶν νηπίων «ἀπό διετοῦς καί κατωτέρω» 

δέν θά ἦταν ἑπομένως στήν πραγματικότητα 

δυνατό νά ἀφορᾶ περισσότερα ἀπό 30 ἤ τό 

πολύ 40 παιδιά, μέ βάση τά στατιστικά δεδομένα 

πού προκύπτουν ἀπό τήν πληθυσμιακή 

κατανομή τῆς συγκεκριμένης περιοχῆς. 

Ὁ Σκοτσέζος Βιβλικός θεολόγος 

William Barclay κάνει λόγο γιά ἀκόμη λιγότερο 

ἀριθμό, 20-30 παιδιά. Ἕνας τέτοιος 

ἀριθμός, ἀναφέρει ὁ Γ. Πατρῶνος, θά καθιστοῦσε 

πολύ πιό πιθανό, ὁ 

Ἡρώδης νά ἀποτόλμησε 

ὄντως ἀκόμη ἕνα τραγικό 

ἐγχείρημα προκειμένου νά 

διασφαλίσει τήν ἐξουσία 

του ἀπό τήν ἐσωτερική καί 

ὑποθετική ἀπειλῆ τῆς ἐμφανίσεως 

ἑνός διεκδικητή τοῦ 

θρόνου. Ἡ «ἀναίρεση» μερικῶν 

δεκάδων παιδιῶν, 

ἄσημων ἀγροτικῶν οἰκογενειῶν 

μιᾶς ἀπομακρυσμένης 

καί ἀγνοημένης περιοχῆς, 

δέν θά ἀποτελοῦσε 

«παρά μόνο ἕνα μικρό καί 

ἀσήμαντο ἐπεισόδιο» στό βίο καί τήν πολιτεία 

του, ἕνα πταῖσμα σέ σύγκριση μέ τά ἄλλα 

του ἐγκλήματα, πού δέν ἐπιβάρυνε αἰσθητά 

τόν ἤδη μακρύ κατάλογο τῶν θυμάτων τῆς 

καχυποψίας του καί δέν διαφοροποιοῦσε 

ἰδιαίτερα τήν οὕτως ἤ ἄλλως ἔκρυθμη τοπική 

κατάσταση, ὥστε νά προκαλέσει τήν παρέμβαση 

τῆς Ρώμης στό συγκεκριμένο ζήτημα. 

Ἡ ἀναφορά στή σφαγή «χιλιάδων 

ὄντων δεκατεσσάρων» ἀρένων τέκνων προέρχεται 

ἀντίθετα ἀπό τήν ἱερή παράδοση τῆς 

Ἐκκλησίας μας -ἀπό τό ἑορτολογικό Συναξάρι 

τῆς συγκεκριμένης ἡμέρας- καί μάλιστα μέ 

τήν ἐπισήμανση ὅτι τά νήπια αὐτά ἐντάσσονται 

στό χῶρο τῶν Μαρτύρων τῆς Ἐκκλησίας 

καί θεωροῦνται ὡς οἱ πρῶτοι ἀνώνυμοι 

καί ἀναρίθμητοι μάρτυρες τῆς Χριστιανικῆς 

πίστεως. Αὐτό ἀκριβῶς τό στοιχεῖο προσδίδει


στό ὅλο ζήτημα παράλληλα πρός τήν ἱστορική, 

καί μία ἰδιαίτερη συμβολική παράμετρο, 

πού καθιστᾶ ἀπαραίτητη τή θεολογική ἑρμηνευτική 

προσέγγιση. 

Ὁ ὀδυρμός τῆς Ραχήλ 

Ἀναφερόμενος στή σφαγή τῶν νηπίων ὁ 

Εὐαγγελιστής Ματθαῖος παραθέτει τήν προφητεία 

τοῦ Ἱερεμία, ὁ ὁποῖος ἑπτά αἰῶνες 

πρίν εἶχε προαναγγείλει προφητικά καί περιγράψει 

ποιητικά τήν ἀκόλουθη ἀποκαλυπτική 

σκηνή: «Φωνή ἐν Ραμᾷ ἠκούσθη θρῆνος 

καί κλαυθμός καί ὀδυρμός πολύς. Ραχήλ κλαίουσα 

τά τέκνα αὐτῆς καί οὐκ ἤθελε παρακληθῆναι, 

ὅτι οὐκ εἰσίν» (Ἱερεμίας 31, 15). Καί 

πραγματικά ἡ προφητεία αὐτή ἐκπληρώθηκε 

ἐδῶ. Ἡ Ραχήλ εἶναι ἡ μητέρα τοῦ Ἰωσήφ 

καί τοῦ Βενιαμίν ἀπό τήν Π. ∆ιαθήκη. Ἡ Ραμά 

ἦταν ἕνα χωριό δυό ὧρες βόρεια τῆς Ἱερουσαλήμ, 

ἡ σημερινή Ἔλ Ράμ. Ὅταν πέθανε ἡ 

Ραχήλ τήν ἔθαψαν κοντά στό χωριό αὐτό πού 

ἀνῆκε στό γιό της Βενιαμίν. Γιατί ὅμως ἡ Ραχήλ 

κλαίει τά παιδιά της; Ὅταν οἱ Ἰουδαῖοι 

ὁδηγοῦνταν στή Βαβυλώνια αἰχμαλωσία 

(586 π.Χ.), ὁ προφήτης Ἱερεμίας βάζει συμβολικά 

τή Ραχήλ νά σηκώνεται ἀπό τόν 

τάφο καί νά κλαίει τά παιδιά της πού σύρονται 

αἰχμάλωτα στή Βαβυλώνα. Ὁ Ματθαῖος 

κάνει χρήση τῆς προφητικῆς αὐτῆς ρήσης 

καί θεολογεῖ ἑρμηνευτικά πάνω στό 

σύγχρονό του γεγονός τοῦ «θρήνου, τοῦ 

κλαυθμοῦ καί τοῦ ὀδυρμοῦ» τῆς Βηθλεέμ. 

Ὁ ἀριθμός 14.000 

Ὅσον ἀφορᾶ, τέλος, τόν ἀριθμό 14.000 πού 

ἡ ἱερή παράδοση ἀναφέρει γιά τά σφαγιασθέντα 

νήπια, αὐτός δέν ὀφείλεται σέ λογιστικό 

σφάλμα, ἀλλά προέρχεται ἀπό τήν 

ἐπίδραση τῆς Ἰουδαϊκῆς ἀποκαλυπτικῆς 

ἀριθμολογίας. Πρόκειται στήν οὐσία γιά 

πολλαπλάσιο τοῦ ἱεροῦ ἀριθμοῦ ἑπτά (7) τῶν 

Ἑβραίων, ὁ ὁποῖος συμβολίζει τήν πληρότητα 

καί τήν καθολικότητα. Ὁμοίως στήν Ἀποκάλυψη 

τοῦ Ἰωάννη συναντᾶται σημειολογική 

ἀναφορά στόν ἄλλο ἱερό ἀριθμό δώδεκα 

(12) καί στά πολλαπλάσιά του, μέ τήν ἐπισήμανση 

ὅτι κατά τούς ἔσχατους χρόνους ὁ 

Ἰησοῦς Χριστός θά συνοδεύεται καί πάλι ἀπό 

τούς μάρτυρές του, πού στήν ὁλότητα καί τελειότητά 

τους ἀνέρχονται συμβολικά σέ 

144.000 (Ἀποκ. 14, 1 καί 7, 4) (Τόν ἀριθμό αὐτό 

παρερμηνεύουν οἱ λεγόμενοι «Μάρτυρες 

τοῦ Ἰεχωβᾶ»). Καί σέ αὐτήν ἀσφαλῶς τήν περίπτωση, 

δέν πρόκειται γιά πραγματικό ἀριθμό, 

ἀλλά γιά θεολογικό συμβολισμό τῆς καθολικότητας 

τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία συγκροτεῖται 

καί ἐκπροσωπεῖται στήν ἱστορία 

ἀπό τούς Μάρτυρες, ὅπως στήν προκειμένη 

περίπτωση μέ τά νήπια. Ὅσοι προσεταιρίζονται 

τήν ἐξουσία καί τή δύναμη, συντάσσονται 

μέ τούς ἑκάστοτε «Φαραώ» καί «Ἡρώδεις» 

τῆς ἱστορίας. Ἡ ἀναφορά τοῦ εὐαγγελιστῆ 

στό γεγονός τῆς σφαγῆς καί τῆς θυσίας 

ἐκφράζει κατά τόν πλέον ἐναργῆ τρόπο, ὅτι 

ὁ Ἰησοῦς καί οἱ πιστοί του δέν πραγματοποιοῦν 

τήν ἱστορική τους πορεία μέσα σέ ἕναν 

κόσμο ρομαντικό καί εἰδυλλιακό, ἀλλά κυριαρχούμενο 

ἀπό τό ρεαλισμό τῆς βίας, τῆς 

ἀνελευθερίας, τῶν καταπιέσεων καί τῶν 

διωγμῶν. Οἱ ἰσχυροί «Φαραώ» καί «Ἡρώδεις» 

πού διαφεντεύουν συνήθως τίς τύχες τῶν 

λαῶν, ἐκπροσωποῦν τίς ἀντίθετες καί δαιμονικές 

δυνάμεις, διαιωνίζοντας καί ἐπαυξάνοντας 

τό κακό καί τήν ἀδικία σέ βάρος 

τῶν ἀδυνάτων. Τό Θεῖο Βρέφος, πού ἀπό τήν 

πρώτη στιγμή δοκίμασε τήν ἀπειλή καί τή βία, 

τήν ἀμφισβήτηση καί τήν ἀπόρριψη, καθόρισε 

τό πρότυπo τῆς μαρτυρικῆς ζωῆς ἐκείνων 

πού θά ἀκολουθήσουν πιστά τά ἴχνη Του, 

μέχρις ἐσχάτων του ἱστορικοῦ χρόνου, τήν 

ἡμέρα τῆς ἐνδόξου ∆ευτέρας πάλιν παρουσίας 

Του. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

1. Constantinus Tischendorf, Evangelia Apocrypha, 

Lipsiae, Avenarius et Mendelssohn, MDC- 

CCLIII, ἑλλ. ἔκδ. C. Tischendorf, Εὐαγγέλια Ἀπόκρυφα, 

Ἀθῆναι ἄ. χ., Οἶκος Κων. Χ. Σπανοῦ. 

2. Π.Ν. Τρεμπέλλα, Ὑπόμνημα εἰς τό κατά Ματθαῖον 

Εὐαγγέλιο, Ἀθῆναι 1958. 

3. Γεωργίου Π. Πατρώνου, Ἡ ἱστορική πορεία τοῦ 

Ἰησοῦ (ἀπό τή φάτνη ὥς τόν κενό τάφο), Ἀθήνα 1991. 

4. Σωκράτης Μ. Νίκας, Λεξικό Ὀρθόδοξης Θεολογίας, 

Ἀθήνα 1997. 

5. Λεξικό Βιβλικῆς Θεολογίας, Ἀθήνα 1980. 

6. William Barclay, The Gospel of Matthew, Vol. 1, 

Philadelphia 1975.

Ὁ θάνατος τῆς ὕλης: 

αἰτία πένθους ἤ ἀγαλλιάσεως; 

Ἠλία Κουρούμαλη, 

καθηγητοῦ Ἰατρικῆς Σχολῆς Παν/μίου Κρήτης, 

Δ/ντοῦ Γαστρεντερολογικῆς Κλινικῆς ΠΑ.Γ.Ν.Η. 

Ηθέση μου γιά νά ἀναπτύξω αὐτό τό 

θέμα*: «Ὁ θάνατος τῆς ὕλης: αἰτία 

πένθους ἤ ἀγαλλιάσεως» εἶναι πάρα 

πολύ δύσκολη. Γιατί γιά τό πρῶτο ἥμισυ τοῦ 

θέματος ἀσφαλῶς εἶμαι εἰδήμων. ∆υστυχῶς 

οἱ ἰατροί, εἴτε τό θέλουν εἴτε ὄχι, τελικά εἶναι 

εἰδήμονες τοῦ θανάτου, περισσότερο ἀπό 

ὁ,τιδήποτε ἄλλο. Γιά τό δεύτερο σκέλος, ἐάν 

ὁ θάνατος εἶναι αἰτία ἀγαλλιάσεως ἐκεῖ 

πραγματικά βρίσκομαι σέ πολύ δυσχερή 

θέση, διότι σ᾿ αὐτό τό ἀκροατήριο ὑπάρχουν 

πολύ περισσότερο ἄξιοι ἀπό μένα, μέ περισσότερη 

γνώση στή θεολογία τοῦ θανάτου γιά 

νά ἀναπτύξουν αὐτό τό θέμα, καί θά ἤθελα 

νά ζητήσω ὡς πρός στό δεύτερο μέρος τῆς 

ὁμιλίας αὐτῆς τήν κατανόησή σας. 

Θά μιλήσω ἁπλῶς ὡς κατ᾿ ὄνομα χριστιανός 

καί φυσικά ὄχι ὡς γνώστης τῆς Πατερικῆς 

Θεολογίας -αὐτό εἶναι ἔργο ζωῆς 

καί εἶναι ἀδύνατο γιά κάποιον ἄνθρωπο 

σάν καί ἐμένα νά ἐντρυφήσει στά τόσα 

πράγματα πού ἔχουν γραφεῖ στήν ὀρθόδοξη 

πατερική γραμματεία περί θανάτου. Ἁπλῶς 

ψηλαφῶ τήν ἄλλη πλευρά αὐτή καί ἐνίοτε 

ἔχω μιά μικρή ἐμπειρία αὐτῆς τῆς 

ἄλλης πλευρᾶς. 

Ὁ θάνατος εἶναι ἡ μόνη ἀσφαλής προφητεία 

στίς μέρες μας. Ἐάν προφητέψω τό 

τέλος μου εἶναι σίγουρο ὅτι θά εἶμαι σωστός. 

Εἶναι τό μόνο πράγμα γιά τό ὁποῖο δέν 

πρόκειται ποτέ νά διαψευστῶ. Μπορεῖ ὁ 

ὁποιοσδήποτε ἐξ ἡμῶν νά εἶναι προφήτης 

ὡς πρός αὐτό τό σημεῖο. Εἶναι τό μόνο σημεῖο, 

στό ὁποῖο εἶναι ἀναμφίβολο ὅτι ἐκεῖ 

ὅλοι θά καταλήξουμε: πλούσιοι, πτωχοί, 

πένητες, βασιλεῖς ἤ δίκαιοι, ὅλοι ἐκεῖ θά καταλήξουμε 

τελικά, ἀλλά τελικά ὁ θάνατος 

εἶναι αἰτία πένθους ἤ ἀγαλλιάσεως; Ποιούς 

ἀφορᾶ ὁ θάνατος; 

Ἀφορᾶ ἀσφαλῶς καί κατά πρῶτον λόγο 

τόν κοιμηθέντα, ἀλλά ἀφορᾶ καί τούς 

ἀναπομένοντας, οἱ ὁποῖοι ἀνάλογα μέ τίς 

σκέψεις τους, ἀνάλογα μέ τή νοοτροπία 

τους καί τήν ψυχοσύνθεσή τους, εἴτε θά 

πενθήσουν, εἴτε θά θρηνήσουν, εἴτε θά χαροῦν 

μαζί μέ τή λύπη πού εἶναι φυσιολογικό 

νά ὑπάρχει στόν ἄνθρωπο. 

Πῶς ἄρχισε ἡ ἱστορία τοῦ θανάτου; 

Ὑπάρχουν δύο ἀπόψεις, ἡ μία εἶναι ἡ τυχαία 

δημιουργία: Ὁ ἄνθρωπος δημιουργήθηκε 

τυχαία, ἡ ὕλη δημιουργήθηκε τυχαία, 

ἄρχισε μιά περίεργη σειρά χημικῶν 

ἀντιδράσεων σέ ἕνα περίεργο καί σκοτεινό 

περιβάλλον καί ἡ τελική κατάληξη 

ἦταν ἡ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος 

ὡς ὕλη φυσικά εἶναι θνητός, πεπερασμένος 

καί κάποια στιγμή καταλήγει στό θάνατο. 

Αὐτή ἡ περίεργη ἱστορία, ἡ ὁποία, γιά 

νά εἶμαι εἰλικρινής, εἶναι ἄγνωστο ποῦ θεμελιώνεται, 

εἶναι ἡ ἐπικρατούσα σήμερα σέ 

πολλές ἀπό τίς ἐπιστῆμες, τίς λεγόμενες θετικές 

ἐπιστῆμες καί ἰδίως στή Βιολογία. 

Οἱ περισσότεροι τῶν βιολόγων ἀποδέχονται 

αὐτή τήν τυχαία δημιουργία τῆς 

ὕλης στήν ὁποία κανείς δημιουργός δέν 

ἔχει θέση. 

Ἡ ἄλλη φυσικά ἀφορᾶ τόν Θεό καί ∆ημιουργό 

καί ὁ θάνατος ἀρχίζει, ὅπως ὅλοι 

ξέρουμε μέ τήν πτώση τοῦ Ἀδάμ, δηλαδή 

τόν σκοτισμό τοῦ νοός τοῦ Ἀδάμ. Παρακούοντας 

τήν ἐντολή τοῦ Θεοῦ ἔπεσε καί 

*Ὁμιλία τοῦ κ. Ἠ. Κουρούμαλη μετά τό πέρας τοῦ Κατανυκτικοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Γ´ Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν (Σταυροπροσκυνήσεως) 

11 Μαρτίου 2007, στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου Γεωργίου Ἱεράπετρας.


μαζί του συμπαρέσυρε ὅλο τό ἀνθρώπινο 

γένος, καί ἀπό δυνάμει ἀθάνατος, κατά χάριν 

ἀθάνατος, ἔγινε θνητός μέ ἀποτέλεσμα 

ὅλοι νά ἀντιμετωπίζουμε σήμερα τό φάσμα 

τοῦ θανάτου. Ὁ ὑλικός θάνατος εἶναι 

ἀναμφίβολα μιά πραγματικότητα. Καί ξέρει 

σήμερα ἡ ἐπιστήμη ἀρκετά πράγματα 

γιά τόν θάνατο. Ξέρουμε ὅτι ζοῦμε ὅσο ἐπιτρέπει 

ὁ ἐγκέφαλός μας. Ἐάν δέν ὑπεισέλθει 

κάποιος ἐσωτερικός παράγοντας, ἤ 

μία ἀνίατη νόσος ὅπως εἶναι ὁ καρκίνος, 

ἤ οἱ καρδιοαγγειακές νόσοι, οἱ ὁποῖες θερίζουν 

τόν ἄνθρωπο στόν λεγόμενο πολιτισμένο 

κόσμο, ἤ ἡ πεῖνα, ἡ ὁποία ἐπιφέρει 

τόν θάνατο σέ τεράστιους ἀριθμούς 

ἀνθρώπων σήμερα στό λεγόμενο τρίτο 

κόσμο, τότε θά ζήσουμε ὅσο τό ἐπιτρέπει 

ὁ ἐγκέφαλός μας. Καί σήμερα γνωρίζουμε 

ὅτι ὁλόκληρο τό εἶναι μας, ὁλόκληρη ἡ φυσική 

μας παρουσία κατευθύνεται ἀπό τόν 

ἐγκέφαλο. ∆έν μιλοῦμε πιά γιά ξεχωριστά 

συστήματα, μιλᾶμε γιά μιά ἑνιαία ὁμάδα, 

ἡ ὁποία ἀποτελεῖται ἀπό τόν ἐγκέφαλο καί 

τό νευρικό σύστημα, ἀπό τό ἀνοσοποιητικό 

μας σύστημα, τό ὁποῖο μᾶς προφυλάσσει 

ἀπό τίς διάφορες ἀντίξοες ἐξωτερικές 

παρεμβάσεις καί ἀπό τό ἐνδοκρινολογικό 

σύστημα πού ἀποτελεῖ τόν τρόπο ἐπικοινωνίας 

τῶν διαφόρων κυττάρων μεταξύ 

τους καί τῶν διαφόρων ὀργάνων. Εἶναι ἕνα 

ἑνιαῖο σύστημα πού βρίσκεται ὑπό τόν 

ἔλεγχο τοῦ ἐγκεφάλου. Ὅταν λοιπόν ἔλθει 

κάποια στιγμή, πού ἡ ἐπιστήμη ἀκόμη 

δεν μπορεῖ νά προσδιορίσει, καί ὁ ἐγκέφαλος 

φθάσει σέ κάποιο ὁριακό σημεῖο, 

ἀπό κεῖ καί πέρα δέν μπορεῖ νά τά βγάλει 

πέρα, ἐπέρχεται ὁ θάνατος ἀπό γήρανση. 

Ὑπάρχει καί κάτι πρόσφατο, ἐνδιαφέρον σ᾿ 

αὐτή τήν ἱστορία. Γνωρίζετε ὅλοι ὅτι στήν 

Παλαιά ∆ιαθήκη ἀναφέρονται περιπτώσεις 

ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖες καί σήμερα μᾶς φαίνονται 

ἐξωφρενικές. Τό κλασσικότερο παράδειγμα 

εἶναι ὁ Ἰώβ, ὁ ὁποῖος ἔζησε μερικές 

ἑκατοντάδες χρόνια, γι᾿ αὐτό ἀκριβῶς 

αὐτή ἡ ἀναφορά τῆς Παλαιᾶς ∆ιαθήκης 

ὑπῆρξε αἰτία πολλῶν ἑρμηνειῶν ἐκ μέρους 

τῆς ἐπιστήμης γιά τά ἀναγραφόμενα στήν 

Παλαιά ∆ιαθήκη. 

Σήμερα, λοιπόν, μέ τήν πρόοδο τῆς ἐπιστήμης 

καί τήν ἀνίχνευση τῶν κρυφῶν γονιδίων 

πού ὁδηγοῦν στή γήρανση ὑπάρχουν 

μαθηματικά μοντέλα τά ὁποῖα προσπαθοῦν 

νά προσδιορίσουν ποιό εἶναι τό 

προσδόκιμο ἐπιβιώσεως ἑνός ἀνθρώπου, 

ἐάν δέν ὑπεισέλθουν ἐξωτερικοί παράγοντες. 

∆ηλαδή πόσο θά ζούσαμε, γιά 

πόσα χρόνια εἴμαστε κατασκευασμένοι νά 

ζήσουμε, αὐτή ἡ «μηχανή» πού λέγεται 

ἄνθρωπος, πόσο θά διαρκέσει. Ἕνα αὐτοκίνητο, 

ὅπως ξέρουμε, εἶναι κατασκευασμένο 

γιά δέκα-εἴκοσι χρόνια, μετά πρέπει 

νά πεταχθεῖ. Τό ἐνδιαφέρον εἶναι ὅτι οἱ 

σύγχρονες ἀπόψεις λένε ὅτι ὁ σημερινός 

ἄνθρωπος εἶναι κατασκευασμένος γιά νά 

ζήσει 300 μέ 400 χρόνια. Αὐτές εἶναι οἱ προδιαγραφές 

τοῦ ὅποιου κατασκευαστοῦ. 

Καί σκέπτεται κανένας πώς γιά ἄλλη μιά 

φορά ἀποδεικνύεται ὅτι οἱ ἀναφορές στήν 

Παλαιά ∆ιαθήκη δέν ἔσφαλαν πουθενά. 

Πῶς βρεθήκαμε ἐμεῖς στό θάνατο; Ὅταν 

ἤμουν ἔφηβος, λίγο πρίν ἀρχίσω νά ἀσχολοῦμαι 

σοβαρά ὅτι θά πάω στήν Ἰατρική, 

διάβασα ἕνα ποίημα ἑνός ἀμερικανοῦ ποιητοῦ, 

τοῦ κατά τή γνώμη μου κορυφαίου 

στόν Ἀγγλοσαξονικό κόσμο, πού λέγεται 

Ἔντγκαρ Πόε, ὁ ὁποῖος περιγράφει μιά 

φανταστική θεατρική παράσταση μέ ὁρισμένες 

σκηνές ἀλλόκοτες, περίεργες καί 

στό τέλος καταλήγει ὅτι τό ἔργο πού 

ἐννοεῖται ὅτι παρακολουθήσατε εἶναι ἡ 

τραγωδία ὁ ἄνθρωπος, καί ἥρωάς του νικηφόρο 

τό σκουλήκι, ἔτσι καταλήγει τό 

ποίημα. Ὁμολογῶ μέ προβλημάτισε πάρα 

πολύ τότε αὐτό τό ποίημα, διότι δέν μποροῦσα 

τότε νά φανταστῶ ὅτι ἐρχόμενος 

ἀργότερα σέ χώρους ἐπιστημονικούς θά 

ἔβλεπα πολλούς ἐπιστήμονες νά τό δέχονται 

αὐτό τό πρᾶγμα. Καί σήμερα, ὅπως 

σᾶς εἶπα, ὑπάρχουν πάρα πολλοί οἱ ὁποῖοι 

τό ἀποδέχονται, ὁ Πόε ἁπλῶς τό εἶπε παρασταστικά 

καί εἰλικρινά, ἀλλά οἱ σημερινοί 

ἐπιστήμονες πού παραδέχονται αὐτή


τήν τυχαία ἐξέλιξη καί τυχαία τήν ὕπαρξη 

τοῦ ἀνθρώπου σέ αὐτή τή γῆ, οὐσιαστικά 

τό ἴδιο λένε: ὅτι τό ἔργο πού παρακολουθοῦμε 

εἶναι ἡ τραγωδία ὁ ἄνθρωπος καί νικηφόρο 

τό σκουλήκι. Ἀργότερα ὅταν ἤμουνα 

φοιτητής Ἰατρικῆς διάβασα κάτι ἄλλο: 

«ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐάν τις τὸν λόγον 

τὸν ἐμὸν τηρήσῃ, θάνατον οὐ μὴ θεωρήσῃ 

εἰς τὸν αἰῶνα» (Ἰωάν. 8, 51). Καταλαβαίνετε 

βέβαια ποιός τό εἶπε αὐτό τό πρᾶγμα. 

Εἶναι στό κατά Ἰωάννην Εὐαγγέλιο καί βέβαια 

ἐκεῖνο πού 

μοῦ ἔκανε ἐντύπωση 

τότε ἦταν ἡ 

ἀ ν τ α π ό κ ρ ι σ η 

αὐτῶν πού τόν 

ἄκουγαν. Τοῦ 

εἶπαν: «μὴ σὺ μείζων 

εἶ τοῦ πατρὸς 

ἡμῶν Ἀβραάμ, 

ὅστις ἀπέθανε; καὶ 

οἱ προφῆται ἀπέθανον·»(Ἰωάν. 

8, 

53). Καί ἡ ἀπάντησις 

τοῦ Χριστοῦ 

ἦταν «Ἀβραὰμ ὁ 

πατὴρ ὑμῶν ἠγαλλιάσατο 

ἵνα ἴδῃ 

τὴν ἡμέραν τὴν 

ἐμήν, καὶ εἶδε καὶ ἐχάρη. Εἶπον οὖν οἱ Ἰουδαῖοι 

πρὸς αὐτόν· πεντήκοντα ἔτη οὔπω 

ἔχεις καὶ Ἀβραὰμ ἑώρακας; Εἶπεν αὐτοῖς 

ὁ Ἰησοῦς· ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, πρὶν 

Ἀβραὰμ γενέσθαι ἐγώ εἰμι» (Ἰωάν. 8, 56- 

58). 

Ὅταν διάβασα αὐτό τό πρᾶγμα, ἄρχισα νά 

προβληματίζομαι πάρα πολύ, διότι ἐδῶ 

ἔχουμε δύο τελείως ἀντίθετες στάσεις, 

τελείως ἀντίθετες ἀπόψεις. Ἀπό τή μιά τό 

«νικηφόρο σκουλήκι», ἀπό τήν ἄλλη «θάνατον 

οὐ γευσόμεθα». Ποιός ἔχει δίκιο; Γιά 

τό πρῶτο ἐρώτημα πού ἀνακύπτει -πλέον 

εἰσερχόμεθα σέ χώρους ὅπως σᾶς εἶπα 

στήν ἀρχή γιά μένα ἐπικινδύνους- προσπάθησα 

νά χρησιμοποιήσω ὡς βοήθεια, 

ὡς ὁδηγό, σ᾿ αὐτό τόν δρόμο ἕνα βιβλίο πού 

θεωρῶ ὅτι εἶναι ἴσως γιά μένα καί γιά 

ἄλλους ἀνθρώπους, ὅπως ἐγώ πού δέν 

εἶναι διαπρεπεῖς θεολόγοι, τό καλύτερο πού 

κυκλοφορεῖ καί πού μπορεῖ νά βοηθήσει 

πάρα πολλούς σέ ὁδούς πού δέν φαντάζονται. 

Τό βιβλίο αὐτό ἐγράφη ἀπό τόν μακαριστό 

π. Ἰωάννη Ρωμανίδη, καθηγητή 

παλαιότερα τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Θεσσαλονίκης 

καί ἔχει τίτλο: «Πατερική Θεολογία». 

Γιά μένα εἶναι ἀπίστευτο πῶς 

ἕνας ἄνθρωπος κατάφερε σέ τόσα λίγα λόγια 

νά ξεκαθαρίσει 

τόσο βαθειά 

πράγματα. 

Θά χρησιμοποιήσω 

πολλές ἀπό 

τίς γνῶμες καί 

τίς ἀπόψεις του 

στή συνέχεια. 

Ἡ Σταύρωση·τοιχογραφία ἀπό τήν 

Ἱ. Μ. Σταυρονικήτα Ἁγ. Ὄρους. 

Στό πρῶτο 

λοιπόν πρᾶγμα 

πού πρέπει κανείς 

νά ἀπαντήσει, 

ὅταν προσπαθήσει 

νά δώσει 

ἐξήγηση πῶς 

ἀπό τή μιά πλευρά 

«οὐ γευσόμεθα 

θανάτου» καί 

ἀπό τήν ἄλλη ὅτι νικηφόρο τελικά εἶναι τό 

σκουλήκι, εἶναι ἄν τελικά ὁ θάνατος εἶναι 

πράγματι ἀναγκαῖος. Πρέπει νά πεθαίνουμε; 

Πάλι θά καταφύγω στόν Εὐαγγελιστή 

Ἰωάννη: «ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐὰν 

μὴ ὁ κόκκος τοῦ σίτου πεσὼν εἰς τὴν γῆν 

ἀποθάνῃ, αὐτὸς μόνος μένει· ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ, 

πολὺν καρπὸν φέρει» (Ἰωάν. 12, 24). 

Ὁ Καϊάφας λίγο παρακάτω προφητεύει χωρίς 

νά τό ξέρει καί λέει: «συμφέρει ἡμῖν ἵνα 

εἷς ἄνθρωπος ἀποθάνῃ ὑπὲρ τοῦ λαοῦ» 

(Ἰωάν. 13, 50). Καί λίγο πρίν ὁ ἴδιος ὁ Χριστός 

λέει αὐτό τό φοβερό πού ἀκοῦμε τακτικά, 

ἀλλά κανένας δέν καταλαβαίνει 

πλήρως -πλήν ἐλαχίστων- τί σημαίνει: 

«ἐγώ εἰμι ἡ ἀνάστασις καὶ ἡ ζωή. ὁ πιστεύων 

εἰς ἐμέ, κἂν ἀποθάνῃ, ζήσεται· καὶ


πᾶς ὁ ζῶν καὶ πιστεύων εἰς ἐμὲ οὐ μὴ ἀποθάνῃ 

εἰς τὸν αἰῶνα» (Ἰωάν. 11, 25-26). Φυσικά 

αὐτά ἀναφέρονται κυρίως στόν ἴδιο 

τόν Χριστό, ἀλλά νομίζω ἀφοροῦν ὅλους 

μας καί δείχνουν γιατί εἶναι ἀναγκαῖος ὁ 

θάνατος. Ἀλλά τό δεύτερο ἐρώτημα πού 

ἀνακύπτει εἶναι ποιός ἔχει δίκιο τελικά: Ἡ 

«ἐπιστήμη» ἤ ὁ Χριστός; Αὐτοί πού παραδέχονται 

τήν τυχαία ἐξέλιξη τοῦ ἀνθρώπου 

ἤ ὁ Χριστός μέ αὐτά πού λέει; Ἡ ἐπιστήμη 

-καί αὐτό μπορῶ νά τό ἐπιβεβαιώσω- 

εἶναι γεμάτη 

ἀπό παλλινωδίες 

καί ὑπεραπλουστεύσεις. 

Ὑ π ά ρ χ ο υ ν 

ἄνθρωποι, σοβαροί 

ἐρευνητές 

κατά τά ἄλλα, οἱ 

ὁποῖοι μελετώντας 

τή μύγα ἤ τό 

σκουλήκι βγάζουν 

συμπεράσματα 

γιά τόν 

ἄνθρωπο. Ἐνδιαφέρουσες 

ἀπόψεις, 

ἀλλά πόρρω ἀπέχουσες ἀπό τήν 

ἀλήθεια καί ἀπό τή λογική. 

Ἐγώ ἔχω καί μιά προσωπική ἐμπειρία 

στήν καθαρά ἐπιστημονική πορεία μου. 

Ὅταν ἤμουν νεαρός γιατρός ἤθελα νά 

ἀσχοληθῶ μέ τήν ἔρευνα τῆς βιολογίας τοῦ 

ἀνθρώπου. Ἀργότερα ἀντιλήφθηκα ὅτι 

αὐτό εἶναι ἀδύνατο νά γίνει στή διάρκεια 

μιᾶς ζωῆς καί ἀποφάσισα νά ἀσχοληθῶ μέ 

τή λειτουργία ἑνός συστήματος, τοῦ πεπτικοῦ. 

Γρήγορα κατάλαβα ὅτι αὐτό εἶναι 

πάρα πολύ καί ἤθελα νά ἀσχοληθῶ μέ τή 

βιολογία ἑνός ὀργάνου, τοῦ ἥπατος, ἀλλά 

κι αὐτό εἶναι πάρα πολύ καί κατέληξα νά 

θέλω νά ἀσχοληθῶ μέ τή βιολογία ὁρισμένων 

κυττάρων τοῦ ἥπατος. Καί τώρα 

πιά πού νομίζω ὅτι εἶμαι σέ ἀρκετά ὥριμο 

στάδιο ἀντιλαμβάνομαι ὅτι ἵσως δέν φθάσει 

ἡ ὑπόλοιπη ζωή μου νά ἀσχοληθῶ μόνο 

μέ τή βιολογία δύο ἐκ τῶν κυττάρων τοῦ 

ἥπατος. Καί εἶμαι σίγουρος ὅτι καταλήγοντας 

καί φθάνοντας κι ἐγώ στό τέλος, 

ὅπως ὅλοι μας- τό μόνο πού θά ἐξαγάγω 

ὡς συμπέρασμα θά εἶναι τό: «ὡς ἐμεγαλύνθη 

τὰ ἔργα σου, Κύριε· πάντα ἐν σοφίᾳ 

ἐποίησας» (Ψαλμ. 103, 24). 

Εἶναι ἀσύλληπτοι οἱ τρόποι μέ τούς 

ὁποίους δροῦν τά κύτταρα τοῦ ὀργανισμοῦ 

ἐπικοινωνοῦν μεταξύ τους, ἐπηρεάζονται 

καί ἐπηρεάζουν τά ἄλλα κύτταρα. Καί 

στό ἴδιο ἀκριβῶς 

καταλήγει μιά 

ἄλλη ὁμάδα ἐπιστημόνων 

πέρα 

τῶν γιατρῶν, οἱ 

ὁποῖοι ἀντιλαμβάνονται 

ὅτι 

κάτι ὑπάρχει 

πίσω ἀπό ὅλη 

αὐτή τήν ἱστορία, 

οἱ ἀστροφυσικοί, 

οἱ ὁποῖοι 

ἐνῶ μελετοῦν 

τόν μακρόκοσμο 

καταφεύγουν συχνά 

στό μικρόκοσμο, στό κύτταρο καί καταλήγουν 

ἀκριβῶς στά ἴδια συμπεράσματα, 

μόνο πού αὐτοί τό διατυπώνουν διαφορετικά 

καί καταλήγουν στό ἴδιο συμπέρασμα: 

«οἱ οὐρανοί διηγοῦνται δόξαν 

Θεοῦ, ποίησιν δὲ χειρῶν αὐτοῦ ἀναγγέλλει 

τὸ στερέωμα» (Ψαλμ. 18,2). 

∆υστυχῶς, οἱ ἐπιστήμονες τοῦ τυχαίου 

τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἀνθρώπου, ὀφείλων νά 

παραδεχθῶ ὅτι πλειοψηφοῦν σήμερα στήν 

ἐπιστημονική κοινότητα. Ἀλλά ἡ ἐπιστήμη 

αὐτοῦ τοῦ τύπου, πού προανέφερα 

εἶναι κατά τή γνώμη μου τραγική, διότι ἐάν 

δέν ὑπάρχει σταυρός καί ἀνάσταση, τότε 

δέν ὑπάρχει οὐσιαστικός λόγος νά ὑπάρχει 

ὁ ἄνθρωπος καί πραγματικά πρόκειται 

γιά τραγωδία μέ «νικηφόρο τό σκουλήκι». 

Καί οἱ ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι ἀπό τήν ὁμάδα 

αὐτοί εἶναι εἰλικρινεῖς μέ τόν ἑαυτό τους 

Ἐνταφιασμός Μοναχοῦ στό Ἅγιον Ὄρος.


τελικά αὐτοκτονοῦν. ∆ιότι δέν μποροῦν νά 

καταλάβουν γιά ποιό λόγο πρέπει νά παραμείνουν 

σέ μιά ζωή γεμάτη δυσκολίες, 

πόνους, βάσανα, ἀρρώστειες καί ταλαιπωρίες, 

χωρίς νά ὑπάρχει ἡ παραμικρή 

ἐλπίδα. Πλῆρες ἀδιέξοδο, ἄρα καλύτερα μιά 

ὥρα νωρίτερα νά ἔρθει τό τέλος. 

Αὐτή εἶναι ἡ μιά πλευρά, ἡ ἄλλη εἶναι ἡ 

λεγόμενη ὀρθόδοξη, ἡ ὁποία ὅπως λέει ὁ 

π. Ἰωάννης Ρωμανίδης βασίζεται ἀποκλειστικά 

στήν προσωπική ἐμπειρία. Καί 

μ᾿ αὐτή τή θεώρηση τῶν πραγμάτων ἡ 

ὀρθόδοξη θεολογία εἶναι θετική ἐπιστήμη. 

Ὅπως κάθε θετική ἐπιστήμη θέλει νά δεῖ 

κάτι γιά νά τό παραδεχθεῖ, ἔτσι καί ἡ 

ὀρθόδοξη θεολογία πρέπει νά δεῖ κάτι, γιά 

νά τό παραδεχθεῖ. Θά εἶναι θετικό, ὄχι φιλοσοφίες, 

ὄχι δοξασίες ὄχι δυσειδαιμονίες, 

ὄχι ἰδεολογίες, ἀλλά ἐμπειρία. Ὑπάρχει 

αὐτή ἡ ἐμπειρία; Ὁ ἴδιος ὁ Χριστός κατ᾿ 

ἀρχήν τό λέει: «ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι 

ὁ τὸν λόγον μου ἀκούων καὶ πιστεύων τῷ 

πέμψαντί με ἔχει ζωὴν αἰώνιον, καὶ εἰς κρίσιν 

οὐκ ἔρχεται, ἀλλὰ μεταβέβηκεν ἐκ 

τοῦ θανάτου εἰς τὴν ζωήν» (Ἰωάν. 5, 24). 

Τό πιστεύουμε; Ἐάν ἐμεῖς δέν τό πιστεύουμε, 

ὑπάρχουν αὐτοί οἱ ὁποῖοι τό βεβαιώνουν 

ὡς μάρτυρες, ἄνθρωποι πού τά 

ἔχουν δεῖ, καί ἑπόμένως πρέπει νά τούς πιστέψουμε. 

Καί ἡ δύναμη βρίσκεται στόν κόσμο 

αὐτό καί ὄχι στόν Ἄδη. Στόν Ἄδη «οὐκ 

ἔστι μετάνοια». Ὅταν περάσει κανείς στήν 

ἐπέκεινα ζωή, ἀπό κεῖ καί πέρα δέν ἀλλάζει 

τίποτα. Βεβαίως σ᾿ αὐτό τόν κόσμο πρέπει 

νά δώσουμε τίς ἐξετάσεις μας. Σ᾿ αὐτό 

τόν κόσμο πρέπει νά δώσουμε τίς ἀπαντήσεις 

μας. Ὅποια κι ἄν εἶναι αὐτή ἡ 

ἀπάντηση πρέπει νά δοθεῖ ἐδῶ, διότι ἐκεῖ 

δέν ὑπάρχει μετάνοια. 

Εἶναι λοιπόν οἱ μάρτυρες, οἱ ὁποῖοι βεβαιώνουν 

ὅτι ἔτσι ὅπως τά λέει ὁ Χριστός 

ἔτσι εἶναι τά πράγματα «διότι ἐμεῖς τά εἴδαμε». 

Εἶναι οἱ Πατριάρχες τῆς Παλαιᾶς ∆ιαθήκης, 

ὅπως λέει ὁ π. Ρωμανίδης, εἶναι οἱ 

Προφῆτες, εἶναι οἱ Ἀπόστολοι, εἶναι οἱ Ἅγιοι 

τῆς κάθε ἐποχῆς, αὐτοί δηλαδή πού ἦσαν 

θεόπτες. ∆έν ἦταν φιλόσοφοι, οὔτε παρεῖχαν 

ἰδεολογήματα στόν κόσμο. Ἔλεγαν 

αὐτό πού ἔβλεπαν: τή δόξα τοῦ Θεοῦ σέ σχέση 

μέ τό θάνατο. Ἄν ἔχω νά διαλέξω μεταξύ 

ἑνός ἐπιστήμονος ὁ ὁποῖος θά ἀλλάζει 

γνώμη κάθε δεύτερο χρόνο καί τῶν Πατριαρχῶν, 

τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων 

καί τῶν Ἁγίων -γιατί ἐκεῖ πάει τό πρᾶγμα 

μᾶλλον, ποιούς θά πιστεύσουμε, διότι πίστη 

σημαίνει ἐμπιστοσύνη ὅπως ξέρετε. 

Ἐγώ τουλάχιστον θά τασσόμουνα μέ τούς 

Πατριάρχες, τούς Προφῆτες, τούς Ἀποστόλους 

καί τούς Ἁγίους. Αὐτό μᾶς ὁδηγεῖ 

σέ κάτι ἄλλο: Πρέπει νά ὑπάρχει ὁ φόβος 

τοῦ θανάτου. 

Ὅπως γνωρίζετε ὅλοι, καί δέν χρειάζεται 

σέ αὐτό νά ἐπιμείνω, δέν ὑπάρχουν ἰδεολογήματα 

ὅταν ἔρχεται ἡ ὥρα τοῦ θανάτου. 

Ὅταν κανένας ἀντικρύσει ὁ ἴδιος ἤ κάποιο 

πολύ ἀγαπημένο του πρόσωπο τόν θάνατο 

ἀπό ᾽κεῖ καί πέρα σταματοῦν οἱ φιλοσοφίες 

καί πρέπει κανείς νά ἀπαντήσει 

μέ ἕνα ναί ἤ ἕνα ὄχι. Βέβαια ὁ φόβος τοῦ 

θανάτου εἶναι ἀνθρώπινος. ὉἸωάννης 

πάλι παραθέτει τό χωρίο ἐκεῖνο, πού ὁ Χριστός 

στόν κῆπο τῆς Γεσθημανῆ λέει: «... πάτερ 

σῶσον με ἐκ τῆς ὥρας ταύτης... πάτερ 

δόξασόν σου τό ὄνομα» (Ἰωάν. 12, 27). Εἶναι 

ὁμολογία τοῦ Χριστοῦ αὐτό; Φοβᾶται τό θάνατο 

πραγματικά; Νομίζω ὅτι ἀντίθετα, 

μαζί μέ τόν σταυρικό θάνατο, δέν ὑπάρχει 

μεγαλύτερη ἀπόδειξη τῆς τελειότητας τῆς 

ἀνθρωπίνης φύσεως τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Χριστός 

ἦταν καί τέλειος ἄνθρωπος, ὁπότε 

ἦταν λογικό νά ἔχει τό δέος τοῦ θανάτου. 

Θά ἦταν τελείως παράλογο ὄντας Θεός 

νά μή φοβᾶται τό θάνατο, νά μήν αἰσθάνεται 

δέος ἀπέναντι τῆς ἰδέας τοῦ θανάτου, 

δέν θά ἦταν τέλειος ἄνθρωπος. Ἀντίθετα 

μᾶς δίνει τό παράδειγμα ὅτι κάθε ἄνθρωπος 

δικαιοῦται νά ἔχει τό δέος τοῦ θανάτου. 

Ἀλλά ὑπάρχουν δύο κατηγορίες. 

Ὑπάρχει ἡ μνήμη τοῦ θανάτου καί ὑπάρχει 

καί ὁ τρόμος τοῦ θανάτου, ὁ φόβος τοῦ 

θανάτου. Ἡ μνήμη τοῦ θανάτου εἶναι 

ἀναγκαία καί ἀπαραίτητη. Ὁ φόβος τοῦ θα-


νάτου εἶναι ἀπίστευτα ἐπικίνδυνος. Μπορεῖ 

νά ὁδηγήσει σέ φαντασιοπληξίες περί 

Θεοῦ, σέ θρησκοληψίες, πού ἐλάχιστα 

ἀπέχουν ἀπό τίς δυσειδαιμονίες, ὅπως 

ἀποκαλεῖ ὁ π. Ρωμανίδης τίς θρησκεῖες, καί 

ξεχωρίζει μόνο τήν ὀρθόδοξη γιά ἕνα 

λόγο: ἐπειδή εἶναι θεραπευτική, παρέχει καί 

τήν ὁδό καί τόν τρόπο θεραπείας. Ὅλες οἱ 

ἄλλες θρησκεῖες βασίζονται σέ φιλοσοφικά 

ἰδεολογήματα, εἴτε ἔχουν διάφορες 

ἀλήθειες εἴτε ὄχι, ἀλλά τελικά δέν μποροῦν 

νά ὁδηγήσουν τόν ἄνθρωπο στή θεραπεία 

του. Καί γι᾽ αὐτό ὅλες οἱ ἄλλες θρησκεῖες 

εἶναι δυσειδαμονίες, ἡ ὀρθόδοξη 

Ἐκκλησία καί ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία θεραπεία. 

Ἡ μνήμη λοιπόν τοῦ θανάτου 

ὁδηγεῖ στήν ὀρθόδοξη ἐμπειρία, εἶναι θεραπευτική, 

θεραπεύει. Ὁδηγεῖ στό πρῶτο 

βῆμα πού εἶναι ἡ κάθαρση τοῦ νοός. Καί μάλιστα 

ὅποιος ἔχει μνήμη τοῦ θανάτου 

ἀπαλλάσσει τό νοῦ του καί ἀπό τίς κακές 

καί ἀπό τίς καλές σκέψεις του, διότι γιά νά 

γίνει κατοικία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ὁ 

νοῦς μας θά πρέπει νά εἶναι καθαρμένος, 

ἀπαλλαγμένος ἀπό κάθε σκέψη καλή ἤ 

κακή καί αὐτό εἶναι ἕνα νόημα πού ἔχει 

προεκτάσεις ἀργότερα στή νοερά προσευχή, 

πού δέν εἶναι τοῦ παρόντος νά συζητήσουμε. 

Ἀλλά τά λέει αὐτά μόνο ὁ π. Ρωμανίδης; 

Ὅπως ὁ ἄρτος εἶναι ἀναγκαιότερος ἀπό 

κάθε ἄλλη τροφή, ἔτσι καί ἡ μνήμη τοῦ θανάτου 

εἶναι ἀναγκαιότερη ἀπό κάθε ἄλλη 

πνευματική ἐργασία, ἀναφέρει ὁ Ὅσιος 

Ἰωάννης συγγραφεύς τῆς Κλίμακος. Καί ὁ 

ἴδιος προσθέτει: ἡ μνήμη τοῦ θανάτου 

εἶναι καθημερινός θάνατος καί ἡ μνήμη τῆς 

ἐξόδου μας ἀπό τή ζωή αὐτή εἶναι συνεχής 

στεναγμός. Ἡ δειλία τοῦ θανάτου εἶναι φυσικό 

ἰδίωμα τῶν ἀνθρώπων, τό ὁποῖο 

ὀφείλεται στήν παρακοή τοῦ Ἀδάμ. Ὁ 

τρόμος ὅμως τοῦ θανάτου ἀποδεικνύει ὅτι 

ὑπάρχουν ἁμαρτίες γιά τίς ὁποῖες δέν 

ἐδείχθει μετάνοια. Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης τῆς 

Κλίμακος λέει αὐτά τά πράγματα καί παρακαλῶ 

σημειῶστε ὅτι, ἡ μνήμη τοῦ θανάτου 

εἶναι ἀναγκαιότερη ἀπό κάθε ἄλλη 

πνευματική ἐργασία. 

Ὁ τρόμος τοῦ θανάτου εἶναι διάχυτος 

στίς μέρες μας. Συχνά κάνω μιά μικρή ἐρώτηση 

στούς φοιτητές καί στούς ἰατρούς τῆς 

κλινικῆς μου. Πῶς θά ἤθελαν νά πεθάνουν. 

Ὑποτίθεται ὅτι ζοῦμε κάθε μέρα μέ τό θάνατο 

καί θά ἔπρεπε νά εἴμαστε ἐξοικειωμένοι 

μέ τόν θάνατο. Στήν ἐρώτηση λοιπόν 

πῶς θά θέλατε νά πεθάνετε, ἀφοῦ κτυπήσουν 

ξύλο πρῶτα ὅλοι, -μ᾿ αὐτό τόν τρόπο 

θά ἀποφευχθεῖ ἡ μοιραία πορεία πρός τόν 

θάνατο!-, ἀπαντοῦν τό 99% ὅτι προτιμοῦν 

τόν ἀκαριαῖο θάνατο, εἰ δυνατόν νά κοιμηθοῦν 

καί νά μή ξυπνήσουν τό πρωί. 

Αὐτό, κατά τή γνώμη μου, εἶναι τεράστιο, 

τερατῶδες σφάλμα. Ἄν ἀποδέχεσαι τόν 

ἀκαριαῖο θάνατο, εἶσαι τόσο σίγουρος ὅτι 

εἶσαι ἕτοιμος ἐκείνη τήν ὥρα τοῦ θανάτου; 

Ὅταν τούς ἔλεγα ὅτι ἐγώ θά ἤθελα νά πεθάνω 

ἀπό καρκίνο, τότε τά κτυπήματά τους 

στό ξύλο πολλαπλασιάζονταν, -μερικοί 

βέβαια τό εὔχονται γιά νά ἀδειάσει μιά θέση 

στό Πανεπιστήμιο. Ἀλλά ἡ ἐπιθυμία αὐτή 

εἶναι κάτι τρομακτικό γιά τούς πολλούς. 

Ἐδῶ θυμᾶμαι ἕνα ἄλλο ὅσιο τῶν ἡμερῶν 

μας, τόν μακαριστό π. Πορφύριο, ὁ ὁποῖος 

μοῦ ἔλεγε «μή νομίζεις ὅτι ὁ καρκίνος δίνεται 

σέ ὅλους, ὁ καρκίνος δίνεται σέ 

ἐκλεκτούς ἀνθρώπους: Πρέπει νά προσεύχεσαι 

γιά νά πάθεις καρκίνο». Τότε θεωροῦσα 

ὅτι τά λόγια αὐτά εἶναι ἴσως λίγο 

τραβηγμένα ἀπό τά μαλλιά, ἀλλά ζώντας 

καθημερινά τόσα χρόνια πλέον τήν ἱστορία 

τοῦ θανάτου νομίζω ὅτι εἶχε ἀπόλυτο 

δίκιο. Ὁ ἴδιος μοῦ εἶπε κάποια στιγμή 

«∆όξα τῷ Θεῷ ἀπέκτησα καρκίνο». 

Ἄς πᾶμε τώρα στό ἄλλο σκέλος. Εἶναι 

σωστό νά ἔχουμε ἀγαλλίαση μέ τό θάνατο; 

Καί ναί καί ὄχι. Καί σωστό καί μή σωστό. 

Εἶναι σωστό γιά αὐτούς πού εἶναι ἕτοιμοι. 

Καί ποιοί εἶναι ἕτοιμοι; Αὐτοί πού εἶναι 

φωτισμένοι ἤ ἀκόμα καλύτερα αὐτοί πού 

εἶναι Θεόπτες, οἱ Ὅσιοι δηλαδή καί οἱ Ἅγιοι 

ἤ ἄν θέλετε αὐτό που θά πρέπει νά εἴμαστε 

ὅλοι μας, ὅταν θά φτάσουμε σέ ἐκείνη


τήν ὥρα. Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας δέν 

ἐνδιαφέρονται ἀποκλειστικά γιά τό τί θά 

συμβεῖ μετά ἀπό τό θάνατο ἀλλά τί θά γίνει 

καί σ᾿ αὐτή τή ζωή. Μετά τό θάνατο δέν 

ὑπάρχει θεραπεία. Ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία 

δέν εἶναι οὔτε ὑπερκοσμική, οὔτε μελλοντολογική, 

ἀλλά εἶναι καθαρά ἐνδοκοσμική. 

Ἄρα λοιπόν ἀπό αὐτήν τή ζωή θά 

πρέπει νά ἑτοιμαζόμαστε, ὅπως λέει ὁ 

Ἰωάννης τῆς Κλίμακος «ἡ μνήμη τοῦ θανάτου 

εἶναι καλύτερη ἀπό κάθε πνευματική 

ἐργασία». Ὁ φωτισμός καί ἡ θέωση, εἶναι 

προνόμιο 

πολύ λίγων. 

Φωτ 

ι σ μ ό ς 

εἶναι ἡ κατοικία 

τοῦ 

Ἁ γ ί ο υ 

Πνεύματος 

στίς ψυχές 

τ ῶ ν 

ἀ ν θ ρ ώ - 

πων καί 

θ έ ω σ η 

εἶναι ἡ θεοπτία, 

δηλαδή 

ἡ 

ὅραση τῆς δόξας τοῦ Θεοῦ, καί μόνο μέ τή 

Χάρη τοῦ Θεοῦ ἐπιτυγχάνεται, καί ὄχι μέ 

προσπάθειες ἀνθρώπων. Ὁ φωτισμός καί 

ἡ θέωση πρέπει νά βρίσκεται σ᾿ αὐτήν ἐδῶ 

τή ζωή. Τό τέλος εἶναι κοινό γιά ὅλους μας. 

Εἴτε Βουδδιστές, εἴτε Ἰνδουϊστές, εἴτε ἄθεοι, 

εἴτε ἀθεϊστές, εἴτε Ὀρθόδοξοι εἴμαστε, 

ὅλοι θά δοῦμε τή δόξα τοῦ Θεοῦ. Εἴτε τό θέλουμε 

εἴτε δέν τό θέλουμε. 

Τή ∆ευτέρα Παρουσία, ὅλοι, οἱ πάντες θά 

ἀντικρύσουν τή δόξα τοῦ Θεοῦ μέ μία 

ζωτική διαφορά, τήν ὁποία φτιάχνουμε 

ἀπό αὐτήν ἐδῶ τή ζωή. Γιά τούς μέν, τούς 

φωτισμένους, αὐτούς πού ἔχουν τόν νοῦ 

καθαρό καί κατοικία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, 

ἡ δόξα τοῦ Θεοῦ θά εἶναι ἕνα γλυκύτατο καί 

ἀνέσπερο φῶς, γιά τούς δέ, θά εἶναι ἕνα πῦρ 

καταναλίσκον πού θά τούς καίει. Οἱ Πατέρες 

τό λένε πολύ ὡραία, θά εἶναι γιά τούς 

ἐκεῖ τό «εὖ εἶναι», ὁρισμένοι θά εἶναι τό «εὖ 

εἶναι», γιά τούς δέ τό «φεῦ εἶναι». Λοιπόν 

ποιό ἀπό τά δυό θά διαλέξουμε, τό «εὖ 

εἶναι» ἤ τό «φεῦ εἶναι», τό ἀνέσπερο φῶς 

ἤ τό καταναλίσκον πῦρ, διότι ἐκεῖ θά καταλήξουμε 

ὅλοι μας, ἀνεξαρτήτως τοῦ τί 

εἴμαστε, κάποια μέρα ὅλοι θά δοῦμε τή 

δόξα τοῦ Θεοῦ. Καί πρέπει νά ἀποφασίσουμε 

ἀπό αὐτήν ἐδῶ τή ζωή. Ποιά θά εἶναι 

ἡ ἐπιλογή μας. 

Ὁ Χριστός μᾶς δίνει πάλι μιά ἀπάντηση: 

Λέει «ἐγώ 

εἰμί ἡ 

ὁ δ ό ς » , 

ἀλλά ὁδός 

πρός τί, 

ὄχι μόνο 

γιά τήν 

ἄλλη ζωή, 

ἀλλά καί 

γιά αὐτήν 

Ἡ Κοίμηση τοῦ Ὁσίου Ἐφραίμ τοῦ Σύρου· τοιχογραφία 

ἀπό τήν Ἱ. Μ. Ἁγίου Νικολάου Ἀναπαυσᾶ Μετεώρων. 

τή ζωή 

ἐδῶ. Καί ἡ 

ὁδός αὐτή 

πού ὁδηγεῖ 

τελικά; 

Ὁδηγεῖ στό 

σταυρό, σ᾽ αὐτόν πού ἡ Ἐκκλησία μας 

γιορτάζει σήμερα, ὁ ὁποῖος ἀπό σύμβολο 

πένθους, ἔγινε καί σύμβολο ἀγαλλιάσεως. 

Στόν Σταυρό, γιατί χωρίς αὐτόν Ἀνάσταση 

δέν ὑπάρχει. 

Μπορεῖ κανείς νά πάει στό Σταυρό εὔκολα; 

Νομίζω εἶναι ἐξωπραγματικό νά τό σκέφτεται 

κανένας. Ξέρετε στίς ὁμιλίες πολλά 

λέγονται, πολλές συστάσεις γίνοται, 

πολλά πράγματα θεωροῦνται εὔκολα, 

ἀλλά πολύ δύσκολα γίνονται στήν πραγματικότητα. 

Καί ἕνα ἀπό αὐτά τά πολύ δύσκολα 

καί ἐάν θέλετε καί λίγο ἐξωπραγματικό 

εἶναι νά πάει κανείς εὐχάριστα 

στόν Σταυρό. Μπορεῖ νά πάει; Νομίζω, καί 

ὄχι φυσικά ἐγώ μόνο, ὅτι ἀφοῦ ἀπαλλαγεῖ 

ἀπό τόν σκοτισμό τοῦ νοός τοῦ Ἀδάμ, 

πού εἶναι καί τό πρῶτο βῆμα, μπορεῖ νά


πάει. Καί δέν μπορεῖ νά τό πετύχει ἀπό μόνος 

του κανείς αὐτό τό πρᾶγμα, χρειάζεται 

σοβαρή βοήθεια. Τή βοήθεια αὐτή μόνο ἕνας 

μπορεῖ νά τή δώσει. Ἑκεῖνος πού εἶπε: 

«∆εῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισμένοι, 

κἀγὼ ἀναπαύσω ὑμᾶς» (Ματθ. 

11, 28). Ἴσως εἶναι τό κομμάτι ἐκεῖνο ἀπό 

τό Εὐαγγέλιο πού διάβασα περισσότερο 

ἀπό κάθε ἄλλο, κάθε φορά πού αἰσθάνομαι 

πολύ κουρασμένος καί σκέφτομαι ὅτι ἄν δέν 

ὑπῆρχε αὐτό τό: «∆εῦτε πρός με πάντες οἱ 

κοπιῶντες καί πεφορτισμένοι κἀγώ ἀναπαύσω 

ὑμᾶς» θά ἔπρεπε νά αὐτοκτονήσω. 

Καί πάλι λίγο ἀργότερα λέει ὁ Ἴδιος στό ἴδιο 

χωρίο τοῦ κατά Ματθαῖον Εὐαγγελίου: «ὁ 

γὰρ ζυγός μου χρηστὸς καὶ τὸ φορτίον μου 

ἐλαφρόν ἐστιν» (Ματθ. 11, 30). Τελικά δέν 

εἶναι πολύ δύσκολο νά πάρει κανείς τό Σταυρό, 

τό φορτίο εἶναι πολύ ἐλαφρύ, τό πιστεύουμε 

ὅμως; 

Ἡ ἀγαλλίαση λοιπόν τοῦ θανάτου εἶναι 

σωστή, ἀλλά ὑπό ὅρους. Καί εἶναι ἀληθινή 

τόσο γιά τόν κοιμηθέντα ὅσο καί γιά 

τούς ἐναπομένοντας. Γιά τόν κοιμηθέντα 

νομίζω ὅτι εἴπαμε πάρα πολλά ἤδη. Θά 

ἔπρεπε νά εἶχε προετοιμάσει τόν ὁδόν του 

σ᾽ αὐτή τή ζωή, γιατί μετά, στήν ἄλλη ζωή, 

οὐκ ἔστι μετάνοια. Γιά τούς ἐναπομένοντας 

ἀπομένει ὁ θρῆνος, τόν ὁποῖο βιώνουμε 

καί ζοῦμε καθημερινά σέ πολλές κηδεῖες, 

εἰδικά δέ στίς Κλινικές μας εἶναι πραγματικά 

καθημερινό φαινόμενο. Ἀλλά καί 

πάλι ὑπάρχουν δύο εἰδῶν θρῆνοι. Ὁ θρῆνος 

τῆς ἀπελπισίας, τόν ὁποῖο δυστυχῶς οἱ περισσότεροι 

ἐξ ἡμῶν ἐξασκοῦν καί πού 

εἶναι μέ ἄλλα λόγια, τό ἴδιο πρᾶγμα πού 

εἶπε τό ποίημα τοῦ Πόε «νικηφόρο σκουλήκι». 

Καί εἶναι καί ὁ θρῆνος τῆς χαρμολύπης. 

Εἶναι λυπηρό νά ἀποχωρίζεσαι τό 

ἀγαπημένο σου πρόσωπο, αὐτό πού ἔφυγε, 

ἀλλά εἶναι χαρά αὐτό τό πρᾶγμα. Ποιά 

εἶναι αὐτή ἡ χαρμολύπη; Ὑπάρχει κανένα 

ἁπτό παράδειγμα; Νομίζω ὑπάρχει. Εἶναι τό 

ἴδιο συναίσθημα πού αἰσθάνθηκαν ὁ 

Λουκᾶς καί ὁ Κλεόπας στό δρόμο γιά τούς 

Ἐμμαούς, ὅταν ἀπεκαλύφθη ποιός ἦταν ὁ 

συνομιλητής τους καί εἶδαν τή δόξα του γιά 

λίγο, αἰσθάνθηκαν ταυτόχρονα τρομερή 

χαρά καί ταυτόχρονα μεγάλη λύπη γιατί 

τόν ἔχασαν. Εἶναι τό ἴδιο πρᾶγμα πού ἔζησαν 

οἱ Ἀπόστολοι μετά τήν Ἀνάσταση τοῦ 

Χριστοῦ, ὅταν παρουσιαζόταν σ᾽ αὐτούς καί 

ἔβλεπαν ἕνα μέρος τῆς δόξης του, πρίν ἀπό 

τήν Πεντηκοστή, γιατί μετά ἔγιναν Θεόπτες 

μέ τή Μεταμόρφωσή Του οὕτως ἤ ἄλλως. 

Αἰσθάνονταν τόν Χριστό ὡς ἄφατο χαρά 

καί ὡς ἄφατη λύπο. Αὐτή λοιπόν εἶναι ἡ 

χαρμολύπη αὐτή πού θά πρέπει νά συνοδεύει 

τόν θρῆνο αὐτῶν γιά τούς ὁποίους θά 

πρέπει νά ἀγαλλώμεθα ὅταν πεθαίνουν. 

Τελικά τί θά διαλέξουμε; Εἶναι ἀποκλειστικά 

στό χέρι μας. Εἶναι τό μεγαλύτερο 

δῶρο, ἴσως ὅμως καί τό πιό σκληρό δῶρο 

πού ἔδωσε ὁ Θεός στόν ἄνθρωπο: Ἡ ἐλευθερία 

του. Τοῦ ἔδωσε τήν ψυχή γιά νά διαλέξει 

ἀλλά τόν ἄφησε ἀπόλυτα ἐλεύθερο 

γιά νά κάνει τήν ἐπιλογή του. Καί μέ αὐτή 

τήν ἀπόλυτη ἐλευθερία ἐτόνισε τήν ἀπόλυτη 

ἀγάπη του πρός τόν ἄνθρωπο. ∆έν 

μπορεῖς νά ἀγαπᾶς ἕναν ἄνθρωπο ἐάν 

δέν τοῦ ἐπιτρέπεις νά εἶναι ἐλεύθερος καί 

ὁ Θεός μᾶς τό ἀπέδειξε αὐτό τό πρᾶγμα, 

ἀφήνοντάς μας νά διάλέξουμε καί τό 

θρῆνο τῆς ἀπελπισίας, ὅ,τι θέλουμε. 

Θά μοῦ ἐπιτρέψετε τελειώνοντας νά 

σᾶς διαβάσω δύο μικρά κομματάκια πού 

δείχνουν πῶς πρέπει νά πεθαίνουμε. Εἶναι 

ἀπό ἕνα τά ὡραιότερα βιβλία, τό Γεροντικό, 

μέ ἀποφθέγματα ἀπό τή ζωή τῶν 

Ἁγίων, καί πολλά ἀπό αὐτά ἀναφέρονται 

στόν θάνατο. Θά σημειώσουμε μόνο δύο: 

Τό ἕνα ἀφορᾶ τόν Πατριάρχη Ἀλεξανδρείας 

τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Ἐλεήμονα, 

ὁποῖος γιά νά χαράξει βαθειά στό μυαλό 

του τή μνήμη τοῦ θανάτου καί νά τόν ἔχει 

συνεχῶς μπροστά του, πρόσταξε νά κτίσουν 

τόν τάφο του, ἀλλά νά μήν τόν τελειώσουν 

καί νά τόν ἀφήσουν μισοτελειωμένο. 

Ὕστερα ἔδωσε ἐντολή σ᾽ αὐτούς πού ἔφτιαξαν 

τόν τάφο, σέ κάθε ἐπίσημη γιορτή νά 

ἔρχονται μπροστά σέ ὅλους τούς συγκεντρωμένους 

γιά τή γιορτή καί νά τοῦ λένε: 

«Ὁ τάφος σου ∆έσποτα εἶναι ἀκόμα μισοτελειωμένος. 

Ἐπίτρεψέ μας νά πᾶμε νά τόν


τελειώσουμε, διότι εἶναι ἄγνωστο 

πότε θά τόν χρειαστεῖς». 

Καί τό δεύτερο ἀναφέρεται σ᾽ 

ἕνα ἄλλο ἀσκητή τῆς ἐρήμου, 

τόν ἀββά Σισώη. Ἔλεγαν λοιπόν 

οἱ Πατέρες γιά τίς τελευταῖες 

στιγμές τῆς ζωῆς του: 

«Ὅταν ἐπρόκειτο νά ξεψυχήσει 

καθόταν τριγύρω ἀπό τό 

κρεβάτι του οἱ Πατέρες. Καί 

ξαφνικά ἔλαμψε τό πρόσωπό 

του καί λέει χαρούμενος στούς 

Πατέρες. ‘‘Νά ἦρθε ὁ Ἀββᾶς 

Ἀντώνιος’’ (ὁ Μέγας Ἀντώνιος). 

Μετά ἀπο λίγες στιγμές 

ξανάπε μέ λαμπρό πρόσωπο. “Νά τώρα 

ἦρθε ὁ χορός τῶν προφητῶν”. Καί τό 

πρόσωπό του ἔγινε ἀκόμη πιό λαμπερό. Καί 

σέ λίγο ἔγινε πάρα πολύ φωτεινό καί 

εἶπε: ‘‘Νά τώρα ἦρθε ὁ χορός τῶν Ἀποστόλων’’. 

Καί φάνηκε σάν νά μιλοῦσε μέ 

κάποιους ἐπισκέπτες. Οἱ παριστάμενοι Γέροντες 

τόν παρεκάλεσαν καί τόν ρωτοῦσαν: 

‘‘Πάτερ, γιά ποιόν μιλᾶς;’’. Καί ὁ 

Ἀββᾶς Σισώης τούς ἀποκρίθηκε: ‘‘τώρα 

ἦρθαν νά μέ παραλάβουν οἱ ἅγιοι καί 

τούς παρακαλῶ νά μέ ἀφήσουν λίγο γιά νά 

μεταννοήσω. Οἱ παρευρισκόμενοι Πατέρες 

τοῦ εἶπαν: ‘‘Πάτερ, ἐσύ δέν ἔχεις ἀνάγκη γιά 

νά μεταννοήσεις’’. Καί τότε ὁ Ἅγιος γύρισε 

καί τούς εἶπε: ‘‘Σᾶς διαβεβαιῶ δέν γνωρίζω 

ἐάν πραγματικά ἔβαλα ἀρχήν τῆς μετανοίας’’. 

Ξαφνικά ἐκεῖ πού συνομιλοῦσαν τό πρόσωπο 

τοῦ ἁγίου ἄστραψε καί οἱ ὑπόλοιποι 

φοβήθηκαν: “Βλέπε, ἦρθε ὁ Κύριος καί λέγει 

μου ...”. Καί μόλις εἶπε τά λόγια αὐτά παρέδωσε 

τό πνεῦμα του, γιά νά ἐπαληθευθεῖ 

τό τοῦ Ψαλμοῦ: “τίμιος ἐναντίον Κυρίου ὁ 

θάνατος τῶν ὁσίων αὐτοῦ” (Ψαλμ. 115, 6). 

Τά περιστατικά αὐτά πού ἀναγράφονται 

στό Γεροντικό εἶναι ἀλήθεια; Πάλι πρέπει 

νά συζητήσουμε τό θέμα τῆς ἐμπιστοσύνης, 

τῆς πίστης. Θά μοῦ ἐπιτρέψετε νά ἀναφερθῶ 

σέ μιά προσωπική ἐμπειρία γιατί ἡ 

Ὀρθοδοξία εἶναι ἐμπειρία, τίποτε ἄλλο. 

Εἶχα τή μεγάλη τιμή νά παραστῶ στό τέλος 

ἑνός γνωστοῦ Ἐπισκόπου, τοῦ μακαριστοῦ 

Μητροπολίτου Γορτύνης καί Ἀρκαδίας 

κυροῦ Κυρίλλου καί ἐκεῖ εἶδα δύο 

πράγματα: Πρῶτον ἀντελήφθην τήν 

ἔννοια τῆς ἐμπειρίας. Τό ἔζησα, ἄρα μπορῶ 

νά βεβαιώσω ὅτι εἶναι ἔτσι. Καί νά πιστέψω 

αὐτά πού γράφονται γιά τόν ἀββά Σισώη 

καί τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Ἐλεήμονα 

ὅτι εἶναι ἔτσι. 

Καί τό δεύτερο νά πιστέψω πράγματι 

αὐτό πού λέει ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, ὅτι 

οἱ σύγχρονοι ἅγιοι σοῦ δείχνουν ὅτι πρέπει 

νά τούς ἔχεις ἐμπιστοσύνη. 

Τό τέλος του ἦταν ὁσιακό καί τό σημαντικότερο 

ὅλων ὅτι γιά ἕνα ὁλόκληρο 

χρόνο ὁ ἄνθρωπος αὐτός δέν μποροῦσε νά 

φάει ἤ νά πιεῖ ὁ,τιδήποτε, καί παρά ταῦτα 

δέν τόν ἀκούσαμε ποτέ μά ποτέ μιά φορά 

στήν κλινική νά παραπονεθεῖ γιά κάτι. 

Ὅσες φορές τόν ρωτοῦσες: «Πῶς εἶσθε Σεβασμιώτατε» 

ἔλεγε: «Πολύ καλά» καί 

ὅλοι γνωρίζαμε ὅτι πονάει καί ὑποφέρει 

ἀφόρητα -καί μπορεῖτε εὔκολα νά φαντασθεῖτε 

τί σημαίνει νά μήν μπορεῖς νά φᾶς 

καί νά πιεῖς ἐπί ἕνα ὁλόκληρο χρόνο. 

Θά ἤθελα, λοιπόν, νά ἀφιερώσω αὐτήν 

τήν ὁμιλία στή μνήμη τοῦ ὁσίου ἀνδρός, 

ἐμένα τουλάχιστον μοῦ δίδαξε πάρα πολλά, 

καί νά τελειώσω εὐχόμενος οἱ ζωές μας 

νά ἔχουν τά τέλη τά δικά του, ὅπως αὐτά 

πού περιγράφονται στό Γεροντικό. 

Εὐχαριστῶ πολύ.

Ἡ Μονή τῆς Κυρίας Ἀκρωτηριανῆς ἤ Μονή Τοπλοῦ, 

ἕνα μοναστήρι μέ μεγάλη θρησκευτική, 

ἐθνική καί κοινωνική προσφορά 

Μιχ. Γ. Καβουλάκη, 

Φιλολόγου-πρ. Λυκειάρχη 

 

Στό ἀνατολικό ἄκρο τῆς Κρήτης μέσα 

σέ γυμνό καί πετρῶδες ὑψίπεδο, σέ 

ἀπόσταση 91 χιλιομέτρων ἀπό τόν 

Ἅγιο Νικόλαο, εἶναι κτισμένη ἡ Μονή τῆς Κυρίας 

Ἀκρωτηριανῆς ἤ Μονή Τοπλοῦ. 

Εἶναι ἕνα ἀπό τά πιό ἐντυπωσιακά καί ἱστορικά 

μοναστήρια τῆς Κρήτης, ἐπιβλητικό, μέ 

τόν τετράγωνο περίπου ὄγκο του καί τό 

ὑπερύψηλο κωδωνοστάσιό του. 

Τό ὄνομα Ἀκρωτηριανή εἶναι τό ἐπίσημο 

καί ἀπαντᾶ σέ πατριαρχικά σιγίλια τῶν 

ἀρχῶν τοῦ 18ου αἰ., μέ τά ὁποῖα ἡ Μονή καθίστατο 

σταυροπηγιακή, ἐξαρτώμενη ἀπευθείας 

ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. 

Παλαιότερες μαρτυρίες τοῦ ὀνόματος ὑπάρχουν 

σέ σφραγίδα τοῦ 15ου καί 16ου αἰ., πού 

δημοσιεύτηκε τό 1884, σέ ἔγγραφο τοῦ 1639 

καί σέ ἄλλες σφραγίδες τῶν ἐτῶν 1646 καί 

1660. 

Ἡ ἐπωνυμία αὐτή προέρχεται ἀπό τό ἀκρωτήριο 

Σαμώνιο, τό κοινῶς λεγόμενο Κάβο Σίδερο 

ἀπό τόν ναΐσκο τοῦ Ἁγίου Ἰσιδώρου, πού 

βρίσκεται στό ἀκρότατο σημεῖο τοῦ ἀκρωτηρίου 

αὐτοῦ. 

Ἡ Μονή ἐπί Τουρκοκρατίας ὀνομάστηκε 

Τοπλοῦ, ἐπειδή διέθετε κανόνι. Ἡ τουρκική 

λέξη τόπ σημαίνει σφαίρα, βόλι καί κατ’ ἐπέκταση 

κανόνι. 

Τό πιό πιθανό εἶναι ἡ ἴδια ἡ ἑνετική κυβέρνηση 

νά παραχώρησε στούς μοναχούς τηλεβόλο, 

γιατί θεωροῦσε τό μοναστήρι ὡς τό 

ἀκραῖο φυλάκιο τῆς περιοχῆς κατά τῶν 

Τούρκων. 

Ἡ ἱστορία τῆς Μονῆς αὐτῆς χάνεται μέσα 

στόν χρόνο. ∆έν εἶναι γνωστό τί ὑπῆρχε 

στόν χῶρο αὐτόν, πρίν ἀπό τήν ἅλωση τῆς 

Κρήτης ἀπό τούς Ἑνετούς. 

Ὁρισμένοι ἱστοριοδίφες, ὅπως ὁ Μ. Καταπότης 

(Μύσων ∆´, 102 καί Ε´ 48), πιστεύουν 

ὅτι ἡ Μονή κτίσθηκε στή θέση παλαιότερης 

Μονῆς τοῦ Ἁγ. Ἰσιδώρου, πού ἀναφέρει ὁ περιηγητής 

Buodelmonti τό 1415 καί ἡ ὁποία 

καταστράφηκε πιθανόν ἀπό Τούρκους πειρατές 

καί ἀνοικοδομήθηκε ἔπειτα κατά τό 

φρουριακό σύστημα πού ἐπικρατοῦσε τότε, 

γιά νά προστατεύεται ἀπό τίς ἐπιδρομές. 

Ἐπίσης καί τό ἔτος ἱδρύσεως τῆς Μονῆς δέν 

εἶναι δυνατόν μέ ἀκρίβεια νά προσδιοριστεῖ. 

Ὁ Καθηγητής Γεωργ. Σπυριδάκης ἀνάγει 

τήν ἵδρυσή της τουλάχιστο τόν 14ο αἰώνα, δεδομένου 

ὅτι ἡ ἀκμή της ἄρχισε τόν 15ο αἰ., 

ὅπως μαρτυρεῖται ἀπό εἰκόνες τῆς περιόδου 

αὐτῆς, ὅπως εἶναι ἡ Κοίμηση τῆς Θεοτόκου 

μέ τά βασικά χαρακτηριστικά της Κρητικῆς 

Σχολῆς καί τοῦ Χριστοῦ Παντοκράτορα. 

Τό 1530 ἡ Μονή λεηλατήθηκε ἀπό τούς 

Ἱππότες τῆς Μάλτας, ἀλλά πολύ γρήγορα κατάφερε 

νά ἐπουλώσει τίς πληγές της. 

Μέ τόν καταστρεπτικό σεισμό τοῦ 1612 ἡ 

Μονή κατέρρευσε καί χρειάσθηκε μεγάλη 

προσπάθεια, γιά νά ἀνοικοδομηθεῖ καί πάλι. 

Στήν ἐργώδη αὐτή προσπάθεια συνέβαλε 

καί τό ἑνετικό κράτος, χορηγώντας 200 δουκάτα. 

Στήν ἀνοικοδόμηση τῆς Μονῆς αὐτή τή 

φορά συνετέλεσε τά μέγιστα ὁ τότε ἡγούμενός 

της Γαβριήλ Παντόγαλος, σπουδαία 

ἐκκλησιαστική φυσιογνωμία τῆς ἐποχῆς. 

Ἦταν αὐτός πού ἐπέλεξε τό ἀρχιτεκτονικό 

σχέδιο καί φρόντισε νά τό ὑλοποιήσει. 

Ὁ Παντόγαλος συνέδεσε τό ὄνομά του μέ 

τήν περίοδο τῆς μεγάλης ἀκμῆς τοῦ μοναστηριοῦ. 

∆ιαχειρίστηκε μέ σύνεση τά οἰκονομικά 

του, ὥστε νά ἀποκτήσει τεράστια περιουσία 

καί συνέβαλε ἀποφασιστικά στήν πε-


ραιτέρω ἀνάπτυξή του. 

Κατά τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας ἡ 

Μονή ὑπέστη μεγάλες καταστροφές ἀπό 

τούς Γενίτσαρους, μέ ἀποτέλεσμα νά μειωθεῖ 

ὁ ἀριθμός τῶν μοναχῶν καί νά ἐπέλθει προσωρινή 

ἐρήμωσή της. Ἀναφέρεται μάλιστα ὅτι 

ὁ Ἀγάς Κασάπης ἐρχόταν συχνά στό μοναστήρι, 

καταπίεζε τούς μοναχούς καί ἅρπαζε 

ὅ,τι ἤθελε. 

Μή ἀντέχοντας οἱ μοναχοί τή βαναυσότητά 

του, πλήρωσαν ἕναν ἄλλο Τοῦρκο καί 

τόν σκότωσε. Ὅταν ἔγινε γνωστό τό ἔγκλημα, 

οἱ τοῦρκοι προέβησαν σέ ἀντίποινα, 

ὅπως φαίνεται ἀπό χειρόγραφο τοῦ 1802. 

Τό 1821 οἱ κατακτητές σκότωσαν 14 μοναχούς 

καί λαϊκούς πού ἔμεναν στή Μονή καί 

τά μετόχιά της καί λεηλάτησαν τίς ἀποθῆκες 

της. 

Κατά τήν ἐπανάσταση τοῦ 1866 τό μοναστήρι 

δέν ξέφυγε καί πάλι τήν καταστροφή, 

γιατί ὁ τότε ἡγούμενος Μελέτιος Μιχελιδάκης 

ἦταν μέλος τῆς Ἐπαναστατικῆς Ἐπιτροπῆς. 

Κατά τήν περίοδο τῆς Ἰταλογερμανικῆς κατοχῆς 

στό κτήριο τῆς Μονῆς λειτούργησε μυστικός 

ἀσύρματος τῶν συμμάχων. Οἱ Γερμανοί 

προέβησαν καί πάλι σέ ἀντίποινα, φυλάκισαν 

τόν ἡγούμενο καί μοναχούς καί τούς 

ὁδήγησαν στό ἐκτελεστικό ἀπόσπασμα. 

Ἀπό τόν 18ο αἰ. ἡ Μονή διαδραμάτισε σημαντικό 

ἐθνικό καί κοινωνικό ρόλο. ∆ιέθετε 

σχολεῖο, τό ὁποῖο τό 1870 μετατράπηκε σέ 

ἀλληλοδιδακτικό. 

Τό μοναστήρι ἐξωτερικά περιβάλλεται ἀπό 

ψηλό τεῖχος. Ἡ παραδοσιακή μοναστηριακή 

ἀρχιτεκτονική πού τό χαρακτηρίζει παρεῖχε 

στούς μοναχούς τή δυνατότητα προστασίας 

καί ἄμυνας. 

Τό ἐπιβλητικό φρούριο πού σχηματιζόταν 

ἔκλεινε μέσα του τόν ναό, τά κελιά, τούς κοινόχρηστους 

χώρους, ἀλλά καί ὅλες τίς δραστηριότητες, 

πού ἐξασφάλιζαν στούς μοναχούς 

τή δυνατότητα ἐπιβίωσης ἀκόμη καί 

κάτω ἀπό συνθῆκες πολιορκίας. Γιά τήν 

οἰκονομία τοῦ χώρου, τά κελιά ἦταν ἐνσωματωμένα 

στό φρούριο. 

Ὑπάρχουν δυό ἐπάλληλες εἴσοδοι. Ἡ πρώτη 

ἐξωτερική πύλη ὁδηγεῖ στήν ἐξωτερική 

αὐλή, ἐνῶ ἡ δεύτερη ἐπάλληλη πόρτα βρίσκεται 

στό κυρίως κτήριο καί ὀνομαζόταν 

«πόρτα τοῦ τροχοῦ», ἐπειδή κυλιόταν πάνω 

σέ τροχό, πού διευκόλυνε τόν μοναχό, ὁ 

ὁποῖος ἦταν ἐπιφορτισμένος μέ τό ἄνοιγμα 

ἤ τό κλείσιμό της. Πάνω ἀκριβῶς ἀπό τήν


πύλη ὑπάρχει ἄνοιγμα πού τό ἔλεγαν «τρύπα 

τοῦ φονιά», γιατί ἀπό ἐκεῖ ἔριχναν καυτό 

λάδι ἤ μολύβι ἐναντίον ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι 

προσπαθοῦσαν νά εἰσέλθουν βίαια στό μοναστήρι. 

Στό κέντρο τοῦ ἐσωτερικοῦ περιβόλου 

βρίσκεται ὁ ναός, μικρός καί κατανυκτικός, 

μέ δυό κλίτη. Τό ἕνα, τό ἀρχαιότερο, εἶναι 

ἀφιερωμένο στή Θεοτόκο (8 Σεπτεμβρίου) 

καί τό ἄλλο στόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Θεολόγο 

(26 Σεπτεμβρίου). 

Στό ἀριστερό κλίτος διατηροῦνται τοιχογραφίες, 

ἐνῶ στό τέμπλο ὑπάρχουν μερικές 

ἀξιόλογες εἰκόνες τοῦ 18ου αἰώνα. Μικρή 

πόρτα ὁδηγεῖ ἀπό τόν ναό στό μουσεῖο 

εἰκόνων καί ἔργων ἐκκλησιαστικῆς τέχνης. 

Μεταξύ τῶν σημαντικῶν εἰκόνων πού φυλάσσονται 

ἐδῶ εἶναι ἡ μικρή εἰκόνα τῆς 

Ἁγίας Ἀναστασίας, τοῦ ἔνθρονου Χριστοῦ, 

τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Προδρόμου καί ἡ πολυπρόσωπη 

ἐκείνη μέ τόν τίτλο «Μέγας εἶ 

Κύριε» τοῦ Ἰωάννη Κορνάρου, ἡ ὁποία φιλοτεχνήθηκε 

τό 1770. 

Σέ ἕνα ἄλλο μουσεῖο στό ἰσόγειό της 

ἀνατολικῆς πτέρυγας φυλάσσονται ἐκκλησιαστικά 

σκεύη καί κειμήλια ἀπό τήν ἱστορία 

τῆς Μονῆς. 

Χαρακτηριστικό εἶναι καί τό κωδωνοστάσιο, 

τό ὁποῖο ἔχει ὕψος 33 μ. καί κατασκευάστηκε 

ἀρχικά ἀπό τόν ἡγούμενο Παντόγαλο 

καί μετά τήν κατάρρευσή του ἀπό τόν 

Κύριλλο Σμιρίλιο. Βρίσκεται 

χωριστά ἀπό τόν ναό, μπροστά 

ἀπό τό βορινό κλίτος. 

Τά τελευταῖα χρόνια ἔγινε 

προσπάθεια γιά τήν ἀποκατάσταση 

τοῦ κτιριακοῦ συγκροτήματος 

στήν ἀρχική του μορφή. 

Ἡ ἱστορική Μονή Τοπλοῦ 

ἀποτελεῖ ἕνα ἀπό τά πιό σπουδαία 

θρησκευτικά κέντρα τῆς 

Κρήτης, μέ μεγάλη ἐθνική καί 

κοινωνική προσφορά. 

Ἐνδεικτική βιβιογραφία 

Νικ. Ἰ. Παπαδάκη: Ἡ ἐκκλησία τῆς Κρήτης. Ἐπισκοπαί 

– Μοναί, Χανιά 1936. 

Γ. Κ. Σπυριδάκη: «Ἐνθυμήσεις ἐκ τῆς Μονῆς 

Κυρίας Ἀκρωτηριανῆς», Ἑλληνικά, τόμ. Ε´ (1932). 

Ἐμμ. Σ. Ἀγγελάκη: Σητειακά, Ἀθῆναι 1935 

Νίκου Ψιλλάκη: Βυζαντινές ἐκκλησίες καί μοναστήρια, 

ἐκδόσεις Καρμάνωρ. 

Μ. Καταπότη: Περιοδικό Μύσων, τόμ. Α´ (1932) σελ. 

4–15, 17–20 καί 37-39.

Δαμασκηνός ὁ Ἁγιοβασιλειάτης 

Τοῦ Ἀντωνίου Ἐ. Στιβακτάκη, 

Ἐκπαιδευτικοῦ-συγγραφέως 

Ηταν Ἰούλιος τοῦ ἔτους 1996. Μέ τό συνάδελφο 

Ἰωάννη Βολανάκη καί μέ 

τόν Ἀθανάσιο, ἕνα φοιτητή τῆς Θεολογικῆς 

Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 

ξεκινήσαμε ἀπό τήν Καλύβη τῶν ∆ανιηλαίων 

στά Κουτουνάκια, γιά νά ὁδοιπορήσουμε 

στήν ἐνδότερη ἀθωνική ἔρημο καί 

ἴσως νά ἀνεβοῦμε καί στήν ἀκροτάτη κορυφή 

τοῦ Ἂθωνος! 

Ἡ πορεία μας αὐτή πρός τή βαθύτερα ἔρημο 

τοῦ Ἁγίου Ὂρους μᾶς ἐπεφύλαξε πολλές 

πνευματικές ἐκπλήξεις καί σημάδεψε τήν 

ψυχή μου μέ συγκλονιστικές ἐμπειρίες 1 . 

Μεταξύ ἄλλων ἀξιώθηκα νά γνωρίσω καί 

τούς ἐκλεκτούς ὑποτακτικούς τοῦ μακαριστοῦ 

Γέροντος ∆αμασκηνοῦ Ἁγιοβασιλειάτου τοῦ 

Κρητός, οἱ ὁποῖοι καί μετά τήν κοίμηση τοῦ 

Γέροντός τους ἐξακολουθοῦν, ἐμπνεόμενοι 

καί καθοδηγούμενοι ἀπό τήν ἁγία ζωή του 

καί τούς πνευματικούς του ἀγῶνες, νά 

ἀσκοῦνται πνευματικά μέ τον ἲδιο ἡρωισμό 

στήν τραχειά, σκληρή, ἂνικμον καί ἀπαρηγόρητη 

ἔρημο τοῦ Ἁγίου Βασιλείου 2 . 

Καθώς προχωρούσαμε στά κακοτράχαλα 

μονοπάτια πρός τήν ἁγιοβασιλειάτικη ἔρημο, 

εἶχα μείνει ἐκστατικός. Ἕνα ἀπερίγραπτο 

συναίσθημα εἶχε κατακυριεύσει τήν ψυχή μου 

γνωρίζοντας ὅτι αὐτή ἡ περιοχή ὑπῆρξε 

πνευματικό ἐργαστήρι ἀρετῆς καί ἁγιότητος. 

Πόσους Ἁγίους καί Ὁσίους Ἀσκητές φιλοξένησε 

καί ἀνέδειξε! Πόσοι ἀσκητικοί ἱδρῶτες 

καί δάκρυα πότισαν τά σκληρά βράχια της, 

πόσα ὁσιομαρτυρικά αἵματα χύθηκαν στήν 

αἰώνια «αἱματηρή» πορεία τοῦ ἀνθρώπου 

πρός τόν Θεό! Πραγματικά, αὐτά τά κακοτράχαλα 

βράχια εἶναι ποτισμένα μέ ὁσιομαρτυρικά 

αἵματα καί «πεποικιλμένα» μέ 

ροές δακρύων. 

Βυθισμένος στίς σκέψεις αὐτές, στήν ἱερή 

ἀνάμνηση ὅλων τῶν ὁσίων Ἁγιοβασιλειατῶν 

Πατέρων, γιά τούς ὁποίους τόσα εἶχα 

διαβάσει καί ἀκούσει, βρέθηκα ξαφνικά μέ 

τούς συμπροσκυνητές μου μπροστά στό Κυριακό 

τῆς Σκήτης, πού τιμᾶται στό ὄνομα τοῦ 

Μεγάλου Βασιλείου. Ἕνα κατάλευκο ἡλιοκαμμένο 

κρανίο κάποιου παλαιοῦ Ἁγιοβασιλειάτου 

ἀσκητοῦ, πού ἀντικρύσαμε σέ μιά 

θυρίδα στόν τοῖχο τοῦ Κυριακοῦ, μᾶς θύμισε 

τή ματαιότητα τοῦ κόσμου τούτου. 

Κάτω ἀκριβῶς ἀπό τό Κυριάκο βρίσκεται τό 

ἀπέριττο Ἡσυχαστήριο τῶν Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου, 

ὅπου τώρα ἀσκεῖται ὁ Γέροντας 

Αὐγουστίνος καί ἡ φιλόθεος συνοδεία του. 

Αὐτοί οἱ εὐλογημένοι Πατέρες ἦταν ὑποτακτικοί 

τοῦ Γέροντος ∆αμασκηνοῦ τοῦ Κρητός, 

ἑνός αὐστηροῦ Ἁγιοβασιλειάτου Ἀσκητοῦ, 

πού διακρινόταν γιά τήν πίστη του, τήν 

ἀγωνιστικότητά του, τόν πνευματικό ἡρωισμό 

του, τούς σκληρούς ἀσκητικούς του 

ἀγῶνες, τήν ἁγιότητά του. 

Ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός μπῆκε πολύ νέος 

στό Ἅγιον Ὂρος καί οὐδέποτε βγῆκε στόν κόσμο. 

Ἔμεινε ἐδῶ δεκαετίες ὁλόκληρες ἀνέπαφος 

καί ἀμόλυντος ἀπό τίς ἀρνητικές 

ἐπιδράσεις πού ὁ κόσμος ἀσκεῖ στίς ἀνθρώπινες 

ψυχές. Ἦταν μιά βιβλική μορφή τῆς 

ἁγιασμένης ἐρήμου, ὁλόλευκο πνευματικό 

κρίνο σάν κι αὐτά πού ἐξήνθησε ἡ ἔρημος στή 

Θηβαΐδα τῆς Αἰγύπτου, στή Νουβία, στή Νητρία 

καί στήν Παλαιστίνη 3 . 

Κτυπήσαμε τήν πόρτα τοῦ Ἱεροῦ Ἡσυχαστηρίου 

στίς δώδεκα ἀκριβῶς τό μεσημέρι. Ἡ 

θερμοκρασία ἲσως καί νά ἦταν σαράντα βαθμοί, 

ἡ ἔρημος τοῦ Ἁγίου Βασιλείου ἔμοιαζε μέ 

καμίνι πού ἔβραζε. Ὁ ἱδρώτας εἶχε περιλούσει 

τό σῶμα μας λές καί εἴχαμε βουτήξει μέσα 

σέ μιά λίμνη νερό. Χτυπήσαμε δυό τρεῖς φορές 

τό καμπανάκι. Μᾶς ἄνοιξε ἕνας μοναχός 

γύρω στά πενήντα πού στό πρόσωπο του ἀντι-


κατοπτριζόταν ἡ ἠρεμία καί ἡ γαλήνη πού 

ἐπικρατοῦσαν στήν ψυχή του. Ὅπως μάθαμε 

ἀργότερα ἦταν ὁ μοναχός Ματθαῖος. 

-Γέροντα, ἐρχόμαστε ἀπό τήν Κερασιά καί 

ἤρθαμε στό Ἡσυχαστήριό σας, γιά νά σᾶς 

δοῦμε καί νά πάρουμε τήν εὐλογία σας. 

-Περάστε, εὐλογημένοι, εἶστε μουσκεμένοι 

ἀπό τόν ἵδρωτα καί πρέπει νά ἀνασάνετε καί 

νά ξεκουραστεῖτε. 

Μᾶς ὁδήγησε στήν ἁπλωταριά τοῦ Ἡσυχαστηρίου, 

κάτω ἀπό μιά βαθύσκιωτη μουριά! 

Ἦταν ἲσως τό μοναδικό δέντρο πού 

ὑπῆρχε γύρω μας. Μεγάλη εὐλογία γι’ αὐτό 

τό Ἡσυχαστήριο, γιά τόν ἲσκιο καί τή δροσιά 

πού προσφέρει τό καλοκαίρι στούς ἀσκητές 

καί στούς ἐπισκέπτες. Ἀπό ἐδῶ ἡ θέα εἶναι 

ἐκπληκτική. Ἡ ματιά μας ξεχύθηκε πρός τά 

νότια καί κατηφόρισε μέ ἰλιγγιώδη ταχύτητα 

ἕως τή θάλασσα πού ἀχνοφαινόταν στό βάθος. 

Πρός τά ἀνατολικά δεσπόζει ἕνα τεράστιο 

πέτρινο «σαμάρι» πού ξεκινᾶ ἀπό τό Καρμήλιο, 

φτάνει ὥς τή θάλασσα καί ἀποτελεῖ τό 

ἀπόρθητο φυσικό ὅριο ἀνάμεσα στήν Κερασιά 

καί στόν Ἅγιο Βασίλειο. 

Ἀκριβῶς κάτω ἀπό τήν ἁπλωταριά πού καθόμασταν 

ὑπῆρχε μιά πεζούλα, ὅπου οἱ Πατέρες 

τοῦ Ἡσυχαστηρίου εἶχαν τόν κῆπο 

τους. Σίγουρα τό χῶμα τοῦ κήπου τό ἔχουν 

κουβαλήσει ἀπό πολύ μακριά. Ἐκεῖ καλλιεργοῦν 

τά ἀπαραίτητα γιά τή συντήρησή 

τους λαχανικά χωρίς φάρμακα καί ὅλα τά 

σύγχρονα μέσα ταχύτερης καί πλουσιότερης 

παραγωγῆς. 

Ὁ μοναχός μπῆκε γιά λίγο μέσα καί ἐπέστρεψε 

κρατώντας ὅ,τι πολυτιμότερο ἐπιθυμοῦσε 

ἐκείνη τή στιγμή τό σῶμα μας στήν 

καρδιά τῆς ἐρήμου. Ἕναν καφέ γιά τόν καθένα 

μας, ἕνα λουκούμι, τσίπουρο καί νερό, 

τό κλασικό κι εὐλογημένο ἁγιορείτικο κέρασμα, 

πού ἀναζωογόνησε τό καταταλαιπωρημένο 

σῶμα μας. 

-Πάρετε τό κέρασμά σας καί σέ λίγο θά ἔρθει 

καί ὁ Γέροντας, μᾶς εἶπε ὁ μοναχός καί κάθισε 

σιωπηλός κοντά μας. 

Μόλις εἴχαμε ἀρχίσει νά ἀπολαμβάνουμε 

τόν ὡραιότερο καφέ πού ἔχουμε γευθεῖ ποτέ 

 

καί βγῆκε ὁ Γέροντας Αὐγουστίνος, ὁ ὁποῖος 

εἶναι συγγενής κατά σάρκα τοῦ Γέροντος ∆αμασκηνοῦ. 

Μάλιστα ἐδῶ τελείωσε εἰρηνικά 

τήν ἐπίγεια ζωή του ὡς μοναχός καί ὁ κατά 

σάρκα πατέρας τοῦ Γέροντα Αὐγουστίνου. Σηκωθήκαμε 

ὅλοι καί πήραμε τήν εὐχή καί τήν 

εὐλογία του. Ἐκεῖνος κάθισε κοντά μας καί 

μᾶς παρότρυνε νά γευθοῦμε τό κέρασμά 

μας, πού τόσο εἴχαμε ἀνάγκη ἐκείνη τήν ὥρα. 

Κατάλαβε ὁ Γέροντας πώς ἤμασταν κατακουρασμένοι, 

ἀμάθητοι στή νηστεία, στήν κακοπάθεια, 

στόν ἀνήφορο, στόν ἱδρῶτα. 

Ὕστερα ἀρχίσαμε νά συζητᾶμε. Ἀκούγαμε 

τό Γέροντα καί «ρουφούσαμε» τούς λόγους 

του, ὅπως το σφουγγάρι ρουφᾶ τό νερό. Ὁ Γέροντας 

Αὐγουστίνος ἐκτός ἀπό τήν ἀξιόλογη 

κοσμική μόρφωση πού διαθέτει -ἦταν νομικός- 

ἔχει καί βαθιά θεολογική κατάρτιση 

κι ἔχει ἐντρυφήσει ἰδιαίτερα στά πατερικά κείμενα, 

ἀπό τά ὁποῖα χρησιμοποιεῖ εὔστοχα κατάλληλα 

ἀποσπάσματα καί παραδείγματα, γιά 

νά ἐνισχύσει τούς λόγους του. 

Ἐμεῖς ἀναθαρρήσαμε ἀπό τήν οἰκειότητα 

καί τή συγκατάβαση πού μᾶς ἔδειξε κι ἀρχίσαμε 

νά τόν «βομβαρδίζουμε» μέ ἐρωτήσεις 

καί νά συμμετέχουμε κι ἐμεῖς ἐνεργότερα στή 

συζήτηση. Μιλούσαμε πάνω ἀπό δύο ὧρες καί 

εἴχαμε τή διάθεση νά συνεχίσουμε αὐτήν τήν 

ἀξέχαστη συζήτηση γιά πολλή ὥρα ἀκόμη. 

Εἶχαν περάσει δυόμισι ὧρες γόνιμης πνευματικῆς 

συζήτησης μέ τό Γέροντα Αὐγουστίνο 

καί κάποια στιγμή στράφηκε πρός τό μοναχό 

πού ὅλη αὐτήν τήν ὥρα παρευρίσκετο 

καί παρακολουθοῦσε σιωπηλός καί τοῦ εἶπε: 

-Ματθαῖε, ἑτοίμασε κάτι νά φᾶνε οἱ ἀδελφοί. 

-Νά ᾽ναι εὐλογημένο, εἶπε ὁ μοναχός καί 

μπῆκε μέσα στήν κουζίνα τοῦ Ἡσυχαστηρίου. 

Ἐμεῖς συνεχίσαμε νά συζητᾶμε μέ τό Γέροντα 

μέχρι τή στιγμή πού τό φαγητό ἦταν 

ἕτοιμο καί μπήκαμε ὅλοι μέσα γιά νά φᾶμε. 

Τό τραπέζι ἦταν στρωμένο καί εἶχε πάνω 

πλούσια τά ἐλέη τοῦ Θεοῦ. Βραστά φασόλια 

χωρίς λάδι, ἐλιές, δύο ντομάτες, ἕνα ἀγγούρι 

καί φρεσκοζυμωμένο ψωμί.


Καθίσαμε καί φάγαμε μέ ὄρεξη ὅ,τι ἡ ἀγάπη 

τῶν εὐλογημένων αὐτῶν Ἁγιοβασιλειατῶν 

Πατέρων μᾶς πρόσφερε. Ἐκείνη τήν 

ἡμέρα δοκιμάσαμε τό πιό νόστιμο καί πιό καλοψημένο 

ψωμί πού ἔχουμε δοκιμάσει ποτέ 

στή ζωή μας. Ὁ Γέροντας μᾶς προέτρεψε νά 

φᾶμε καί τίς ντομάτες πού εἴχαμε ἀφήσει 

ἀνέγγιχτες, λέγοντάς μας ὅτι εἶναι ἀπό τόν 

κῆπο τους ἁγνές, χωρίς φάρμακα καί λιπάσματα. 

Κι αὐτό τό καταλάβαμε, ὃταν τίς 

γευθήκαμε καί νιώσαμε τήν ἁγνή, τήν ὑπέροχη 

γεύση ὅσων ἡ φύση, χωρίς τήν ἐπέμβαση 

καί τή «βοήθεια» τοῦ ἀνθρώπου, μόνη 

της τρέφει καί δημιουργεῖ. 

Κατά τή διάρκεια τοῦ φαγητοῦ ὁ Γέροντας 

μᾶς εἶπε πώς ἦταν εὐλογημένο νά μείνουμε, 

ἄν θέλαμε, ἐκεῖνο τό βράδυ ἐκεῖ. Τόν εὐχαριστήσαμε 

μέσα ἀπό τήν καρδιά μας, ἀλλά δέν 

μπορούσαμε, γιατί ἔπρεπε νά ἐπιστρέψουμε 

στήν Καλύβη τῶν ∆ανιηλαίων Πατέρων, 

ὅπου εἴχαμε ἀφήσει τά πράγματά μας. Χαιρετήσαμε 

συγκινημένοι τό Γέροντα καί τούς 

Πατέρες, πήραμε τήν εὐχή τους καί τήν 

ὡραία λιβανοθήκη πού πρόσφερε στόν καθένα 

μας ὁ Γέροντας γιά εὐλογία καί ξεκινήσαμε. 

Ἀκολουθήσαμε τό δρόμο πρός τά Κατουνάκια. 

Ἕνα μονοπάτι μέ κλίση ὀγδόντα 

μοιρῶν, γεμάτο πέτρες καί βράχια. Εὐτυχῶς 

πού εἴχαμε κόψει ἀπό τό δάσος τῆς Κερασιᾶς 

δύο δυνατές «βέργες» - μπαστούνια, πού 

τώρα μᾶς φάνηκαν πολύ χρήσιμα καί μᾶς 

προστάτευσαν ἀπό ἕνα σίγουρο κατρακύλισμα. 

∆έν κρύβω τό γεγονός ὅτι πολλές φορές 

ἔστρεψα τό κεφάλι καί τό βλέμμα μου 

πρός τά ὀπίσω ἀντικρύζοντας μέ συγκίνηση 

καί κατάνυξη τή Σκήτη τοῦ Ἁγίου Βασιλείου, 

ὁπού πολύ ἀναπαύθηκε ἡ ψυχή μου ἐκείνη 

τήν ἀξέχαστη ἡμέρα. 

Ἀπό τότε μοῦ δημιουργήθηκε ἔντονη ἡ ἐπιθυμία 

νά μάθω περισσότερα πράγματα γιά τό 

Γέροντα ∆αμασκηνό, αὐτόν τόν εὐλογημένο 

Ἁγιοβασιλειάτη Ἀσκητή, ὁ ὁποῖος ἀφιέρωσε 

ὁλόκληρη τήν πολύχρονη ζωή του ὑπηρετώντας 

τόν Κύριο, ἐφαρμόζοντας πιστά καί 

ἀπαρέγκλητα τό θέλημά Του. Γι’ αὐτό, ὅταν 

ἐπέστρεψα στήν Κρήτη, ἀπέστειλα μιά ἐπιστολή 

στόν ὑποτακτικό καί διάδοχό του Γέροντα 

Αὐγουστίνο, παρακαλώντας τον νά μοῦ 

γράψει, ἐάν εἶναι εὐλογημένο, ὅ,τι γνώριζε 

γιά τόν ἀοίδιμο Γέροντα του ∆αμασκηνό. 

Ὁ Γέροντας Αὐγουστίνος μέ ἀντιμετώπισε 

μέ συγκατάβαση καί μοῦ ἔστειλε ἀμέσως 

ἀπάντηση στήν ὁποία μεταξύ ἄλλων ἀνέφερε: 

«Ὑπενθυμίζω εἰς τήν ἀγάπην σας, ὃτι ὃτε εἴμεθα 

νήπια, παντελῶς ἄναρθρα καί ἀνίσχυρα 

πρός σύναψιν κάθε εἴδους δικαιοπραξίας καί ὁμολογίας, 

ἐπιτροπευόμεθα ὑπό τῶν γονέων ἡμῶν 

καί τοῦ ἀναδόχου. Ἡμῶν ἀνάρθρων καί ἀνισχύρων, 

οἱ γονεῖς ἡγόραζον, ἐπώλουν, προσέφερον 

προσφοράς, λειτουργίας, κηρία κ.λπ. καί 

ὁ ἀνάδοχος τάς ἀποταγάς τοῦ Σατανᾶ καί τήν 

σύνταξιν πρός τόν Χριστόν, ἐπί τῆς θείας ἀναγεννήσεως 

ἐποίησεν. 

Ἀγαπητέ μου, ὅπως τά νήπια εἶναι παντελῶς 

ἄναρθρα καί ἀνίσχυρα τῆς ἐπιμελείας τῶν 

ἰδίων ὑποθέσεων, οὓτω καί τῶν κεκοιμημένων 

πατέρων καί ἀδελφῶν ἡμῶν, αἱ γλῶσσαι σιγῶσι 

(ἐνῶ θά ἤθελον πολλά νά εἲπουν), καί ἡ θερμή 

καί ἀγαθοποιός δεξιά ψυχραίνεται καί ἀπραγεῖ. 

Συμβαίνει ὅμως πολλάκις ὁ ἀποβιώσας, ἄν καί 

ἤθελε νά μεταβληθῆ νά μήν ἐπρόφθασεν, ἢ ἀπό 

ὀκνηρίαν ἤ ἀπό ἀμέλειαν ἢ ἀπό ἀνανδρίαν ἤ ἀπό 

τήν συνηθισμένην ἀναβολήν ἀπό τήν μίαν 

ἡμέραν εἰς τήν ἄλλην ἢ τέλος ἀπό ὁποιανδήποτε 

αἰτίαν τόν ἔφθασε καί τόν ἐθέρισεν τό πικρόν 

δρεπάνι τοῦ θανάτου, χωρίς νά τό περιμένει, 

ἀπροετοίμαστον!! Τότε αὐτεπαγγέλτως ὅλοι οἱ 

ἐπιζῶντες, γνωστοί, φίλοι, συγγενεῖς καί πάντες 

οἱ ὀρθόδοξοι Χριστιανοί, διορίζονται ὡσανεί 

ἐπίτροποι καί κηδεμόνες τοῦ ἀποβιώσαντος, 

καί καλοῦνται νά ἀναπληρώσουν τό ὑστέρημα 

ἐκείνου μέ ἔργα, τά ὁποῖα θά εἶναι ἱκανά νά κινήσουν 

τήν φιλάνθρωπον λυτρωτικήν χεῖρα τοῦ 

∆εσπότου. 

Μοί γράφητε ‘‘ἐάν εἶναι εὐλογημένο νά μοῦ 

γράψετε μέ συντομία ὅ,τι θεωρεῖτε ὅτι εἶναι ὠφέλιμον 

νά ἀναφερθῆ’’, διά τό πρόσωπον τοῦ Γέροντός 

μου π. ∆αμασκηνοῦ, προκειμένου νά 

συμπεριλάβητε αὐτόν εἰς τό βιβλίον ‘‘Γεροντικό 

Κρητῶν Ἁγιορειτῶν’’. Καί ἀπαντῶ: Ἐκτός τοῦ 

αὐτεπαγγέλτου διορισμοῦ μου, καθώς προείρηται, 

ὡς ἐπιτρόπου τοῦ κοιμηθέντος Γέροντός μου, 

ἐπρόφθασεν ὁ ἀοίδιμος καί ἀπήτησε τό ὀφειλό-


μενον εἰπών: ‘‘Αὐγουστῖνε, μετά τόν θάνατόν μου 

δέν θέλω νά γράψῃς τίποτα καί εἰς τό περιοδικόν 

πού ἀρθρογραφοῦσα νά στείλῃς αὐτήν τήν 

ἐπιστολήν πρός δημοσίευσιν, μέ τήν ἐντολήν εἰς 

τόν ἐκδότην, ἐκτός τῆς ἀγγελίας τοῦ θανάτου μου, 

νά μή γράψῃ τίποτε ἄλλο. Ἐσύ δέ καί οἱ ἀδελφοί 

εἰς ὅλην σας τήν ζωήν θά κάνετε τό... καί τό... διά 

τήν ψυχήν μου, καί ἐάν ὁ Θεός μέ ἐλέησῃ, νά 

εἶσθε βέβαιοι ὅτι ὅπως ὁ μυρεψός πρῶτος ἀκούει 

τήν εὐωδίαν τοῦ μύρου πού πραγματεύεται, 

καί ἔπειτα ὁ ἀγοραστής, ἔτσι καί ἐσεῖς, ὃ,τι προσφέρετε 

διά τήν ἀναπλήρωσιν τοῦ ὑστερήματός 

μου, πρῶτον ἐσεῖς θά ὠφεληθῆτε καί ἔπειτα 

ἐγώ!’’. Τούτου ἕνεκα, προτιμῶ τήν ἄσκησιν τοῦ 

λειτουργήματος τῆς ἐπιτροπείας, ἐκτελῶν κατά 

τό ἀνθρώπινον τά ἐνταλθέντα. ∆ιά νά εἶμαι ἀληθής, 

καί τοῦ εἰδικοῦ τούτου διορισμοῦ ἐάν ἤμουν 

ἀπηλλαγμένος, ἐφ’ ὅσον θά εἶχα ἔστω ἕνα γραμμάριον 

μυαλοῦ, δέν θά ἐτολμοῦσα νά γράψω ὅ,τι 

θά ἠμποροῦσα μέ εἰλικρίνειαν νά γράψω, διότι 

θά ἐκινδύνευον νά ἀκούσω ἀπό κάθε λογικόν 

ἄνθρωπον τό ‘‘εἶδον ἄφρονα ὑποτακτικόν νά 

ἐγκωμιάζει τόν Γέροντά του’’, διά νά κατακρίνεται 

ὁ ἴδιος∙ ἀφοῦ τηλικαύτης δρυός τοιαύτη χθαμαλή 

περγουλιά ἀνεφύη!! Πιστεύω νά ἔγινα σαφής 

καί τό ‘‘ἔχετέ με παρητημένον’’ νά μή θεωρηθῇ 

ἀπροθυμία πρός ἐκπλήρωσιν τῆς μεγάλης ἐπιθυμίας 

σας, ἀλλά σεβασμός εἰς πατρικήν διαθήκην...» 

4 . 

Μετά ἀπ’ αὐτήν τήν ἀπάντηση τοῦ Γέροντος 

Αὐγουστίνου, τήν ὁποία σέβομαι καί 

ἀπολύτως κατανοῶ, ἄρχισα νά ψάχνω σέ διάφορες 

ἄλλες πηγές κι ἔτσι μπόρεσα νά βρῶ 

κάποια στοιχεῖα, τά ὁποῖα μοῦ ἐπιτρέπουν νά 

παρουσιάσω συνοπτικῶς τόν μακαριστό Γέροντα 

5 . 

Ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός γεννήθηκε τό 

ἔτος 1903 στό χωριό Καμινάκι Ὀροπεδίου Λασιθίου 

Κρήτης. Τό κοσμικό του ὄνομα ἦταν 

Στέργιος-Στερεός καί ἦταν τό τρίτο κατά 

σειράν ἀπό τά πέντε παιδιά τῆς φιλοθέου καί 

εὐσεβοῦς οἰκογενείας τοῦ Κωνσταντίνου 

καί τῆς Σοφίας Γουναλάκη. Τά ἄλλα παιδιά 

κατά σειράν γεννήσεως ὀνομάζονταν Μαρία, 

Ἰωάννης, Ἐμμανουήλ καί Εἰρήνη. 

Ἦταν χαρακτηριστικό καί σημαδιακό τό γεγονός 

πού συνέβη, ὅταν βάφτισαν τό μικρό 

 

Στέργιο. Μέσα στήν κολυμβήθρα σχηματίστηκε 

ἕνας μεγάλος Σταυρός καί γύρω ἀπ’ 

αὐτόν σχήματα καί σημάδια ὅμοια μέ μικρούς 

ἥλιους. 

Ὁ Στέργιος φοίτησε στό ∆ημοτικό Σχολεῖο 

τοῦ χωριοῦ του καί ἀπό τήν ἀρχή τῆς φοιτήσεώς 

του σ’ αὐτό φάνηκε ἡ ἐξυπνάδα του, 

ἡ ἒφεσή του πρός τά γράμματα, ἡ φιλομάθειά 

του κι ὁ πόθος του γιά μάθηση καί πρόοδο. 

Ὅταν τελείωσε τό ∆ημοτικό, αὐτός κι ὁ μεγαλύτερος 

ἀδελφός του Ἰωάννης ἤθελαν νά 

πᾶνε στό Γυμνάσιο. Ἡ οἰκογένειά τους ὅμως 

ἦταν ἀγροτική, φτωχή καί πολύτεκνη καί σέ 

συνδυασμό μέ τή γενική ἀνέχεια τῆς ἐποχῆς, 

δέν εἶχε τήν οἰκονομική δυνατότητα γιά νά 

κάμει τό ὄνειρο τοῦ Ἰωάννου καί τοῦ Στέργιου 

πραγματικότητα. 

Ἡ φιλομάθεια ὅμως τῶν δύο ἀδελφῶν καί 

ἡ ἐπιμονή τους γιά τήν ἐκπλήρωση τοῦ στόχου 

τους τούς ὁδήγησαν τελικῶς στό Γυμνάσιο 

τῆς Νεαπόλεως Μεραμβέλλου, πού 

τότε ἐθεωρεῖτο σάν «ἕνα μικρό πανεπιστήμιο». 

Ἐκεῖ τά δυό ἀδέλφια ἔδειξαν μεγάλη 

ἐπιμέλεια, ξεχωριστή φιλομάθεια, ἔντονο 

ἐνδιαφέρον καί προόδευσαν πολύ. Ὁ τότε Γυμνασιάρχης 

Νεαπόλεως Κονταράκης ἔβλεπε 

καί ἐκτιμοῦσε ἰδιαίτερα τήν προσπάθειά 

τους καί ἔλεγε στόν πατέρα τους Κωνσταντίνο, 

ὁ ὁποῖος δέν ἔκρυβε τήν ἱκανοποίησή 

του καί τόν ἐνθουσιασμό του γιά τήν πρόοδό 

τους: 

-Ἄν μποροῦσα νά τούς προβιβάζω δύο 

δύο τάξεις, θά τό ἔκανα, γιατί τό ἀξίζουν. 

Καί πραγματικά ἔτσι ἦταν! Ὁ Στέργιος γιά 

λόγους ὑγείας δέν ἐφοίτησε στήν τελευταία 

τάξη τοῦ Γυμνασίου Νεαπόλεως, ὅμως ἀπέκτησε 

πολλές καί ποικίλες γνώσεις καί κυρίως 

ἔμαθε νά χειρίζεται ἄριστα τήν ἑλληνική 

γλώσσα τήν ὁποία ἀργότερα μέ ἰδιαίτερη ἐπιμέλεια 

καλλιέργησε, ἐντρυφώντας στά πολύτιμα 

θεόπνευστα πατερικά κείμενα καί γράφοντας, 

ὅταν τό ἔκρινε σκόπιμο. 

Μετά τό Γυμνάσιο ὁ Στέργιος πῆγε στό 

στρατό γιά νά ὑπηρετήσει τήν πατρίδα τήν 

ὁποία ὑπεραγαποῦσε. Ὑπηρέτησε μᾶλλον 

στήν εὐρύτερη περιοχή τῶν Ἀθηνῶν. Κατά τή 

διάρκεια τῆς στρατιωτικῆς του θητείας πῆγε


μιά φορά μόνο μέ ἄδεια στό χωριό του. Στήν 

ἀρχή τῆς θητείας του ἔστειλε στήν οἰκογένειά 

του μιά κάρτα πού εἶχε πάνω τέσσερα κατάλευκα 

περιστέρια καί μιά κρητική μαντινάδα, 

ὅπως συνήθιζαν τότε καί συνηθίζουν νά 

κάνουν καί σήμερα οἱ Κρῆτες στρατιῶτες: 

«Στέλνω σας χαιρετίσματα τέσσερα περιστέρια, 

τά δύο εἶν᾽ ὁ οὐρανός καί τ᾽ ἄλλα δυό τ᾽ ἀστέρια». 

Βλέπετε ὁ Στέργιος εἶχε πάντα στραμμένη 

τήν προσοχή του καί τά ἐνδιαφέροντά του 

στόν Οὐρανό. 

Πραγματικά, ὁ Στέργιος 

εἶχε ἀπό μικρός μιά ἰδιαίτερη 

καί στενή σχέση μέ 

τόν Θεό. Ἔλεγε μάλιστα 

συχνά πώς ἤθελε νά γίνει 

καλόγερος. Ἡ μητέρα του 

τόν παρότρυνε νά γίνει 

ἔγγαμος ἱερέας, ἀλλά 

αὐτός ἐπέμενε κι ἔλεγε 

ὅτι θά γίνει μοναχός. 

Αὐτή τήν ἐπιθυμία του 

τήν πραγματοποίησε ὁ 

Στέργιος, ὅταν ὁλοκλήρωσε 

τή στρατιωτική του 

θητεία καί ἀποστρατεύθηκε. 

∆έν ἐπέστρεψε λοιπόν 

στό χωριό του, ἀλλά 

πῆγε ὡς δόκιμος μοναχός 

στήν Ἱερά Μονή Πεντέλης Ἀττικῆς, ὅπου εἶχε 

ὡς κύριο διακόνημα νά γηροκομεῖ τόν ἐκεῖ 

ἐφησυχάζοντα καί γιά δευτέρα φορά «ἐκπεσόντα» 

ἀπό τόν μητροπολιτικό θρόνο 

Ἀθηνῶν Θεόκλητο Μηνόπουλο, ὁ ὁποῖος 

τόν παρεκίνησε νά πάει στό Ἅγιον Ὂρος. Ἐκεῖ 

τόν εἶδε μιά μέρα κι ἕνας Ἁγιορείτης Γέροντας 

νά ἐκτελεῖ ἕνα διακόνημα πού τοῦ εἶχε 

ἀνατεθεῖ. Εἶδε λοιπόν ὁ περαστικός Ἁγιορείτης 

Γέροντας τό νεαρό δόκιμο νά μεταφέρει 

νερό μέ δύο τενέκες ἀπό ἕνα πηγάδι καί 

νά ποτίζει τόν κῆπο τῆς Μονῆς. Τόν παρατήρησε 

κάμποση ὥρα καί ὕστερα τόν πλησίασε. 

Συζήτησε μαζί του ἀρκετή ὥρα καί διέγνωσε 

τόν ἔνθεο ζῆλο του, τόν πνευματικό 

ἡρωισμό του καί τήν πυρφόρα ἐπιθυμία του 

γιά ὑψηλές πνευματικές ἀναβάσεις 6 . 

Γιά τό λόγο αὐτό τόν προέτρεψε κι αὐτός 

νά ἐγκαταλείψει ὁριστικῶς καί ἀπολύτως τόν 

κόσμο καί νά μονάσει στόν Ἂθωνα. Ἔτσι ὁ 

νεαρός δόκιμος μοναχός Στέργιος ἄκουσε τόν 

Ἁγιορείτη Γέροντα, πῆρε εὐλογία καί πῆγε στό 

Ἅγιον Ὂρος τό 1925. Ἐκεῖ ὑποτάχθηκε σέ Γέροντα 

αὐστηρό καί καλογερικό ὀνόματι 

Ματθαῖο καί ἔγινε μοναχός στή Σκήτη τοῦ 

Ἁγίου Βασιλείου μέ τό ὂνομα ∆αμασκηνός. 

Στό χωριό οἱ γονεῖς του δέ γνώριζαν τίποτε 

γιά τήν τύχη του. ∆έν ἤξεραν τί ἀπέγινε, ἀκόμη 

κι ἄν ζοῦσε τό παιδί τους. Ὅμως ὁ Θεός θέλησε 

νά τούς παρηγορήσει 

καί τούς 

ἔστειλε τήν πληροφορία 

πού περίμεναν. 

Στό Καμινάκι 

πῆγε ἕνας χωροφύλακας, 

πού εἶχε 

ὑπηρετήσει στόν 

Ἀστυνομικό Σταθμό 

Μεγίστης Λαύρας 

καί γνώριζε τόν 

Γέροντα ∆αμασκηνό. 

Ὁ ἄνθρωπος 

αὐτός, ἀναλογιζόμενος 

τόν πόνο τῶν 

Κελλί στή Σκήτη τοῦ Ἁγίου Βασιλείου. 

γονέων του, πού 

δέν ἤξεραν τί εἶχε 

ἀπογίνει τό παιδί τους, πῆρε τήν ἀπόφαση νά 

τούς ἀποκαλύψει μέ δική του πρωτοβουλία 

τό μεγάλο μυστικό. Τούς βρῆκε λοιπόν καί 

τούς ἀνακοίνωσε ὅλα τά σχετικά μέ τήν πορεία 

τῆς ζωῆς τοῦ γιοῦ τους. 

Ἡ χαρά τῶν γονέων τοῦ Γέροντα δέν περιγράφεται. 

Ἡ ἀνακούφιση πού αἰσθάνθηκαν 

ἦταν μεγάλη, γιατί ἔμαθαν ὅτι τό παιδί τους 

ἦταν ζωντανό καί βρισκόταν σ’ ἕνα τόπο 

πνευματικῆς ἀσκήσεως, προσευχῆς καί μετάνοιας, 

σ’ ἕνα τόπο εὐλογημένο καί ἁγιασμένο 

ἀπό τήν Ἀγάπη καί τή Χάρη τοῦ Θεοῦ. 

Τοῦ ἔστειλαν τότε μιά ἐπιστολή καί τόν παρακαλοῦσαν 

νά τούς γράψει πῶς εἶναι, πού 

ἀκριβῶς βρίσκεται καί ὅ,τι ἄλλο ἤθελε νά 

τούς πεῖ. Ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός δοκίμασε 

στήν ἀρχή ἀμηχανία γι’ αὐτό τό «ἀναπάντε-


χο». Ὕστερα ὅμως ἔγραψε στούς γονεῖς του 

ἐξηγώντας τους τούς λόγους γιά τήν ἀναχώρησή 

του ἀπό τόν κόσμο καί παρακαλώντας 

τους νά μήν τοῦ στέλνουν συχνά ἐπιστολές 

κι αὐτός θά τούς θυμᾶται πάντα στίς 

προσευχές του. Ἀργότερα ὁ Γέροντας εἶχε τακτικότερη 

γραπτή ἐπικοινωνία μέ τούς συγγενεῖς 

του, δίνοντάς τους συμβουλές καί 

στηρίζοντάς τους στό δικό τους πνευματικό 

ἀγώνα. Κατά χρονικά διαστήματα τούς ἔστελνε 

ἀπό τό Ἅγιον Ὂρος ξύλινα σταυρουδάκια, 

κομβοσχοίνια, εἰκονίτσες καί ἄλλες εὐλογίες 7 . 

Ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός δέ βγῆκε ποτέ ἀπό 

τό Ἅγιον Ὂρος στόν κόσμο!! Ὁ κόσμος ἦταν 

γι’ αὐτόν πολύ μακρινός, τόν θυμόταν ὅπως 

τόν εἶχε ἀφήσει στό μακρινό 1925 πού μπῆκε 

γιά πρώτη καί τελευταία φορά στόν Ἂθω χωρίς 

νά βγεῖ στόν κόσμο ποτέ πιά. Μάλιστα 

πολλές ἀπό τίς εἰκόνες τοῦ κόσμου, ὀπτικές 

καί ἀκουστικές, τοῦ ἦταν ἐντελῶς ἄγνωστες. 

Κάποτε ἕνας ἐπισκέπτης πού πῆγε στό Ἡσυχαστήριό 

του τόν ρώτησε ἄν θυμᾶται κάτι ἀπό 

τό χωριό του, ἀπό τόν κόσμο γενικά, κι ὁ Γέροντας 

τοῦ ἀπάντησε: «Θυμᾶμαι τάς κατανυκτικάς 

ἀγρυπνίας τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος εἰς 

τόν ἐνοριακόν Ναόν τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς. 

Θυμᾶμαι τόν νομαρχεύοντα λογιώτατον Γεώργιον 

Σκυβαλάκην, πού μέ τήν βροντώδη φωνή 

του κανοναρχοῦσε τά κατάνυκτικά τροπάρια, τά 

ἑρμήνευε καί ἐπιλογοῦσε: ῾῾Αὐτά, ἀδελφοί μου, 

τά συνέθεσαν ἅγιοι ἀσκηταί, λόγιοι Ἱερομόναχοι 

καί Μοναχοί’’. Θυμᾶμαι τά δακρυσμένα μάτια 

τοῦ εὐλαβεστάτου ἐκκλησιάσματος∙ καί τόν 

συμμαθητήν μου Γεώργιον Γαρεφαλάκην νά μοῦ 

λέει: ῾῾Στερεέ, πρόσεχε τά τροπάρια τῶν ἀντιφώνων 

τῆς Μεγάλης Πέμπτης, λέγουν ὃ,τι ἀναφέρει 

τό Εὐαγγέλιο πού ἀναγινώσκεται’’. Εἴμεθα 

δέ τότε 11 ἐτῶν παιδιά. Πῶς ὁ εὐλογημένος 

τά παρατηροῦσε;» 8 . 

Ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός ἀσκοῦσε ἐπιτυχῶς 

τό ἐργόχειρο τοῦ ξυλογλύπτη. Εἶχα μάλιστα 

τήν εὐλογία νά δῶ καί νά προσκυνήσω 

μέ κατάνυξη δύο ξυλόγλυπτες εἰκόνες, 

ἔργα τοῦ Γέροντος, τίς ὁποῖες ἔστειλε ἀπό τό 

Ἡσυχαστήριό του εὐλογία στήν οἰκογένεια 

τῆς ἀδελφῆς του Εἰρήνης στό Λουτράκι Ἄνω 

Βιάννου Ἡρακλείου. 

 

Ἡ μία εἰκόνα παριστάνει τήν Θεομήτορα 

Βρεφοκρατούσα. ∆ύο ἄγγελοι παρίστανται 

ἄνωθεν, δεξιά καί ἀριστερά τῆς Παναγίας. 

Στήν κορυφή τῆς εἰκόνας ἀναγράφεται ὁριζοντίως 

ἡ φράση: «Ἡ Θεοτόκος καί Παρθένος», 

ἐνῶ στή βάση τῆς εἰκόνας ὑπάρχει ἀνάγλυφο 

τό Ἅγιον Ὂρος. 

Ἡ ἄλλη ξυλόγλυπτη εἰκόνα παριστάνει ἐπίσης 

τήν Παναγία Βρεφοκρατούσα. Ὁ μικρός 

Χριστός φέρει βασιλικό στέμμα ἐπί τῆς κεφαλῆς. 

Στό ἐπάνω δεξιό μέρος τῆς εἰκόνας 

ἀναγράφεται ΙΣ.ΧΣ καί στό ἐπάνω ἀριστερό 

ΜΡ.ΘΟΥ. Στό κάτω μέρος ὑπάρχει ἡ φράση 

«Ἅγιον Ὂρος». 

Παράλληλα ὁ Γέροντας ἐντρυφοῦσε ἀτέλειωτες 

ὧρες στά πατερικά βιβλία, τά ὁποῖα 

μελετοῦσε εἰς βάθος. Γνωρίζοντας ὃτι ὁ μοναχός 

ξοδεύεται, γιά νά εὐεργετεῖ τούς 

ἀνθρώπους, ἀφιέρωνε πολύ χρόνο γιά τή συγγραφή 

ψυχωφελῶν καί καθοδηγητικῶν 

ἄρθρων, τά ὁποῖα δημοσιεύονταν σέ περιοδικά, 

καθώς καί δεκάδων ἐπιστολῶν τίς 

ὁποῖες ἔστελνε στούς ἀνθρώπους στόν κόσμο, 

οἱ ὁποῖοι ζητοῦσαν τίς πολύτιμες συμβουλές 

του στή δύσκολη πορεία τῆς ζωῆς τους μέσα 

στόν ψυχοφθόρο κόσμο. Ἔτσι ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός 

στήριζε πνευματικά πολλούς ἐν 

Χριστῷ ἀδελφούς καί τούς βοηθοῦσε ὡς 

πνευματική πυξίδα νά προσανατολισθοῦν σωστά 

καί νά ἀνακουφισθοῦν πνευματικά. 

Ἰδιαιτέρως καί γιά πολύ χρόνο ἀσχολήθηκε 

ὁ Γέροντας μέ τή συγκέντρωση στοιχείων γιά 

τό βίο, τήν πολιτεία καί τά θαύματα τοῦ Ὁσίου 

Ἰωσήφ τοῦ ἐπιλεγομένου Γεροντογιάννη, 

ὁ ὁποῖος ἀσκήθηκε πλησίον τῆς Μονῆς τοῦ 

Τιμίου Προδρόμου Καψᾶ Λασιθίου. 

Ἡ προσπάθειά του αὐτή ἀπέδωσε πλούσιους 

πνευματικούς καρπούς καί συνέγραψε πολυσέλιδο 

χειρόγραφο βιβλίο, πλήρη βιογραφία 

τοῦ Ὁσίου Ἰωσήφ 9 . Μερικά ἀπό αὐτά τά 

στοιχεῖα ἔχουν συμπεριληφθεῖ στό βιβλίο 

«Ἱερά Ἀκολουθία, βίος, πολιτεία καί θαύματα τοῦ 

Ὁσίου Θεοφόρου Πατρός ἡμῶν Ἰωσήφ τοῦ Γεροντογιάννη» 

10 , τό ὁποῖο ἐξέδωσε τό ἔτος 

1993 ἡ Ἱερά Μονή τοῦ Τιμίου Προδρόμου- 

Καψᾶ. Σ’ αὐτό τό πολυσέλιδο βιβλίο περιλαμβάνεται 

καί «Λόγος ἐγκωμιαστικός εἰς τόν


Ὅσιον καί Θεοφόρον Πατέρα ἡμῶν Ἰωσήφ τόν 

ἐπιλεγόμενον ‘‘Γεροντογιάννην’’ τόν ἐν τῷ Μονυδρίῳ 

Ἰωάννου τοῦ Βαπτιστοῦ ἐν Καψᾷ Σητείας 

ἀσκήσαντα κατά τό δεύτερον ἥμισυ τοῦ 19ου 

αἰῶνος καί ἐν ὁσιότητι τόν βίον τελειωθέντα» 11 . 

Τόν Λόγον αὐτόν συνέταξε και συνέγραψε 

ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός στό Ἡσυχαστήριό του 

στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Βασιλείου καί τόν ἀπέστειλε 

στή Μονή Τιμίου Προδρόμου Καψᾶ. 

∆ιαβάζοντάς τον κανείς προσεκτικά ἀναγνωρίζει 

τήν λογιότητα τοῦ Γέροντος ∆αμασκηνοῦ, 

τήν ἐν Χριστῷ σοφία του, τήν πίστη 

του, τήν εὐλάβειά του, τόν ἄριστο χειρισμό 

τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καί βέβαια τό σεβασμό 

καί τήν τιμή πού ἀπέδιδε στόν Ὅσιο 

Ἰωσήφ. 

Μεστή πνευματική σχέση καί ἐπικοινωνία 

εἶχε ὁ Γέροντας καί μέ τήν Ἱερά Μονή Κοιμήσεως 

τῆς Θεοτόκου Κουδουμᾶ Ἡρακλείου, 

ἡ ὁποία εἶναι κτισμένη ἐπί τοῦ λεγομένου Λιβυκοῦ 

Πελάγους σέ μαγευτική καί ἐξόχως 

ἐρημική τοποθεσία. Μάλιστα, ὅταν ὁ Γέροντας 

ἦταν ἀκόμη στόν κόσμο, εἶχε ἐκφράσει 

τήν ἐπιθυμία νά μονάσει ἐκεῖ δελεασμένος 

πνευματικά ἀπό τήν ὁσιακή παρουσία τῶν 

Ὁσίων Πατέρων Παρθενίου καί Εὐμενίου, πού 

ἀσκήθηκαν πνευματικά καί ἁγίασαν ἐδῶ 12 . 

Ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός ἦταν «κινητή 

πνευματική βιβλιοθήκη». Ἡ συνεχής καί 

εἰς βάθος ἄσκησή του στά πατερικά κείμενα 

καί ἡ πολύχρονη, συνεχής καί ἐντατική φοίτησή 

του στό πανεπιστήμιο τῆς ἐρήμου τόν 

ἔκαμαν νά γνωρίζει πολλά διδακτικά περιστατικά 

ἀπό τή ζωή τῶν Πατέρων, τά ὁποῖα 

μετά χαρᾶς καί διακρίσεως καί πρός πνευματική 

ὠφέλεια καί παιδαγωγία διηγοῦνταν 

σ’ αὐτούς πού ὁδοιποροῦσαν στήν ἔρημο 

καί τόν ἐπισκέπτονταν στό Ἡσυχαστήριό 

του ἤ τά ἔγραφε στίς ἐπιστολές τίς ὁποῖες 

ἔστελνε στόν κόσμο σέ ἐν Χριστῷ ἀδελφούς. 

Τόσο στό ἐπίτομο «Ἀθωνικόν Γεροντικόν» 

τοῦ Γέροντος Ἰωαννικίου ὅσο καί στό δίτομο 

«Γεροντικόν τοῦ Ἁγίου Ὂρους» τοῦ Γέροντος 

Ἀνδρέου περιλαμβάνονται πολλές διηγήσεις 

καί περιστατικά ἀπό τή ζωή τῆς ἐρήμου, 

πού ὁ ἀοίδιμος Γέρων ∆αμασκηνός ὑπαγόρευσε 

στούς συγγραφεῖς αὐτῶν τῶν ψυχωφελῶν 

ἔργων, οἱ ὁποῖοι γιά τό σκοπό 

αὐτό τόν ἐπισκέφθηκαν στό Ἡσυχαστήριό του 

στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Βασιλείου 13 . 

Ὁ μακαριστός Γέροντας ∆αμασκηνός εἶχε 

καί φιλάνθρωπον καρδίαν. Στό ταπεινό 

Ἡσυχαστήριό του ἡ φιλόθεος συνοδεία του 

γηροκομοῦσε κατά καιρούς Πατέρες τῆς ἐρήμου 

πού ἦταν, μόνοι καί ἀνήμποροι λόγῳ γήρατος 

ἤ ἀσθενειῶν νά ἱκανοποιήσουν τίς 

στοιχειώδεις ἀνάγκες τῆς ἀσκητικῆς ζωῆς 

τους. Ἀναφέρουμε ἐνδεικτικῶς τόν Γέροντα 

Χερουβείμ (†1950) καί τόν μοναχό Νικήτα, 

πρώην ληστή, πού εἶχε ζητήσει ἀπό τόν Θεό 

«γι’ αὐτά πού ἔπραξε» στήν κοσμική ζωή του 

«νά τόν φᾶνε ζωντανό οἱ ψεῖρες» 14 . 

Αὐτήν τήν παράδοση συνεχίζουν καί στίς 

ἡμέρες μας οἱ ἐκλεκτοί ὑποτακτικοί του. 

Ἐπίσης εἶναι πολύ χαρακτηριστικό τό γεγονός 

ὅτι ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός μοίραζε 

στούς συνασκητές του στήν ἔρημο ὅσα «ἀγαθά» 

(σταφίδες, καρύδια, ἀμύγδαλα κ.ἄ.) τοῦ 

ἔστελναν κατά καιρούς ἀπό τόν κόσμο οἱ συγγενεῖς 

του, κρατώντας ἐλάχιστα καί τά ἀπολύτως 

ἀναγκαῖα γιά τή Συνοδεία του. 

Ἔτσι πέρασαν τά χρόνια, μεστά σκληρῶν 

ἀσκητικῶν ἀγώνων καί πλούσιων πνευματικῶν 

καρπῶν. Ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός εἶχε 

ἤδη διαβεῖ τά 84 χρόνια τῆς ἐπίγειας ζωῆς του. 

Στίς 21 Νοεμβρίου, ἑορτή τῶν Εἰσοδίων τῆς 

Θεοτόκου, πού ἑόρταζε τό Ἡσυχαστήριό 

τους, κάλεσε τόν ὑποτακτικό του μοναχό 

Αὐγουστίνο καί τοῦ εἶπε: 

-Αὐγουστίνε, νά καλέσεις τόν πνευματικό 

νά κάνω μία γενική ἐξομολόγηση καί ἅγιον 

εὐχέλαιο. Ἀπό σήμερα θά εἶσαι ἐσύ ὁ Γέροντας 

κι ἐγώ ὑποτακτικός, γιατί νά ξέρεις πιό 

εὔκολα μπαίνει ὁ ὑποτακτικός στόν Παράδεισο, 

ὑπονοώντας προφανῶς τή σημασία καί 

τήν ἀξία τῆς ὑπακοῆς καί τῆς ταπεινώσεως 

γιά τήν κατάκτηση τοῦ Παραδείσου. Φυσικά 

ὁ μοναχός Αὐγουστίνος δέν μποροῦσε νά τό 

διανοηθεῖ καί νά τό δεχθεῖ. Ὁ Γέροντας 

ὅμως ἐπέμενε καί ὁ ὑποτακτικός του ὑπήκουσε 

15 . 

Μετά ἀπό μερικές ἡμέρες ὁ Γέροντας παρέδωσε 

στή Συνοδεία του μιά ἐπιστολή γιά νά 

τή στείλουν στό περιοδικό πού ἀρθρογρα-


 

Ὁ μακαριστός Γέρων Δαμασκηνός ἔξω ἀπό τό κελλί του. 

φοῦσε πρός δημοσίευση. Εἶχε προαισθανθεῖ 

ὅτι πλησίαζε τό τέλος τῆς ἐπίγειας ζωῆς 

του καί ἤθελε ἡ ἐπιστολή αὐτή νά ἀποτελέσει 

τόν «Ἐπίλογο τῶν δημοσιευμάτων» του, 

ὅπως ἦταν ὁ τίτλος τόν ὁποῖο ἔδωσε ὁ ἲδιος 

ὁ Γέροντας στήν ἐπιστολή του. 

Συγκεκριμένα ἀνέφερε σ’ αὐτήν τά ἑξῆς: 

«Ἐπειδή κάθε ἄνθρωπος ἔχει χρονικάς ὑπάρξεις 

αἳτινες σπανιάκις ὑπερβαίνουν τάς ὀγδοήκοντα 

ἐτησίας ἡλικιακάς 

μεταβολάς ἑπόμενον 

εἶναι ὃτι ὃσοι ταύτας ὑπερέβησαν 

ὡς κἀγώ εὑρίσκονται 

εἰς τήν θύραν 

τῆς ἐξόδου ἐγγύτερον 

παντός ἄλλου κατά τούς 

νόμους τῆς φύσεως. Πολλάς 

καί ποικίλας πράξεις 

καί παραλείψεις 

κατά τό διάστημα τῆς 

ἐπιγείου μου ζωῆς κατειργασάμην 

εἴτε ὡς λαϊκός 

εἴτε ὡς μοναχός δι’ ἃς 

καί ἐπικαλοῦμαι τό ἄπειρον 

καί πλούσιον ἔλεος 

τοῦ Ἁγίου Θεοῦ μας. 

Ἐπειδή καί ἐγώ ὁ 

εὐτελής τῇ προτροπῇ 

τῶν Πατέρων ἐπί σειρά ἐτῶν ἠσχολούμην μέ τήν 

συγγραφήν δημοσίων ἄρθρων, μέ τήν ἀποστολήν 

ἰδιωτικῶν ἐπιστολῶν καί σπανιάκις, μέ τήν 

παροχήν προφορικῶν ὑποδείξεων, πλήν ὡς 

ἄνθρωπος δέν διεκδικῶ τό ἄπταιστον καί τό 

ἂπτωτον οὗ ἕνεκα ζητῶ δημοσίως συγγνώμην. 

Εἰς ὅσα καί εἲ τι, εὑρεθῆ ἤ γραφέν ἤ λαληθέν ὑπ’ 

ἐμοῦ ἀντιπίπτον εἰς τό Ὀρθόδοξον φρόνημα 

καί κατά συνέπειαν γίνεται πρόξενον σκανδάλου 

ἐξαλείφω αὐτό ὡσάν νά μή ἐγράφη καθόλου. 

∆ι’ ὅσα ἐν ἀγνοίᾳ μου μονομερῶς ὑπεστήριξα 

ἐν τοῖς γραφομένοις μου καί ἐσκανδάλισα τούς 

τῆς Ἀμφιλαμφοῦς τοῦ θέματος γνώστας τυγχάνοντας. 

Ζητῶ συγχώρησιν ἀπό ὅλους τούς συνασκητάς 

μου διά τό εὐέξαπτον τοῦ χαρακτῆρος μου, 

ὅπερ πολλάκις ἐγένετο αἰτία παροξυσμῶν. Εὐχαριστῶ 

τόν ἔκδοτην τοῦ περιοδικοῦ ὁσιολογιώτατον 

Πατέρα Ἰάκωβον ὅστις ἐπί σειράν ἐτῶν μέ 

ἠνείχετο. 

∆ιά τῆς παρούσης γραφῆς παρέχω συγχώρησιν 

εἰς ὅσους μέ ἐλύπησαν εἴτε ἐν γνώσει εἴτε 

ἐν ἁγνοίᾳ 16 . 

Μετά πολλῆς τῆς ἀγάπης διατελῶ ἐλάχιστος 

∆αμασκηνός Μοναχός Ἁγιοβασιλειάτης». 

Ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός κοιμήθηκε τόν 

ὓπνο τῶν δικαίων 

στίς 12 Ἰανουαρίου 

1987. Εἶχε φτάσει πιά 

ὁ καιρός τό κατάλευκο 

καί εὐωδιαστό κρίνο 

τῆς ἁγιοβασιλειάτικης 

ἐρήμου νά μαραθεῖ 

καί νά κλίνει 

στή γῆ. Ὄχι ὅμως γιά 

νά ξηρανθεῖ καί νά 

χαθεῖ, ἀλλά γιά νά 

μεταφυτευθεῖ, νά 

ἀνθίσει καί νά 

εὐωδιάσει ἐντονότερα 

καί αἰώνια στή 

Βασιλεία τῶν 

Οὐρανῶν. 

Στήν ἁγιορείτικη 

βιβλιογραφία ὁ Γέροντας 

∆αμασκηνός ἀναφέρεται 

πολλάκις εὐφήμως, ἔχοντας τήν 

ἔξωθεν καλή μαρτυρία. 

Ὁ Θεοφιλέστατος Ἐπίσκοπος Ροδοστόλου 

Χρυσόστομος Λαυριώτης ἀποκαλεῖ τό Γέροντα 

∆αμασκηνό «αἰθέριο Γέροντα» καί ὁμιλεῖ 

μέ νοσταλγία γιά κάποια ἐπίσκεψη πού 

πραγματοποίησε μαζί μέ τούς σπουδαστές τῆς 

Ἀθωνιάδος στό Ἡσυχαστήριον τοῦ Γέροντος 

∆αμασκηνοῦ στή Σκήτη τοῦ Ἁγίου Βασιλείου 17 . 

Ὁ μακαριστός Ἀρχιμανδρίτης Χερουβείμ 

Καράμπελας τόν ἀναφέρει στά βιβλία του ὡς 

«εὐλαβέστατον μοναχόν» 18 . 

Ὁ Ἱερομόναχος Ἰωαννίκιος καί ὁ μοναχός 

Ἀνδρέας ἀναφέρονται σ’ αὐτόν στά «ἁγιορειτικά 

γεροντικά» τους μέ σεβασμό καί θαυμασμό 

19 . 

Στό περιοδικό στό ὁποῖο ἀρθρογραφοῦσε ὁ


Γέροντας ἀναφέρονται ἐπί τῇ ἐκδημίᾳ του τά 

ἑξῆς: 

«Ὁ πολιός Γέρων ∆αμασκηνός Ἁγιοβασιλειάτης, 

συνεργάτης τοῦ ἡμετέρου περιοδικοῦ, 

πλήρης ἡμερῶν γενόμενος, ἐξεδήμησεν πρός Κύριον, 

λίαν προσφάτως. ∆έν χρειάζεται νά περιγράψωμεν 

πολλά διά τάς ἀρετάς καί τήν βιογραφίαν 

τοῦ σεβαστοῦ Γέροντος. Εἶναι γνωστός 

ἀπό τά πύρινα ἄρθρα του κατά τοῦ παπισμοῦ. 

Ἄς μᾶς συγχωρήσει ὁ σεβαστός καί διακριτικός 

Γέροντας νά γράψωμεν ἔστω καί πολύ ὀλίγα δι’ 

αὐτόν, ἳνα ἐκ τοῦ κρασπέδου γνωρίσωμεν τό ἱμάτιον. 

Ἀφ’ ὅτου ἡ θεία Πρόνοια ὡδήγησε τά βήματα 

αὐτοῦ εἰς τό Ἅγιον Ὂρος καί ἐκάρη Μοναχός εἰς 

τό ἐρημικώτερον καί ἀσκητικώτερον μέρος τοῦ 

Ἁγίου Ὂρους, τήν Ἔρημον τοῦ Ἁγίου Βασιλείου, 

οὐδόλως ἐξῆλθεν ἐκ τοῦ Ἁγίου Ὂρους κατά τήν 

πλέον τῶν ἑξήκοντα ἐτῶν διαμονήν του ἐδῶ. 

Παρέμεινεν εἰς τήν αὐτοῦ μετάνοιαν, εἰς τόν 

ἄνυδρον καί ἀσκητικόν βραχώδη τόπον, ἐπί 

τόσα ἔτη, ὑπομείνας καρτερικῶς καί εὐχαρίστως 

τόν καύσωνα τοῦ θέρους καί τόν παγετόν τοῦ 

χειμῶνος. 

Πράος, εἰρηνικός, γλυκύς, διδακτικός, διακριτικός, 

ὅλος ἀγάπη καί πιστός εἰς τήν Ἱεράν Παράδοσιν 

καί τά δόγματα τῆς Ἐκκλησίας. 

Ἠγρύπνη ἕως πρό ὀλίγων ἡμερῶν διά νά 

συμβάλλῃ διά τῶν μακροσκελῶν ἄρθρων του εἰς 

τήν ὑπεράσπισιν τῆς Ὀρθοδοξίας. 

Ὅταν ἐπληροφορήθη ὁ σεβαστός Γέροντας 

τήν ἔκδοσιν τῆς ταυτότητος μέ τόν ἀριθμόν τόν 

ἀντιχρίστου 666, ἀμέσως ἀντέδρασεν καί εἶπεν 

ὅτι δέν πρέπει οἱ χριστιανοί νά δεχθοῦν τόν ἀριθμόν 

τοῦ ἀντιχρίστου, ἡ συνειδητή ἀποδοχή σημαίνει 

ὅτι γίνεσαι ὀπαδός τοῦ ἀντιχρίστου 

ἀρνούμενος τόν Χριστόν. 

Ἐδήλωσεν ὅτι δέν πρόκειται νά πάρῃ ποτέ τόν 

ἀριθμόν αὐτόν οὒτε ἡ συνοδεία του καί ὑπέγραψεν 

πρῶτος τήν κυκλοφορήσασαν δήλωσιν 

τῶν Ἁγιορειτῶν Πατέρων. 

Ἔγραψεν δέ καί ἄρθρον εἰς τό ἡμέτερον περιοδικόν 

διά τόν ἀντίχριστον. Καί ἦτο τό τελευταῖον 

του ἄρθρον. Ἐκοιμήθη ἐνῷ ἠγωνίζετο 

κατά τοῦ ἀντιχρίστου. 

Εὐχόμεθα ὁ Κύριος νά μνησθῇ τῶν κόπων του 

καί νά τάξῃ τήν ψυχήν τοῦ ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν 

οὐρανῶν. Εἰς δέ τήν ἀπορφανισθεῖσαν συνοδείαν 

του νά παράσχῃ οὐράνιαν παρηγορίαν. Ἡ εὐχή 

του ἄς μᾶς συνοδεύῃ ὅλους εἰς τάς δυσκόλους 

ταύτας ἡμέρας, ἳνα ἐλεηθῶμεν παρά Κυρίου Παντοκράτορος» 

20 . 

Πολύ σημαντική εἶναι καί ἡ ἀναφορά πού 

γίνεται στό Γέροντα ∆αμασκηνό καί στή φιλόθεο 

Συνοδεία του στό περιοδικό «Πρωτᾶτον» 

ἀπό τόν Ἱερομόναχο Φίλιππο Μικραγιαννανίτη 

τῆς Ἀδελφότητος τῶν Θωμάδων, ὁ 

ὁποῖος γράφει τά ἑξῆς: 

«Κάτω ἀπό τό Κυριακόν (τῆς Σκήτης τοῦ Ἁγίου 

Βασιλείου) εὑρίσκεται τό Ἡσυχαστήριον τῶν 

Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου, πού σήμερα ἀσκοῦνται 

ὁσίως πέντε ἀσκηταί ὑπό τήν πνευματικήν καθοδήγησιν 

τοῦ Γέροντος Αὐγουστίνου μοναχοῦ, 

ἀλλά κυρίως μέ τήν εὐχήν καί εὐλογίαν τοῦ πρό 

διετίας κοιμηθέντος Γέροντός των μοναχοῦ ∆αμασκηνοῦ. 

Οἱ γραμμές αὐτές προσκρούουν 

ὁπωσδήποτε εἰς τήν ταπεινότητα τοῦ ἤθους 

τῶν ἐν λόγῳ μοναχῶν, ἀλλ’ εἴμεθα βέβαιοι ὃτι 

καί οἱ ἴδιοι ἐπικροτοῦν τήν παρουσίασιν, κατά τό 

δυνατόν, τοῦ Ὁσίου Γέροντός των. 

Ὁ Γέρων ∆αμασκηνός καθώς εἰσῆλθε εἰς τό Περιβόλι 

τῆς Παναγίας, εἰς τήν ἡγιασμένην ἔρημον, 

οὐδέποτε ἐξῆλθεν εἰς τόν κόσμον, παρά τάς 

κατά καιρούς πιέσεις πού ἐδέχετο καί μάλιστα 

ἀπό πολύ οἰκεῖα πρόσωπα. Τόν ἐκάλεσαν ν’ 

ἀγωνισθῇ ἀκόμη καί διά τό θέμα τοῦ παλαιοῦ 

ἡμερολογίου, καί ἐνῶ ἦτο ἀντίθετος μέ τήν 

ἀλλαγήν αὐτήν, πού ἐδημιούργησεν τόσον σάλον 

μέχρι σήμερον, οὐδέποτε ὅμως διενοήθη νά 

ἐγκαταλείψη τήν φίλην ἡσυχίαν καί τό κελλίον 

του τό πτωχόν καί ἄνικμον, πού κατέστη δι’ αὐτόν 

πραγματικός διδάσκαλος κατά τό “κάθου εἰς τό 

κελλίον σου καί αὐτό σέ διδάξῃ”. 

Μπορεῖ νά εἰπῆ κανείς ὅτι εἰς τό πρόσωπόν του 

ἔβλεπε τούς παλαιούς ἀσκητάς καί ἀναχωρητάς 

πού σάν ὁλόλευκα κρίνα ἐξήνθησαν αἱ ἔρημοι τῆς 

Νιτρίας, τῆς Θηβαΐδος καί τοῦ Ἂθω. Ἦτο ἕνας 

Ὅσιος, στή ζωή αὐτή διετέλεσε ἐν τῷ ταμιείῳ 

του, ἐν τῷ τάφῳ τῆς σιωπῆς, διά νά ζῆ τώρα ἐν 

τῇ χαρᾷ τῶν ἁγίων σύν πᾶσι τοῖς ὁσίοις» 21 . 

Αὐτός ἦταν ὁ Γέροντας ∆αμασκηνός Ἁγιοβασιλειάτης 

ὁ Κρητικός. Ἕνας ἁγνός πνευ-


ματικός ἀγωνιστής, ἕνας αὐστηρός Ἀθωνίτης 

Μοναχός ποῦ ξόδεψε ὁλόκληρη τή μακρόχρονη 

ἀσκητική ζωή του σέ νηστεῖες, ἀγρυπνίες 

καί προσευχές γιά τή σωτηρία τῆς 

ψυχῆς του, εὐεργετώντας συγχρόνως πνευματικά 

καί τούς ἄλλους ἀνθρώπους. 

Ἕνας ἀληθινός μοναχός πού ἀγωνίστηκε 

μέ πνευματικό ἡρωισμό, αὐταπάρνηση καί 

αὐτοθυσία γιά νά διατηρηθεῖ ἀνόθευτη ἡ 

Ὀρθοδοξία. Ἕνας γνήσιος ἀσκητής πού σ’ 

ὁλόκληρη τή ζωή του ποθοῦσε τό ἔλεος τοῦ 

Θεοῦ «ὃν τρόπον ἐπιποθεῖ ἡ ἔλαφος ἐπί τάς πηγάς 

τῶν ὑδάτων» 22 καί διακήρυττε σέ κάθε 

στιγμή «ἒργοις καί λόγοις» τό ἀποστολικόν 

«ἐμοί τό ζῆν Χριστός καί τό ἀποθανεῖν κέρδος» 23 , 

γνωρίζοντας ὃτι «ὁ δίκαιος ἐκ πίστεως ζήσεται» 

24 . 

Ἕνα μυρίπνοο πνευματικό κρίνο πού ἐξήνθησε 

ἡ τραχειά, ἂνικμος καί Οὐρανογείτων 

ἔρημος τοῦ Ἁγίου Βασιλείου στόν Ἂθωνα καί 

τώρα ὁλόλευκο, εὐῶδες καί δροσερό βρίσκεται 

καί μοσχοβολᾶ πνευματικά ἐνώπιον 

τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ στή Βασιλεία τῶν 

Οὐρανῶν 25 . 

Ἄς ἔχουμε τήν εὐχή του καί τήν εὐλογία 

του. 

Σημειώσεις: 

1. α) Στιβακτάκη Ἀντ., «Πρός τήν ἀκροτάτη κορυφή τοῦ 

ἱεροῦ βουνοῦ τῆς Ὀρθοδοξίας», περ. Ἐκ Πέτρας, 1997, 

39, σ. 1264-1270. 

β) Στιβακτάκη Ἀντ., «Ἐμπειρίες ἀπό τό Ἅγιον Ὂρος», 

περ. Κρήτη, 1997, 229, σ. 52-57. 

2. Στιβακτάκη Ἀντ., «Στήν ἐνδότερη ἔρημο τοῦ Ἄθω», 

ἐφημ. Μεσόγειος, 1997, 8411-8412. 

3. Στιβακτάκη Ἀντ., «Στήν ἐνδότερη ἔρημο τοῦ Ἁγίου 

Ὂρους», περ. Μαρτυρία, 1998, 194, σ. 26-36. 

4. Ἀπό τήν ἐπιστολή τοῦ Γέροντος Αὐγουστίνου Ἁγιοβασιλειάτου 

(28 Ὀκτ. 1996). 

5. Ὅλα τά βιογραφικά στοιχεῖα γιά τό Γέροντα ∆αμασκηνό, 

πού ἀφοροῦν τά παιδικά καί τά ἐφηβικά του χρόνια, 

μοῦ ἔδωσαν ἡ κατά σάρκα νῦν μακαριστή ἀδελφή 

του Εἰρήνη καί ἡ ἀνηψιά του Ναυσικά Ἰ. Γουρνιεζάκη, 

πού κατοικεῖ στό Λουτράκι Ἄνω Βιάννου Ἡρακλείου. 

6. Γιά ὁρισμένες πληροφορίες τίς ὁποῖες μοῦ ἔδωσε ἡ 

κατά σάρκα ἀδελφή τοῦ Γέροντος Εἰρήνη δέν ἦταν ἀπολύτως 

σίγουρη γιά τήν ἀκρίβειά τους, λόγῳ τῆς παρελεύσεως 

πολλῶν ἐτῶν ἀπό τότε πού συνέβησαν τά 

γεγονότα καί ἕνεκα τῆς μεγάλης ἡλικίας στήν ὁποία 

βρισκόταν, ὅταν ἐπικοινώνησα μαζί της. 

7. Εἶδα καί ἀνέγνωσα ἀρκετές ἐπιστολές τοῦ Γέροντος 

∆αμασκηνοῦ πρός τήν κατά σάρκα ἀδελφή του, τό σύζυγό 

της καί τά ἀνήψια του μέ ἡμερομηνίες μεταξύ τῶν 

ἐτῶν 1956 ἕως καί τό 1986. 

8. Ἀφήγηση ἀπό τόν Γέροντα στόν ἐπισκέπτη καί 

στούς ὑποτακτικούς του. 

9. Ὅπως ἀναφέρει ὁ ἲδιος ὁ Γέροντας σέ κάποια ἐπιστολή 

του πρός τήν ἀδελφή του Εἰρήνη μέ ἡμερομηνία 

10 Ὀκτ. 1984, τό βιβλίο αὐτό ξεπερνᾶ τίς 200 χειρόγραφες 

σελίδες. 

10. Ἱεραί ἀκολουθίαι, βίος, πολιτεία καί θαύματα τοῦ 

Ὁσίου καί Θεοφόρου Πατρός ἡμῶν Ἰωσήφ τοῦ Γεροντογιάννη, 

ἒκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Τιμίου Προδρόμου ἐν Καψᾷ 

Σητείας Κρήτης, Ἀθῆναι, 1993, σελ. 111-116, 138, 173- 

177. 

11. Ἱεραί ἀκολουθίαι, βίος, πολιτεία καί θαύματα τοῦ 

Ὁσίου καί Θεοφόρου Πατρός ἡμῶν Ἰωσήφ τοῦ Γεροντογιάννη, 

ὃ.π., σελ. 111-116. 

12. Ὁ Ὅσιος Παρθένιος κοιμήθηκε τό ἔτος 1905 καί τό 

πνευματικό του ἔργο συνέχισε ὁ αὐτάδελφός του καί 

συνασκητής του Ὅσιος Εὐμένιος. 

13. Ἀπό τήν ἐπιστολή τοῦ Γέροντος Αὐγουστίνου 

Ἁγιοβασιλειάτου (28 Ὀκτ. 1996). 

14. Ἰωαννικίου Ἀρχιμ., «Ἐνάρετοι Ἁγιοβασιλειάτες 

Πατέρες», περ. Πρωτᾶτον, 1991, 29, σ. 64. 

15. Στιβακτάκη Ἀντ., «Στήν ἐνδότερη ἔρημο τοῦ Ἄθω», 

ὃ.π. 

16. Στιβακτάκη Ἀντ., Γέροντας ∆αμασκηνός ὁ Ἁγιοβασιλειάτης, 

Ἡράκλειο, 2006, σ. 33-34. 

17. Χρυσοστόμου Ἐπισκόπου Ροδοστόλου, Πόθος καί Χάρις 

στόν Ἂθωνα, Ἅγιον Ὂρος, 2000, σ. 187-189. 

18. Χερουβείμ Ἀρχιμ. Ἀπό τό Περιβόλι τῆς Παναγίας (Νοσταλγικές 

Ἀναμνήσεις), Ὠρωπός Ἀττικῆς, 1981, ἔκδ. Ἱερά 

Μονή Παρακλήτου, σ. 203 κ.ἑ. 

19. α) Ἰωαννικίου Ἀρχιμ., Ἀθωνικόν Γεροντικόν, Θεσσαλονίκη, 

ἒκδ. Ἱ. Ἡσυχαστήριον Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ, 

1991. 

β) Ἀνδρέου Μοναχοῦ Ἁγιορείτου, Γεροντικό τοῦ Ἁγίου 

Ὂρους, τόμοι Α´, Β. 

20. Στιβακτάκη Ἀντ., ὃ.π., σ. 36-37. 

21. Φιλίππου Ἱερομον., «Ἡ Ἱερά Σκήτη τοῦ Ἁγίου Βασιλείου», 

περ. Πρωτᾶτον, 1991, 29, σ. 61. 

22. Ψαλμ. 41, 2. 

23. Φιλιπ. α´, 21. 

24. Γαλάτ., δ´, 11. 

25. Στιβακτάκη Ἀντ., Τό Ἅγιον Ὂρος καί ἡ Κρήτη (κοινή 

πορεία ἀνά τούς αἰῶνες), Ἡράκλειο, ἔκδ. Σύλλογος 

«Φίλοι τοῦ Ἁγίου Ὂρους», Ἡράκλειο, 2005, σ. 148.

Ἀπόστολος Παῦλος-Ἁγία Γραφή 

καί ὁ Ἱερός Χρυσόστομος 

Ἀποστόλου Ν. Μπουρνέλη, 

Ἀν. Καθηγητοῦ Α.Ε.Α.Η. Κρήτης 

1. Προλεγόμενα 

Eἶναι γνωστό ὅτι τό Οἰκουμενικό μας Πατριαρχεῖο 

ἔχει ὁρίσει τό τρέχον ἔτος 2008 

ὡς ἔτος τοῦ Ἀποστόλου Παύλου. Μέχρι 

σήμερα ἔχουν πραγματοποιηθεῖ σειρά ἐκδηλώσεων, 

συνεδρίων, συμποσίων, γιά νά ἀναδειχθεῖ 

ὁ ρόλος τοῦ μεγάλου θεολόγου Παύλου καί ἡ σημασία 

τῆς διδασκαλίας του πρός ὅλα τά ἔθνη. Μέ 

ἀφορμή λοιπόν αὐτό τό γεγονός καί σέ συνδυασμό 

ὅτι κατά τό μήνα Νοέμβριο τιμᾶται ὁ μέγας 

Ἱεράρχης Χρυσόστομος, ἐπιχειροῦμε τήν παρούσα 

ἀρθρογραφία ἐπιδιώκοντας νά καταδείξουμε 

τήν πνευματική συγγένεια μεταξύ τῶν δύο θεοφόρων 

ἀνδρῶν καί τή σχέση τους μέ τό ἁγιογραφικό 

κείμενο. 

2. Ἀπόστολος καί Ἱεράρχης 

Εἶναι ἀδύνατον ὅσα καί ἐάν γράψουμε νά προσεγγίσουμε 

τόν βίο καί τήν θεοφιλῆ πολιτεία τῶν 

δύο πνευματικῶν ἀναστημάτων. Ἔχουν πραγματοποιηθεῖ 

ἑκατοντάδες μελέτες, πανελλήνια, 

διεθνῆ συνέδρια, ἀμέτρητες ἐκδηλώσεις, κι ὅμως 

ἡ ζωή τοῦ Ἀποστόλου Παύλου καί τοῦ Ἱεροῦ Χρυσοστόμου, 

ὅπως καί ἡ διδασκαλία τους παραμένει 

πάντα στό προσκήνιο τῆς ἐπιστημονικῆς 

ἔρευνας, ἐνῶ ταυτόχρονα ἀποτελεῖ πρόκληση γιά 

βιωματική προσέγγιση. 

Ὁ Σαούλ, τῆς φυλῆς Βενιαμίν ἀπό τήν Ταρσό τῆς 

Κιλικίας, ὁ ἀφοσιωμένος στίς παραδόσεις του, ὁ 

μαθητής τοῦ Γαμαλιήλ, ὁ κληθείς ἀπό τόν Ἰησοῦ 

στήν ὀδόν πρός ∆αμασκό, ὁ ἄνθρωπος πού ἀπό πολέμιος 

τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀπεδείχθη ἔνθερμος 

ὑποστηρικτής του, ὁ ἄνδρας πού περιόδευσε σέ 

ὅλο τόν τότε Ρωμαϊκό κόσμο, ὀργανώνοντας τέσσερις 

ἱεραποστολικές περιοδεῖες, ὁ συγγραφεύς 

δεκαεπτά ἐπιστολῶν τῆς Καινῆς ∆ιαθήκης, ὁ 

μεγάλος θεολόγος καί διδάσκαλος τῶν ἐθνῶν, ὁ 

μάρτυς τῆς πίστεως, θά εἶναι πάντα τό ὑπόδειγμα 

μεταστροφῆς χιλιάδων ἀνθρώπων γνωστῶν 

καί ἀγνώστων εἰς τήν ἱστορίαν 1 . 

Ὁ ὑιός τῆς Ἀνθούσας πού σπούδασε πλησίον τοῦ 

ρήτορος Λιβανίου, ὁ εὐφυής δικηγόρος, ὁ θεολόγος 

τῆς Ἀντιόχειας, ὁ ἀσκητής καί φιλέρημος, 

ὁ ἄφθαστος ἱεροκήρυξ, ὁ μαχητικός Ἀρχιεπίσκοπος 

Κωνσταντινουπόλεως, ὁ λαοφιλής καί λαοπρόβλητος, 

ὁ ἐξόριστος ἱεράρχης, ὁ ἐπιφανέστερος 

ἀνήρ τῆς παγκοσμίου λογοτεχνίας, ὁ πολυγραφώτατος 

πάντων, ὁ γνωστός στήν ἱστορία 

ὡς «Χρυσόστομος», θά εἶναι ἐσαεί ὑπόδειγμα ποιμένος 

καί διδασκάλου 2 . 

3. Ἁγία Γραφή καί Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας 

Εἶναι γνωστό ὅτι ἡ κύρια σχέση τῶν Πατέρων, 

∆ιδασκάλων καί Ἐκκλησιαστικῶν Συγγραφέων 

μέ τήν Ἁγία Γραφή εἶναι ὁ ὑπομνηματισμός τῶν 

θεοπνεύστων κειμένων. Ἤδη ἀπό τό δεύτερο 

αἰώνα οἱ ἀπολογητές Εἰρηναῖος καί Θεόφιλος 

Ἀντιοχείας, ὁ Παπίας Ἱεραπόλεως καί ἄλλοι, 

γιά νά ἀποκρούσουν τούς αἱρετικούς ἑρμηνεύουν 

χωρία τῆς Ἁγίας Γραφῆς κατά περίσταση. Συστηματική 

ἀνάπτυξη τῆς ἱερᾶς ἑρμηνείας παρατηρεῖται 

σέ τρεῖς μεγάλες πόλεις (ἀπό ὅπου λειτούργησαν 

καί ἀντίστοιχες Σχολές) στήν Ἀλεξάνδρεια, 

στήν Ἀντιόχεια καί στήν Καισάρεια 3 . Ἡ 

Ἀλεξάνδρεια, πατρίδα τῶν μεγάλων χριστιανῶν 

ἑρμηνευτῶν, τοῦ Πάνταινου, τοῦ Κλήμεντος, 

τοῦ Ὠριγένους, ἀπετέλεσε τόν τόπο ὅπου σημειώνονται 

οἱ «ἀπαρχές» τῆς ἑρμηνείας, οἱ ὁποῖες ἐκ 

μέρους τῶν μεγάλων Πατέρων θά ληφθοῦν ὑπόψη, 

γιά πιστότερη ἑρμηνευτική προσέγγιση τῶν 

κειμένων. 

Σύμφωνα μέ τόν καθηγητή Στέργιο Σάκκο τά 

εἴδη ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί ἐν προκειμένῳ 

τῆς Καινῆς ∆ιαθήκης εἶναι δεκατρία. Ἀπό 

αὐτά κυριότερα καί θεμελιώδη εἶναι: ἡ Χρήση, τό 

Ὑπόμνημα καί ἡ Ὁμιλία 4 . Ὅποιο ὅμως καί ἐάν 

ἀκολουθηθεῖ σέ συνδυασμό μέ τή χρήση ὅλου τοῦ 

φιλολογικοῦ, κριτικοῦ ἐξοπλισμοῦ, πού ἡ σύγχρονη 

ἐπιστήμη διαθέτει, κάθε ἀπόδοση κειμένου 

πού θά παρουσιαστεῖ, χωρίς νά ἔχει λάβει ὑπόψη 

της τούς Πατέρες θά εἶναι πτωχή, ἐπιδερμική, ἄκυρη. 

Αὐτό συμβαίνει γιατί «τά ἁγιογραφικά κείμενα 

δέν εἶναι συνήθη ἀνθρώπινα κείμενα, ὥστε νά 

εἶναι ἀρκετός ὁ φιλολογικός ἐξοπλισμός γιά νά 

τά κατανοήσει ὁ ἑρμηνευτής τους. Ὅποιος πλησιάσει 

τά κείμενα αὐτά στηριζόμενος μόνο στή φι-


λολογική του δεινότητα καί τήν ἱστορική του συγκρότηση, 

σίγουρα θά τά παρανοήσει καί θά τά παρερμηνεύσει, 

ὅπως τά παρενόησαν πλῆθος αἱρετικῶν, 

πού εἶχαν ἐμπιστοσύνη στίς διανοητικές 

καί φιλολογικές τους ἱκανότητες. Μέ αὐτές μόλις 

καί μετά δυσκολίας κατανοεῖς τή μορφή, δέν 

μπορεῖς νά εἰσδύσεις στό πνεῦμα. Οἱ Πατέρες τῆς 

Ἐκκλησίας, δεινοί καί ἄριστοι φιλόλογοι, ἀσυγκρίτως 

ὑπέρτεροι πολλῶν θαυμαζομένων φολολογικῶν 

κολοσσῶν, κατενόησαν τήν Ἁγία 

Γραφή, γιατί ἔζησαν μέσα στό ἴδιο πνευματικό 

κλῖμα πού ἔζησαν καί οἱ συγγραφεῖς τῆς Καινῆς 

∆ιαθήκης, μέσα στήν ἁγιοπνευματική ἀτμόσφαιρα 

τῆς Ἐκκλησίας. Μποροῦν 

λοιπόν νά τήν ἑρμηνεύσουν 

σωστά, νά προσεγγίζουν 

τό πνεῦμα της, ὄχι 

μόνο γιατί κατά κοινῶς παραδεδεγμένη 

ἀρχή ῾῾τό ὅμοιον 

ὑπό τοῦ ὁμοίου κατανοεῖται’’ 

καλύτερα, ἀλλά γιατί 

φωτίζονται καί καθοδηγοῦνται 

ὑπό τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, 

πού ἐφώτισε καί καθοδήγησε 

καί τούς συγγραφεῖς 

τῶν ἱερῶν κειμένων» 5 . 

Οἱ ἑρμηνευτικές ἀρχές τῆς 

Ἁγίας Γραφῆς κατά τόν Μέγα 

Ἀθανάσιο ἀποτέλεσαν ἀντικείμενο 

εἰσηγήσεως καί συζητήσεως 

τοῦ 17ου θεολογικοῦ 

συνεδρίου, τό ὁποῖο εἶχε 

ὡς θέμα τόν θεοφόρο Πατέρα 

Μέγα Ἀθανάσιο. Στήν εἰσήγηση 

παρουσιάστηκαν οἱ γενικές 

θεολογικές ἀρχές καί οἱ 

εἰδικές ἀρχές ἑρμηνευτικῆς τέχνης. 

Ἀξιοσημείωτες εἶναι αὐτές πού ἀναφέρονται 

στό πρόσωπο τοῦ ἑρμηνευτοῦ. Κατά τόν ἱερό 

Πατέρα ἀπαραίτητα στοιχεῖα πού πρέπει νά κοσμοῦν 

τόν ἑρμηνευτή εἶναι: α) Ἡ ἁγιότης τοῦ βίου, 

β) Ἡ εὐσέβεια, γ) Ἡ προσοχή καί ἡ διάκριση καί 

δ) Ἡ ἑμπειρία στή Γραφή 6 . 

 

Ὁ ῾Ιερός Χρυσόστομος· χειρόγραφο ἀπό 

τήν Ἱερά Μονή Ἰβήρων Ἁγίου Ὄρους, 

κωδ. 1424μ, φ 1β, 17ος αἰ. 

4. Ἁγία Γραφή καί Ἱερός Χρυσόστομος 

Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὑπάρχουν σημαντικοί ἑρμηνευτές 

τῆς Ἁγίας Γραφῆς μεταξύ τῶν Πατέρων καί 

Ἐκκλησιαστικῶν Συγγραφέων. Ἡ Χρυσοστομική 

ὅμως προσέγγιση τῶν ἱερῶν κειμένων εἶναι μοναδική. 

Κατά τόν Χρίστο Κρικώνη «ὁ Χρυσόστομος, 

ἀπό τούς μεγαλύτερους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, 

ἀνήκει στούς μεγάλους ἄνδρες τῆς ἀνθρωπότητας 

μέ ἀνεπτυγμένη τή συνείδηση τοῦ χρέους 

του, ἀσυμβίβαστος καί ἀνυποχώρητος γιά θέματα 

ἀρχῶν καί καθήκοντος ἔμεινε στήν ἱστορία 

ὡς ἀλύγιστος ἀγωνιστής ἱεράρχης. Ἀπό τούς 

σπουδαιότερους ρήτορες τῆς ἱστορίας εἶχε κατανοήσει 

τίς ἀνάγκες τῆς ψυχῆς τῶν ἀνθρώπων καί 

ἀπευθυνόταν σ’ αὐτές γι’ αὐτό καί τό κήρυγμά του 

εἶχε τόση ἐπίδραση στό ποίμνιό του. Ὑπῆρξε πολυγραφώτατος 

συγγραφέας καί σέ ποσότητα καί 

σέ ποιότητα περιεχομένου καί εἶναι σ’ αὐτά 

ἀσύγκριτος» 7 . Ὁ ὡς ἄνω καθηγητής ἀριθμεῖ σέ 700 

καί πλέον τίς ὁμιλίες καί τούς 

λόγους του μεταξύ τῶν ὁποίων 

συγκαταλέγονται καί οἱ ἑρμηνευτικές 

σέ διάφορα βιβλία 

τῆς Ἁγίας Γραφῆς. 

Ὁ Στέργιος Σάκκος κατήρτισε 

πίνακα τῶν ἑρμηνευτικῶν 

ὁμιλιῶν τοῦ θεοσόφου Χρυσοστόμου 

καί σύμφωνα μ’ αὐτόν 

ὁ μέγας Πατήρ ἐκφώνησε 224 

ὁμιλίες σέ πρόσωπα - θέματα 

τῆς Παλαιᾶς ∆ιαθήκης, 248 

ὁμιλίες στά κατά Ματθαῖον, 

Ἰωάννη εὐαγγέλια καί σέ ρητά 

τοῦ κατά Λουκᾶν εὐαγγελίου, 

264 ὁμιλίες στίς ἐπιστολές τοῦ 

Παύλου καί σέ διάφορα ἁγιογραφικά 

ρητά 8 , ἀριθμοί πού 

ἀποδεικνύουν τήν ἀνεκτίμητη 

προσφορά τοῦ πνευματικοῦ 

φωστῆρος. Τή συμβολή τοῦ 

Ἱεροῦ Χρυσοστόμου στήν ἑρμηνεία 

τῆς Ἁγίας Γραφῆς καταγράφει 

καί ὁ Π. Ἀνδριόπουλος. 

Θεωρεῖ ὅτι «κανένας Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας δέν 

ἔχει ἑρμηνεύσει τά ἱερά κείμενα τόσο βαθιά καί 

ἐξονυχιστικά καί ταυτόχρονα τόσο πρακτικά 

ὅσο ὁ Χρυσόστομος. Οἱ ὁμιλίες του διαβάζονται 

ἀκόμη καί σήμερα ὄχι μόνο μέ μεγάλη εὐχαρίστηση, 

ἀλλά συχνά, καθαρά ἐξηγητικά θεωρούμενες, 

καί μέ πλήρη ἀποδοχή 9 . 

Κατανοοῦμε λοιπόν ὅτι ὁ χρυσορρήμων Πατήρ 

δέν εἶναι ἁπλά ἕνας ἑρμηνευτής ἀλλά ὁ κατεξοχήν 

ἑρμηνευτής τῶν ἁγιογραφικῶν κειμένων, ὁ 

ὁποῖος ἐντρυφοῦσε διαρκῶς στήν Ἁγία Γραφή τῆς 

ὁποίας τά ῥήματα ὀνομάζει τροφή 10 καί ἰαματικό 

φάρμακο 11 .


5. Ἀπόστολος Παῦλος καί Ἰωάννης Χρυσόστομος 

Τήν πνευματική σχέση μεταξύ τῶν δύο κορυφαίων 

αὐτῶν προσωπικοτήτων ἔχει ἀναλύσει ὁ 

Πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης σέ σχετική 

μελέτη του. Ἡ σχέση αὐτή ἀναδεικνύεται νά ὑφίσταται 

σέ πολλά ἐπίπεδα. Ὁ ἐν λόγῳ καθηγητής 

μεταξύ ἄλλων παρατηρεῖ: «Ὁ Χρυσόστομος δέν 

εἶναι ἁπλῶς ὁ θαυμάσιος ἑρμηνευτής τοῦ Παύλου, 

μέ τήν θαυμασίαν σειράν τῶν ὁμιλιῶν του εἰς τάς 

ἐπιστολάς, ὑπάρχουν καί ἄλλοι ἀξιόλογοι ἑρμηνευταί 

τοῦ ἀποστόλου μεταξύ τῶν Πατέρων τῆς 

Ἐκκλησίας. Ὅ,τι εἴπομεν προηγουμένως περί τῆς 

ταυτίσεως τοῦ Παύλου πρός 

τόν Χριστόν, ἰσχύει καί περί 

τοῦ Χρυσοστόμου ὡς πρός 

τόν Παῦλον, ὁ Χρυσόστομος 

εἶναι ἡ ἐπανεμφάνισις τοῦ 

Παύλου.... Οὐδείς ἠγάπησε 

τόν Χριστόν περισσότερον τοῦ 

Παύλου καί οὐδείς ἠγάπησε 

τόν Παῦλον περισσότερον τοῦ 

Χρυσοστόμου» 12 . Καί συνεχίζοντας 

τήν παράθεση στοιχείων 

σχετικά μέ τήν ἰδιαίτερη 

ἀγάπη τοῦ Χρυσοστόμου 

γιά τόν Ἀπόστολο Παῦλο, συμπεραίνει 

ὅτι ὁ θεῖος Πατήρ 

«ἀπέβη ὁ ἱκανότερος, ὁ ἀνυπέρβλητος 

τοῦ Παύλου ἑρμηνευτής» 

13 . 

Ἡ ἀγάπη τοῦ θείου μύστου 

Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος· χειρόγραφο ἀπό τήν 

Ἱερά Μονή Διονυσίου Ἁγίου Ὄρους, 

κωδ. 33, φ 171β, 13ος αἰ. 

γιά τόν Ἀπόστολο Παῦλο γίνεται 

φανερή καί ἀπό διάφορες 

ἀναφορές πρός τό πρόσωπό 

του. Τόν θεωρεῖ ἀγωνιστή 

μέγα, πρόσωπο ἁγιότητος, παράδειγμα ποιμένος, 

ἔμψυχη εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ, ψυχή εὐλογημένη 

πού κατόρθωσε ὅλες τίς ἀρετές. Αὐτά τά βιώματά 

του ὁ Ἰωάννης Χρυσόστομος τά ἀποτυπώνει 

πολλές φορές μέσα στό ἔργο του. Τό παρακάτω 

ἀπόσπασμα εἶναι χαρακτηριστικό: «Ἐκκαίομαι γάρ 

εἰς τόν τοῦ ἀνδρός πόθον καί διά τοῦτο συνεχῶς 

αὐτόν περιστρέφων οὐ παύσομαι, καί 

ὥσπερ εἰς ἀρχέτυπον εἰκόνα τινα, εἰς τήν τούτου 

ψυχήν ὁρῶν ἐκπλήττομαι τῶν παθῶν τήν ὑπεροψίαν, 

τῆς ἀνδρείας τήν ὑπερβολήν, τοῦ φίλτρου 

τοῦ πρός τόν Θεόν τό διάπυρον καί λογίζομαι ὅτι 

πᾶσαν τῶν ἀρετῶν τήν συναγωγήν εἷς ἄνθρωπος 

βουληθείς κατόρθωσε» 14 . 

Πέραν τούτων, ὁ μαθητής τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου 

Ἰσίδωρος Πηλουσιώτης σέ ἐπιστολή του 

παρατηρεῖ: «Εἰ Παῦλος ὁ θεσπέσιος ἀττικήν εἴληφε 

γλῶτταν, ὥστε ἑρμηνεῦσαι, οὐκ ἄν ἄλλως 

ἡρμήνευσεν ἤ ὡς ὁ προειρημένος ἀοίδιμος 

ἀνήρ» 15 . Ἐπιπροσθέτως ὁ μαθητής του Πρόκλος 

μᾶς διασώζει ἕνα περιστατικό, τό ὁποῖο ὁ ἴδιος ἔζησε 

κοντά στό δάσκαλό του. Ἐπί τρεῖς συνεχεῖς νύκτες 

προσπαθοῦσε νά παρουσιάζει κάποιο ἀξιωματοῦχο 

στόν Ἅγιο Ἰωάννη τό Χρυσόστομο, τοῦ 

ὁποίου τή βοήθεια ζητοῦσε, γιατί εἶχε χάσει τή 

θέση του. Ὅμως ὁ ἱερός Πατήρ συνομιλοῦσε μέ 

κάποιον πού ἔσκυβε στούς ὤμους του καί σάν νά 

τοῦ ὑπαγόρευε στό αὐτί καί 

ἐκεῖνος ἔγραφε. Ὅταν ὁ 

Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος τόν 

ἐρώτησε, γιατί δέν προσῆλθε 

ἐκεῖνος ὁ ἀξιωματοῦχος, ὁ 

Πρόκλος τοῦ ἀπεκάλυψε τή 

σκηνή πού εἶδε καί ἐπιπλέον 

ὅτι ὁ παράξενος ἐπισκέπτης 

ἔμοιαζε μέ τήν εἰκόνα τοῦ 

Παύλου πού εἶχε ὁ ἴδιος στό 

γραφεῖο του. Τότε ὁ ἅγιος 

ἐξέλαβε τήν θαυμαστή αὐτή 

παρουσία τοῦ Ἀποστόλου ὡς 

ἀπάντηση στήν ἐπιθυμία 

του, νά γνωρίσει κατά πόσον 

ἑρμήνευε σωστά τίς ἐπιστολές 

του 16 . Στά ἀνωτέρω θά 

πρέπει νά προσθέσουμε καί 

τή μαρτυρία τοῦ Ἰωάννου 

∆αμασκηνοῦ, ὁ ὁποῖος λέγει 

ὅτι ὅσο διάστημα ὁ Ἱερος 

Χρυσόστομος κατέβαλλε προσπάθειες 

νά ἑρμηνεύσει τίς 

ἐπιστολές τοῦ Παύλου εἶχε πάντα μπροστά τήν 

εἰκόνα του, στήν ὁποία συγκέντρωνε τό νοῦ του 

καί ἐπεκαλεῖτο τή βοήθειά του, γιά νά εἶναι τό 

ἔργο του ἐπιτυχές. Ὁ ὡς ἄνω Πατήρ λέγει: «Ἦν 

δέ καί τό ἐκτύπωμα τοῦ αὐτοῦ Ἀποστόλου Παύλου 

ἔχων ἐν εἰκόνι, ἔνθα ἀνεπαύετο διά τήν τοῦ 

σώματος ἀσθένειαν βραχύ τι, ἦν γάρ πολυάγρυπνος 

ὑπέρ φύσιν. Καί ἡνίκα διήρχετο τάς ἐπιστολάς 

αὐτοῦ, ἐνητένιζεν αὐτῇ καί ὡς ἐπί ζῶντος 

αὐτοῦ οὕτω προσεῖχεν αὐτῷ μακαρίζων αὐτόν, 

καί ὅλον αὐτοῦ τόν λογισμόν πρός αὐτόν εἶχε 

φανταζόμενος καί διά τῆς θεωρίας αὐτῷ 

ὁμιλῶν» 17 . 

Ὅμως καί σύγχρονοι ἐρευνητές ἐπισημαίνουν 

τήν ἄρρηκτη σύνδεση Ἀποστόλου Παύλου καί


Ἱεροῦ Χρυσοστόμου. Ὁ καθηγητής τῆς Θεολογικῆς 

Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Κωνσταντίνος 

Μπελέζος σέ εἰδική ἐπιστημονική μελέτη 

του, παρουσιάζει πολύ ἐνδιαφέροντα στοιχεῖα. 

Γιά παράδειγμα, λέγει: «Ὁ ἱερός Χρυσόστομος, 

ἀξιοποιώντας ἱστορικές γνώσεις καί 

ἑρμηνευτικές ἐπισημάνσεις, φροντίζει νά μᾶς ὑπομνήσει 

τίς συνθῆκες ὑπό τίς ὁποῖες ἐγράφησαν οἱ 

ἐπιστολές καί συγχρόνως νά τονίσει τίς χαρακτηριστικότερες 

πλευρές τῆς διδασκαλίας τους. 

Ἀναφέρεται ξεχωριστά στόν ἐπιστολογράφο 

Παῦλο, στόν τόπο καί τό σχετικό χρόνο συγγραφῆς, 

στούς παραλῆπτες καί τίς ἀφορμές. 

Ἐπισημαίνει τά ἀξιοπρόσεκτα στοιχεῖα τοῦ ὕφους 

κάθε ἐπιστολῆς, τή διάθεση καί τά συναισθήματα 

τοῦ ἀποστολέα, καθώς καί ὁ,τιδήποτε ἄλλο θά 

συνέβαλλε, κατ’ ἐκεῖνον, στήν καλύτερη κατανόηση 

τοῦ περιεχομένου. 

Ἰδιαίτερο πράγματι ἐνδιαφέρον προκαλεῖ, ὅμως, 

τό ἐγχείρημα τοῦ Ἱεροῦ Χρυσοστόμου νά ἱεραρχήσει 

τίς ἐπιστολές τοῦ Παύλου κατά τό χρόνο 

συγγραφῆς τους. Γιά πρώτη φορά στήν ἱστορία τῆς 

χριστιανικῆς ἐξηγητικῆς Γραμματείας, ὁ ἀντιοχειανός 

Πατήρ ἐπιχειρεῖ νά ἀποκαταστήσει τήν 

ἀρχική τάξη ὅλων σχεδόν τῶν ἐπιστολῶν μέ τή 

βοήθεια τῆς ἱστορικο-φιλολογικῆς εἰκασίας καί 

τῆς μεταξύ τους συσχετίσεως» 18 . 

6. Ἐπιλεγόμενα 

Μέ ὅσα γράψαμε δέν ἐξαντλήσαμε φυσικά τό 

θέμα μας. Σκοπός μας, νά ἀναδειχθεῖ ἡ πνευματική 

συγγένεια Παύλου καί Χρυσοστόμου καί ὁ 

προβληματισμός ὅλων μας. Ἐάν τόσο πολύ ὁ Ἀπόστολος 

τῶν ἐθνῶν ἠγάπησε τό Χριστόν καί ὁ 

Ἱερός Χρυσόστομος τόν Παῦλο, τότε καί ἐμεῖς πρέπει 

νά γίνουμε μιμητές τους. Θεωροῦμε ἐπίσης δόκιμο 

καί συμφωνοῦμε μέ τήν ἀποψη ὅτι: «Οἱ διδάσκοντες 

τόν Παῦλον εἰς τάς θεολογικάς καί 

ἐκκλησιαστικάς Σχολάς ἀντί τῶν ἀμφιβόλου 

ἀξίας ξένων ἤ καί Ἑλλήνων ὑπομνηματιστῶν, 

πρέπει νά ἔχουν ὡς βάσιν τά ὑπομνήματα τοῦ 

Χρυσοστόμου. Ὁ Παῦλος τοῦ Χρυσοστόμου δέν 

ἔχει ἐμφανισθεῖ ἀκόμη εἰς τήν σύγχρονον βιβλιογραφίαν. 

Ἡ ἑλληνική θεολογική ἐπιστήμη 

καλεῖται νά καλύψῃ τό ὑπάρχον μέγα κενόν καί 

διά μιᾶς ρωμαλέας συνθέσεως νά προσφέρῃ 

κοντά εἰς τόν Παῦλον τοῦ Deissman καί τοῦ Holzner 

τόν ὀρθόδοξον Παῦλον τοῦ Χρυσοστόμου» 19 . 

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ-ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: 

1. Περισσότερα βλ. Ἀναστασίου Ἰ., Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, 

Τομ. Α΄, θεσσαλονίκη 1979, σσ. 64-67. 

2. Περισσότερα βλ. Χρήστου Π., Ἐκκλησιαστική Γραμματολογία, 

Τόμ. Α΄, ἐκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 

1994, σσ. 209-219. 

3. Σιώτη Μ., «Ἑρμηνεία» Θ.Η.Ε. 5, 852, βλ. καί Ἀγουρίδη 

Σ., Ἑρμηνευτική τῶν Ἱερῶν κειμένων, ἔκδ. Ο.Ε.∆.Β., 


4. Σάκκου Σ., Εἰσαγωγή εἰς τήν Καινήν ∆ιαθήκην, Θεσσαλονίκη 

1993, σσ. 193-195. 

5. Ζήση Θ., Ἑπόμενοι τοῖς Θεῖοις Πατράσιν, ἔκδ. Βρυέννιος, 

Θεσσαλονίκη 1993, σ. 23, βλ. καί Παπαδόπουλου 

Σ., Πατρολογία, Τομ. Β´, Ἀθήνα 1990, σ. 41. 

6. Βλ. σχετική εἰσήγηση Παπαρνάκη Ἀ., Οἱ ἑρμηνευτικές 

ἀρχές τῆς Ἁγίας Γραφῆς κατά τόν μέγα Ἀθανάσιο, 

Πρακτικά 17ου Θεολογικοῦ Συνεδρίου, ἔκδ. Ἱερά Μητρόπολις 

Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1997, σσ. 301- 

354. 

7. Κρικώνη Χ., Συλλογή Πατερικῶν Κειμένων, ἔκδ. USP 

Τομ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 410. 

8. Σάκκου Σ., «Ὁ Ἱερός Χρυσόστομος ὡς ἑρμηνευτής», 

Πρακτικά 16ου Θεολογικοῦ Συνεδρίου, ἔκδ. Ἱ. Μητρόπολις 

Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 271. 

9. Ἀνδριοπούλου Π., «Τό κείμενο τῆς Καινῆς ∆ιαθήκης 

ὡς ἑρμηνευτική ἀρχή στό ἐξηγητικό ἔργο Ἰωάννου 

τοῦ Χρυσοστόμου», Θεολογία 60 (1989) σ. 477, Παπαδοπούλου 

Σ., «Ἅγιος Ἰωάννης Χρυσόστομος, ἱεροκήρυκας 

καί ἑρμηνευτής τοῦ ‘‘κεκρυμένου βάθους’’ τῆς 

Γραφῆς», Θεολογία 68 (1997), σσ. 134-170 καί τοῦ ἰδίου, 

Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, Ἡ σκέψη του, ἡ 

προσφορά του, ἡ μεγαλωσύνη του, Τομ. Β΄, Ἀθήνα 1999, 

σσ. 66-113. 

10. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, «Εἰς Ματθαῖον Ὁμιλ.» 2,6, 

PG 57, σσ. 30-31. 

11. Τοῦ αὐτοῦ, «Περί μετανοίας», Λόγ. 4,1, PG 49, σ. 300. 

12. Ζήση Θ., «Ἀπόστολος Παῦλος καί Ἰωάννης Χρυσόστομος», 

Κληρονομία 14 (1982), σσ. 316-317. 

13. Αὐτόθι, σ. 320. 

14. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, «Εἰς Γένεσιν», Ὁμιλ. 11, 

5 PG 53, 95-96, βλ. τοῦ αὐτοῦ Περί Ἱερωσύνης 3,7, PG 

48, 645 καί Περί Προνοίας 1, PG 50, 751. 

15. Ἰσιδώρου Πηλουσιώτου, Βιβλίον 5, Ἐπιστολή 32, 

PG 78, σ. 1348Α. 

16. Πρόκλου Κωνσταντινουπόλεως, Μαρτυρίαι παλαιῶν, 

περί τοῦ Ἁγίου Πρόκλου 24 PG 65, 676, Συμεών 

Μεταφραστοῦ, «Βίος καί Πολιτεία Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου», 

PG 114, 1101C-1108B. Βλ. καί Ἀγουρίδη Σ., 

Οἱ πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ὡς ἑρμηνευταί τῶν Ἁγίων 

Γραφῶν, Ἀθήνα 1989. 

17. Ἰωάννου ∆αμασκηνοῦ, «Περί εἰκόνων», Λόγος 1, 

61 PG 94, 1277C. Βλ. καί Συμεών Μεταφραστοῦ, «Βίος 

καί πολιτεία Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου», PG 114, 1105. 

18. Μπελέζου Κ., Χρυσόστομος καί Ἀπόστολος Παῦλος, 

Ἀθήνα 2005, σ. 25 

19. Ζήση Θ., ἔνθ. ἀνωτ., σ. 323.

Ἡ διά Χριστόν σαλότητα 

Σταύρου Νικ. Χριστοδουλάκη 

Θεολόγου - Ἐκπαιδευτικοῦ 

Οχριστιανός, συναισθανόμενος τήν ἁμαρτωλότητά 

του, προσπαθοῦσε σέ κάθε ἐποχή 

νά ἐπιλέξει κάποιον προσωπικό-ἀτομικό 

δρόμο, μέσῳ τοῦ ὁποίου θά μποροῦσε νά ἐπιτύχει 

τήν πολυπόθητη γι’ αὐτόν θέωση. 

Τό βασικό χαρακτηριστικό στοιχεῖο ὅλων τῶν ἀτομικῶν 

δρόμων τῶν χριστιανῶν, μέσα ἀπό τή χριστιανική 

πάντοτε θρησκεία, θά μποροῦσε νά πεῖ κανείς 

ὅτι εἶναι ἡ ταπείνωση, ἡ ὁποία καταστρέφει τήν 

ὑπερηφάνεια καί ὁδηγεῖ τόν ἄνθρωπο στό ἀνώτερο-στό 

θεῖο πεδίο, ὅπου ἑδρεύει ἡ Ἁγία Τριάς. 

Μέσα ἀπό αὐτοῦ τοῦ τύπου τῶν διαφόρων προσωπικῶν 

ἀγώνων τῶν χριστιανῶν, ἐντός τῶν 

ὁποίων συγκαταλέγεται ὁ χριστιανικός ἔγγαμος 

βίος, ἡ ἱερωσύνη μέσα ἀπό τόν ἄγαμο ἤ τόν ἔγγαμο 

κληρικό βίο καί τόν μοναχισμό ὑπάρχουν καί μερικές 

ἀκραῖες μορφές ἀγώνα ὅπως αὐτός τῆς σαλότητος. 

Οἱ σαλοί, οἱ διά Χριστόν σαλοί, ὅπως καί οἱ στυλίτες 

καί οἱ κατά ἀτομική προαίρεση διαφόρων 

εἰδῶν ἔγκλειστοι, πού ἀνήκουν σέ αὐτοῦ τοῦ 

εἴδους ἀκραίων ἀγωνιστικῶν μορφῶν, προσπαθοῦσαν 

ἀνέκαθεν, μέσα ἀπό τόν δικό τους ἀγωνιστικό 

τρόπο καί διάθεση, νά τύχουν τῆς Θείας Χάριτος, 

ἡ Ὁποία μποροῦσε νά ἐπιτευχθεῖ μόνον μέ 

τήν ὑπέρβαση τῆς ἀνθρώπινης φύσεως. Ἡ σαλότητα, 

δηλαδή ἡ τρέλα - ὁ ἔνθερμος καί διακαής 

ζῆλος γιά τόν Χριστό, ὁδήγησε αὐτούς τούς ἀνθρώπους, 

πού ἐπέλεξαν αὐτήν τήν ὁδό, στό νά ἀποκτήσουν 

μεγάλες ἀρετές καί ἀνάλογα ὑπεράνθρωπα-ὑπερφυσικά 

χαρίσματα τά ὁποῖα τούς καθιστοῦσαν 

πραγματικούς μαθητές καί μιμητές τοῦ 

Χριστοῦ. 

Ὅσον ἀφορᾶ τή σαλότητα, αὐτόν τόν ἰδιαίτερο 

τρόπο τοῦ «ἀγωνίζεσθαι», εἶναι ἕνας δρόμος πού 

ἐλάχιστοι μοναχοί ἀκολούθησαν καθώς οἱ περισσότεροι 

ἐπέλεγαν εἴτε τή διαβίωση μέσα σέ μοναστήρια 

εἴτε σπανιότερα σέ κελιά κατά μόνας ἤ μέ 

κάποιους ὑποτακτικούς πού ζοῦσαν μαζί τους καί 

ἀκόμη σπανιότερα σέ σπήλαια καί ἐρήμους, κάτι τό 

ὁποῖο ἔκαναν πολλοί ἅγιοι ὅπως ὁ Ἅγιος Ἀκάκιος, 

ὁ Ἅγιος Ἀντώνιος κ.ἄ. Αὐτῶν τῶν εἰδῶν ἡ ἀγωνιστική 

διάθεση πού ὁδηγεῖ τόν ἄνθρωπο πιό κοντά 

στόν Θεό καί τόν βοηθᾶ νά πετύχει μέ ἀμεσότερο 

καί πλέον γρήγορο τρόπο τή θέωση, τόν καθιστᾶ 

ἀπό τήν ἄλλη πλευρά καί πολύ πιό εὐάλωτο στίς 

κάθε εἴδους δαιμονικές ἐπιθέσεις καί πάνω ἀπό ὅλα 

στίς ἐπιθέσεις πού κάνει τό ἴδιο τό «εἶναι», ὁ ἐαυτός 

τοῦ ἀγωνιστοῦ, ἐναντίον του. 

Ἡ σαλότητα ἔχει μονίμως κοντά της τήν ταπείνωση, 

τή θλίψη, τόν συνεχή σωματικό ἀγώνα, τή 

μάχη τόσο ἐναντίον τῶν ἀτομικῶν προσωπικῶν 

δαιμόνων κάθε σαλοῦ ὅπως καί οἱωνδήποτε δαιμονικῶν 

ὀντοτήτων, οἱ ὁποῖες κυριαρχοῦν στόν ἐπίγειο 

κόσμο καί ἀποζητοῦν τήν καταστροφή τοῦ σαλοῦ 

χριστιανοῦ, ὅσο καί ἐναντίον τῶν συγχρόνων 

του σαλοῦ συνανθρώπων του. Ἡ σαλότητα, σάν κάποιου 

εἴδους μορφῆς ὅλως ἐξειδικευμένης τρέλας, 

δίνει τήν ἐντύπωση ὅτι αὐτός πού συμπεριφέρεται 

μέ τόν ἀνάλογο τρόπο εἶναι ἄρρωστος, τρελός καί 

πολύ πιθανόν κατεχόμενος ἀπό κάποιο δαιμόνιο, 

δηλαδή δαιμονισμένος. Ὅλη αὐτή ἡ κατάσταση, τήν 

ὁποία βιώνει ἕνας σαλός, θά μποροῦσε νά πεῖ κανείς 

ὅτι εἶναι ἕνας ἄριστος τρόπος ἠθοποιίας καί θεατρικῆς 

παραστάσεως μέ βασικό σκοπό τήν ἀπολαβή 

τοῦ θαυμασμοῦ, τῆς ἐκπλήξεως καί τῆς ἄμεσης 

ἀναγνωρίσεως τοῦ σαλοῦ ἀπό τόν κοινωνικό 

του περίγυρο. Αὐτό ὅμως ἔρχεται σέ πλήρη ἀντίθεση 

μέ τήν ταπείνωση, καθώς μέσα ἀπό τή σαλότητα θά 

ἐπιδιώκετο, κατά τήν ἀνωτέρω ὑπόθεση, μία ἔμμεση 

καί ἀσυνείδητη ὑπερηφάνεια, ἡ ὁποία εὔλογα 

θά μποροῦσε νά καταστήσει τόν σαλό ἀνώτερο ἀπό 

τούς ἄλλους ἀνθρώπους καί ἄρα ὑπερήφανο, κάτι 

πού ὅμως θά τόν καταδίκαζε ἀπόλυτα ἀπέναντι στό 

θεῖο πεδίο καί στόν Χριστό, ἀφοῦ στήν οὐσία θά 

προσπαθοῦσε νά τούς κοροϊδέψει, κοροϊδεύοντας 

πρωτίστως τόν ἑαυτό του. 

Στήν πραγματικότητα ἡ σαλότητα ἀποτελεῖ ἕναν 

μοναδικό δρόμο, ἕναν δύσκολο καί ἀπό τούς πλέον 

δυσδιάβατους δρόμους γιά τόν κοινό θνητό, καθώς 

οἱ σαλοί θεωρήθηκαν ἀνέκαθεν ὡς οἱ ἔσχατοι, 

οἱ τελευταῖοι ὅλων, κάτι πού σίγουρα δέν ἔκαναν 

μέ σκοπό τήν ὑπερηφάνεια καθώς ἀπό ἕνα σημεῖο 

καί ἔπειτα οὐδείς τούς ἔδιδε τήν ἀπαιτούμενη, κατά


τά ἀνθρωπίνως ἐπιδιωκόμενα κριτήρια, σημασία. 

Μέσω τῆς σαλότητας, αὐτοί οἱ διά Χριστόν «τρελοί» 

χριστιανοί ταπείνωσαν τόν ἑαυτό τους στό ἔσχατο 

σημεῖο, ἀπέρριψαν καί κορόιδεψαν τόσο τόν κόσμο, 

τήν κοσμική δύναμη, ὅσο καί κάθε εἴδους ἐξουσία 

καί ἔγιναν «φίλοι του Θεοῦ» ὁμοιάζοντες μέ 

τούς ἁγίους, οἱ ὁποῖοι εἶχαν λάβει καί τό συγκεκριμένο 

προσωνύμιο. 

Οἱ σαλοί, ἕνεκα τῆς ἀλλοπρόσαλλης, περίεργης, 

ἀπάνθρωπης καί ἀξιοκατάκριτης συμπεριφορᾶς 

τους, ὄχι μόνον δέν φρόντιζαν τόν ἑαυτό τους ἀλλά 

καί δέν ἄφηναν καί πίσω τους οὔτε κάποια συγγράμματα 

οὔτε κάτι ἄλλο πού θά μποροῦσε νά βοηθήσει 

τόν σύγχρονο κόσμο νά καταλάβει καί νά βιώσει 

ἔστω καί ἕνα τμῆμα ἀπό τόν τρόπο πού αὐτοί 

οἱ ἄνθρωποι ζητοῦσαν νά ἐπιτύχουν τή Θεία Χάρη. 

Οἱ σαλοί φρόντιζαν νά ἀποφεύγουν κάθε ἀνθρώπινη 

σχέση λειτουργώντας μέ περίεργο καί ἀπροσδόκητο 

πάντοτε τρόπο, εἴτε βρίζοντας τούς συνανθρώπους 

τους, εἴτε τρέχοντας μακριά τους μέ 

τό πού τούς ἔβλεπαν, εἴτε περιφερόμενοι ἡμίγυμνοι 

ἤ ὁλόγυμνοι, εἴτε καίγοντας τίς καλύβες τους, ὅπως 

ἔκανε ὁ ἁγιορείτης Ἅγιος Μάξιμος ὁ Καυσοκαλυβίτης, 

εἴτε μέ κάθε ἄλλου εἴδους ἀπροσδόκητη συμπεριφορά. 

Στήν ἔσχατη καί δυσκόλως ἀναμενόμενη 

ὅμως κατάσταση, κατά τήν ὁποία οἱ σαλοί ἔρχονταν 

κατά τύχη σέ ἐπαφή μέ κάποιους ἀνθρώπους, 

αὐτοί οἱ «τρελοί» ἔδιναν πάντοτε ἀπολλωνείου, 

κοινῶς παραδόξου, ὅπως συνέβαινε μέ τόν ἀρχαιοελληνικό 

θεό Ἀπόλλωνα-Λοξία, εἴδους ἀπαντήσεις 

οἱ ὁποῖες ἦταν δυσνόητες, ἀκατανόητες καί τίς 

περισσότερες φορές πέρα γιά πέρα παράλογες. Ὁ 

ἀββάς Ὤρ ἀναφέρει περί τῆς σαλότητας ὅτι, ἀποφεύγοντας 

κανείς τά ἐγκόσμια πρέπει νά φεύγει μακριά 

ἀπό τούς ἀνθρώπους ἤ κοροϊδεύοντας νά κοροϊδεύει 

τόν κόσμο καί τούς ἀνθρώπους, κάνοντας 

τόν ἑαυτό του σέ κάθε περίπτωση νά φέρεται 

πέρα γιά πέρα σάν μωρός δηλαδή σάν ἀνόητος. 

Ἡ σαλότητα ἀποτελεῖ στήν οὐσία της μία πλήρη 

κατανόηση, βίωση καί ἀποδοχή τῆς ἁμαρτωλότητος 

τοῦ ἀνθρώπου καί πολλές φορές καί τῆς ἀδυναμίας 

του νά ἐπιτύχει τήν ἀνώτερη πνευματική 

ζωή καί τά ἀνάλογα θεάρεστα ἔργα. Κάθε σαλός, ὁ 

ὁποῖος ξεκινάει ἕναν τέτοιου εἴδους ἀγώνα, πρίν 

καταφέρει νά θανατώσει τίς σχέσεις του μέ τόν περίγυρό 

του, μέ τούς οἰκείους, τούς συγγενεῖς, τούς 

φίλους καί τούς γνωστούς του, δηλαδή μέ ὅλο τόν 

κόσμο, φροντίζει πρωτίστως νά ἔχει θανατώσει τόν 

ἑαυτό του. Αὐτό θά μποροῦσε νά πεῖ κανείς ὅτι εἶναι 

ἕνα εἶδος πραγματικῆς μύησης καθώς ὁ ἄνθρωπος, 

 

ἀπαρνούμενος τόν ἑαυτό του, θανατώνεται-πεθαίνει 

γιά νά ξαναγεννηθεῖ, μέσα ἀπό τή σαλότητα, 

ὡς ἕνας νέος καί ἀνώτερος ἄνθρωπος πού ἀποζητᾶ, 

διά τῆς ταπεινώσεώς του, μόνον ἕνα πρᾶγμα, 

τή Θεία Χάρη. Κάθε ἐνδιαφέρον τοῦ σαλοῦ γιά τόν 

κόσμο νεκρώνεται καί αὐτό εἶναι λογικό διότι ὁ 

ἴδιος θεωρεῖ τόν ἑαυτό του νεκρό γιά τόν κόσμο! 

Ὅπως ἀναφέρθηκε στήν ἀρχή, ἡ σαλότητα εἶναι 

ἕνας ἐξτρεμιστικοῦ ἀλλά ἀπολύτως σωτηριολογικοῦ 

τύπου δρόμος, κάτι τό ὁποῖο τονίζει στή δωδέκατη 

ἐπιστολή τοῦ ὁ Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής. 

Ἡ σαλότητα εἶναι ἕνας δρόμος σωτηρίας ἡ 

ὁποία εἶναι ἀνάλογη μέ τίς σωματικές, ψυχικές, 

πνευματικές ἱκανότητες καί δυνατότητες κάθε 

ἀνθρώπου ὁ ὁποῖος ἐπιζητᾶ τήν τελειότητα ἀσχέτως 

τῆς πορείας καί τῶν ἀγώνων πού κάνουν οἱ 

ἄλλοι ἄνθρωποι. Καθένας ἔχει τόν δικό του δρόμο, 

κάτι πού φαίνεται καί στήν Α΄ πρός Κορινθίους ἐπιστολή 

τοῦ ἀποστόλου τῶν ἐθνῶν Παύλου κατά τήν 

ὁποία, συμφώνως τῆς κλήσεως τοῦ Θεοῦ, ὁ καθένας 

ἐνεργεῖ ἐπιλέγοντας τόν δικό του ἀτομικό πνευματικό 

ἀγώνα. Ὅλη ὅμως αὐτή ἡ κατάσταση ἀπαιτεῖ 

ἐκεῖνο τό ὁποῖο τονιζόταν πολύ ἔντονα ἀπό τόν 

ἀρχαῖο ἑλληνικό κόσμο σάν βασική προϋπόθεση γιά 

ἐπιτυχία στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου, δηλαδή τήν 

αὐτογνωσία. 

Στήν προμετωπίδα τοῦ μαντείου τῶν ∆ελφῶν, 

ὅπως εἶναι γνωστό, ὑπῆρχαν τρία ρητά ἐκ τῶν ὁποίων 

τό σημαντικότερο ἦταν τό γνωστό «γνῶθι 

σαυτόν» δηλαδή γνώρισε τόν ἑαυτό σου, ἤτοι 

γνώρισε τίς δυνατότητες, τίς ἱκανότητες, τίς ἀντοχές 

καί τίς δυνάμεις σου διά τῶν ὁποίων θά μπορέσεις 

νά φτάσεις στό ἀνώτερο κατ’ ἐσένα ἐπίπεδο. 

Αὐτό ἀκριβῶς ἔχει κάνει καί ὁ σαλός. Ὁ σαλός 

εἶναι ἕνας ἄνθρωπος πού ἔχει ἐπιτύχει τήν αὐτογνωσία 

διότι γνωρίζει ὅτι ἡ ἐπιλογή τοῦ συγκεκριμένου 

δρόμου, τόν ὁποῖο ἀκολουθεῖ συμφώνως 

τῶν δυνάμεών του, εἶναι ἕνα στενό καί τεθλιμμένο 

μονοπάτι, ὅπως ἡ ὁδός τήν ὁποία ἀνέφερε ὁ Κύριος 

ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός, τό ὁποῖο θά περπατήσει 

ὁ ἴδιος βιώνοντας τήν ἀπόλυτη μοναξιά καί τόν 

ἀκάματο ἀγώνα κατά τῶν διαφόρων δαιμονίων 

μέσα ἀπό ἕναν δρόμο πού δέν ἔχει ἐπιστροφή. Ὁ σαλός 

πού βαδίζει σέ αὐτό τό μονοπάτι θά πρέπει νά 

νιώθει ὅτι ὑπάρχει μόνον μπροστά του δρόμος, ἐνῶ 

ὁ δρόμος πού βρίσκεται πίσω του ἀρχίζει νά κλείνει 

καί νά συγκλίνει οὕτως ὥστε νά μήν ὑπάρχει 

κάν παρελθόν γι᾽ αὐτόν, καθώς τό παρελθόν τοῦ σαλοῦ 

ἔχει ἤδη πεθάνει μέ αὐτόν τόν ἴδιο, ἀφοῦ αὐτός 

ἔχει ἀναγεννηθεῖ διά τῆς σαλότητάς του εἰς Χριστόν.


Ἡ σαλότητα εἶναι λοιπόν μία φαινομενική τρέλα 

ἡ ὁποία ὅμως εἶναι μόνον ἐξωτερικῆς ὑφῆς καθώς 

ὁ σαλός δέν εἶναι καθόλου τρελός, ἀλλά ἔχει 

πλήρη ἐπίγνωση τόσο τοῦ ἑαυτοῦ του, ὅσο καί τοῦ 

τρόπου πού ἔχει διαλέξει νά προσεγγίσει τόν Χριστό 

ἐπιζητώντας διακαῶς τήν ἔλευση εἰς αὐτόν τῆς 

Θείας Χάριτος. Τό σῶμα, ἡ ψυχή, τό πνεῦμα καί ὅλο 

τό «εἶναι» τοῦ σαλοῦ ἐπιζητᾶ αὐτόν τόν δρόμο πού 

θά τόν ὁδηγήσει στή θέωση καί μέσω αὐτοῦ τοῦ 

ἀγώνα θά ἐπιτύχει τήν αἰώνια βασιλεία, κάτι τό 

ὁποῖο παραδίδεται ἄμεσα καί ἀπό τόν βίο τοῦ 

Ἁγίου Ἀνδρέα τοῦ σαλοῦ. Ἡ σαλότητα εἶναι ἕνα μονοπάτι 

τό ὁποῖο ἀποτελεῖ ἕνα 

εἶδος θεϊκῆς κλήσης, μία κλήση 

ἀπό τόν ἴδιο τόν Χριστό 

πρός συγκεκριμένους ἀνθρώπους, 

οἱ ὁποῖοι μποροῦν νά 

ἀντέξουν αὐτόν τόν δρόμο, 

κάτι πού ἐντοπίζεται ἐπιπροσθέτως 

στόν βίο τοῦ Ἁγίου Συμεών 

καί στόν βίο τοῦ Ἁγίου 

Ἀνδρέου, οἱ ὁποῖοι ἐπέλεξαν 

αὐτόν τόν δρόμο μετά ἀπό μία 

θεία κλήση. 

Αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ κλήση 

καί ἡ ἀποδοχή της ἀπό τόν μετέπειτα 

σαλό εἶναι ἕνα ξεχωριστό 

κομμάτι τό ὁποῖο μπορεῖ 

νά ἑρμηνευθεῖ μέ χίλιους δυό 

τρόπους πού μπορεῖ νά θεωροῦνται 

ὅτι ἀνήκουν ἐξ ὁλοκλήρου 

στήν ἐπιστήμη τῆς ψυχολογίας 

καί τῆς ψυχιατρικῆς, 

πλήν ὅμως μποροῦν νά γίνουν 

ὀρθά κατανοητοί μόνον μέσα ἀπό τή χριστιανική 

παράδοση ἀπό τήν ὁποία δημιουργεῖται ἡ κατάσταση 

τῆς πλήρους ἁγιότητος τῶν ἀνθρώπων πού 

ἐπέλεξαν αὐτόν τόν δρόμο. Ὅσον ὅμως ἀφορᾶ τήν 

παραδοξότητα αὐτῆς τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ σαλοῦ, 

εὔλογα μπορεῖ νά πεῖ κανείς ὅτι ὁ σαλός, κατά χριστιανική 

ἔποψη, μπορεῖ νά μήν εἶναι καί χριστιανός! 

Αὐτό θά μποροῦσε κανείς νά τό ὑπαινιχθεῖ δικαιολογημένα 

καθώς ὁ σαλός, ἔχοντας ἀπαρνηθεῖ 

τόν κόσμο καί γενικῶς τά ἐγκόσμια, ἔχει ἀπαρνηθεῖ 

καί τήν ἴδια τήν ἐκκλησία ἀφοῦ, οὔτε μέρος στίς 

θεσπισμένες ἐκκλησιαστικοῦ τύπου λειτουργίες 

παίρνει, οὔτε κοινωνεῖ, οὔτε φαίνεται καί νά σχετίζεται 

μέ κάποιον ἐμφανῆ τρόπο μέ τήν ἐκκλησία 

καί μέ τά μυστήριά της ὅπως τήν ἐξομολόγηση, τή 

θεία Κοινωνία κ.λπ.. Στή συγκεκριμένη περίπτωση 

πρέπει κανείς νά μελετήσει τήν ἴδια τήν ψυχοσύνθεση, 

τά λόγια καί τή γενικότερη δράση τοῦ σαλοῦ 

γιά νά διερευνήσει ὀρθά καί ἐκκλησιολογικῶς 

σωστά ἄν ἔχει ὄντως ὁ σαλός χριστιανική συνείδηση, 

νοοτροπία καί δράση, κάτι πού ἔκανε ὁ 

ἀξιότιμος καθηγητής τοῦ γράφοντος, ὁ κ. Ἰωάννης 

Κορναράκης, στό ἀξιολογότατο σύγγραμμά του γιά 

τόν βίο τῆς διά Χριστόν σαλῆς Ταρσοῦς. 

Ἡ τέτοιου εἴδους μελέτη τῶν ἑκάστοτε διά Χριστόν 

σαλῶν συντελεῖ στό νά γίνει κατανοητή 

αὐτή τους ἡ πραγματική μέθεξη μέ τήν ὀρθόδοξη 

λατρεία, καθώς αὐτοί οἱ «τρελοί» ἐπικοινωνοῦσαν 

πάντοτε νοερῶς μέ τούς 

ἐκκλησιαζόμενους καί στήν 

οὐσία παρευρίσκοντο ἀνελλιπῶς 

σέ ὅλες τίς λειτουργίες 

τῆς ἐκκλησίας. Ἡ μνεία 

ἄλλωστε πού ἔκαναν πάντοτε 

καί μέ κάθε εὐκαιρία οἱ ἴδιοι 

οἱ σαλοί στό ὄνομα τῆς 

Παναγίας καί τοῦ Χριστοῦ 

ἀποδεικνύει τήν ἀπόλυτη 

ταύτισή τους μέ τόν μονογενή 

Υἱό καί Λόγο τοῦ Θεοῦ, 

κάτι πού ἐπικυρωνόταν καί 

ἀπό τή χρήση διαφόρων εὐαγγελικῶν 

περικοπῶν καί φράσεων 

πού εἶχαν ληφθεῖ ἐξ 

ὁλοκλήρου ἀπό τή χριστιανική 

λατρευτική ζωή. Ἄλλωστε 

πρίν γίνουν αὐτοί οἱ ἄνθρωποι 

σαλοί, ἀκολουθώντας τήν 

Ἡ Γερόντισσα Ταρσώ, ἡ διά Χριστόν σαλή. ἄκρα ταπείνωση, εἶχαν πλήρη 

καί τέλεια γνώση τοῦ χριστιανισμοῦ 

καί συμμετεῖχαν ἀνελλιπῶς σέ ὅλα τά 

μυστήρια τῆς ἐκκλησίας, κάτι πού εἶναι ἀπολύτως 

ἀποδεδειγμένο γιά τούς διά Χριστόν σαλούς. Ἐπιπροσθέτως 

ἡ συνεχής χρήση τῆς νοερᾶς προσευχῆς, 

μέ ἤ χωρίς κομποσκοίνι, δηλαδή ἡ εὐχή 

«Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱέ τοῦ Θεοῦ, ἐλεῆσόν με τόν 

ἁμαρτωλόν», δείχνει τόσο τήν ταύτιση τῶν σαλῶν 

μέ τό θεῖο ὅν ὅσο καί τήν γνώση τῶν τεχνικῶν πού 

ὁδηγοῦν, ὅπως ἡ νοερά προσευχή, στήν ἐπίτευξη 

αὐτοῦ τοῦ σκοποῦ. Ἔτσι ἡ ἐκκλησιαστική συνείδηση 

αὐτῶν τῶν ἀνθρώπων βρισκόταν στήν ἀντίπερα 

ὄχθη ἀπό τήν κλασσική καί θεατρικοῦ τύπου ἀντίδρασή 

τους ἀπέναντι στούς συνανθρώπους τους. 

Οἱ σαλοί οὐδέποτε ἐπεδίωξαν νά ἔχουν ἐμφανή 

μυστηριακή ζωή καθώς κάτι τέτοιο θά τούς ἔφερνε 

κοντά στόν κόσμο, πρᾶγμα πού ἀντίκειτο στήν


 

ἰδιαίτερη ἀγωνιστική τους διάθεση, ὅσον ἀφορᾶ 

πάντοτε τή σαλότητα. Μέσα ἀπό τή σαλότητα ὁ ἑκάστοτε 

διά Χριστόν σαλός συνομιλεῖ ἀπευθείας μέ 

τόν Θεό καί βιώνει μέσα ἀπό τούς ἴδιους τούς προσωπικούς 

του ἀγῶνες τόν ἀγώνα τοῦ Χριστοῦ, τό 

θάνατο καί τήν ἀνάστασή Του. Ὁ σαλός μπορεῖ λοιπόν 

νά εἶναι μόνος του καί «νεκρός» γιά τόν κόσμο 

ἀλλά ἀγωνίζεται συνεχῶς ἐναντίον τῶν δαιμόνων 

ἔχοντας σά βοηθούς του τόσο τόν Χριστό, 

ὁ Ὁποῖος τοῦ δίνει μέρος ἀπό τή Θεία Χάρη Του γιά 

νά μπορέσει νά ἀνταποκριθεῖ σέ αὐτό τό μεγάλο 

ἔργο πού ὁ ἴδιος τό ἐπέλεξε, ὅσο καί ἅπασα τήν 

θριαμβεύουσα ἐκκλησία μέ τούς ἁγίους, τούς μάρτυρες 

καί τούς ἀγγέλους της μέ προεξέχουσα τή 

μορφή τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου καί ἀειπαρθένου 

Μαρίας. 

Ὁ ἀββάς Ἀμμωνᾶς λέγεται ὅτι ἐπιζητοῦσε μέ κάθε 

τρόπο τή σαλότητα καί ἐνοχλεῖτο ὅταν κάποιος τολμοῦσε 

νά ἀναφερθεῖ σέ αὐτόν λέγοντας ὅτι συμπεριφερόταν 

καί δροῦσε σά σαλός διότι ἀκόμα καί 

τότε δέν ἤθελε, σέ καμία περίπτωση, ἡ σαλότητά 

του νά λειτουργήσει ἀρνητικά καί ἀνατρεπτικά γι’ 

αὐτόν σάν ἕνας τρόπος ὑπερηφάνειας καί ὄχι ταπείνωσης. 

Οἱ σαλοί, ἔχοντας ἕναν τέτοιο μεγάλο ἀγώνα 

ἐναντίον τοῦ κακοῦ, μποροῦσαν νά θεραπεύσουν 

ἀσθένειες, νά προγνωρίζουν πράγματα καί καταστάσεις, 

νά προειδοποιοῦν, νά σώζουν μέ τούς λόγους 

καί τά ἔργα τους τούς συγχρόνους τους συνανθρώπους 

καί γενικῶς νά λειτουργοῦν ὑπέρ τοῦ 

κοινωνικοῦ συνόλου. Αὐτοί, οἱ ὁποῖοι συμμερίζοντο 

καί συμπαρίσταντο στόν ἀνθρώπινο πόνο, γνώριζαν 

ὅτι ἡ μοναδική σοφία εἶναι ἡ σοφία πού ἐπέρχεται 

στόν ἄνθρωπο μέσα ἀπό τή Θεία Χάρη καί ἔτσι 

περιγελοῦσαν τήν ἀξιοθρήνητη ἀνθρώπινη σοφία 

ἡ ὁποία εἶναι οὐσιαστικά «μωρία παρά τῷ Θεῷ», 

κάτι πού ἐντοπίζεται στήν Α΄ πρός Κορινθίους ἐπιστολή, 

ἡ ὁποία δείχνει τήν ἀδυναμία καί τήν 

οὐσιαστική μή δυνατότητα τοῦ σοφοῦ κοινωνικῶς 

ἀνθρώπου νά κατανοήσει τά πράγματα καί πολύ περισσότερο 

τά ὑπερανθρώπινα. 

Ἔτσι οἱ διά Χριστόν σαλοί, μέσα ἀπό ἕναν ἀγώνα 

ταπεινώσεως, πού περιβαλλόταν μέ ἀνόητου γιά 

τά κοινά δεδομένα καί τήν ἀνθρώπινη νοοτροπία 

καί νόηση χαρακτηριστικά ὅπως ἀνόητη συμπεριφορά 

καί ὅλα ὅσα προαναφέρθησαν, φρόντισαν νά 

μᾶς δείξουν ὅτι μέσα ἀπό ἕναν πραγματικό προσωπικό 

ἀγώνα ἔμπλεο νηστείας καί ἀπόρριψης τῶν 

ἐγκοσμίων καί μέσῳ τῆς πραγματικῆς ἀγάπης γιά 

τόν Χριστό, μποροῦσε κανείς νά ἐπιτύχει πραγματικά 

τή Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν. 

Ὅλες οἱ φράσεις τῶν σαλῶν θά μποροῦσε νά πεῖ 

κανείς ὅτι εἶναι παραβολικοῦ τύπου, λειτουργοῦν 

δηλαδή σάν παραβολές καί, λόγω ὅτι εἶναι εὐσύνοπτες, 

ἁπλές, λιτές καί χονδροειδεῖς πολλές φορές 

ὡς πρός τή λειτουργία τους, συντελοῦν στό νά 

ὁδηγήσουν τό σύγχρονο ἄνθρωπο νά σκεφτεῖ ἐπ’ 

αὐτῶν καί νά ἀναγνωρίσει αὐτόν τόν δρόμο, γινόμενος 

καί ὁ ἴδιος, ἄν καί ἐφόσον τό θέλει, στήν 

ἀτομική καί προσωπική του ζωή κατά ἕναν τρόπο 

διά Χριστόν σαλός. Ἔτσι θά ἀπορρίψει εὐκολότερα 

καί ἀμεσότερα τή ματαιοδοξία, τήν ὑπερηφάνεια, 

τόν ἐγωισμό καί τήν ἀπανθρωπιά του, ἡ ὁποία τεκμηριώνεται 

μέ κάθε εἴδους λογικά ἐπιχειρήματα, 

καί θά προσπαθήσει νά γίνει πιό ἀνθρώπινος καί 

πιό ἁπλός μέσα σέ ἕναν κόσμο πλήρους ἀπανθρωπιᾶς 

καί κατ’ ἰδέαν χριστιανικότητας. Ὁ παραλογισμός 

δηλαδή στήν οὐσία δέν εἶναι ὁ πραγματικός 

παραλογισμός τῶν διά Χριστόν σαλῶν 

ἀλλά ἡ πραγματική τρέλα πού ἔχει ὁ σύγχρονος 

ἄνθρωπος ὁ ὁποῖος, ἄν θά μποροῦσε νά ὠφεληθεῖ 

ἔστω καί λίγο ἀπό τή σαλότητα τῶν διά Χριστόν 

σαλῶν, θά μποροῦσε νά βοηθήσει καί νά σώσει ἀκόμη 

καί μέ αὐτή του τή γνώση, τήν ψυχή του γιά νά 

μπορέσει νά βρεθεῖ κάποτε, μετά τήν κοίμησή 

του, κοντά στόν ∆ημιουργό του. 

Ἡ διά Χριστόν σαλότητα μπορεῖ σήμερα νά ἀποτελέσει 

ἕνα δεῖγμα μιμήσεως ἄν ὄχι γιά τή σαλότητα 

διά τόν Χριστόν -γιατί λίγοι ἦταν αὐτοί πού 

ἀκολούθησαν αὐτόν τόν δρόμο- γιά τήν ἀληθινή 

πνευματική χριστιανική ζωή καί δράση ἀπέναντι 

στό κοινωνικό σύνολο, ὥστε νά μπορέσει νά δειχθεῖ 

μέ κάθε τρόπο ὅτι ὁ χριστιανός εἶναι ἕνας πραγματικός 

ἄνθρωπος καί μιμητής τοῦ Χριστοῦ, πού 

ἀκολουθεῖ τόν χριστιανικό δρόμο βοηθώντας τόσο 

τούς συνανθρώπους του ὅσο καί ὁλόκληρη τήν 

ἀνθρωπότητα. 

ΠΗΓΕΣ: 

-Ἀποφθέγματα Πατέρων, Περί τοῦ ἀββᾶ Ἀμμωνᾶ, Θ΄, P. G. 

65,121C. 

-Ἡ Καινή ∆ιαθήκη, 28η ἔκδοση, ἐκδόσεις Ἀδελφότης Θεολόγων 

«Ο Σωτήρ», Ἀθῆναι, Αὔγουστος 1988. 

-Κορναράκης Ἰωάννης, Ταρσώ, ἡ διά Χριστόν σαλή, ἔκδ. Ἱ. 

Κελλίον Νικ. Μπουραζέρη, ἔκδοση Β΄, Ἅγιον Ὅρος, 2004. 

-Μαξίμου Καυσοκαλυβίτου, Καυσοκαλύβια, Ἅγιον Ὅρος, 

1995. 

-Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, Ἐπιστολαί, ΙΒ΄ , P. G. 91, 504 D. 

-Νικηφόρου Πρεσβυτέρου Κωνσταντινουπόλεως, Βίος 

ἁγίου Ἀνδρέου τοῦ διά Χριστόν σαλοῦ, P. G. 111, 636 D. 

-Πάσχου Π., Ἅγιοι, οἱ φίλοι του Θεοῦ, Εἰσαγωγή στήν Ἁγιολογία 

τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἐκδόσεις Ἁρμός, ἔκδοση 2η, 


-Τό Γεροντικόν, ἤτοι ἀποφθέγματα ἁγίων γερόντων, ἐκδοτικός 

οἶκος «Ἀστήρ» Ἀλεξ. Παπαδημητρίου, ἔκδοση 4η, 

Ἀθήνα 1993.

Σκαλιωτῶν μνήμη 

Ἐμμανουήλ Γ. Κουτσαντωνάκη, 

Συντ/χου φιλολόγου καθηγητῆ 

Ητοπική κοινωνία*, μέ τή φροντίδα τοῦ νεοσύστατου 

Πολιτιστικοῦ Συλλόγου Σιτάνου 

καί τή συνεργασία τῶν τεσσάρων ∆ήμων τῆς 

Ἐπαρχίας μας, μέ τή σημερινή σεμνή τελετή -τόσο 

στό χῶρο τῶν Σκαλιῶν, ὅσο καί ἐδῶ- τιμοῦν τή 

μνήμη τῶν ἡρωικῶν Σκαλιωτῶν πού, κατά τήν παράδοση, 

κατασφάγηκαν στήν ἐκκλησία τῆς Ἁγίας 

Παρασκευῆς Ζήρου ἀπό τούς Τούρκους, ὕστερα ἀπό 

προδοσία, σέ χρόνο πού δέν εἶναι δυστυχῶς ἱστορικά 

ἐξακριβωμένος, ἀπό ἔλλειψη ἐπαρκῶν 

γραπτῶν στοιχείων. 

Μένει, λοιπόν, νά προσπαθήσουμε νά παραθέσουμε 

ὅσα στοιχεῖα εἶναι γνωστά, καί ἀπό τήν ἱστορία, 

ἀλλά κυρίως ἀπό τήν παράδοση, τόσο γιά τούς 

Σκαλιῶτες (γιά τόν τρόπο ζωῆς καί δράσης τους 

καί τόν τελικό ἀφανισμό τους), ὅσο καί γιά τή μανία 

τῶν Τούρκων, ἐπί ἀρκετό χρόνο, νά τούς ἐξοντώσουν. 

Οἱ Σκαλιῶτες, λοιπόν, κατά τήν παράδοση, 

ἀλλά καί κάποιες πληροφορίες ἀπό τήν Κρητική 

Ἱστορία, κατέφυγαν καί κατοίκησαν στό ὀρεινό, 

φύσει ὀχυρό καί δυσπρόσιτο μέρος, πού εἴδαμε νωρίτερα, 

ἐπειδή δέν ἀνέχονταν τίς ὠμότητες τῶν 

Τούρκων κατακτητῶν τῆς Ἐπαρχίας Σητείας καί 

ἰδιαίτερα τῶν γενιτσάρων. 

Ἡ φυσική διαμόρφωση τοῦ ἐδάφους τῆς περιοχῆς 

τῶν Σκαλιῶν φαίνεται ὅτι ἐπέδρασε στό χαρακτήρα 

τῶν κατοίκων του καί τούς κατέστησε 

ἀνυπότακτους, μαχητικούς, εὐερέθιστους καί 

πολλές φορές σκληροτράχηλους. Ἡ παράδοση μάλιστα, 

ἤ καλύτερα ὁ θρύλος, τούς παρουσιάζει μέ 

ὑπερφυσικές δυνάμεις, ὑπεράνθρωπους ἀγωνιστές 

πού ὑπερασπίζονταν τούς χριστιανούς μέ τέτοια 

ὁρμή, ὥστε εἶχαν καταστεῖ «ὁ φόβος καί ὁ τρόμος 

τῶν Τουρκῶ». Χαρακτηριστική εἶναι ἐπίσης ἡ παρακάτω 

φράση πού ἀκούγεται ἀκόμη καί σήμερα 

στή Ζάκρο, ὅταν θέλουν νά ἀναφερθοῦν σέ κάποιον 

ξεχωριστό ἄντρα, ἀποφασιστικό, ἀτρόμητο 

κ.λπ.: «αὐτός ἀποσύρνει (ἤ ἀποκρατεῖ) ἀπού τά 

Σκαλιώτικα παληκάρια». 

Οἱ Σκαλιῶτες ἀνῆκαν στήν κατηγορία τῶν πρώτων 

Κρητῶν ἀνταρτῶν, πού οἱ Τοῦρκοι ὀνόμαζαν 

Χαΐνηδες (ἀπό τήν ἀραβική λέξη χαΐν, πού δηλώνει: 

τόν ἀχάριστο, τόν ἐπίβουλο, τόν προδότη, 

τόν ἀποστάτη κ.λπ.), καί οἱ ὁποῖοι ἀπό τά πρῶτα 

κιόλας χρόνια τῆς τουρκικῆς εἰσβολῆς στήν Κρήτη 

κατέφυγαν σέ δυσπρόσιτες βουνοκορφές καί 

μάχονταν τόν εἰσβολέα κυρίως μέ νυκτερινές ἐπιδρομές 

στίς θέσεις του. 

Φαίνεται ὅμως ὅτι οἱ Σκαλιῶτες χαΐνηδες εἶχαν 

σκαρφαλώσει καί ἐπιλέξει τόν τόπο κατοικίας τους, 

δηλ. τά Σκαλιά, πολύ νωρίτερα ἀπό τήν τουρκική 

κατοχή τῆς περιοχῆς καί πιό συγκεκριμένα, 

ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ὁ ἱστορικός Μουρέλλος, 

«ἀπό τήν ἐποχή τῶν Βενετσάνων, καθώς ἀπό τότε 

κρατοῦσαν τήν αὐτή ἀντάρτικη τακτική [καί 

ἦταν] ἀτίθασσοι στίς ἀπαιτήσεις τῶν Βενετσάνων 

φεουδαρχῶν καί περιφρονητές στίς ἀπαιτήσεις 

τῶν ἀρχόντων τῆς Βενετίας». Ἡ πληροφορία 

αὐτή ἐπιβεβαιώνεται ἀπό τήν ἀναφορά τῶν Σκαλιῶν 

(μέ τό ὄνομα Scaglia καί μέ 162 κατοίκους), 

στήν Ἔκθεση τοῦ Ἑνετοῦ Καστροφύλακα, τῶν 

ἐτῶν 1579-1583. 

Σύμφωνα ἐπίσης μέ τίς πληροφορίες τοῦ Μουρέλλου, 

«ἅμα κατακτήθηκε καί ἡ Σητεία [ἀπό τούς 

Τούρκους] μαζί μέ τήν ἄλλη Κρήτη, οἱ Σκαλιῶτες, 

τραβηγμένοι στό ψηλό τους χωριό δέν ἐδέχθηκαν 

Τοῦρκο, κι αὐτό ἐξερέθιζε καί τούς κατακτητές μά 

κι ἀργότερα τούς ἀρχοντοβενετσάνους πού ’γιναν 

μουσουλμάνοι, γιά νά συγκρατήσουν τήν ἰσχύ καί 

τίς τεράστιες περιουσίες τους». 

Ὁ Μουρέλλος ἐπίσης μᾶς πληροφορεῖ ὅτι: «[οἱ 

Τοῦρκοι], στήν προσπάθειά τους νά ἐξοντώσουν 

τούς Σκαλιῶτες, ὀργάνωναν συστηματικές ἐκστρατεῖες 

κατά τῶν Σκαλιῶν, μά πάντα μετάνιωναν γιά 

τήν αἱματηρή ἐπιχείρησή τους, γιατί οἱ Σκαλιῶτες 

εὕρισκαν τρόπο νά μήν περιορίζονται 

στήν ἀμυντική τους στάση καί προχωροῦσαν σέ 

*Ὁμιλία τοῦ κ. Ἐμμ. Κουτσαντωνάκη πού ἐκφωνήθηκε στίς 21 Αὐγούστου 2004 στή Σίτανο Σητείας, κατά τήν τελετή 

μνήμης τῶν Σκαλιωτῶν Ἐθνομαρτύρων.


ἐπιδρομές στά γύρω, γιά νά ἐκδικοῦνται πιέσεις 

χριστιανῶν πού ἦσαν φίλοι ἤ συγγενεῖς τους. 

Μά αὐτό δέν μποροῦσε νά διαρκέσει πολύ κι οἱ 

Τοῦρκοι ὀργάνωσαν μία συστηματική ἐκστρατεία 

γιά νά καταστρέψουν τή φωλιά τῶν ἀτίθασων ἀσήδων». 

Στή συνέχεια ὁ Μουρέλλος ἀναφέρει ὅτι ὁμάδα 

200 ἀνδρῶν ἀποβιβάστηκαν στήν Κάτω Ζάκρο καί, 

ἀφοῦ ἀνάγκασαν ἕνα χριστιανό μέ τήν ἀπειλή τοῦ 

θανάτου νά τούς ὁδηγήσει στά Σκαλιά, διανυκτέρευσαν 

στήν περιοχή πού ὀνομάστηκε μετά 

Μαῦρος Κάμπος (λίγο πιό κάτω ἀπό τά Σκαλιά). 

Ὅταν ἀποκοιμήθηκαν, βρῆκε τήν εὐκαιρία ὁ χριστιανός 

ὁδηγός καί εἰδοποίησε τούς Σκαλιῶτες πού 

ἔτρεξαν ἀμέσως στό χῶρο πού τούς ὑπέδειξε καί 

κατέσφαξαν τούς Τούρκους, ἐκτός ἀπό ἕναν πού 

τόν ἔστειλαν νά φέρει τά μαντάτα στούς δικούς 

τους καί νά τούς πεῖ νά μήν τολμήσουν ξανά νά 

πραγματοποιήσουν ἐπίθεση κατά τῶν Σκαλιῶν. 

Καί φαίνεται ὅτι τρομοκρατήθηκαν καί δέν 

τόλμησαν ποτέ πιά νά ἐπιτεθοῦν κατά τῶν Σκαλιῶν. 

Πέτυχαν ὅμως τό στόχο τους ἀργότερα, ὅπως 

θά δοῦμε παρακάτω, μέ τήν προδοσία τοῦ παπα- 

∆ράκου, ἀπό τή Ζῆρο, κατά τόν Μουρέλλο ἤ τοῦ 

παπα-Φραγκιᾶ, κατά τόν Μιχ. Καταπότη ἤ τοῦ 

παπα-Γιάννη, κατ’ ἄλλη μαρτυρία. 

Πρίν ὅμως ἀναφέρουμε λεπτομερέστερα τά σχετικά 

μέ τό τραγικό τέλος τῶν Σκαλιωτῶν, καί γιά 

νά ἀξιολογηθεῖ καλύτερα ὁ τιτάνιος ἀγώνας καί 

ἡ πολύτιμη προσφορά τους στό δοκιμαζόμενο χριστιανικό 

λαό τῆς περιοχῆς μας, ἄς δοῦμε, σέ σύντομη 

ἀναφορά, τά ἀκόλουθα θέματα: 

1. Πῶς ἐξελίχθηκαν τά γεγονότα τά σχετικά μέ 

τήν κατάληψη τῆς Κρήτης καί τῆς Ἐπαρχίας Σητείας 

ἀπό τούς Τούρκους. 

2. Ποιά ἦταν ἡ συμπεριφορά τῶν Τούρκων ἀπέναντι 

στούς Κρητικούς καί τί ἀνάγκασε πολλούς 

ἀπ’ αὐτούς, καί ἰδιαίτερα τούς Σκαλιῶτες, νά 

σχηματίσουν τίς πρῶτες ἀντάρτικες ὁμάδες τῆς περιοχῆς. 

3. Πότε καί πῶς δημιουργήθηκαν τά γενιτσαρικά 

σώματα, ποιά ἦταν τά χαρακτηριστικά καί ἡ 

δράση τους, πού ἐξώθησαν ἐπίσης τούς χριστιανούς 

νά ἀναπτύξουν ἀνταρτική δράση. 

4. Τί εἶναι γνωστό ἀπό τήν παράδοση γιά τή σφαγή 

τῶν Σκαλιωτῶν, καί 

5. Σέ ποιά περίπου χρονική περίοδο ἐντάσσεται 

ἡ δράση τους καί ἡ σφαγή τους, μέ δόλο, ἀπό τούς 

Τούρκους. 

1. Τά γεγονότα τά σχετικά μέ τήν κατάληψη τῆς Κρήτης 

καί τῆς Ἐπαρχίας μας ἀπό τούς Τούρκους: 

Ἡ Κρήτη (καί ἡ Σητεία) καταλήφθηκε ἀπό τούς 

Τούρκους ὕστερα ἀπό μακροχρόνιο πόλεμο ἀνάμεσα 

στούς Βενετούς καί στούς Τούρκους, πού ἄρχισε 

τό 1645 καί τελείωσε τό 1669. 

Ἡ τελική προσπάθεια τῶν Τούρκων γιά τήν κατάληψη 

τῆς Κρήτης ἄρχισε τήν 23η Ἰουνίου 1645 

μέ τήν κατάληψη τῶν Χανίων. Ἀκολούθησε ἡ κατάληψη 

τοῦ Ρεθύμνου, τό Νοέμβριο τοῦ 1646, καί 

στή συνέχεια ἡ ἐπί εἰκοσαετία (1648-1669) πολιορκία 

τοῦ Χάνδακα κατά τή διάρκεια τῆς ὁποίας 

οἱ εἰσβολεῖς ἐπιδόθηκαν μέ ἰδιαίτερη ἀγριότητα 

σέ ληστρικές ἐπιχειρήσεις καί σέ σύντομο χρονικό 

διάστημα, παρά τίς ἀπελπισμένες προσπάθειες 

Βενετῶν καί Ἑλλήνων νά τούς σταματήσουν, 

κατόρθωσαν νά ἐρημώσουν σχεδόν τό μεγαλύτερο 

μέρος τῆς ὑπαίθρου καί νά καταλάβουν τό Ἡράκλειο, 

ἐνῶ παράλληλα ἄλλα τουρκικά στρατεύματα 

στράφηκαν κατά τῆς ὑπόλοιπης Ἀνατολικῆς 

Κρήτης καί τήν κατέλαβαν (ἀρχικά κατέλαβαν 

τό Λασίθι, στή συνέχεια τό Μεραμπέλλο καί 

τήν Ἱεράπετρα καί τελευταῖα τή Σητεία). 

Στήν Ἐπαρχία Σητείας εἰσέβαλαν οἱ Τοῦρκοι, 

κατά τό 1648. Ἡ εἰσβολή στή Σητεία ἔγινε ἀπό τρία 

διαφορετικά σημεῖα: ἀπό τόν Περιστερά (ἤ Καθαράδες, 

ἀπό τό νότιο μέρος), ἀπό τόν Μπέμπονα 

(ἀπό τό κέντρο) καί ἀπό τή Μαλαύρα (ἀπό τό 

βόρειο μέρος). Ποιό ἦταν τό ἀκριβές δρομολόγιό 

τους γιά τή Σητεία δέν εἶναι γνωστό. 

2. Ποιά ἦταν ἡ συμπεριφορά τῶν Τούρκων ἀπέναντι 

στούς Κρητικούς πού ἀνάγκασε πολλούς ἀπ’ αὐτούς 

νά σχηματίσουν τίς πρῶτες ἀντάρτικες ὁμάδες. 

Ἄν ὅμως τό δρομολόγιο γιά τή Σητεία εἶναι 

ἄγνωστο, γνωστές ἱστορικά εἶναι οἱ βαρβαρότητες 

τῶν Τούρκων εἰσβολέων στή Σητεία, τήν 

ὁποία εἶχαν ἐγκαταλείψει οἱ περισσότεροι κάτοικοί 

της πού πιθανόν κατέφυγαν στά ὀχυρά φρούρια 

τοῦ ἐσωτερικοῦ της, τό Λιόπετρο καί τό Μόντε 

Φόρτε. Οἱ Τοῦρκοι τότε ἀνενόχλητοι δέν ἄφησαν 

τίποτε ὄρθιο στήν περιφέρεια τῆς Ἐπαρχίας. 

Ἡ μόνη ἀντίσταση πού συνάντησαν ἦταν ἔξω ἀπό 

τή Σητεία, δέν κατόρθωσαν ὅμως νά καταλάβουν 

τό φρούριό της πού ὑπερασπιζόταν μέ γενναιότητα 

ὡς φρούραρχος ὁ Γάλλος ταξίαρχος Βατάια. Ἡ 

πόλη ὅμως γνώρισε μεγάλη καταστροφή καί οἱ λιγοστοί 

κάτοικοι πού εἶχαν μείνει σ’ αὐτήν καταταλαιπωρήθηκαν. 

Ἀπό τά φρούρια τῆς Σητείας, ἡ Καζάρμα διατη-


ρήθηκε μέχρι τό 1651, ὅποτε διατάχθηκε 

ἡ ἐγκατάλειψη καί ἡ ἰσοπέδωσή της ἀπό 

τή μικρή φρουρά πού εἶχε μείνει σ’ αὐτή, 

κι ἔτσι τή βρῆκαν οἱ νέοι κατακτητές. 

Τά φρούρια: Μόντε Φόρτε (Ἀπάνω Καστέλλι), 

Λιόπετρο, τῆς Γρᾶς, τῆς Βόιλας, τῆς 

Τουρλωτῆς καί ἄλλα μικρότερα καθώς καί 

ὀχυρωμένοι πύργοι φαίνεται ὅτι καταλήφθηκαν 

ἀπό τούς Τούρκους ὥς τίς ἀρχές 

τοῦ 1649. 

Εἰδικότερα γιά τή συμπεριφορά τῶν 

Τούρκων ἀπέναντι στούς Σητειακούς 

ἔχουμε ἀρκετές σημαντικές μαρτυρίες: 

α. Ἡ πρώτη εἶναι τοῦ Ἀθανασίου Σκληροῦ 

πού στό ποίημα του «Περί τοῦ Κρητικοῦ 

πολέμου» [στίχοι 157 καί ἑξῆς τοῦ Ε΄ 

μέρους], καί γιά τό συγκεκριμένο ἐπεισόδιο ἀνάμεσα 

στούς Τούρκους καί τούς στρατιῶτες τοῦ Βαταία, 

ἀναφέρει τά παρακάτω: 

«Καντεῦθεν εἰσβάλλουσι χερσόνησον δέ 

ἥν Ἑστίαν (= Σητείαν) ἔφημεν ὄχλον κεκλήσκειν 

δηοῦντες, ὡς εἴθισται, χώραν καί κώμας, 

μέχρι προαστείου ἤλαυνον σύδην. 

Βαταίας δέ, ὧν προόπτης τῶν τῆδε, 

ἐκώλυε κράτιστα καί κακῶς ἕδρα 

Καί πλεῖστα πειράσαντας ὠθεῖται λάβρως» 

[πού σέ ἐλεύθερη ἀπόδοση σημαίνει: «...Κι ἀπό 

’κεῖ εἰσβάλλουν στή χερσόνησο τῆς Σητείας (καί) 

ἐρημώνοντας, ὅπως συνήθιζαν, τόν τόπον καί τά 

χωριά, προχωροῦσαν μέ ὁρμή πρός τή Σητεία. Ὁ 

Βαταίας ὅμως πού ἦταν ὑπεύθυνος γιά τή φύλαξή 

της, τούς ἀντιμετώπισε μέ γενναιότητα καί τούς 

προξένησε μεγάλες ζημιές καί τελικά τούς ἐδίωξε 

μέ ὁρμή, ἄν καί προσπάθησαν πολλές φορές (νά 

τήν καταλάβουν)...]» 

β. Τό ἴδιο γεγονός ἀφηγεῖται καί ὁ Μπουνιαλῆς 

στό ποίημα του «Κρητικός Πόλεμος», πού ἕνα ἀπόσπασμά 

του (ἀπό τό τμῆμα πού ἀναφέρεται στά γεγονότα 

τῆς Σητείας καί ἔχει τίτλο: «∆ιά τῆς Σητείας 

τόν χαλασμόν»), παρατίθεται: 

«Κι οἱ Τοῦρκοι σ’ ὅλα τά χωργιά καί στό νησί σκορπιοῦνται, 

κι ἐκάμασι πολύ κακό κι οὐδένα δέ λυποῦνται. 

Τόπον, μετόχι κι ἐκκλησιά καί σπίτι δέν ἀφίνουν, 

τά στάργια ἔξω ρίχνουνε, τά λάδια τους ἐχύναν. 

Ὁ Γενεράλης ἔστειλε κάτεργα εἰς τήν Στείαν, 

νά πάρουν ὅλο τόν λαόν, νά τήν χαλοῦν μέ βίαν. 

Καί τόν Ρετούρη ἐπήρασι κι ὅλους μέ πλείσια πίκραν, 

κι ἀφήκασι τά σπίτια τους τά πλούσια κι ἐδιαβῆκαν. 

Εἰς τό κακόν πού πάθασιν, ὅπου τά σπίτια καῖγαν, 

Ὁ ἱστορικός Ναός τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς στή Ζῆρο, 

ὅπου μαρτύρησαν οἱ Σκαλιῶτες Ἥρωες. 

ὅσοι κι ἄν ἤτονε ἐκεῖ ἐδέρνονταν κι ἔκλαιγαν. 

Κι ἀγροίκας θρήνους ἄμετρους, δαρμούς πολλούς νά 

κάνουν, 

τή γῆ τους νά φιλούσινε καί τά μαλλιά νά βγάνουν. 

Τή χώρα νά ρημάσωσι καί τά περίχωρά της, 

τά ζῶα νά σκοτώνουνε, νά κόπτουν τά δεντρά της. 

Ἐδέρνουντανε διχερή κι ἔλεγαν τί θωροῦμεν; 

καί ποῦ νά βροῦμε κατοικιές σάν τοῦτες νά σταθοῦμεν;...». 

Ὅπως φαίνεται ἀπό τίς παραπάνω ποιητικές ἐπισημάνσεις, 

οἱ χριστιανοί τῆς Ἐπαρχίας μας δεινοπάθησαν 

ἀπό τούς Τούρκους, ἰδίως μετά τήν ὁριστική 

ἀποχώρηση τῶν Βενετῶν ἀπό τή Σητεία (τό 

1651). 

γ. Ἀλλά καί ὁ Μουρέλλος, ἀναφερόμενος στό ἴδιο 

θέμα γράφει, μέ κάποια βέβαια ὑπερβολή: «οὔτε 

προεστῶτες ἐν αὐτῇ πρόκριτοι, οὔτε κοτζαμπάσηδες 

καί δημογέροντες, ἀλλά δοῦλοι καί εἵλωτες 

τοῦ Σουλτάνου» καί τῶν «εὐτελεστέρων καί 

ποταποτέρων» ὑπαλλήλων του ἦσαν οἱ Ἕλληνες. 

Τέλος στήν Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους τῆς 

Ἐκδοτικῆς Ἀθηνῶν ἀναφέρεται ἡ ἀκόλουθη ἐπισήμανση: 

«Μετά τήν ὁριστική ἐκδίωξη τῶν Βενετῶν οἱ 

συνθῆκες ἔγιναν δυσμενέστερες: οἱ γαῖες, τά μεγάλα 

κτήματα καί τά φέουδα διαμοιράστηκαν μεταξύ 

Τούρκων ἀξιωματούχων καί τοῦ δημοσίου. 

Ἡ φορολογία ἔγινε δυσβάστακτη καί μάλιστα βαρύτερη 

ἀπό τίς φορολογικές ὑποχρεώσεις ἄλλων 

τουρκοκρατούμενων περιοχῶν...». 

3. Πότε καί πῶς δημιουργήθηκαν τά γενιτσαρικά σώματα 

καί ποιά εἶναι τά χαρακτηριστικά καί ἡ δράση 

τους πού ὤθησαν ἐπίσης τούς χαΐνηδες στά βουνά. 

Τά γενιτσαρικά σώματα συγκροτήθηκαν, γιά


πρώτη φορά τό 1327 ἀπό τό Σουλτάνο Ὀρχάν καί 

μόνον ἐπί τοῦ Σουλτάνου Μαχμοῦτ ἐπιτεύχθηκε 

τό 1826 ἡ ἐξόντωσή τους. Στήν Κρήτη, μετά τήν 

κατάληψή της τό 1669, ὁρίστηκαν γιά τή φρούρησή 

της 9 ὀρτάδες (= τάγματα) γενιτσάρων (5 στή διοικητική 

περιφέρεια τοῦ Χάνδακα, 3 στά Χανιά καί 

1 στό Ρέθυμνο). Ἡ Ἐπαρχία Σητείας, πού ὑπαγόταν 

διοικητικά στήν περιφέρεια τοῦ Χάνδακα, εἶναι 

πιθανό, κατά τόν Ἀγγελάκη, νά εἶχε μιά ὀρτά γενιτσάρων. 

Ἡ ὑποψία αὐτή τοῦ Ἀγγελάκη ἐπιβεβαιώνεται 

ἀπό τήν ἀναφορά τοῦ Ὀθωμανοῦ Ἐβλιᾶ Τσελεμπί, 

πού περιηγήθηκε τήν Κρήτη 

κατά τά ἔτη 1668-1671, σύμφωνα 

μέ τήν ὁποία, μετά τήν κατάκτηση 

τοῦ φρουρίου τῆς Σητείας, 

μέ διαταγή τοῦ πορθητῆ 

τοῦ Χάνδακα, Φασίλ Ἀχμέτ 

Πασᾶ, ὁ Ἀγκεμπούτ Ἀχμέτ 

Πασᾶς ἀνέλαβε τήν ἐπισκευή 

τοῦ κάστρου τῆς Σητείας κι 

ὅλων τῶν 260 καστελλιῶν τοῦ 

νησιοῦ. Ὁ ἴδιος περιηγητής προσθέτει 

τήν πληροφορία ὅτι τοποθετήθηκαν 

στό κάστρο τῆς 

Σητείας ἀπό ἕνας ὀντάς (=σταθμός, 

τμῆμα) γενιτσάρων, 

ὁπλουργῶν καί κανονιοβο- 

ὅπως π.χ. στούς Βαβέλους, στή 

Τά ὀστᾶ τῶν Σκαλιωτῶν Ἡρώων στόν 

λιστῶν καί σπαχῆδες (= ἔφιπποι 

∆άφνη, στό Λαμνώνι, στή Ζάκκαθο, 

στόν Κατελιώνα καί πι- 

Ἱ. Ναό τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς στή Ζῆρο. 

στρατιωτικοί ἀξιωματοῦχοι) 

ἐλαιώνων ἑνός σαντζακιοῦ» (Σαντζάκι= ὑποδιαίρεση 

τοῦ ἐγιαλετίου, μέ ἔκταση μεγαλύτερη, συ- 

τῶν πρώτων χριστιανῶν ἀνταρτῶν πού ἔβγαιναν 

θανῶς καί σ’ ἄλλα χωριά, ὅσο καί τή δημιουργία 

νήθως, ἀπό τήν ἔκταση τῶν σημερινῶν νομῶν τῆς στά βουνά, μή ἀνεχόμενοι τίς καταπιέσεις καί τίς 

χώρας). 

αὐθαιρεσίες τους. Οἱ Τοῦρκοι ὀνόμασαν τούς 

Οἱ γενίτσαροι καί οἱ σπαχῆδες ὅμως αὐτοί, ἀντάρτες αὐτούς Χαΐνηδες (= ἀποστάτες). 

ἀφοῦ κατανεμήθηκαν σέ διάφορα μεγάλα χωριά Κάτω ἀπό αὐτές τίς ἰδιαίτερα ἐπικίνδυνες γιά τή 

μέ ἀρχηγό κάποιον τιμαριοῦχο ἀπ’ αὐτά, ἀντί νά ζωή τους συνθῆκες οἱ ἡρωικοί Σκαλιῶτες, μέ ἀρετή 

καί τόλμη, κατά τόν ποιητή, «ὅρισαν στή ζωή 

τηροῦν τήν τάξη καί νά προστατεύουν τόν κόσμο 

ἀπό τούς κάθε λογῆς κακοποιούς, ἐπιδίδονταν μέ τους νά φυλάγουν Θερμοπύλες». 

μανία στή διαρπαγή τῶν περιουσιῶν τῶν χριστιανῶν, 

στήν ἀτίμωση τῶν γυναικῶν τους, στή 

4. Τί εἶναι γνωστό ἀπό τήν παράδοση γιά τή σφαγή 

τῶν Σκαλιωτῶν; 

θανάτωση ὅσων ἀντιστέκονταν καί σέ κάθε ἄλλης 

Ἀπό ντόπιες πηγές καί συγκεκριμένα, κατά τήν 

μορφῆς βαρβαρότητα. Ἀποτέλεσμα τῆς ἀποτρόπαιας 

δράσης τους αὐτῆς ἦταν ἡ συνεχής ἐλάττωση 

ἀφήγηση τοῦ Ἰωάννου Γ. ∆ασκαλάκη ἀπό τή Ζάκρο, 

ἀγραμμάτου, ἐτῶν 90 τό 1972, ὁπότε τήν κατέγραψα 

καθ’ ὑπαγόρευσή του, τά συμβάντα τά 

τοῦ πληθυσμοῦ, κυρίως ὅμως ὁ ἑκούσιος ἐξισλαμισμός 

τῶν χριστιανῶν, γιά νά γλιτώσουν ἀπό τά 

σχετικά μέ τά Σκαλιά ἔχουν ὡς ἑξῆς: 

βασανιστήρια καί τά ἄλλα κακά, ὅπως γράφει ὁ 

«Κοντά μία ᾽μιση ὥρα δρόμο ἀπό τή Ζάκρο 

Γάλλος περιηγητής Pouqueville. 

εἶναι τά Σκαλιά. Ἐκειά ζούσανε τότες ἄ σαράντα 

Πρέπει ἀκόμη νά λεχθεῖ ὅτι ἡ δράση τῶν γενιτσάρων, 

ἰδιαίτερα στήν Κρήτη, ἦταν τόσο 

παληκάρια πού τά κυνηγούσανε οἱ Τοῦρκοι νά τά 

ἔντονα 

 

προκλητική, ὥστε φόβιζε ὄχι μόνο τούς χριστιανούς, 

ἀλλά καί τούς ἴδιους τούς Τούρκους καί, κυρίως, 

τίς σουλτανικές ἀρχές πού μάταια μάχονταν 

νά τούς ἐλέγξουν. Τόσο οἱ αὐτοκρατορικοί, ὅσο καί 

οἱ ντόπιοι γενίτσαροι τῆς Κρήτης, ἦταν ἐντελῶς 

ἀνυπάκοοι καί δέν ἀνέχονταν κανένα περιορισμό, 

ὅπως ἀναφέρει ὁ ἱστορικός Θεοχάρης ∆ετοράκης: 

«Περιφρονοῦσαν καί καταπατοῦσαν καί αὐτά 

ἀκόμη τά σουλτανικά διατάγματα... Ὁ μόνος νόμος, 

γι’ αὐτούς, ἦταν ἡ θέληση καί οἱ ἄνομες ἐπιθυμίες 

τους. Σέ τέτοια μάλιστα ἀχαλίνωτη ἀσυδοσία 

εἶχαν περιέλθει οἱ «ξεκουκούλωτοι», ὅπως 

ὀνομάζονταν οἱ γενίτσαροι τῆς 

Κρήτης, πού συχνά ἀπειλοῦσαν 

καί τήν ἴδια τή ζωή τῶν πασάδων. 

Τό 1690, π.χ., δέν δίστασαν 

νά σφάξουν τόν πασά τῶν Χανίων, 

τόν Σουφικλαίρ, καί νά ρίξουν 

τό πτῶμα του στά σκυλιά, 

γιατί ἐπιχείρησε νά περιορίσει τίς 

ἐλευθερίες τους... Ἡ κατάσταση 

ἔγινε ἀφόρητη μετά τό 1750...». 

Ἡ ἀλλοπρόσαλλη καί ἐξοντωτική 

αὐτή τακτική τῶν γενιτσάρων 

κατά τῶν χριστιανῶν 

τῆς περιοχῆς εἶχε ὡς συνέπεια 

τόσο τίς ὁμαδικές ἐξωμοσίες,


σκοτώσουνε, γιατί τῶς ἐκάνανε μεγάλες ζημιές, 

μά δέν ἐμπορούσανε, ὅσα γιουρούσια κι ἄν ἐκάνανε. 

Σάν εἴδανε κι ἀπόδανε, ἐζητήξανε βοήθεια ἀπό 

τό Σουλτάνο καί αὐτός ἤστειλε ὀρντούς μέ καράβια 

κι ἐβγήκανε ἀπό ’τά ’πού τό γιαλό, ἀπού τήν Κάτω 

Ζάκρο κι ἤτυχε ὁ Κρουσταλλιώτης ἐκειά -πού ’χε 

κειά ὀζά- καί τόν εἴδανε, ὄντον ἀράξανε τά καράβια 

καί τόν ἐπιάσανε καί τοῦ ’πανε: 

-«Κατέχεις νά μᾶς-ε πᾶς στά Σκαλιά, ’ποῦ ’ναι τά 

παληκάρια; ἀλλιῶς σέ σφάζομε». 

Αὐτός ἐσκέφτουντονε -ἤτονε κι αὐτός ἀπού τά 

Σκαλιά- καί λέει: 

-«Ἐπαέ δά σφάξουνε τά παλληκάρια» καί τῶςε 

λέει: 

-«Ἔ, κατέχω, μέσες ἄκρες κατέχω». 

«Μά δέν τσί πήγαινε τό δρόμο-δρόμο, μόνο τῶς 

ἤδινε μία πέρα μία πῶδε, γιά νά περάσει ἡ γι-ὥρα 

καί νά νυχτιάσει καί τσί ξεθέωσε στήν κούραση καί 

νυχτιασμένα μπλιό τσί πάει στόν Μαῦρο Κάμπο» 

καί τοτες-ά τῶς-ε λέει: 

-«Ὀρέ παιδιά, ἔχει ἀκόμη νύχτα πολλή κι ἄλλο 

τόσον-α δρόμο κι ἐγώ ’μαστανε κουρασμένοι, 

μόνο νά κάτσωμε ἐπαέ μιαολιά νά ξεκουραστούμενε». 

«Κι αὐτοί ’τανε τοσον-ά ταλαπωδαρμένοι, πού 

θέκανε οἱ κακόμοιροι κι ἀποκοιμηθήκανε ντελόγω, 

μά πιά πρώτας τόν ἐβάλανε στή μέση καί τοῦ 

βγάλανε τήν καλλίκωση, γιά νά μήν τῶςε φύγει». 

«Σάν ἐκοιμηθήκανε, παίρνει αὐτός ἀπάνω ἀγάλια 

ἀγάλια, νά μήν τοῦ ’κούσουνε οἱ Τοῦρκοι καί 

φτάνει στά Σκαλιά. Οἱ Σκαλιῶτες πού βλέπανε σκοπιά 

τοῦ λένε: 

-«Ποιός εἶσαι μωρέ;» καί λέει ντως: 

-«Ἐγώ, ὁ τάδες, κακόμοιροι, μόνο μή μιλεῖτε, ἐτσέ 

κι ἐτσέ τρέχει κι εἶναι στόν τάδε τόπο κι ἐκοιμηθήκανε 

κι ἐγώ ’ρθα νά σᾶς σέ πῶ, γιατί μέ πήρανε 

μέ τό ζόρε». 

«Καί παίρνουνε κάτω σιγά-σιγά τά σαράντα 

παλληκάρια καί τσί βρίσκουνε κι ἐκοιμοῦντονε καί 

τσί πιάνουνε ἕνα-ἕνα καί τσί σφάζουνε -γιά ’κειονά 

τό Μαῦρο Κάμπο τόν-ε λένε καί στοῦ Τούρκου 

τήν Κομμάτα- καί στήν ὑστεργιά ἀφίνουνε ἕνα 

ζωντανό, τοῦ κόψανε τ’ αὐτιά κι ἀπόι τοῦ λένε: 

-«Πῆνε νά πᾶ τό πεῖς στσι γι-ἐδικούς σου». 

«Μετά λίγο καιρό ὅμως, ἀπού τό σκοτωμό τῶν 

Τουρκῶ -μετά τρία χρόνια πιστεύω- ἐσκοτώσανε 

μέ προδοσά οἱ Τοῦρκοι τσί Σκαλιῶτες: Λένε στόν 

παπά τσῆ Ζῆρος: 

-«Πόσο νά σοῦ δώσομε νά πᾶ’ νά μᾶς-ε φέρεις τά 

Σκαλιώτικα παλληκάρια νά τά σφάξουμε; - δά πεῖς 

πώς δά τά μεταλάβεις». 

Καί πάει ὁ παπάς καί λέει ντως: 

-«Νά ’ρθῆτε, παιδιά μου, στή Ζῆρο, στήν Ἁγία Παρασκῆ, 

δά κάμω προσφορίδι, νά σᾶς-ε μεταλάβω, 

γιατί ’χετε πολλά κρίματα». 

«Τά παλληκάρια ξεγελαστήκανε καί τόν ἐπιστέψανε 

καί πᾶνε ἁρματωμένοι καί μπαίνουνε 

στήν ἐκκλησά καί λέει ντῶς ὁ παπάς: 

-«Παιδιά μου, δέν εἶναι πρεπό νά ’χετε τουφέκια 

μέσα στό μοναστήρι, μόνο νά τ’ ἀφήσετε ἀπ’ 

ὄξω». 

«Κι ἀφίνουνε, λοιπόν, ὄξω τά τουφέκια τά παλληκάρια 

καί μπαίνουνε στό μοναστήρι. Σέ λίγο 

ἔρχονται οἱ Τοῦρκοι - κατά πώς ἤτονε συνεννοημένοι 

μέ τόν παπά -καί πιάνουνε τήν πόρτα κι 

ἐπαίρνανε ἕνα-ἕνα τά παλληκάρια καί τά σφάξανε 

ὅλα -κι ἀκόμη φαίνουνται τά κόκκαλά τους στήν 

Ἁγιά Παρασκή τσῆ Ζῆρος- καί τό αἷμα ντως ἤφταξε 

ἴσαμε τή λίμνη». 

«Σάν ἐσφάξανε τσοί Σκαλιῶτες οἱ Τοῦρκοι, 

εἴπανε στόν παπά: 

-«Νά πᾶ’ νά φέρεις κλαδιά, γιατί ’χομε νά κάνομε 

πολύ ζυμωτό». 

«Ὁ παπάς, λοιπόν, ἐπῆγε -δέν ἐμπόρειε νά κάμει 

κι ἀλλιῶς- κι ἤφερε μίαν ἀγκαλιά κλαδιά, μά 

φανήκανε λίγα στσι Τούρκους καί τόν-ε ξαναστείλανε. 

Σάν τά ’φερε, τόν ἐβάλανε οἱ Τοῦρκοι κι 

ἦψε ὁ γ-ἴδιος τό φοῦρνο. Σάν ἤτονε ἕτοιμος ὁ 

φοῦρνος ‘‘γιά τό ψωμί’’, εἰδοποιήσανε τόν πασά 

κι αὐτός ἐδιάταξε κι ἐπετάξανε μέσα τόν παπά καί 

τόν ἐκάψανε ζωντανό, γιατί συλλοϊστήκανε πώς 

‘‘ἄνθρωπος πού προδώνει τσί γι᾽ ἐδικούς του, δέ 

θά προδώσει καί τσ’ ἴδιους;’’». 

Αὐτά ἀναφέρονται στήν παράδοση, σχετικά μέ 

τήν προδοσία τῶν Σκαλιωτῶν, κρίνεται ὅμως σκόπιμο 

στό σημεῖο αὐτό νά τονιστεῖ ὅτι ὁ Μουρέλλος 

δέν δέχεται τήν ἄποψη ὅτι βρέθηκε Ἕλληνας 

ὀρθόδοξος ἱερέας πού νά πρόδωσε ὁμόθρησκούς 

του ἔναντι κάποιου χρηματικοῦ ἀνταλλάγματος, 

ἀλλά θεωρεῖ ὅτι αὐτόβουλα οἱ Σκαλιῶτες, καί 

ἀπό σεβασμό πρός τόν ἱερό χῶρο τῆς ἐκκλησίας, 

ἄφησαν τόν ὁπλισμό τους ἔξω ἀπ’ αὐτήν, ὅταν 

πῆγαν νά κοινωνήσουν, ὅπως ἀναφέρει ἡ παράδοση. 

5. Σέ ποιά, περίπου, χρονική περίοδο ἐντάσσεται ἡ δράση 

τῶν Σκαλιωτῶν χαΐνηδων; 

Συγκεκριμένα καί ἀκριβῆ ἱστορικά στοιχεῖα γιά 

τό θέμα, ὅπως ἀναφέρθηκε, δέν ὑπάρχουν. Ὅσοι


 

ἀσχολήθηκαν μέ τό θέμα βασίζουν τίς πληροφορίες 

τους κυρίως στή στοματική παράδοση. 

Ἔτσι: Ἐνῶ ὁ Μουρέλλος, γράφει ὅτι οἱ Σκαλιῶτες 

«ἦταν οἱ πρῶτοι ὀργανωμένοι ἀντάρτες στήν 

τουρκική τυραννία σ’ ὅλη τήν Ἑλλάδα, γιατί 

ὑπολογίζεται ὅτι ἡ δράση τους σημειώθηκε κατά 

τό 1710 καί ὁπωσδήποτε πρίν ἀπό τό 1770», σπεύδει 

νά συμπληρώσει: «ἡ ἀλήθεια ὅμως εἶναι ὅτι, 

κι ἄν ἔγιναν ἐπαναστάσεις, κανένα ἱστορικό σημείωμα 

ἤ χρονικό δέν μᾶς τίς καθόρισε...». 

Ὁ Θεοχ. ∆ετοράκης ἀναφερόμενος στούς χαΐνηδες, 

γενικά, τοποθετεῖ τή δράση τους πρίν ἀπό 

τήν ἐπανάσταση τοῦ ∆ασκαλογιάννη τοῦ 1770. 

Ὁ Ἐμμ. Ἀγγελάκης θεωρεῖ ὡς πιθανότερο χρόνο 

τήν περίοδο τῶν ἐτῶν 1692-1715. 

Ὁ Μιχ. Καταπότης τοποθετεῖ τή σφαγή τῶν 

Σκαλιωτῶν στήν περίοδο τῆς καθόδου τοῦ Ὀσμᾶν 

Πασᾶ στήν Κρήτη (1812): «ὅτε οἱ χριστιανοί ἀνεθάρρησαν 

μέ τήν δικαίαν καί ἀμερόληπτον διοίκησιν 

τοῦ Γενικοῦ τούτου ∆ιοικητοῦ καί ὅστις, διά 

νά πατάξει τόν ἐν Κρήτῃ γενιτσαρισμόν..., ἐχρησιμοποίησεν, 

ὡς λέγεται, καί πολλούς χριστιανούς 

πρός τοῦτο. Μετά δέ τήν ἀνάκλησίν του ἐκ Κρήτης 

ὑπό τοῦ Σουλτάνου θά ἔλαβε πιθανότα χώραν 

ἡ διά προδοσίας σφαγή (τῶν Σκαλιωτῶν)». 

Ὁ Ν. Ἰ. Παπαδάκης, ὁ ἐκδότης ποιήματος ἀνωνύμου 

Σητειακοῦ ποιητῆ (σήμερα θεωρεῖται ὅτι τό 

συνέθεσε ὁ ἴδιος) μέ τίτλο «Αἱ σφαγαί τῆς Σητείας», 

τοποθετεῖ τό γεγονός τῆς σφαγῆς τῶν Σκαλιωτῶν 

στό 1821 ἤ λίγο νωρίτερα. Ἀναφέρει 

συγκεκριμένα: 

«... Πολλά ’σανε κι αὐτοί κακοί, πολλά ’χαν καμωμένα, 

πολλές φορές τῶ χριστιανῶ καί στά εἴκοσι ἕνα 

Σκαλιῶτες σ’ Ἁγιά Παρασκή ’βδομηνταδυό σκοτῶσα, 

τσί βρήκανε στήν ἐκκλησά κι ἐκειά τσί θανατῶσα...» 

Ὅπως ἔγινε ἀντιληπτό ἀπό τά παραπάνω, συγκεκριμένη 

καί ἱστορικά ἀκριβής χρονολογία δέν 

ὑπάρχει. Πιό κοντά στήν ἀλήθεια φαίνεται νά εἶναι 

οἱ: Μουρέλλος, Ἀγγελάκης καί ὁ πληροφοριοδότης 

μου Ἰωάννης Γ. ∆ασκαλάκης, στόν ὁποῖο 

ἀνήκει ἡ παραπάνω ἀφήγηση γιά τή σφαγή τῶν 

Σκαλιωτῶν τήν ὁποία τοποθετεῖ στό 1755. 

Οἱ λόγοι πού ὁδηγοῦν στήν πιθανότητα νά εἶναι 

αὐτοί πιό κοντά στήν ἀλήθεια εἶναι οἱ ἀκόλουθοι: 

α. Τά Σκαλιά ἀναφέρονται μέ τό ὄνομα Scalgia 

στή στατιστική ἔκθεση τοῦ Ἑνετοῦ Καστροφύλακα 

τῶν ἐτῶν 1579-1583 καί μέ 162 κατοίκους. 

β. Ἀναφέρονται ἐπίσης μέ τό ὄνομα Iscalia καί 

μέ συνολικό πληθυσμό 25 ἀτόμων (ὅπως παρατηροῦμε, 

ὁ πληθυσμός τοῦ χωριοῦ εἶχε μειωθεῖ σημαντικά) 

στήν ἀπογραφή τῆς Ὑποδιοικήσεως 

Σητείας τοῦ ἔτους 1671 ποῦ ἔγινε κατά διαταγή τοῦ 

Μεγάλου Βεζύρη καί πορθητῆ τῆς Κρήτης Ἀχμέτ 

Πασᾶ Κιοπρουλῆ. 

γ. Ἀναφέρονται ἀκόμη σέ τρία διαφορετικά 

ἔγγραφα τοῦ Τουρκικοῦ Ἀρχείου Ἡρακλείου τῶν 

ἐτῶν 1686 καί 1688 τά ὁποία μιλοῦν γιά ἀνάληψη 

συγκεκριμένων ὑποχρεώσεων τῶν κατοίκων 

τούς ἀπέναντι στήν Τουρκική ∆ιοίκηση Ἡρακλείου 

(στόν Ἀχμέτ Πασά). 

δ. ∆έν ἀναφέρονται ὅμως στήν ἀπογραφή τοῦ 

1881 ἐπί Φωτιάδη πασά, ἄρα τό χωριό πιθανῶς εἶχε 

καταστραφεῖ, ἀσφαλῶς λίγο μετά τό 1688 καί 

ὁπωσδήποτε πρίν ἀπό τό 1881. 

ε. Ὁ παραπάνω πληροφοριοδότης μου Ἰωάννης 

Γ. ∆ασκαλάκης σέ σχετική ἐρώτησή μου γιά τό χρόνο 

τῶν γεγονότων ἀπάντησε: «ἀπ’ ὅτι λέγαν οἱ παλιοί, 

πρέπει νά γίνηκε στά ’55 (καί διευκρίνησε στά 

1755)». 

στ. Στά ἴδια χρονικά πλαίσια ὁδηγούμαστε καί 

ἀπό τή μαρτυρία ἄλλου πληροφοριοδότη μου, τοῦ 

Σταύρου Ἐμμ. Σπυριδάκη, ἀπό τή Σίτανο, ἐτῶν 52 

τό 1971, βασισμένη σέ μίαν ἄλλη ἐκδοχή τῆς παράδοσης 

γιά τή σφαγή τῶν Σκαλιωτῶν: 

Σύμφωνα, λουτόν, μέ τή δεύτερη αὐτή ἐκδοχή, 

ἕνα ἀπό τά παλληκάρια πού ἦταν κλεισμένα 

στήν ἐκκλησία τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, ὅταν ἦρθαν 

οἱ Τοῦρκοι καί ἄρχισαν τή σφαγή, κατόρθωσε, 

ἀφοῦ «σέλλωσε (= λύγισε) τά τρία παράλληλα πρός 

τό θόλο σίδερα τοῦ μικροῦ παραθύρου τῆς ἐκκλησίας, 

καί πετάχτηκε ὄξω καί τρέχοντας σώθηκε». 

Κατά τήν ἴδια παράδοση ὀνομαζόταν Σκαλιωτογιάννης 

καί ἦταν τόσο δυνατός πού «μέ μία γροθιά 

σκότωσε 15 Τούρκους πού χύμηξαν νά τόν σκοτώσουν 

ὄντον ἤβγαινε ἀπού τό παραθύρι». 

Ὁ παραπάνω, λοιπόν, Σταῦρος Σπυριδάκης, 

ἦταν -κατά δήλωσή του- ἀπόγονός του Σκαλιωτογιάννη, 

ἀπό τήν προγιαγιά του καί κόρη τοῦ Σκαλιωτογιάννη. 

Ἄς παρακολουθήσουμε τό γενεαλογικό δέντρο 

καί τό σκεπτικό του παραπάνω πληροφοριοδότη 

μου, πού παρατίθεται βέβαια μέ κάθε ἐπιφύλαξη: 

Πληροφοριοδότης: Σταῦρος Σπυριδάκης. 

Πατέρας του: Ἐμμαν. Σπυριδάκης. 

Παππούς του: Γιάννης Σπυριδάκης, γιός τοῦ 

Σπυρίδου Βιολιδάκη καί τῆς κόρης τοῦ Σκαλιωτογιάννη. 

Θεῖος του: Ἀντώνης Σπυριδάκης, δεύτερος γιός 

τοῦ Σπυρίδου Βιολιδάκη καί τῆς κόρης τοῦ Σκα-


λιωτογιάννη. 

Ἡ ἀλλαγή τοῦ ἐπωνύμου ἀπό 

Βιολιδάκης σέ Σπυριδάκης ἀποδίδεται 

ἀπό τόν πληροφοριοδότη 

μου στή συχνή χρήση τῆς φράσης 

«τοῦ Σπυρίδου [Βιολιδάκη] τά παιδιά, 

τοῦ Σπυρίδου τά παιδιά, τοῦ 

Σπυριδάκη τά παιδιά, Σπυριδάκηδες». 

Σύμφωνα, λοιπόν, μέ τή μαρτυρία 

τοῦ πληροφοριοδότη μου: 

-Ὁ ἀδελφός του παπποῦ του καί 

θεῖος τοῦ ἴδιου, Ἀντώνης Σπυριδάκης 

εἶχε πεθάνει τό 1955 σέ ἡλικία 

110 ἐτῶν (ἄρα γεννήθηκε τό 1845). 

-Ὁ παπποῦς του, λοιπόν, Γιάννης 

Ὁ Ἱερός Ναός τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στά Σκαλιά. 

Σπυριδάκης, εἶχε ἀκούσει ἀπό τόν Στό βάθος διακρίνονται τά ἐρείπια τοῦ ἡρωϊκοῦ χωριοῦ. 

πατέρα του, Σπυρίδο Βιολιδάκη (σύζυγο 

τῆς κόρης τοῦ Σκαλιοτογιάννη), τά σχετικά 

γιορτῆς τοῦ Ἁγίου, ἀφοῦ ἔτσι κι ἀλλιῶς δέν 

εἶναι γνωστή ἡ ἀκριβής ἡμερομηνία τῆς θυσίας 

μέ τή σφαγή τῶν Σκαλιωτῶν καί τά μετέφερε στόν 

τους. Κι ἀκόμη νά μεριμνήσει νά κατασκευαστεῖ 

πατέρα τοῦ πληροφοριοδότη μου, Μανώλη Σπυριδάκη 

ἀπό τόν ὁποῖο τά ἔμαθε καί ὁ ἴδιος (ὁ πλη- 

ἕνα ὀστεοφυλάκιο στήν Ἁγία Παρασκευή τῆς 

Ζήρου, ὅπου νά τοποθετηθοῦν τά ὀστᾶ τῶν σφαγιασθέντων, 

πού -κατά δήλωση, τότε, τῶν καροφοριοδότης 

μου). 

-Ἄν ὑποθέσουμε, λοιπόν, ὅτι καί ὁ Σπυρίδος Βιολιδάκης, 

γαμπρός τοῦ Σκαλιωτογιάννη, εἶχε ζήτοίκων 

τοῦ χωριοῦ, ἀλλά καί τοῦ τότε ἱερέως- τά 

περισσότερα διαλύθηκαν λόγω τῆς ὑγρασίας ἤ χάθηκαν 

λόγω μή καλῆς φύλαξής τους. 

σει περίπου 80-90 χρόνια (ἄρα εἶχε γεννηθεῖ 

γύρω στό 1735-1745), κι ἀκόμη, ἄν ὑποθέσουμε ὅτι 

Ἀπ’ ὅ,τι πληροφοροῦμαι μέ ἱκανοποίηση τά τελευταῖα 

χρόνια στό χῶρο τῶν Σκαλιῶν, μέ ἀξιέ- 

ὁ διασωθείς δέν πρέπει νά παντρεύτηκε ἀμέσως 

μετά τή σωτηρία του, γιατί θά τόν κυνηγοῦσαν οἱ 

παινη μάλιστα ἰδιωτική πρωτοβουλία, ἀλλά καί 

Τοῦρκοι νά τόν σκοτώσουν, καταλήγουμε στά ἴδια 

μέ τήν πρωτοβουλία τοῦ ∆ήμου Ἰτάνου, τιμᾶται, 

περίπου χρονικά περιθώρια πού ὑποστηρίζουν οἱ 

μέ ἐπιμνημόσυνη δέηση καί κατάθεση στεφανιῶν 

Μουρέλλος καί Ἀγγελάκης. 

στό λιτό μνημεῖο πού ὑπάρχει ἐκεῖ, ἡ μνήμη τῶν 

ε. ∆έν φαίνεται πιθανή ἡ ἄποψη ὅτι ἡ σφαγή τῶν 

ἡρωικῶν Σκαλιωτῶν. 

Σκαλιωτῶν εἶχε λάβει χώρα τό 1821, ὅπως ὑποστηρίζουν 

μερικοί, γιατί ἡ χρονολογία αὐτή εἶναι 

Παράλληλα, στήν Ἁγία Παρασκευή τῆς Ζήρου, 

καί σέ ἐτήσια βάση, μέ τήν πρωτοβουλία τοῦ Πολιτιστικοῦ 

Συλλόγου τῆς περιοχῆς, πραγματο- 

πολύ κοντινή καί κάποιοι, τουλάχιστον οἱ γεροντότεροι, 

κάτι θά εἶχαν ἀκούσει ἀπό τούς παλαιότερους, 

πρᾶγμα ὅμως πού οὐδείς κάτοικος τῆς 

ποιοῦνται ἀνάλογες ἐκδηλώσεις πρός τιμήν τους. 

Τόσο οἱ παραπάνω ἐκδηλώσεις, ὅσο καί ἡ σημερινή 

δείχνουν ὅτι ὑπάρχουν ἀκόμη ἄνθρωποι 

περιοχῆς ἐπιβεβαιώνει. 

Ὅταν γιά πρώτη φορά τό 1971 ἀσχολήθηκα μέ 

πού σέβονται τήν παράδοση καί τούς ἀγῶνες τῶν 

τό θέμα τῶν Σκαλιωτῶν, εἶχα σημειώσει στό τέλος 

τῆς σχετικῆς μελέτης μου πού εἶχε δημοσιευθεῖ 

προγόνων μας κι ἀκόμη ὅτι τιμοῦν ὄχι μόνο τούς 

συγκεκριμένους ἥρωες, ἀλλά καί τούς παραπάνω 

στό περιοδικό «Ἀμάλθεια» τό 1972, τίς ἀκόλουθες 

σκέψεις: 

διοργανωτές, παλαιότερους καί σημερινούς, γιατί 

ἔκαναν καί κάνουν πράξη τήν παρότρυνση τοῦ 

Μιά καί οἱ Σκαλιῶτες ἀναδείχθηκαν μέ τή γενναιότητα 

τους ἄξιοι τῆς πατρίδας, ἡ πατρίδα, διά 

Θουκυδίδη: «Ἀνδρῶν ἀγαθῶν, ἔργῳ γενομένων, 

ἔργῳ καί δηλοῦσθαι τάς τιμάς...», δηλ. σέ ἄνδρες 

τῶν τοπικῶν ἀρχῶν, ὄφειλε νά τούς ἀποδώσει τήν 

πού μέ πράξεις ἀναδείχτηκαν γενναῖοι, μέ πράξεις 

πρέπει νά ἀποδίδονται καί οἱ τιμές. 

πρέπουσα τιμή, ἔστω μέ μία ἐτήσια ἐπιμνημόσυνη 

δέηση στήν ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, πού 

βρίσκεται στά Σκαλιά, τήν 23η Ἀπριλίου, ἡμέρα

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ 

Ἐλευθερίου Χρυσοχόου, Γραμματέως τοῦ Γραφείου 

Ἐκπροσωπήσεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου στήν Ἀθήνα 

 

Τήν Ἑλλάδα ἐπισκέφθηκε, ἀπό 30 Ὀκτωβρίου ἕως 

8 Νοεμβρίου, ἡ Α.Θ.Π. ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης 

κ. κ. Βαρθολομαῖος, ἀνταποκρινόμενος σέ προσκλήσεις 

ἐκκλησιαστικῶν καί λοιπῶν φορέων, 

τόσο στήν Ἀθήνα ὅσο καί στήν ἐπαρχία. Κατά τήν παραμονή 

του στήν Ἀθήνα, μεταξύ ἄλλων, ὁ Πατριάρχης 

ἐπισκέφθηκε τόν Μακ. Ἀρχιεπίσκοπο 

Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερώνυμο Β΄ στήν 

ἕδρα του, συναντήθηκε μέ τόν Ἐξοχ. Πρωθυπουργό 

τῆς Ἑλλάδος κ. Κωνσταντίνο Καραμανλῆ στό Μέγαρο 

Μαξίμου, μέ τόν ἀρχηγό τῆς Ἀξιωματικῆς Ἀντιπολίτευσης 

κ. Γεώργιο Παπανδρέου στό κατάλυμμά 

του, μίλησε, κατόπιν προσκλήσεως τοῦ Πρωθυπουργοῦ, 

στή ∆ιεθνή ∆ιάσκεψη κατά τῆς ∆ιαφθορᾶς, 

ἐπισκέφθηκε τό Πατριαρχικό Ἵδρυμα στήν Ἀνθούσα 

Ἀττικῆς, τό Ἐμπορικό καί Βιομηχανικό Ἐπιμελητήριο 

Ἀθηνῶν, τόν Ἱερό Ναό τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου 

καί τό προσκύνημα τῆς Παναγίας Βρυούλων στήν 

πλατεία Ἀμερικῆς, καί μίλησε στό Ἵδρυμα Ἰατρολογικῶν 

Ἐρευνῶν τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν. 

Ἀπό 31 Ὀκτωβρίου ἕως 3 Νοεμβρίου ὁ Πατριάρχης 

καί ἡ συνοδεία Του μετέβησαν στή ∆ράμα προκειμένου 

νά προεξάρχει τῶν λατρευτικῶν καί 

λοιπῶν ἀκολουθιῶν καί ἐκδηλώσεων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως 

∆ράμας, μέ τήν εὐκαιρία τῆς κατατάξεως 

στό ἁγιολόγιο τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Ὁσίου Γεωργίου 

τοῦ Καρσλίδη. Τήν 3η καί 4η Νοεμβρίου ὁ Πατριάρχης 

ἐπισκέφθηκε τήν Ἱερά Μητρόπολη Πατρῶν, 

προκειμένου νά προεξάρχει στίς ἑορταστικές ἐκδηλώσεις 

γιά τή συμπλήρωση ἑκατόν ἐτῶν ἀπό τή θεμελίωση 

τοῦ μεγαλοπρεποῦς Ἱεροῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου 

Ἀνδρέου Πατρῶν. Ἀμέσως μετά τήν ἀφιξή του 

στόν Ἄραξο ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης ἐπισκέφθηκε 

τίς σεισμόπληκτες περιοχές τῆς Κάτω Ἀχαΐας. 

Τήν 4η Νοεμβρίου ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης 

ἐπισκέφθηκε τήν Ἱερά Μητρόπολη Ναυπάκτου καί 

τήν πόλη τῆς Ναυπάκτου, ἐνῶ τήν 7η Νοεμβρίου τήν 

Ἱερά Μητρόπολη Φθιώτιδος καί τήν πόλη τῆς Λαμίας, 

στήν ὁποία τό Πανεπιστήμιο Στερεᾶς Ἑλλάδας 

τόν ἀναγόρευσε Ἐπίτιμο ∆ιδάκτορα. Κατά τήν παραμονή 

του στήν ἐπαρχία ὁ Πατριάρχης πέρα τῶν 

προαναφερθέντων κυρίων γεγονότων, ἐπισκέφθηκε 

μονές, ἱδρύματα, τούς τοπικούς φορεῖς κάθε 

περιοχῆς, τέλεσε ἀκολουθίες καί ἐγκαίνια κοινωφελῶν 

ἔργων, παρακολούθησε ἐκδηλώσεις κ.λπ., 

ἀνάλογα μέ τό πρόγραμμα πού εἶχαν καταρτήσει οἱ 

οἰκεῖοι Μητροπολίτες. 

Μέ τό ἄκουσμα τῆς πρὸς Κύριον ἐκδημίας τοῦ ἀοιδίμου 

Πατριάρχου Μόσχας καὶ πάσης Ρωσίας κυροῦ 

Ἀλεξίου Β´ ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης κ. κ. Βαρθολομαῖος 

ἀπέστειλε πρὸς τὴν Ἱερὰ Σύνοδο τῆς 

Ἁγιωτάτης Ἐκκλησίας τῆς Ρωσίας τὸ ἀκόλουθο 

συλλυπητήριο τηλεγράφημα: «Συλλυπούμενοι 

θερμῶς ἀπό τῆς Μητρός Ἐκκλησίας τῇ ἀδελφῇ 

Ἁγιωτάτῃ Ἐκκλησίᾳ Ρωσίας ἐπί τῇ ἐκδημίᾳ τοῦ μακαριστοῦ 

Προκαθημένου αὐτῆς Πατριάρχου Ἀλεξίου, 

προσφιλοῦς ἀδελφοῦ καί συλλειτουργοῦ ἡμῶν 

γενομένου, προσευχόμεθα ἐξ ὅλης καρδίας ὑπέρ ἀναπαύσεως 

τῆς ψυχῆς αὐτοῦ ἐν χώρᾳ ζώντων καί ὅπως 

ὁ Ἀρχιποίμην Χριστός ἀναδείξῃ ἄξιον διάδοχον 

αὐτοῦ εἰς τό πηδάλιον τῆς Ἁγιωτάτης Ἐκκλησίας 

ὑμῶν. Αἰωνία αὐτοῦ ἡ μνήμη». Τὸ ἀπόγευμα τῆς 

ἴδιας ἡμέρας, 5ης ∆εκεμβρίου, ὁ Πατριάρχης κατὰ τὸν 

Ἑσπερινὸ στὸν πανηγυρίζοντα Ἱερὸ Ναὸ Ἁγίου Νικολάου 

Ὑψωμαθείων τέλεσε τρισάγιο ὑπὲρ ἀναπαύσεως 

τῆς ψυχῆς τοῦ κοιμηθέντος Προκαθημένου 

καί μίλησε πρὸς τὸ ἐκκλησίασμα γιὰ τὸν ἐκλιπόντα, 

κάνοντας ἰδιαίτερη ἀναφορά στίς πρόσφατες συναντήσεις 

καὶ τὴν συνεργασία τους στό Κίεβο καὶ τήν 

Κωνσταντινούπολη. Τήν 8η ∆εκεμβρίου ὁ Οἰκουμενικός 

Πατριάρχης μέ τήν συνοδεία του μετέβη στή 

Μόσχα καί τήν ἑπόμενη ἡμέρα προέστη τῆς ἐξοδίου 

ἀκολουθίας στόν Ἱ. Καθεδρικό Ναό τοῦ Σωτῆρος 

Χριστοῦ, περιστοιχούμενος ἀπό τούς Μακ. Πατριάρχες 

Ρουμανίας κ. ∆ανιήλ καί Γεωργίας κ. Ἠλιού 

Β´, τούς Μακ. Ἀρχιεπισκόπους Ἀθηνῶν κ. Ἱερώνυμο, 

Τιράνων κ. Ἀναστάσιο καί Πράγας κ. Χριστοφόρο, 

τόν Σεβ. Μητροπολίτη Σμολένσκ καί Καλίνινγκραντ 

κ. Κύριλλο, Τοποτηρητή τοῦ Πατριαρχικοῦ 

Θρόνου, τούς ἐκπρoσώπους τῶν λοιπῶν κατά 

τόπους Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν καί πολλούς Ἱεράρχες 

τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρωσίας. 

Ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ. κ. Βαρθολο-


Ἀπό τήν ἐπίσκεψη τῆς Α.Θ.Π. στήν Πάτρα (ἀριστερά) καί ἀπό τή Θρονική Ἑορτή (δεξιά). 

μαῖος, ἐπί τῇ ἑορτῇ τῶν Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου, χοροστάτησε 

στόν Πάνσεπτο Πατριαρχικό Ναό, κατά γευμα δόθηκε στά Πατριαρχεῖα ἡ καθιερωμένη δεκτου 

ΙΣΤ΄. Τό μεσημέρι παρετέθη γεῦμα καί τό ἀπό- 

τόν Μ. Ἑσπερινό τῆς ἑορτῆς, τήν Πέμπτη 20 Νοεμβρίου, 

ἐνῶ τήν ἑπόμενη ἡμέρα προέστη τῆς καμένοι 

τῆς Α. Θ. Παναγιότητος καί τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς 

ξίωση, κατά τήν ὁποία παρέστησαν οἱ προσκεκληθιερωμένης 

Πατριαρχικῆς καί Συνοδικῆς Θείας Λειτουργίας 

στόν Ἱερό Ναό τῆς Ἁγίας Τριάδος τῆς μεμοσιογραφικό, 

καλλιτεχνικό καί ἐπιχειρηματικό 

Συνόδου ἀπό τόν θρησκευτικό, διπλωματικό, δηγαλωνύμου 

Κοινότητος Σταυροδρομίου, κατά τήν κόσμο τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί ἀπό τό ἐξωτερικό, 

καί στήν ὁποία μίλησε ὁ Οἰκουμενικός Πα- 

ὁποία τέλεσε τήν εἰς ∆ιάκονον χειροτονία τοῦ 

Ὁσιολ. Μοναχοῦ κ. Βαρθολομαίου, ἀδελφοῦ τῆς τριάρχης. 

Ἱερᾶς Μονῆς Τιμίου Προδρόμου Essex Ἀγγλίας. Τήν 14η ∆εκεμβρίου, Κυριακή τῶν Προπατόρων, 

Τόν Θεῖο Λόγο κήρυξε ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιμανδρίτης ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης, ἀνταποκρινόμενος σέ 

τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου κ. Κύριλλος, Ἡγούμενος πρόσκληση τοῦ οἰκείου Ποιμενάρχου Σεβ. Μητροπολίτου 

Γέροντος Χαλκηδόνος κ. Ἀθανασίου καί τῆς 

τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Essex. 

Ἡ Ἁγία τοῦ Χριστοῦ Μεγάλη Ἐκκλησία μέ λαμπρότητα 

καί ἱεροπρέπεια ἑόρτασε καί φέτος τή σάμπαχτσε, χοροστάτησε στόν Ἱερό Ναό τῶν Ἁγίων 

ἐκκλησιαστικῆς Ἐπιτροπῆς τῆς Κοινότητας Πα- 

Θρονική της Ἑορτή, ἐπί τῇ μνήμη τοῦ Ἁγίου ἐνδόξου 

Ἀποστόλου Πρωτοκλήτου Ἀνδρέου. Τήν παρα- 

Λειτουργία, γιά τήν ὁλοκλήρωση τῆς ριζικῆς ἐπι- 

Κωνσταντίνου καί Ἑλένης, κατά τήν τελεσθεῖσα Θεία 

μονή ἔφθασε στήν Κωνσταντινούπολη, ὅπως κάθε σκευῆς καί τοῦ ἐξωραϊσμοῦ τοῦ Ναοῦ. Στό τέλος τῆς 

χρόνο, ἡ ἐπίσημη ἀντιπροσωπεία τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς 

Ἐκκλησίας μέ ἐπικεφαλῆς τόν Σεβ. Καρδιρων 

Χαλκηδόνος κ. Ἀθανάσιος, ὁ Ἐντιμολ. κ. Ἀθα- 

Θείας Λειτουργίας μίλησαν ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Γένάλλιο 

κ. Walter Kasper, ἡ ὁποία καί ἔγινε ἐπίσημα 

δεκτή στά Πατριαρχεῖα ἀπό τόν Οἰκουμενικό Πα- 

Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας καί Πρόεδρος τῆς 

νάσιος Ἀγγελίδης, Ἄρχων Πριμικήριος τῆς Ἁγίας τοῦ 

τριάρχη, ἐνῶ στή συνέχεια πραγματοποιήθηκαν οἱ Ἐκκλησιαστικῆς Ἐπιτροπῆς τῆς Κοινότητος, καί ὁ 

καθιερωμένες συνομιλίες μεταξύ τῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς 

ἐπί τοῦ Θεολογικοῦ ∆ιαλόγου μέ ἐπικεβαλαν 

στήν ἀνακαίνιση τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ. 

Πατριάρχης, ὁ ὁποῖος συγχάρηκε ὅλους ὅσοι συνέφαλῆς 

τόν Σεβ. Μητροπολίτη Περγάμου κ. Ἰωάννη Μέ λαμπρότητα ἑορτάσθηκε στά Πατριαρχεῖα ἡ 

καί τῆς ἀντιπροσωπείας τοῦ Βατικανοῦ. Ὁ Οἰκουμενικός 

Πατριάρχης κ. κ. Βαρθολομαῖος χοροστάτησε Τήν παραμονή ὁ Πατριάρχης χοροστάτησε στόν 

μεγάλη ἑορτή τῆς Γεννήσεως τοῦ Θεανθρώπου. 

στόν Ἑσπερινό τῆς ἑορτῆς καί τήν ἑπομένη προεξῆρχε 

τῆς Πατριαρχικῆς καί Συνοδικῆς Θείας Λει- 

Θρόνου τά πατροπαράδοτα κάλαντα τῶν Χριστου- 

Ἑσπερινό τῆς ἑορτῆς καί ἄκουσε στήν Αἴθουσα τοῦ 

τουργίας. Τόν Θεῖο Λόγο κήρυξε ὁ Σεβ. Μητροπολίτης 

Σεβαστείας κ. ∆ημήτριος. Στό τέλος τῆς Θείας Λει- 

Ἀνήμερα τῆς ἑορτῆς ὁ Πατριάρχης προεξῆρχε τῆς Παγέννων 

ἀπό ὁμίλους μαθητῶν τῆς ὁμογένειας. 

τουργίας ὁ Πατριάρχης προσφώνησε τήν ἀντιπροσωπεία 

τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας καί στή συτριαρχική 

Ἀπόδειξη ἐπί τοῖς Χριστουγέννοις ἀνατριαρχικῆς 

καί Συνοδικῆς Θείας Λειτουργίας. Ἡ Πανέχεια 

ἀντιφώνησε ὁ Καρδινάλλιος κ. Walter Kasper, γνώσθηκε ἀπό τόν Ἀρχιγραμματέα τῆς Ἁγίας καί 

ὁ ὁποῖος μετέφερε στόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη τό Ἱερᾶς Συνόδου Ἀρχιμ. κ. Ἐλπιδοφόρο. 

ἑόρτιο συγχαρητήριο μήνυμα τοῦ Πάπα Βενεδί-

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ 

ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ 

Μοναχική κουρά στήν ιερα Μονή αγίων Πάντων αγιασμένου 

Τό βράδυ τῆς Κυριακῆς 9 Νοεμβρίου ὁ Σεβ. Μητροπολίτης 

Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος 

προέστη στήν Ἀγρυπνία πού τελέσθηκε στό Ἱερά 

Μονή Ἁγίων Πάντων Ἁγιασμένου Ἱεράπετρας ἐπί 

τῇ ἑορτῇ τοῦ Ἁγίου Ἀρσενίου τοῦ Καππαδόκου. Στό 

τέλος τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ὄρθρου ὁ Σεβ. χειροθέτησε 

σέ Μοναχή τήν κατά κόσμον Κορίνα Ἀνδριανοπούλου, 

μετονομάζοντάς την σέ Εὐφημία 

Μοναχή. 

Ἀπευθυνόμενος πρός τό νέο μέλος τῆς ἀδελφότητας 

τῆς Μονῆς σημείωσε ὅτι: «Ἡ χειροθεσία σου σέ Μοναχή 

καί ἡ εἰσαγωγή σου στίς τάξεις τῆς Μοναχικῆς Πολιτείας 

καί ζωῆς εἶναι μαρτύριο συνεχές καί ἀδιάκοπο, ἀφοῦ στήν ἐποχή μας συνεχίζει συνειδητά καί ἀποφασισμένα 

νά σηκώνει τόν Σταυρό τοῦ Κυρίου, τή ζωή τῆς Ἐκκλησίας Του γιά νά δίδει τή μαρτυρία, ὅτι συνεχίζει νά ὑπάρχει 

ἡ ζωή τοῦ Χριστοῦ καί συνεχίζεται τό λυτρωτικό καί ἁγιαστικό ἔργο Του γιά ὅσους ἐπιθυμοῦν νά βροῦν τή σωτηρία 

τους. 

Ὁ Μοναχός καί ἡ Μοναχή ἐπιλέγουν τό Μαρτύριο, προτιμοῦν τόν Σταυρό τοῦ Χριστοῦ ἀπό τίς ἀνέσεις καί πιστεύουν 

ἀπόλυτα στή δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ, πού θά ἰσορροπήσει τόν ἄνθρωπο καί τόν κόσμο ὁλόκληρο. 

Μέ τήν κουρά τῶν τριχῶν συναποβάλλει τό κοσμικό φρόνημα καί τήν ἀπάπη τῆς ψευτικῆς ζωῆς τῶν ἀπολαύσεων 

γιά νά ἀπολαύσει ὄχι ἐφήμερα ἀλλά αἰώνια οὐράνια ἀγαθά “ἅ ἡτοίμασεν ὁ Θεός τοῖς ἀγαπῶσιν Αὐτόν”. Μέ τό Μοναχικό 

σχῆμα τῆς Ἀγγελομιμήτου ζωῆς καί ὁσιακῆς βιοτῆς εἰσέρχεσαι στήν εὐρύτερη οἰκογένεια τῆς Ἐκκλησίας 

τοῦ Χριστοῦ. Κάνεις πλέον συγγενεῖς καί φίλους τούς Ἁγίους Μάρτυρες, τούς ἱερούς Ἀποστόλους καί Εὐαγγελιστές, 

τούς Ἀσκητές καί Ἀσκήτριες, τούς φίλους τοῦ Χριστοῦ καί οἰκείους τῆς πίστεως. Γίνεσαι συμπολίτης τῶν Ἁγίων, 

πολιτεύεσαι στή γῆ, ἀλλά περιπολεύεις τούς οὐρανούς. ∆έν ἔχεις “ᾧδε μένουσαν πόλιν” (Ἑβρ. 13,14), ἀλλά μόνον 

ἕνα πτωχικό κελλί γιατί τήν ‘‘μέλλουσαν πόλιν’’ καί ζωήν ἐπιζητεῖς». 

Τέλος, ὁ Σεβ. κ. Εὐγένιος, εὐχαρίστησε τούς ἡδύμολπους καί μελιστάλακτους Ἱεροψάλτες ἀπό τή Θεσσαλονίκη, 

πού μέ τήν καλλικέλαδη ψαλμωδία τους βοήθησαν τό πυκνό ἐκκλησίασμα νά βιώσει μέσα σέ κα- 

Ο Σεβ. Mητροπολίτης ιεραπύτνης καί Σητείας Κ.Κ. Eυγένιος: 

Tήν Κυριακή 2 Νοεμβρίου ἱερούργησε καί κήρυξε 

ἐπίκαιρα στόν Ἱ. Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου 

Γεωργίου Ἱεράπετρας. 

Τό μεσημέρι τῆς ἴδιας ἡμέρας τέλεσε τό μυστήριο 

τοῦ Βαπτίσματος τῆς θυγατέρας τοῦ Ἱεροψάλτου 

Ἐμμ. Παπαβασιλείου πού ἔλαβε τό ὄνομα 

Καλλιόπη στήν Ἱερά Μονή Ἁγίων Πάντων Ἁγιασμένου 

Ἱεράπετρας. 

Τό ἑσπέρας χοροστάτησε καί μίλησε ἐπίκαιρα 

στήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς τῆς ἀνακομιδῆς 

τῶν ἱερῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος 

Γεωργίου τοῦ Τροπαιοφόρου στόν πανηγυρίσαντα 

Ἱερό Ναό Ἁγίου Γεωργίου πόλεως Σητείας.


Τή ∆ευτέρα 3/11 χοροστάτησε στήν ἀκολουθία 

τοῦ Ὄρθρου καί στή συνέχεια ἱερούργησε καί 

κήρυξε ἐπίκαιρα στόν πανηγυρίσαντα Ἱερό Ἐνοριακό 

Ναό Ἁγίου Γεωργίου πόλεως Σητείας. 

Τήν Παρασκευή 7/11, ἐν μέσῳ πολλῶν ῾Ιερέων 

καί πυκνοῦ ἐκκλησιάσματος, χοροστάτησε καί 

μίλησε ἐπίκαιρα κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ 

τῆς ἑορτῆς τῶν Ταξιαρχῶν Μιχαήλ καί Γαβριήλ 

καί πασῶν τῶν οὐρανίων δυνάμεων στόν πανηγυρίσαντα 

Ἱερό Ναό Μιχαήλ Ἀρχαγγέλου πόλεως 

Ἱεράπετρας. 

Τό Σάββατο 8/11 προέστη στήν ἐπίσημη ∆οξολογία 

τῆς ἑορτῆς γιά τούς προστάτες τῆς Πολεμικῆς 

Ἀεροπορίας, Παμμεγίστους Ταξιάρχες, πού ἐψάλη 

στόν Ἱ. Ναό Προφήτου Ἠλιού τοῦ 3ου Κ.Ε.Π. Ζήρου 

Σητείας καί τέλεσε τρισάγιο ὑπέρ ἀναπαύσεως τῶν 

πεσόντων πιλότων τῆς Πολεμικῆς Ἀεροπορίας. 

Τό ἑσπέρας, χοροστάτησε στόν Ἑσπερινό τῆς 

ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου Νεκταρίου καί μίλησε γιά τόν σύγχρονο 

ἅγιο τῆς Ἐκκλησίας στόν φερώνυμο Ναό τοῦ 

οἰκισμοῦ Ἀγκαθιᾶς, στό Παλαίκαστρο τοῦ ∆ήμου 

Ἰτάνου. 

Τήν Κυριακή 9/11 ἱερούργησε καί μίλησε ἐπίκαιρα 

στόν πανηγυρίσαντα Ἱερό Ναό Ἁγίου Νεκταρίου 

Ἀρμένων Σητείας. 

Τή ∆ευτέρα 10/11 χοροστάτησε καί κήρυξε τόν 

θεῖο λόγο στήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ τοῦ 

Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Μηνᾶ στόν φερώνυμο Ἱ. 

Ἐνοριακό Ναό Βαϊνᾶς. 

Τήν Τρίτη 11/11 ἔλαβε μέρος στήν πολυαρχιερατική 

Θ. Λειτουργία στόν πανηγυρίσαντα Ἱ. Μητροπολιτικό 

Ναό Ἁγίου Μηνᾶ Ἡρακλείου, προξέρχοντος 

τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ. Εἰρηναίου. 

Τήν Παρασκευή 14/11 μετεῖχε στήν τέταρτη συνεδρία 

τοῦ παγκρήτιου θεολογικοῦ συνεδρίου: 

«Παῦλος, ὁ Ἀπόστολος τῶν Ἐθνῶν» πού διοργάνωσε 

ἀπό 13 ἕως 15 Νοεμβρίου ἡ Ἱερά Ἐπαρχιακή 

Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης καί ὁ Παγκρήτιος 

Σύνδεσμος Θεολόγων στίς ἐγκαταστάσεις τοῦ Ι.Τ.Ε. 

Ἡρακλείου στά πλαίσια τοῦ ἑορτασμοῦ τοῦ 2008 ὡς 

ἔτους τοῦ Ἀποστόλου Παύλου καί παρακολούθησε 

τήν εἰσήγηση τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Περγάμου 

κ. Ἰωάννου (Ζηζιούλα) μέ θέμα: «ὁ Ἀπόστολος 

Παῦλος καί τό φυσικό περιβάλλον». 

Τήν Τρίτη 18/11 μετεῖχε στίς ἐργασίες τῆς τακτικῆς 

συνεδρίας τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου 

τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, ὑπό τήν προεδρία τοῦ 

Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ. Εἰρηναίου.


Τήν Τετάρτη 19/11 στόν Ἱερό Καθεδρικό Ναό 

Ἁγίας Φωτεινῆς Ἱεράπετρας τέλεσε τόν ἁγιασμό τῆς 

περιόδου 2008-2009 καί μίλησε κατάλληλα στούς 

σπουδαστές τῆς εἰδικότητας Ἐκκλησιαστική καί Πολιτιστική 

Κατάρτιση τοῦ Ι.Ε.Κ. Ἱεράπετρας καί 

στούς μαθητές τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς 

τῆς Ἱ. Μητροπόλεως. 

Τήν Παρασκευή 21/11, κατόπιν προσκλήσεως 

τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Κυδωνίας καί Ἀποκορώνου 

κ. ∆αμασκηνοῦ, ἔλαβε μέρος στήν πολυαρχιερατική 

Θεία Λειτουργία καί στή λιτάνευση τῆς ἱερᾶς 

εἰκόνος τῆς Θεοτόκου στόν πανηγυρίσαντα Ἱ. Μητροπολιτικό 

Ναό Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου πόλεως 

Χανίων, προεξάρχοντος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου 

Λάμπης, Σιβρύτου καί Σφακίων κ. Εἰρηναίου καί 

συλλειτουργούντων τῶν Σεβ. Μητροπολιτῶν Ἱεραπύτνης 

καί Σητείας κ. Εὐγενίου, Σισανίου καί Σιατίστης 

κ. Παύλου, Κισάμου καί Σελίνου κ. Ἀμφιλοχίου 

καί Κυδωνίας καί Ἀποκορώνου κ. ∆αμασκηνοῦ. 

Τήν Κυριακή 23/11 ἱερούργησε καί κήρυξε τόν 

θεῖο λόγο στόν Ἱερό Ναό Τιμίου Σταυροῦ Σφάκας 

Σητείας καί τέλεσε τό τεσσαρακονθήμερο μνημόσυνο 

τοῦ μακαριστοῦ Γεωργίου Ζερβάκη. 

Λαμπρή καί πάνδημη η πανήγυρη 

του ι. Καθεδρικου Ναου αγίας Αικατερίνης Σητείας 

Μέ τή συμμετοχή τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου 

Κρήτης κ. Εἰρηναίου καί ἄλλων Ἀρχιερέων τῆς 

νήσου ἀλλά καί μέ τήν παρουσία τῶν ἐκπροσώπων 

τῶν Ἀρχῶν τοῦ Νομοῦ Λασιθίου καί τοῦ 

Σητειακοῦ λαοῦ ἑορτάσθηκε τήν Τρίτη 25 Νοεμβρίου 

ἡ μνήμη τῆς Ἁγίας Αἰκατερίνης, πολιούχου 

καί προστάτιδος τῆς πόλεως τῆς Σητείας. 

Τήν παραμονή τῆς ἑορτῆς τελέσθηκε ὁ Μέγας 

πανηγυρικός Ἑσπερινός, στόν ὁποῖο χοροστάτησε 

καί κήρυξε κατάλληλα ὁ Σεβ. Μητροπολίτης 

Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, μέ τή συμμετοχή 

σύσσωμου τοῦ Ἱεροῦ Κλήρου καί πλήθους 

πιστῶν. 

Τήν κυριώνυμη ἡμέρα τελέσθηκε ἡ ἀκολουθία 

τοῦ Ὄρθρου, στήν ὁποία χοροστάτησε ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Κυδωνίας καί Ἀποκορώνου κ. ∆αμασκηνός καί 

ἀκολούθησε ἡ πολυαρχιερατική Θεία Λειτουργία, στήν ὁποία προεξῆρχε ὁ Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Εἰρηναῖος, 

συλλειτουργούντων τῶν Σεβ. Μητροπολιτῶν Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου, Κυδωνίας καί Ἀποκορώνου 

κ. ∆αμασκηνοῦ καί τοῦ Θεοφιλ. Ἐπισκόπου Κνωσοῦ κ. Εὐγενίου. 

Ὁ Σεβ. κ. Εὐγένιος καλωσόρισε τόν Προκαθήμενο τῆς ἐν Κρήτῃ Ἐκκλησίας Σεβ. κ. Εἰρηναῖο, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ 

τόν δεύτερο Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης πού ἐπισκέπτεται τή Σητεία, μετά τόν μακαριστό Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης 

κυρό Εὐγένιο (Ψαλλιδάκη) τό 1956, σημειώνοντας: «∆έν σᾶς κατέβαλε ὁ κόπος, οὔτε οἱ πολλές ὑποχρεώσεις, 

οὔτε ὁ μακρύς δρόμος, ἀλλά ἤλθατε νά δηλώσετε αὐτοπροσώπως τήν ἀγάπην σας καί τό ἐνδιαφέρον σας γιά 

ὅλη τήν Κρήτη καί γιά τήν ἀκριτική Μητρόπολή μας. Ἤλθατε σέ δύσκολες μέρες πού δοκιμάζεται ἡ χριστιανική


συνείδησή μας καί ἀποπροσανατολίζεται ὁ λαός 

μας ἀπ᾽ τίς παραδόσεις του, ἀπ᾽ τήν εὐλάβειά του 

στά ἱερά σεμνεῖα καί μνημεῖα τῆς τοπικῆς του 

Ἱστορίας». 

Σέ ἀνάμνηση τῆς ὑψηλῆς παρουσίας του ὁ Σεβ. 

κ. Εὐγένιος ἐπέδωσε στόν Σεβ. κ. Εἰρηναῖο ἕνα 

ἀρχιερατικό ἐγκόλπιο ἀπό τόν ἑορτασμό τῆς ἑκατόνταετηρίδας 

τοῦ Ἱ. Καθεδρ. Ναοῦ Ἁγ. Αἰκατερίνης 

Σητείας. 

Ἀκολούθησε ἡ λιτάνευση τῶν ἱερῶν λειψάνων 

καί τῆς ἱερῆς εἰκόνος τῆς Ἁγίας στούς κεντρικούς 

δρόμους τῆς πόλεως, μέ τή συνοδεία τιμητικοῦ 

ἁγήματος τῆς Πολεμικῆς Ἀεροπορίας ἀπό τό 3ο 

Κ.Ε.Π. Ζήρου καί ὑπό τούς ἤχους τῆς Φιλαρμονικῆς τοῦ ∆ήμου Σητείας. 

Τέλος τό μεσημέρι, τό Ἐκκλ. Συμβούλιο τῆς Ἐνορίας παρέθεσε γεῦμα πρός τιμήν τῶν τοπικῶν Ἀρχῶν σέ 

κεντρικό ξενοδοχεῖο τῆς πόλεως, κατά τή διάρκεια τοῦ ὁποίου ὁ Ὑφυπουργός Ἐθνικῆς Ἄμυνας κ. Ἰ. Πλακιωτάκης 

καί ὁ ∆ήμαρχος Σητείας κ. Ν. Κουρουπάκης ἐπέδωσαν στόν Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπο κ. Εἰρηναῖο τιμητικές 

πλακέτες, ἐνῶ ὁ Σητειακῆς καταγωγῆς ∆ιοικητής τοῦ Πεδίου Βολῆς Κρήτης Ταξίαρχος κ. ∆ερμιτζάκης 

ἐπέδωσε στόν Σεβ. Μητροπολίτη κ. Εὐγένιο καί τόν ∆ήμαρχο Σητείας τήν πλακέτα μέ τό ἔμβλημα τῆς Μονάδας 

του. 


Ἀπό τήν Τετάρτη 26/11 ἕως καί τήν Παρασκευή 28/11 μετεῖχε στίς ἐργασίες τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου 

ὑπό τήν προεδρία τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου. 

Τήν Κυριακή 30/11, ἑορτή τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέα καί Θρονική Ἑορτή τῆς Μητρός Ἐκκλησίας, συλλειτούργησε 

μέ τήν Α.Θ.Π. τόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαῖο καί ἄλλους Ἀρχιερεῖς στόν Πάνσεπτο Πατριαρχικό 

Ναό τοῦ Ἁγίου Γεωργίου. 

Τήν Παρασκευή 5/12 μετεῖχε στήν ἐξόδιο ἀκολουθία 

τοῦ μακαριστοῦ Κωνσταντίνου Τριανταφυλλάκη 

πού τελέσθηκε στόν Ἱερό Ναό Μεταμορφώσεως 

Σωτῆρος Κάτω Ἀσιτῶν Ἡρακλείου. 

Τό ἀπόγευμα τῆς ἴδιας ἡμέρας χοροστάτησε καί 

κήρυξε κατάλληλα στήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ 

στόν πανηγυρίσαντα Ἱ. Ναό Ἁγίου Νικολάου Κάτω 

Μερᾶς Ἱεράπερας. 

Tό Σάββατο 6/12 ἱερούργησε καί μίλησε ἐπίκαιρα 

στόν πανηγυρίσαντα Ἱ. Ἐνοριακό Ναό Ἁγίου 

Νικολάου Παπαγιαννάδων Σητείας. 

Τήν Κυριακή 7/12 ἱερούργησε, κήρυξε τόν θεῖο 

λόγο καί τέλεσε τό τεσσαρακονθήμερο μνημόσυνο 

τοῦ μακαριστοῦ Στυλιανοῦ Μπαχλιτζανάκη 

στόν Ἱερό Ἐνοριακό Ναό Ἁγίου Νικολάου Παχείας 

Ἄμμου Ἱεράπετρας. 

Τή ∆ευτέρα 8/12 δέχθηκε τόν Πανοσιολογιώτατο 

Καθηγούμενο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Σίμωνος Πέτρας 

τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἀρχιμ. Ἑλισσαῖο. 

Τό μεσημέρι τῆς ἴδιας ἡμέρας προέστη στίς ἐξόδιες 

ἀκολουθίες τῆς μακαριστῆς Μαρίας Κανάρη, 

μητέρας τῶν Ἱερέων π. Γεωργίου καί π. Ἀντωνίου 

Κανάρη, καί τοῦ μακαριστοῦ Νικολάου Λιναρδάκη, 

διοικητικοῦ ὑπαλλήλου τοῦ Νοσοκομείου Ἱερά-


πετρας, στόν Ἱερό Ναό Παναγίας Ἐλεούσης Ἱεραπέτρας. 

Τήν Τρίτη 9/12, ἑορτή τῆς συλλήψεως τῆς 

Ἁγίας Ἄννης ἱερούργησε καί κήρυξε τόν θεῖο λόγο 

στόν φερώνυμο Ἱ. Ἐνοριακό Ναό Ἁγίας Ἄννης Πισκοκεφάλου 

Σητείας. 

Τό Σάββατο 13/12, μνήμη τοῦ Ἁγίου Μάρτυρος 

Εὐγενίου καί τῶν τεσσάρων Συμμαρτύρων του, 

ἔλαβε μέρος στήν πολυαρχιερατική Θ. Λειτουργία 

στόν Ἱ. Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ Ἁγίου Μηνᾶ Ἡρακλείου 

καί στό μνημόσυνο γιά τή συμπλήρωση 30 

χρόνων ἀπό τήν κοίμηση τοῦ μακαριστοῦ Ἀρχιεπισκόπου 

Κρήτης κυροῦ Εὐγενίου Ψαλλιδάκη, 

προεξάρχοντος τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ. Εἰρηναίου. Ἀπό σεβασμό στή μνήμη τοῦ μακαριστοῦ Πρωθιεράρχου 

καί Γέροντος του δέν ἑόρτασε τά ὀνομαστήριά του. 

Μνημόσυνο γιά τόν μακαριστό Μητροπολίτη 

Φιλόθεο Βουζουνεράκη 

Μέ ἀφορμή τή συμπλήρωση δεκαπέντε χρόνων 

ἀπό τήν εἰς Κυριον ἐκδημία τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου 

κυροῦ Φιλοθέου Βουζουνεράκη ἡ Ἱερά 

Μητρόπολη Ἱεραπύτνης καί Σητείας τέλεσε τήν Κυριακή 

14 ∆εκεμβρίου Ἀρχιερατικό μνημόσυνο 

στόν Ἱερό Καθεδρικό Ναό Ἁγίας Φωτεινῆς Ἱεράπετρας 

γιά τήν ἀνάπαυση τῆς ψυχῆς του. 

Στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου χοροστάτησε ὁ 

Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. 

Εὐγένιος καί ἀκολούθησε ἡ Θεία Λειτουργία, κατά 

τήν ὁποία συλλειτούργησαν ὁ Σεβ. Μητροπολίτης 

κ. Εὐγένιος μέ τόν Σεβ. Μητροπολίτη Ἀρκαλοχωρίου, 

Καστελλίου καί Βιάννου κ. Ἀνδρέα, ἐνῶ 

ἔλαβαν μέρος κληρικοί τῆς Ἱ. Μητροπόλεως. Γιά 

τήν προσωπικότητα, τή ζωή καί τή δράση τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου μίλησε συνοπτικά ὁ φιλόλογος καί τέως 

Λυκειάρχης κ. ∆ημήτριος Παπαδάκης, ὁ ὁποῖος μέ γλαφυρότητα καί εὔγλωττο τρόπο φώτισε ἄγνωστες πτυχές τοῦ 

χαρακτήρα τοῦ ἀειμνήστου Ἀρχιερέως καί σημαντικά γεγονότα ἀπό τήν ἀρχιερατική διακονία του ἕως τίς 16 ∆εκεμβρίου 

1993, ὁπότε ἀπροσδόκητα κατέλειπε τά ἐγκόσμια. Ὁ κ. Παπαδάκης ἀναφέρθηκε στά χαρίσματα καί στούς 

σημαντικότερους σταθμούς τῆς ἀρχιερατικής διακονίας τοῦ ἀοιδίμου Ἐπισκόπου, ἐνῶ δέν παρέλειψε νά τονίσει, 

ὅτι ὁ ἀείμνηστος Φιλόθεος Βουζουνεράκης ὑπήρξε γνήσιο τέκνο τῆς Μητέρας Ἁγίας Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας 

τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἀφοῦ σπούδασε στή Θεολογική Σχολή τῆς Χάλκης. 

Ὁ Σεβ. κ. Εὐγένιος εὐχαρίστησε τόν Σεβ. Μητροπολίτη Ἀρκαλοχωρίου, Καστελλίου καί Βιάννου κ. Ἀνδρέα γιά 

τήν τιμητική συμμετοχή του, καθώς καί τόν ὁμιλητή κ. ∆ημ. Παπαδάκη γιά τή βιωματική καί συγκινητική παρουσίαση 

τοῦ πολισχυδοῦς ἔργου καί τῆς προσφορᾶς τοῦ ἀειμνήστου Προκατόχου του, ὁ ὁποῖος «καλλιέργησε τήν κλίση 

τοῦ Θεοῦ καί ἀνεδείχθη στό ὕψιστο ὑπούργημα τῆς Ἀρχιερωσύνης». 

Ὁ Σεβ. κ. Ἀνδρέας σημείωσε ὅτι μέ τό σημερινό Ἀρχιερατικό μνημόσυνο τιμᾶται ἕνας μεγάλος Ἱεράρχης πού ἐποίμανε 

περίπου 33 χρόνια τή θεόσωστο Μητρόπολη Ἱεραπύτνης καί Σητείας καί εὐχήθηκε ἔτη πλεῖστα καί καρποφόρα 

στόν Σεβ. Μητροπολίτη κ. Εὐγένιο, ὁ ὁποῖος δέν ἑόρτασε τά σεπτά ὀνομαστήριά του τήν προηγούμενη ἡμέρα, 

γιά νά τιμηθεῖ κατάλληλα ἡ μνήμη τοῦ ἀοιδίμου προκατόχου του. 

Ἀκολούθησε μικρή δεξίωση στήν παρακείμενη αἴθουσα τοῦ πρώην οἰκοτροφείου. Τή μνήμη τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου 

κυροῦ Φιλοθέου Βουζουνεράκη τίμησαν μέ τήν παρουσία τους ἐκτός ἀπό τούς συγγενεῖς του, ὁ Νομάρχης 

Λασιθίου κ. Ἰωσήφ Ἀναστασάκης, ὁ ∆ήμαρχος Ἱεράπετρας κ. Ἐμμ. Μαστοράκης καί μέλη τοῦ ∆ημοτικοῦ 

Συμβουλίου, μεταξύ τῶν ὁποίων ὁ πρώην ∆ήμαρχος κ. Ν. Χριστοφακάκης, ὁ Πρόεδρος τοῦ Νοσοκομείου κ. Ν. Παπαβασιλείου, 

Νομαρχιακοί Σύμβουλοι, οἱ Πολιτευτές Λασιθίου κ. Ἰ. Πευκιανάκης καί Ἡρακλείου κ. Ἀντ. Βγόντζας 

καί πλῆθος πιστῶν.



Τήν Τρίτη 16/12 παρέστη στήν ἐκδήλωση ἀπονομῆς 

τῶν πτυχίων στούς ἀποφοίτους τῆς Ἀνωτάτης 

Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Ἡρακλείου 

Κρήτης. 

Τήν Κυριακή 21/12 ἱερούργησε καί κήρυξε τόν 

θεῖο λόγο στόν Ἱ. Ναό Παναγίας Ἐλεούσας Ἱεράπετρας 

καί τέλεσε τό 40ήμερο μνημόσυνο τοῦ μακαριστοῦ 

∆ημητρίου Ἀϊβαλιωτάκη. 

Τό ἑσπέρας τῆς ἴδιας ἡμέρας παρέστη τήν ἐκδήλωση 

τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς Σητείας 

στόν κατάμεστο ἀπό ἀκροατές Ἱερό Ἐνοριακό 

Ναό Ἁγίου Γεωργίου πόλεως Σητείας. Ἡ ἐκδήλωση 

περιελάμβανε ἀπόδοση ὕμνων τοῦ ἁγίου ∆ωδεκαημέρου, 

ἀνάγνωση κειμένων τοῦ π. Ἰουστίνου 

Πόποβιτις καί τέλος τά παραδοσιακά κάλαντα. Ὁ 

Σεβ. κ. Εὐγένιος συνεχάρη τόν ὑπεύθυνο καθηγητή 

Αἰδεσιμολ. Πρωτ. Νικόλαο Ἀλεξάκη καί τούς μαθητές 

τῆς Σχολῆς καί εὐχήθηκε σέ ὅλους καλό ἅγιο 

∆ωδεκαήμερο. 

Τή ∆ευτέρα 22/12 δέχθηκε τούς μαθητές τοῦ 

∆ημοτικοῦ Σχολείου Μύρτου Ἱεράπετρας, τούς 

ὁποίους συνόδευαν ἡ ∆ιευθύντρια κ. Μαρία Χατζάκη, 

οἱ λοιποί ∆ιδάσκαλοι τοῦ Σχολείου καί ὁ 

Ἐφημέριος τῆς Ἐνορίας Αἰδ. π. Ἰωάννης Τράκος, 

οἱ ὁποῖοι ἔψαλαν τά κάλαντα τῶν Χριστουγέννων 

καί ἐπίκαιρα τραγούδια. Τήν ἑπόμενη ἡμέρα δέχθηκε 

μαθητές τοῦ Ἐπαγγελματικοῦ Λυκείου 

(ΕΠΑ.Λ.) Ἱεράπετρας, οἱ ὁποῖοι συνοδευόμενοι 

ἀπό τόν ∆ιευθυντή κ. Χαρ. Πουλῆ καί τόν θεολόγο 

καθηγητή κ. ∆ημ. Χοϊλοῦ ἔψαλλαν τά παραδοσιακά 

κάλαντα καί ὕμνους τῶν Χριστουγέννων. 

Τήν Τρίτη 23/12, μνήμη τῶν Ἁγίων ∆έκα, 

ἱερούργησε καί μίλησε ἐπίκαιρα γιά τούς Κρῆτες 

Μάρτυρες κατά τόν διωγμό τοῦ ∆εκίου, στόν πανηγυρίσαντα 

Ἱ. Ν. Ἁγίων ∆έκα Γδοχίων Ἱεράπετρας. 

Τήν Τετάρτη 24/12 χοροστάτησε στήν ἀκολουθία 

τοῦ Ὄρθρου, τῶν Μεγάλων Ὡρῶν, τοῦ 

Ἑσπερινοῦ τῶν Χριστουγέννων καί τῆς Θείας Λειτουργίας 

τοῦ Μεγάλου Βασιλείου στόν Ἱ. Καθεδρικό 

Ναό Ἁγίας Φωτεινῆς Ἱεράπετρας. Στή συνέχεια δέχθηκε 

στό γραφεῖο του ὁμίλους παιδῶν πού ἔψαλαν 

τά κάλαντα τῶν Χριστουγέννων καί τό βράδυ τή 

Φιλαρμονική τοῦ ∆ήμου Ἱεράπετρας. 

Τήν Πέμπτη 25 ∆εκεμβρίου, ἑορτή τῆς κατά σάρκαν 

Γεννήσεως τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, ἱερούργησε 

στόν Ἱ. Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου Γεωργίου Ἱεράπετρας, 

ἐνῶ ἀναγνώσθηκε καί ἡ ποιμαντορική 

ἐγκύκλιος τοῦ Σεβ., πού διαβάσθηκε στίς Ἱ. Μονές 

καί τούς Ἐνοριακούς Ναούς τῆς Ἱ. Μητροπόλεως.


Τήν Παρασκευή 26/12 προέστη στόν Ἱερό Ναό 

Τιμίου Σταυροῦ Ἱεράπετρας τῆς ἐξοδίου Ἀκολουθίας 

τῆς μακαριστῆς Χρυσάνθης Τζανάκη. 

Τό ἑσπέρας τῆς Παρασκευῆς 26/12 χοροστάτησε 

στήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου 

Πρωτομάρτυρος καί Ἀρχιδιακόνου Στεφάνου 

στόν φερώνυμο Ἱ. Ἐνοριακό Ναό Συκιᾶς Σητείας. 

Τήν Κυριακή μετά τήν Χριστοῦ Γέννησιν, 28 

∆εκεμβρίου 2008, ἱερούργησε στόν Ἱερό Ναό Εὐαγγελισμοῦ 

τῆς Θεοτόκου πόλεως Σητείας καί προεξῆρχε 

τῆς ἀρχαιοπρεποῦς Θείας Λειτουργίας τοῦ 

Ἁγίου ἈποστόλουἸακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, ἐνῶ 

ἀνεγνώσθη καί ἡ «Πατριαρχική Ἀπόδειξις ἐπί τοῖς 

Χριστουγέννοις» τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου. 

Χειροτονία ιερομοναχου 

στήν ιερά Μονή Φανερωμένης ιεράπετρας 

Τήν Παρασκευή 26 ∆εκεμβρίου, ἑορτή τῆς Συνάξεως 

τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης 

Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος 

χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί 

στή συνέχεια, περιστοιχούμενος ἀπό πολλούς 

Ἐφημερίους, τέλεσε τή Θεία Λειτουργία στό 

Καθολικό τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Παναγίας Φανερωμένης 

Ἱεράπετρας. Κατά τή διάρκεια τῆς Θ. Λειτουργίας 

ὁ Σεβ. χειροτόνησε σέ Πρεσβύτερο 

τόν Ἱερολογιώτατο ∆ιάκονο π. Φιλάρετο Ζαχαριουδάκη, 

ἀδελφό τῆς Ἱερᾶς Μονῆς. 

Μέ πατρικά λόγια ὑποδέχθηκε τό νέο ὑπηρέτη 

τοῦ Ἱεροῦ Θυσιαστηρίου στόν δεύτερο βαθμό 

τῆς Ἱερωσύνης, τονίζοντας ὅτι: «Ἡ εἴσοδος στήν Ἱερωσύνη εἶναι καθαρά κλήση Θεοῦ καί μόνον. Ὁ διάκονος 

καί Πρεσβύτερος δέν εἶναι μόνο λειτουργικά πρόσωπα γιά νά ἐπιτελοῦν τά ἱερά Μυστήρια, ἀλλά εἶναι 

πνευματικοί ἰατροί, πού βοηθοῦν τό λαό νά πιστεύει σωστά, νά καθαρίζεται σωστά, νά ἁγιάζεται σωστά γιά 

νά προχωρεῖ στή θεραπεία καί ὑγεία, πού εἶναι ἡ θεοκοινωνία. Χωρίς θεραπεία καί χωρίς ψυχική ὑγεία δέν 

μπορεῖ νά φθάσει ὁ ἄνθρωπος νά δεῖ τόν Θεό, νά γίνει φῶς γιά νά δώσει φῶς καί ζωή. 

Αὐτή εἶναι ἡ ἱερά παρακαταθήκη, πού θά λάβεις σέ λίγο. ∆έν εἶναι μόνο ἡ ἀποστολική παράδοση καί ἀποστολική 

διαδοχή σέ μιά ἁλυσίδα χειροτονιῶν, πού μέρος τώρα εἶσαι κι ἐσύ, ἀλλά ἡ διαδοχή τῆς θείας Χάριτος. 

Παραλαμβάνεις τόν Ἰησοῦ Χριστόν καί ὁλόκληρη τή ζωή τῆς Ἐκκλησίας. Παραλαμβάνεις τή γραπτή καί 

προφορική ἱερά Παράδοση, πού ἀπό γενιά σέ γενιά μεταδίδει τή θεραπεία τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων μέ 

τό φωτισμό καί τή θέωση, πού δέν εἶναι ἄλλη ἀπ᾽ τή χάρη τῆς Ἱερωσύνης. Μέ τή θεραπευτική αὐτή ἀγωγή, 

μέ τά ἁπλά μέσα τοῦ ἁγιασμοῦ καί τῆς θέωσης, μέ τήν Ἱερωσύνη καί τά ἱερά Μυστήρια, ἄντεξε ἡ Ἐκκλησία 

μας στά σκληρά χρόνια τῆς Ἀραβοκρατίας, Φραγκοκρατίας, Τουρκοκρατίας κι ἔδωσε φωτισμένους καί ἡγιασμένους 

κληρικούς. Αὐτή λοιπόν ‘‘τήν παρακαταθήκην φύλαξον’’, παραγγέλει ὁ Ἀπ. Παῦλος: ‘‘διά Πνεύματος 

Ἁγίου τοῦ ἐνοικοῦντος ἐν ἡμῖν’’ (Β´ Τιμ. 1,14). 

Γιά νά ἐνοικεῖ ὅμως μέσα μας τό Ἅγιον Πνεῦμα, γιά νά ζοῦμε τήν εὐώδη καί δροσιστική Χάρη του πρέπει 

ὁ Ἱερεύς νά συγκεντρώνει τά ἀπαραίτητα προσόντα τῆς πνευματικῆς ἐγρήγορσης καί νήψης, τῆς μετάνοιας 

καί τῆς ταπείνωσης, τήν ὁποία ὁ ἅγ. Ἰσαάκ ὁ Σύρος τήν ὀνομάζει στολή τῆς θεότητος, δεδομένου ὅτι ὁ 

ἴδιος ὁ Ἰ. Χριστός ἐταπείνωσεν ἑαυτόν καί ἔγινε ἄνθρωπος».

Τό ἐγκόλπιο Ἡμερολόγιο 

Ἀφιερωμένο στήν ἱστορική Ἱερά Μονή 

τῶν Καρκασίων καί στίς ἄλλες Μονές 

τῆς Ἀνατολῆς Ἱεράπετρας. 

Τό ἐγκόλπιο ἡμερολόγιο ἐκδίδεται γιά 15η συνεχή χρονιά μέ τήν 

πρόνοια τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ.κ. 

Εὐγενίου. Στό φετεινό Ἡμερολόγιο, πού ἐπιμελήθηκε ὁ Πανοσιολ. 

Πρωτοσύγκελλος τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Ἀρχιμ. Κύριλλος ∆ιαμαντάκης, 

περιλαμβάνονται κείμενα τοῦ συνταξιούχου Ἐκπαιδευτικοῦ 

κ. Ἐμμ. Ἰωάν. Φαρσάρη γιά τήν ἱστορική πορεία, τήν περιγραφή 

καί τίς λαογραφικές παραδόσεις πού σχετίζονται μέ τήν πάλαι ποτέ 

διαλάμψασα Ἱερά Μονή Καρκασίων Ἀνατολῆς, μέ τήν ὁποία συνδέθηκε 

ἄρρηκτα ὁ σπουδαῖος ἀντιρρητικός θεολόγος Ἱερομόναχος 

Νεῖλος ∆αμιλᾶς, καί μέ τίς ἄλλες Ἱερές Μονές τῆς Ἀνατολῆς. Ἐπιπλέον 

παρέχονται χρήσιμες πληροφορίες γιά τούς ἱστορικούς 

σταθμούς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης, τή διοικητική διάρθρωση τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας μέ τούς Ἐφημερίους, 

τίς Ἐνορίες, τίς Ἱ. Μονές καί τά προσκυνήματα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως, καί βέβαια ἀναλυτικό ἡμερολόγιο 

μέ τό ἑορτολόγιο καί τό κρητικό ἁγιολόγιο, καθώς καί ὁδηγίες γιά τήν τέλεση τῶν μυστηρίων καί γιά τίς 

διατεταγμένες νηστεῖες. Τό καλαίσθητο ἡμερολόγιο τοῦ 2009 μποροῦν νά προμηθευτοῦν οἱ ἐνδιαφερόμενοι 

ἀπό τούς Ἐνοριακούς Ναούς, τίς Ἱερές Μονές, καθώς καί τό Βιβλιοπωλεῖο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης 

καί Σητείας, στήν Ἱεράπετρα. 

Ἀποπερατώνεται τό Κέντρο Πολιτιστικῆς 

καί Κοινωνικῆς Μέριμνας Ἱεράπετρας 

Στό τελικό στάδιο ἀποπεράτωσης 

βρίσκεται πλέον 

τό Κέντρο Πολιτιστικῆς 

καί Κοινωνικῆς Μέριμνας 

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως 

Ἱεραπύτνης καί Σητείας, τό 

ὁποῖο προορίζεται γιά νά 

φιλοξενήσει τήν πολιτιστική, 

κατηχητική καί φιλανθρωπική 

δραστηριότητα 

τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας. 

Πρόκειται γιά ἕνα ὑπερσύγχρονο 

κτίριο 2.100 τ.μ. 

πού δεσπόζει στήν ἀνατολική 

πλευρά τῆς πόλεως 

τῆς Ἱεράπετρας, στόν 

αὔλειο χῶρο τῆς Ἱ. Μητροπόλεως, 

τό ὁποῖο θά στεγάσει τό Συσσίτιο γερόντων καί ἀπόρων, τή Σχολή Βυζαντινῆς Μουσικῆς, τή Σχολή 

Ἁγιογραφίας, Συνάξεις Νέων, καθώς καί ἄλλες ἐκκλησιαστικές δράσεις, ὅπως αἴθουσα διαλέξεων, τραπεζαρία, 

βιβλιοθήκη, ὑπολογιστές καί ξενῶνες φιλοξενίας. Ἀξιοσημείωτο εἶναι τό γεγονός ὅτι τό νεόδμητο 

κτίριο, πού ἀποτελεῖ ἕνα κόσμημα γιά τόν τόπο, ἀνεγέρθηκε χωρίς καμιά κρατική ἀρωγή, ἀλλά μόνον 

μέ τή συνδρομή τῶν Ἱερῶν Μονῶν, τῶν Ἐνοριῶν καί τῶν εὐσεβῶν κατοίκων τῆς Μητροπολιτικῆς περιφερείας 

Ἱεραπύτνης καί Σητείας.

ΠΛΗΡΩΜΕΝΟ 

ΤΕΛΟΣ 

Ταχ. Γραφεῖο 

ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ 

Ἀριθμός Ἄδειας: 5 

ISSN -

agkyra_47-2008

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?