Listopad 2007 - Farmacja i Ja

Fot. P. Kucia, East News; zdjęcie na okładce: Zoom 

FARMACJA I JA MIESIĘCZNIK DLA FARMACEUTÓW NR 11 (LISTOPAD) 2007 R. 

Drodzy 

Czytelnicy! 

Od trzech lat w „Farmacji i ja” piszemy 

o Was, dla Was, jesteśmy blisko Waszych 

spraw. 

Trzy lata razem! Z tej okazji mamy dla 

Państwa dziesięć płyt z autografem 

Piotra Rubika. I sto biletów na jego 

koncert! Tyle liczby – warte przytoczenia 

z okazji naszego jubileuszu. 

W tym numerze swoją uwagę 

skierowaliśmy na Wschód. Czy wiecie 

Państwo, w jaki fascynujący sposób 

funkcjonują apteki w Chinach? Można 

w nich nie tylko otrzymać potrzebne leki 

i uzyskać poradę dotyczącą 

farmaceutyków, ale także położyć się do 

łóżka – jak w szpitalu! Czy zdają sobie 

Państwo sprawę, że dieta współczesnych 

Japończyków wcale nie jest już 

synonimem zdrowia i długowieczności, 

a narodowym problemem tego kraju 

staje się otyłość i związane z nią 

choroby? Czy macie świadomość, ile 

egzotycznych roślin jest składnikiem 

używanych przez nas na co dzień 

kosmetyków? Albo co po godzinach 

czytają Państwa koledzy po fachu? 

I praktyka: jak uzyskać korzystny 

leasing? Jak poznać tajniki 

komponowania asortymentu w aptece? 

Jak reagować na konfliktową sytuację 

dotyczącą cen farmaceutyków 

– w jednych placówkach objętych 

promocją, a w innych nie? A także – jak 

zlikwidować nieznośny ból pleców, który 

towarzyszy nam po kilku godzinach 

stania za pierwszym stołem. 

Spis treści 

FAKTY 

4 Rośnie liczba zachorowań 

na grypę 

5 Najpierw profilaktyka 

5 W listopadzie w TV 

6 Targi farmaceutyczne 

CPhL WORLDWIDE 

6 Wybrano najlepsze przedszkole 

7 Suplementy diety 

a uregulowania prawne 

8 Prawo i farmacja 

Nowelizacja ustawy zdrowotnej 

Lobby aptekarzy 

Leki inne niż na recepcie 

10 Zarządzanie 

Asortyment podstawą sukcesu 

12 Finanse w praktyce 

W ratach i z odpisem 

14 Marketing 

Usługi w aptece 

16 Apteki świata 

Chiny: Najważniejszy jest 

szacunek 

20 Akademia Farmaceuty 

Spór o cenę leku 

MEDYCYNA 

22 W trosce o bezpieczeństwo 

pacjenta 

Poznaj swojego pacjenta... 

z cukrzycą 

24 Pulmonologia 

Zapalenie oskrzeli 

26 Obserwatorium gastrologiczne 

Dolegliwości 

po cholecystektomii 

28 Alergia pokarmowa 

Nadwrażliwi na jedzenie 

30 Odkrycia 

Zdrowie z mórz i oceanów 

31 Odkrycia 

Cholesterol pod kontrolą 

32 Zaburzenia odżywiania 

Chorzy na niejedzenie 

34 Znane rośliny, nieznane 

możliwości 

Żurawina na leczniczej 

ścieżce 

MENEDŻER APTEKI LIFESTYLE 

36 Rozmowa 

Piotr Rubik: 

Muzyka czyni cuda 

38 Psychologia 

Wszystko na (w) jej głowie 

40 Dieta 

Dieta made in Japan 

42 Uroda 

Zimowy salon piękności 

42 Uroda 

O egzotyce w kosmetyce 

46 Fitness 

Ćwiczenia dla kobiety 

ciężko pracującej 

PO GODZINACH 

50 Książki 

Czytadło na nocny dyżur 

52 Od alchemii do farmacji 

W proch się obrócisz? 

54 Powieść 

Apteka z ogrodem (rozdz. 3) 

56 Szkoła języka 

English in a pill (lesson 2) 

57 Krzyżówka 

58 Humor 

Listopad 2007 Farmacja i ja 

3

FAKTY 

100 biletów na 

Farmacja i ja” ma już trzy lata. Z okazji jubileuszu mamy dla Państwa 

niepowtarzalne nagrody. Są to bilety na wielkie widowisko, 

koncert Piotra Rubika – „Oratorium dla Miasta i Świata Habitat”. 

Półtoragodzinny koncert odbędzie się 9 grudnia 2007 r. w Gorzowie, 

w hali targowej przy ul. Przemysłowej. 

Pytanie konkursowe 

Czy ostatnia płyta Piotra Rubika nosi nazwę „Tu es Petrus”? 

A) Tak B) Nie 

Odpowiedzi prosimy przesyłać SMS-em pod numer 7238. Należy wpisać w treści FIJ.RU.A lub FIJ.RU.B. 

Koszt SMS-a wynosi 2 zł + VAT (2,44 zł). Na odpowiedzi czekamy do 20 listopada br. 

100 pierwszych Czyteników, którzy przyślą SMS-em prawidłową odpowiedź, 

otrzyma bilet na koncert Piotra Rubika w Gorzowie. 

Rośnie liczba zachorowań na grypę 

Dla przedstawicieli Centrum Informacji 

o Przeziębieniu i Grypie 

podstawą do postawienia takiej 

hipotezy są dane epidemiologiczne. Na 

ich podstawie opracowywane są raporty 

porównawcze z kilku lat. 

Krótka historia grypy 

Grypa towarzyszy ludzkości od stuleci. 

Pierwszy opis choroby o podobnym 

obrazie klinicznym stworzył już Hipokrates 

w 412 r. p.n.e. W samym XX 

wieku wydarzyło się kilka pandemii 

grypy. Wśród nich najstraszliwsza 

– „grypa hiszpanka” z 1918 r. Kosztowała 

ona życie ponad 20 milionów 

ludzi na całym świecie. Najprawdopodobniej 

wywołał ją wirus typu A, 

podtypu H5N1, który zresztą zagraża 

ludzkości do dziś. 

4 Farmacja i ja Listopad 2007 

Na dobre wkroczyliśmy w sezon 

zwiększonej zachorowalności. W najbliższych 

miesiącach liczba chorujących osób będzie 

prawdopodobnie wzrastać. 

Wrzesień 2007 r. przyniósł ogółem 4155 

przypadków zachorowań lub podejrzeń 

zachorowań na grypę. Niestety dane te, mimo 

że jeszcze nie są alarmujące, to pokazują 

tendencję zwyżkową – w ubiegłym roku o tej 

samej porze chorowało 3231 Polaków. 

Pierwsze dwa tygodnie października przyniosły 

ogółem 8155 przypadków zachorowań 

lub podejrzeń zachorowań na grypę. W ubiegłym 

roku w porównywalnym okresie chorowało 

4339 Polaków, więc odnotowaliśmy 

blisko 50-procentowy wzrost. 

Największą liczbę zachorowań i podejrzeń 

zachorowań na grypę w dwóch pierwszych 

tygodniach października odnotowano 

w województwach: 

• mazowieckim: 3881 zachorowań (1378 

w 2006 r.), 

• łódzkim: 1358 zachorowań (1146 w ub.r.), 

• opolskie: 580 zachorowań (136 w ub.r.). 

01-07.10 08-15.10 01-15.10 

2007 2007 2007 

POLSKA 2615 5540 8155 

dolnośląskie 135 199 334 

kujawsko- 

-pomorskie 

27 39 66 

lubelskie 19 23 42 

lubuskie – – 0 

łódzkie 578 780 1358 

małopolskie 139 349 488 

mazowieckie 842 3039 3881 

opolskie 250 330 580 

podkarpackie 8 5 13 

podlaskie 1 13 14 

pomorskie 25 46 71 

śląskie 174 314 488 

świętokrzyskie 13 1 14 

warmińsko- 

-mazurskie 

98 84 182 

wielkopolskie 94 147 241 

zachodniopomorskie 

212 171 383 

Na podstawie danych PZH: www.pzh.gov.pl 

Województwa, które wykazały najmniejszy 

przyrost w liczbie zachorowań na grypę: 

• lubuskie: 0 zachorowań (14 zachorowań 

w ub.r.), 

• podkarpackie: 13 zachorowań (5 zachorowań 

w ub.r.), 

• podlaskie: 14 zachorowań (1 zachorowanie 

w ub.r.), 

• świętokrzyskie: 14 zachorowań (6 zachorowań 

w ub.r.).

Fot. Forum 

Kampania „Zdrowe Zatoki” prowadzona jest pod patronatem 

Rozpoczęła się kolejna edycja ogólnopolskiej 

kampanii edukacyjnej „Zdrowe Zatoki”. 

W ramach akcji w wybranych miastach Polski 

zostaną przeprowadzone bezpłatne przesiewowe 

badania termowizyjne umożliwiające wstępną 

diagnozę stanu zatok. 

Bezpłatne badania termowizyjne 

po raz pierwszy były prowadzone 

w ramach kampanii „Zdrowe Zatoki” 

w ubiegłym roku. Skorzystało 

z nich blisko 14 tys. osób. Ze względu 

na ogromne zainteresowanie i potrzebę 

działań edukacyjnych organizatorzy 

kampanii podjęli decyzję o kontynuacji 

akcji także w obecnym sezonie jesienno- 

-zimowym. 

PROBLEM MILIONÓW 

Jak wykazały badania PBS, ponad 4,5 mln 

dorosłych Polaków cierpi na zapalenie 

zatok i towarzyszące mu bóle. Niestety, 

tylko połowa z nich ma świadomość 

swojego schorzenia. Niewielu pacjentów 

rozumie także, że nieleczone lub 

nieprawidłowo leczone schorzenie może 

doprowadzić do poważnych chorób, m.in. 

zapalenia opon mózgowych, pozagałko- 

W LISTOPADZIE W TV 

• Vigor Complete, 

• Ibuprom Max, 

• Ibuprom 50 tabletek, 

• Ibuprom Zatoki 

• Acatar Acti Tabs, 

Ból głowy 

czy zatok? 

wego zapalenia nerwu wzrokowego czy 

ropnia mózgu. 

SZYBKO I BEZBOLEŚNIE 

Badanie termowizyjne polega na ocenie 

różnic temperatur pomiędzy tkanką zdrową 

a zmienioną chorobowo. 

– Badanie termowizyjne ma dwie podstawowe 

zalety. Pierwsza z nich to nieinwazyjność, 

co oznacza, że przebiega 

ono bezdotykowo, nie sprawia bólu ani 

jakichkolwiek nieprzyjemnych doznań. 

Kolejna, nie mniej ważna cecha tego badania 

to możliwość archiwizacji danych, 

co pozwala na kontrolowanie przebiegu 

choroby – wyjaśnia prof. dr hab. n. med. 

Anna Jung, prezydent Europejskiego Towarzystwa 

Termologicznego oraz prezes 

Polskiego Towarzystwa Diagnostyki Termograficznej 

w Medycynie. 

Farmaceuto, w związku z emisją reklam w TV, przygotuj się na zwiększone 

zainteresowanie pacjentów tymi produktami: 

• Gripex HotActive, 

• Gripex Max, 

• Xenna Extra, 

• Verdina Fix, 

• Herbitussin, 

• Apap, 

• Apap Noc, 

• Apap Extra. 


FAKTY 

KOLEJNE MIASTA 

W większości miast, gdzie trwa kampania, 

bezpłatne badania termowizyjne zostaną 

zorganizowane po raz pierwszy. Jesienią 

i zimą obejmą one kolejne miasta: Warszawę, 

Kraków, Toruń, Białystok, Lublin 

oraz Rzeszów. 

Jednocześnie na stronie www.zdrowezatoki.pl 

będzie się odbywać głosowanie 

mające na celu wyłonienie kolejnych czterech 

miast, w których badania zostaną 

zorganizowane wiosną 2008 r. 

NOWY PORADNIK 

W ramach nowej edycji kampanii wydano 

także nowy poradnik, autorstwa 

prof. dr. hab. n. med. Dariusza Jurkiewicza, 

pt. „Ból głowy czy ból zatok?”. Jest to 

kompendium wiedzy na tematy związane 

ze schorzeniem zatok przynosowych. 

5

FAKTY 

Targi farmaceutyczne 

CPhI WORLDWIDE 

Targi farmaceutyczne CPhI Worldwide to wielkie 

wydarzenie w świecie farmacji. W tegorocznym 

spotkaniu wzięła udział także US Pharmacia. 

Targi CPhI to największe w tej branży 

spotkanie firm i osób zaangażowanych 

w biznes farmaceutyczny. Uczestniczenie 

w nich w charakterze wystawcy czy 

wizytującego to właściwie obowiązek dla 

każdej firmy, która chce liczyć się w biznesie 

farmaceutycznym, zwłaszcza korporacji 

myślących o ciągłym rozwoju. 

Mają tu stoiska przedsiębiorstwa produkujące 

substancje czynne, substancje 

pośrednie, gotowe produkty, firmy R&D 

tworzące dossier produktów oraz podmioty 

specjalizujące się w rejestracji, 

a także pośrednicy i firmy oferujące usługi 

serwisowe dla branży. 

Akcja „Najlepsze przedszkole dla 

Twojego dziecka” spotkała się 

z ogromnym zainteresowaniem. 

Nadesłane ankiety stanowiły dla ekspertów 

serwisu ZdroweDzieci.pl obszerny materiał 

analityczny. Jury w składzie: dr Krystyna 

Kamińska, członek Rady Programowej 

Światowej Organizacji Wychowania Przedszkolnego, 

psycholog Justyna Kuczmierowska 

oraz przedstawiciele redakcji serwisu 

ZdroweDzieci.pl, wyłoniło zwycięzców. 

W każdym regionie wybrano najlepsze 


Początki wielkiego 

przedsięwzięcia 

Pierwsze targi, które odbyły się 

w 1990 r., przyciągnęły uwagę 250 

odwiedzających i oferowały firmom 

biorącym w nich udział 16 stoisk. Dla 

porównania, w ostatnio zakończonych 

targach w Mediolanie wzięło udział 

około 1,5 tys. wystawców. Odwiedziło 

je 22 tys. uczestników ze 110 krajów. 

Najliczniej reprezentowane były firmy 

z Indii, Chin, Brazylii oraz krajów europejskich. 

k 

SPOTKANIA DLA PARTNERÓW 

Przemysł farmaceutyczny to biznes o zasięgu 

światowym. Bardzo często lek jest 

w innym miejscu produkowany, w innym 

pakowany, ktoś inny go rejestruje, jeszcze 

gdzie indziej jest sprzedawany. Często 

poszczególne etapy tego procesu odbywają 

się w różnych krajach. Tak więc targi to 

rzadka okazja do spotkania się w jednym 

miejscu ludzi i firm często rozsianych po 

całym świecie, zaangażowanych w proces 

wytworzenia i dostarczenia do odbiorcy 

tego samego leku. 

WYMIERNE KORZYŚCI 

Targi odbyły się w dniach 2-4 października 

w centrum kongresowym Fiera Milano 

Rho i przez uczestników zostały uznane 

za bardzo udane. Spotkania biznesowe 

z pewnością przyczynią się do rozwoju 

rynku farmaceutycznego. 

Następne targi odbędą się w przyszłym 

roku między 30 września a 2 października 

we Frankfurcie nad Menem. 

Dariusz Głogowski, 

dyrektor BU Rx US Pharmacia 

Wybrano 

najlepsze przedszkole 

Zakończył się pierwszy etap akcji „Najlepsze 

przedszkole dla Twojego dziecka”, zainicjowanej 

przez serwis ZdroweDzieci.pl. 

przedszkole i wyróżniono po dwa przedszkola 

w każdym mieście. Placówki oceniano 

m.in. według takich kryteriów, jak: 

bezpieczeństwo dzieci, dostępna przestrzeń 

pozwalająca na aktywność ruchową, rodzaj 

zajęć ponadprogramowych, liczność i kwalifikacje 

kadry pedagogicznej, kreatywne 

podejście wychowawców do najmłodszych 

oraz stopień zaangażowania rodziców 

w życie przedszkola. 

Oto placówki wyróżnione w pierwszym 

etapie akcji „Najlepsze przedszkole dla 

Twojego dziecka”: Warszawa – Przedszko- 

le nr 191, Klub Przedszkolaka „Nasze Dzieci” 

i Przedszkole nr 73; Kraków – Przedszkole 

Samorządowe nr 38, Przedszkole 

„Słoneczna Kraina Smoka Wawelskiego” 

oraz Przedszkole „Koszałka Opałka”; Poznań 

– Przedszkole „Tęczowy Świat” oraz 

Przedszkole „Majsterklepka” i Niepubliczne 

Przedszkole „Gumisie”; Trójmiasto 

– Przedszkole Solaria, Przedszkole „Leśny 

Domek” i Przedszkole „Bursztynek”; Lublin 

– Przedszkole nr 13 oraz Przedszkole nr 49 

i Przedszkole nr 50.

Fot. BE&W 

AKTUALNOŚCI 

Suplementy diety 

a uregulowania 

prawne 

Małgorzata Puchalska 

Jest radcą prawnym 

w US Pharmacia. 


FAKTY 

Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 6 września 2001 r. 

prawa farmaceutycznego obrót suplementami diety może 

odbywać się w aptekach. Coraz większa popularność tego 

typu produktów oraz poszerzająca się z dnia na dzień 

oferta skłoniły nas do przybliżenia Państwu prawnych 

aspektów tego zagadnienia. 

Pani magister poproszę jakieś witaminy 

na odporność – coraz 

częściej w aptece można usłyszeć 

podobną prośbę. Wiele preparatów, 

które farmaceuta poleca 

w takiej sytuacji, to właśnie suplementy 

diety. 

PRZEPISY UNIJNE 

Uchwalając dyrektywę 2002/46/ 

WE w sprawie zbliżenia ustawodawstw 

państw członkowskich 

odnoszących się do suplementów 

żywnościowych, ustawodawca 

zdawał sobie sprawę, że idealny 

sposób odżywiania jest często niemożliwy 

do osiągnięcia. W takich przypadkach 

konieczne może okazać się uzupełnienie 

diety substancjami odżywczymi zawartymi 

w suplementach. 

Substancjami odżywczymi, które mogą 

wchodzić w skład suplementów diety są 

witaminy i składniki mineralne ściśle wymienione 

w załączniku nr 1 do dyrektywy 

2002/46 . W skład suplementów diety mogą 

wchodzić także inne substancje o działaniu 

fizjologicznym, które dyrektywa ogólnie 

wymienia, np. aminokwasy, błonnik, 

ekstrakty roślinne i ziołowe. O ile jednak 

przepisy prawa wspólnotowego regulują, 

które witaminy i składniki mineralne mogą 

wchodzić w skład suplementów diety, to 

nie precyzują ilości tych składników w zalecanej 

dobowej porcji do spożycia. Nie 

ma również listy innych niż witaminy 

i składniki mineralne substancji, które 

mogą wchodzić w skład suplementów diety. 

Do czasu uregulowania powyższych 

kwestii na poziomie unijnym każdy kraj 

może wprowadzać własne regulacje w tym 

zakresie. 

Wprowadzając własne regulacje państwa 

członkowskie UE nie mogą naruszać zasady 

swobodnego przepływu towarów. Przewiduje 

ona, że towar legalnie wprowadzony do 

obrotu w jednym z krajów Unii może być 

legalnie sprzedawany w innym państwie 

członkowskim. Ograniczenia tej zasady 

mogą mieć miejsce w nielicznych przypadkach. 

INICJATYWA PRODUCENTÓW 

W Polsce brakuje przepisów dotyczących 

składników suplementów diety innych niż 

witaminy i składniki mineralne. Wytyczne, 

Różnica rozwiązań 

Rozwiązania prawne krajów UE dotyczące 

suplementów diety różnią się 

znacznie między sobą, choć – co ciekawe 

– u podstaw każdego z nich leży 

chęć zapewnienia bezpieczeństwa 

konsumentom. Obrazując to przykładem: 

w Czechach dopuszcza się stosowanie 

witaminy C w suplementach diety na 

poziomie 2000 mg na dobę (poziom 

ten ma zostać obniżony do 1200 mg), 

a w Polsce organy inspekcji sanitarnej 

negują jej zawartość powyżej 60 mg 

na dobę. 

na których opierają się organy inspekcji 

sanitarnej, mają jedynie charakter opiniodawczy. 

Dlatego ważna jest inicjatywa 

środowiska producentów suplementów 

diety opracowania listy składników ziołowych 

i roślinnych, które mogą być używane 

w tego typu produktach. Lista ma zostać 

przygotowana przez ekspertów z Instytutu 

Żywności i Żywienia w Warszawie oraz 

Instytutu Roślin i Przetworów Zielarskich 

w Poznaniu. Jednym z pozytywnych aspektów 

jej opracowania będzie zwiększenie 

bezpieczeństwa osób zażywających suplementy 

diety. 

W następnym artykule przybliżymy Państwu 

regulacje związane z oznaczeniami i reklamami 

suplementów diety, a w kolejnych przepisy 

dotyczące innych produktów, którymi obrót 

mogą prowadzić apteki. 

7

Jak szukać 

Zapytaj 

MENEDŻER APTEKI 

prawo i farmacja 

INFORMACJI? 

LOBBY APTEKARZY 

PRAWNIKA 

Aleksandra 

Kunkiel-Kryńska 

Jest prawnikiem 

w zespole 

farmaceutycznym 

kancelarii Wierzbowski 

Eversheds, 

doktorantem 

w Instytucie Nauk 

Prawnych PAN. 

Grupa Farmaceutyczna Unii Europejskiej 

(Pharmaceutical Group of 

European Union – „PGUE”) powstała 

w 1959 r. Zrzesza samorządowe 

stowarzyszenia aptekarskie oraz 

organizuje działalność lobbingową 

we wszystkich stadiach procesu 

prawodawczego na szczeblu wspólnotowym. 

Jej organy utrzymują stałe kontakty 

z Komisją Europejską (m.in. Dyrekcją 

Generalną (DG) SANCO, DG 

Enterprise, DG Internal Market) oraz 

Parlamentem Europejskim. PGUE 

ocenia projekty dyrektyw wspólnotowych 

oraz konsultuje europejskie 

inicjatywy związane z działalnością 

farmaceutów. Utrzymuje także kontakty 

z innymi organizacjami branżowymi, 

m.in. FIP, EuroPharm Forum. 

Głównym celem jej działań jest umacnianie 

roli europejskich farmaceutów 

jako profesjonalistów dbających 

o zdrowie obywateli europejskich. 

Bardziej szczegółowe informacje 

podane są na stronie: 

www.pgeu.org. 

LEKI INNE NIŻ 

NA RECEPCIE 

Jak przedstawia się możliwość wydawania 

leków innych niż przepisanych 

na recepcie? 

Farmaceutka z Żywca 

Apteka ma obowiązek poinformować 

świadczeniobiorcę o możliwości naby- 


Nowelizacja 

ustawy zdrowotnej 

Z końcem września weszła w życie ustawa 

z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy 

o świadczeniach opieki zdrowotnej 

finansowanych ze środków publicznych 

oraz niektórych innych ustaw. 

W 

nowelizacji zawarto zmiany 

dotyczące podmiotów prowadzących 

obrót produktami 

leczniczymi i wyrobami medycznymi, 

wprowadzono przepisy 

antykorupcyjne. Nowe przepisy stanowią, 

iż osoby prowadzące obrót lekami 

lub wyrobami medycznymi oraz osoby 

świadczące usługi farmaceutyczne (w tym 

aptekarze) nie mogą żądać lub przyjmować 

nieuzasadnionej korzyści majątkowej 

dla siebie lub osoby trzeciej, 

w zamian za wykonanie lub powstrzymanie 

się od wykonania obowiązku 

służbowego. 

Po pierwsze, uzyskanie takiej korzyści 

ma być uzależnione bezpośrednio lub 

pośrednio od poziomu obrotu lekami 

lub wyrobami medycznymi podlegającymi 

refundacji ze środków publicznych. 

Po drugie, uzyskanie korzyści 

może być uzależnione od takich działań 

tych osób, które prowadzą do zwiększenia 

poziomu sprzedaży leków lub 

wyrobów medycznych podlegających 

refundacji ze środków publicznych. 

cia leku innego niż lek przepisany na 

recepcie. Jednakże w takim wypadku 

muszą być spełnione następujące przesłanki: 

zamiany można dokonać, gdy 

oba leki mają tę samą nazwę międzynarodową, 

dawkę, postać farmaceutyczną 

(lub zbliżoną postać farmaceutyczną 

nie powodującą różnic 

terapeutycznych), takie samo wskaza- 

Nowelizacja ustawy nałożyła na kierownika 

apteki kategoryczny obowiązek 

udostępniania podmiotowi zobowiązanemu 

do finansowania świadczeń opieki 

zdrowotnej ze środków publicznych, 

w terminie określonym przez ten podmiot, 

informacji o treści każdej umowy 

(w tym również każdego uzgodnienia 

dokonanego w jakiejkolwiek formie), 

pomiędzy apteką a hurtownią farmaceutyczną, 

których celem jest nabycie 

leków lub wyrobów medycznych. 

Jeżeli na podstawie uzyskanych informacji 

podmiot kontrolujący stwierdzi, 

że nastąpiło naruszenie przepisów 

o zakazie żądania i przyjmowania nieuzasadnionych 

korzyści, zobowiązany 

będzie do niezwłocznego powiadomienia 

o tym fakcie wojewódzkiego inspektora 

farmaceutycznego i głównego 

inspektora farmaceutycznego. 

W nowych przepisach określono sankcje 

karne za naruszenie powyższych 

zakazów, tj. karę pozbawienia wolności 

od 3 miesięcy do lat 5. 

nie terapeutyczne. Natomiast cena leku 

wydawanego zamiast leku przepisanego 

na recepcie nie może przekraczać 

limitu ceny. Apteka ma obowiązek posiadać 

ten lek. Ponadto ma również 

obowiązek, na żądanie świadczeniobiorcy, 

wydać lek, którego cena jest 

niższa niż cena leku przepisanego na 

recepcie. 

Fot. Archiwum prywatne


marketing 

Asortyment 

podstawą sukcesu 

Pacjent przychodzi do apteki, by kupić leki. Jeżeli ich nie 

znajdzie, pójdzie do konkurencji. Bogaty asortyment jest 

warunkiem koniecznym sukcesu. Oto kilka wskazówek 

pozwalających doskonalić ten element prowadzenia apteki. 

Tomasz Barałkiewicz 

Group Account 

Director w agencji 

reklamowej 

Tequila Polska. 

Jest ekspertem 

w dziedzinie 

marketingu 

farmaceutycznego. 

Specjaliści od marketingu i sprzedaży 

– pytani o najważniejsze czynniki 

sukcesu obiektu handlowego 

– najczęściej mówią, że najważniejsza jest: 

po pierwsze lokalizacja, po drugie lokalizacja 

i po trzecie lokalizacja. Nie można 

odmówić temu stwierdzeniu prawdy. 

Szczególnie na rynku dóbr zaspokajających 

podstawowe potrzeby, a takim jest 

również rynek farmaceutyczny, dostępność 

obiektu jest decydująca. Dziś nabywcy 

nie mają czasu na poszukiwanie nawet 


najwspanialszych aptek, ale zlokalizowanych 

przy bocznych uliczkach. Z lokalizacją 

jest jednak ważny problem – trudno 

ją zmienić, dlatego proponuję, aby uznawać 

ją za czynnik, na który nie mamy 

wpływu. 

Skoro umiejscowienie apteki jest tak ważne, 

to dlaczego niektóre placówki w centrach 

handlowych czy w centrum miasta popadają 

w kłopoty finansowe? Oczywiście szanse, 

jakie daje dobra lokalizacja, można wykorzystać 

lub zmarnować. Czynnikiem, 

na który każdy z Państwa ma duży wpływ 

i który mógłbym nazwać warunkiem koniecznym 

wykorzystania szans w danym 

miejscu, jest według mnie asortyment. 

PLANOWANIE ZAPASÓW 

APTEKI 

Asortyment to zbiór wszystkich produktów 

znajdujących się w aptecznym magazynie. 

Można opisać go również jako wyraz potrzeb 

pacjentów, co oznacza, że w aptece 

powinno znajdować się wszystko to, czego 

potrzebują nabywcy. Właśnie to drugie 

sformułowanie jest najważniejszym wyzwaniem 

dla całego zespołu pracującego 

w aptece. Pamiętając o konkurencyjności 

i dążeniu do ciągłego zwiększania lojalności 

oraz liczby naszych pacjentów, należy 

przygotowywać asortyment tak, aby 

otrzymywali oni wszystko, o co proszą. Te 

proste słowa są teorią, która wymaga ciężkiej 

pracy w celu osiągnięcia optymalnej 

struktury magazynu – odpowiadającej 

oczekiwaniom nabywców. 

W uzyskaniu wskazanego efektu pomocne 

są proste reguły, o których powinniśmy 

pamiętać. Pierwszą zasadą jest reguła „Pareto 

– 20/80”. Mówi ona, że w większości 

przypadków 20% pozycji asortymentowych 

odpowiada za 80% obrotów. Oznacza to, 

Fot. FPM/Getty Images

że jeżeli statystyczna apteka posiada około 

siedmiu tysięcy różnych produktów, to 

tak naprawdę tylko 20% z nich (1400) 

generuje większość przychodów. 

Pamiętając o powyższej regule, należy 

wykonać prosty zabieg – zrobić analizę 

wartościową sprzedaży z podziałem na 

produkty i zbudować listę całego asortymentu 

posortowaną według wartości 

sprzedaży. Ze względu na sezonowość, 

powinniśmy w takiej analizie uwzględnić 

okres roku, co pozwoli zniwelować te 

wahania. Jeżeli już będziemy dysponowali 

wspomnianą listą, to obowiązkowym 

krokiem jest zapewnienie pacjentom 

ciągłej dostępności wspomnianych leków. 

Działanie to możemy zrealizować 

poprzez zaplanowanie minimalnego zapasu 

na te produkty na poziomie 14-21 

dni. Oznacza to, że w przypadku 20% 

asortymentu wymusimy utrzymywanie 

ilości wystarczających na dwa lub trzy 

tygodnie. Efektem naszego działania będzie 

minimalizacja braków towarowych. 

Zapewniając optymalne stany magazynowe 

20% leków, możemy być pewni, że 

mamy zawsze odpowiedź na minimum 

80% potrzeb nabywców. Zachęcam do 

analizy i wykorzystania pomocnych opcji 

sytemu komputerowego w aptece do wyżej 

wspomnianych działań. 

MONITOROWANIE POTRZEB 

NABYWCÓW 

Drugą pomocną regułą jest ciągłe monitorowanie 

potrzeb nabywców. Codziennie 

na rynku pojawiają się nowe preparaty i nie 

jesteśmy w stanie zamawiać ich wszystkich. 

Monitorowanie potrzeb polega na 

wdrożeniu wśród pracowników zasady 

odnotowywania i zamawiania produktów, 

o które proszą pacjenci i co do których 

spodziewamy się wzmożonej rotacji. 

W pierwszej grupie pojawiają się często 

pozycje, które zamówimy tylko raz dla 

konkretnej osoby. W sytuacji tak wyjątkowego 

leku warto jednak zapytać pacjenta, 

czy zamierza kupować ten lek regularnie. 

Jeżeli usłyszymy odpowiedź pozytywną, 

to nie bójmy się od razu zamówić dwóch 

opakowań i poinformować o tym pacjenta. 

Zyskamy jego uznanie i lojalność. 

Od pewnego czasu obserwuję rozwój aptecznej 

oferty dermokosmetyków. Wiele 

aptek prowadzi szeroką sprzedaż kilku 

największych marek. Zdarzają się jednak 

sytuacje, kiedy pacjentki pytają o konkretną, 

nieobecną w ofercie markę. Ważne jest 

zarejestrowanie tego faktu . Stąd tak ważna 

jest wzajemna komunikacja, zarówno personelu 

aptek ze sobą, jak i właściciela czy 

kierownika z personelem. Bez informacji 

o możliwym popycie kierownik nie ma 

podstaw do zamówień. 

Drugą grupą nowych produktów są te, 

co do których spodziewamy się wystąpienia 

rotacji lub jej nagłego wzrostu. To 

nie tylko preparaty sezonowe, jak Gripex 

Skoro nie ma możliwości 

zmiany lokalizacji 

na korzystniejszą, trzeba 

poszukać innych rozwiązań, 

które będą stanowić 

o konkurencyjności naszej 

apteki – na przykład 

kreowanie jej asortymentu 

zgodnie z potrzebami 

pacjentów. 

jesienią czy środki na ukąszenia owadów 

wiosną i latem. Przed świętami, w grudniu 

oraz w marcu lub kwietniu, wzrasta 

także sprzedaż leków gastrycznych, na 

przykład Verdinu. Zabezpieczajmy się 

na taką okoliczność i dzięki jej przewidywaniu 

przygotujmy dwu- lub trzykrotnie 

większy poziom zapasów. 

Kolejną ważną, grupą leków, których 

rotacja może się nagle znacznie zwiększyć, 

są preparaty będące obiektem silnych 

kampanii medialnych. Obserwują 

to Państwo każdego dnia, słysząc pytania 

nabywców o konkretny lek z reklamy. Ten 

pojawiający się nagle i dynamicznie rosnący 

popyt należy przewidywać i wyprzedzać 

odpowiednim zamówieniem 

leków. Tendencję tę żartobliwie opisał 

profesor Henryk Mruk podczas jednego 

ze swoich wykładów. Powiedział, że z przykrością 

musi poinformować słuchaczy 

(aptekarzy), że są jedną z grup społecznych, 

która nie może przełączać kanałów 

telewizyjnych w czasie, kiedy nadawane są 

reklamy. To prawda, wiedza o bieżących 

reklamach pozwoli nie tylko przygotować 

odpowiednie zamówienie w aptece, ale 

również znaleźć lek dla pacjentki, która 


marketing 

prosi o takie zielone tabletki na wątrobę, 

które reklamują w telewizji. 

SPRAWDZANIE POZIOMU 

ZADOWOLENIA 

Ostatnia wskazówka związana jest z badaniem 

stopnia zadowolenia pacjentów 

z naszej oferty. Skoro robimy wszystko, aby 

mieli pożądane leki na bieżąco w aptece, 

to warto raz na kwartał sprawdzić, jakie są 

efekty naszego działania. Najprostszym 

sposobem jest zaplanowanie tygodniowego 

badania prowadzonego przez personel na 

początku każdego kwartału. Przy każdym 

stanowisku zostawiamy małą kartkę z notatnika 

i prosimy personel, aby zrobił na 

niej jedną kreskę za każdym razem, kiedy 

nie będzie w aptece leku, o który prosi 

pacjent. Po tygodniu podliczamy całkowitą 

liczbę kresek i porównujemy z całkowitą 

liczbą pacjentów w tym okresie. Jeżeli na 

przykład odwiedziło nas tysiąc osób, a odnotowaliśmy 

pięćdziesiąt przypadków 

braku leku, to mamy wskaźnik 5%. 

W kolejnych miesiącach naszym celem jest 

obniżanie tego wskaźnika. W kolejnym 

kwartale wskaźnik powinien być niższy 

(np. 3 lub 4%). Jeżeli rośnie, to oczywiście 

należy jeszcze raz usiąść i zastanowić się 

nad niezbędnymi działaniami. Ciągłe 

monitorowanie jest wskazane nawet jeżeli 

osiągniemy wskaźnik poniżej 1%. Warto 

zatem uczynić z monitoringu cykliczny 

element pracy naszej apteki. 

* * * 

Na początku ustaliliśmy, że optymalny 

asortyment jest koniecznym warunkiem 

sukcesu. Pamiętajmy, że nawet najpiękniejsza 

elewacja, logo, wnętrze czy kompetentny 

personel nie doprowadzą do 

sukcesu, jeżeli w tej idealnej aptece pacjent 

nie otrzyma leku, po który przyszedł. 

Dbajmy nieustannie o optymalizację 

asortymentu i reagujmy na wszelkie 

sygnały wskazujące na niezadowolenie 

nabywców z ofert apteki. Dzięki temu 

będziemy pewni, że spełniliśmy warunek 

konieczny i sukces będzie zależał już tylko 

od jakości wnętrza, obsługi, czy też metod 

promocji placówki. 

Zapraszam do lektury kolejnych numerów 

naszego magazynu, aby móc zapoznać się 

z warunkami osiągania sukcesu w pozostałych 

aspektach. 


11


finanse w praktyce 

W ratach 

i z odpisem 

Czy istnieje sensowna – tania i nieskomplikowana 

– alternatywa 

dla kredytu inwestycyjnego? 

Owszem. Podsuwają ją same banki, które 

zachęcają do skorzystania z leasingu 

środków trwałych oferowanych przez 

własne spółki zależne. Nie należy w tym 

jednak wietrzyć niecnego podstępu; na 

leasingu skorzystać mogą obie strony: 

instytucja finansująca i przedsiębiorca- 

-inwestor. 

OD MEBLI PO NIERUCHOMOŚĆ 

Za pomocą leasingu firma może sfinansować 

inwestycję polegającą na zakupie 

teoretycznie każdej dowolnej rzeczy lub 

prawa majątkowego, którego wartość 

przekracza 1 tys. zł: np. specjalistycznego 

sprzętu, pojazdów, nieruchomości, dóbr 

konsumpcyjnych trwałego użytku. Cała 

operacja sprowadza się do tego, że firma 

leasingowa zakupuje rzecz wybraną przez 

przedsiębiorcę (leasingobiorcę) i przekazuje 

ją mu do użytkowania przez czas 

ustalony w umowie. 

Przez cały okres trwania umowy leasingobiorca 

spłaca wartość zakupu rzeczy 

(wraz z należnymi leasingodawcy odsetkami) 

w formie tzw. czynszu leasingowego, 

czyli najczęściej comiesięcznych 

rat. Przedmiot leasingu pozostaje własnością 

leasingodawcy aż do momentu 

wygaśnięcia umowy. 

OPERACYJNY 

CZY FINANSOWY 

Jeśli zdecydujemy się finansować inwestycję 

poprzez leasing, musimy zdecy- 


dować się na jedną z dwóch jego rodzajów: 

finansowy lub operacyjny. 

Jeśli zależy nam jedynie na czasowej dzierżawie 

przedmiotu, lepszym rozwiązaniem 

będzie leasing operacyjny. Po wygaśnięciu 

umowy leasingobiorcy przysługuje bowiem 

prawo wykupu przedmiotu, ale także 

odstąpienie od tego prawa. 

W wielu przypadkach przedsiębiorcy 

zależy jednak, by po czasie użytkowania 

określonym w umowie i spłacie ostatniej 

raty automatycznie przejąć na własność 

przedmiot leasingu. Wówczas odpowiednim 

rozwiązaniem będzie leasing finansowy, 

w którym prawo przeniesienia 

własności przedmiotu po zakończeniu 

umowy i spłacie ostatniej raty mamy zagwarantowane. 

Decydując się na taki leasing, 

wprowadzamy leasingowany przedmiot 

do własnej ewidencji środków trwałych. 

To zatem nasza firma będzie dokonywać 

odpisów amortyzacyjnych. Ponadto naszym 

kosztem uzyskania przychodów będzie 

część odsetkowa rat leasingowych. 

W przypadku leasingu operacyjnego 

przedmiot umowy znajduje się w ewidencji 

środków trwałych leasingodawcy 

i to on dokona odpisów amortyzacyjnych. 

Naszym kosztem uzyskania przychodu 

są raty leasingowe. 

Ryzyko dotyczące przedmiotu w trakcie 

finansowania (np. koszty napraw, ubezpieczenie) 

leży po stronie dokonującego 

odpisów amortyzacyjnych; tak więc 

w przypadku leasingu operacyjnego kosz- 

Magdalena Adamska 

Autorka tekstów 

ekonomicznych, 

publikowała m.in. 

w „Rzeczpospolitej”, 

„Pulsie Biznesu”, 

„Życiu Warszawy”, 

„Home & Market”, 

„Gazecie MSP”, 

„Nowym Rynku”. 

Jeśli planujesz inwestycję w środki trwałe i rozważasz 

zaciągnięcie kredytu, sprawdź – i dokładnie policz 

– czy lepszym wyjściem nie okaże się leasing. 

W niejednym przypadku jest on bardziej opłacalny. 

ty te ponosi firma leasingowa, zaś w przypadku 

leasingu finansowego – korzystający 

przedsiębiorca. 

Koszt 

uzyskania przychodów 

• leasing finansowany: 

część odsetkowa rat leasingowych 

+ amortyzacja przedmiotu; 

• leasing operacyjny: 

raty leasingowe. 

W zależności od rodzaju leasingu różny 

jest czas trwania umowy. Po wygaśnięciu 

umowy o leasingu operacyjnym leasingobiorca 

np. przekazuje przedmiot w leasing 

innemu przedsiębiorcy. Przedmiot 

nie może być więc wyeksploatowany, a co 

za tym idzie, umowy w leasingu operacyjnym 

muszą być zawierane na okres 

znacząco krótszy niż w przypadku umów 

leasingu finansowego. W tym drugim 

przypadku umowy trwają zwykle – w zależności 

od rodzaju przedmiotu – od 3 

do 10 lat. Konsekwencją tego jest zatem 

zakaz wypowiadania umów leasingu 

finansowego przed upływem określonego 

czasu (zwykle 80% życia ekonomicznego 

danego przedmiotu) oraz zawierania 

umów leasingu operacyjnego na okres 

krótszy niż 40% normatywnego okresu 

amortyzacji ruchomości i 10 lat w przypadku 

nieruchomości. 

TARCZA PODATKOWA 

Dzięki leasingowi operacyjnemu, w którym 

w koszt uzyskania przychodu możemy 

wliczyć pełne raty leasingowe, ob- 

Fot. T. Perczyński

niżamy zobowiązania podatkowe swojej 

firmy. W wielu przypadkach zastosowanie 

takiej właśnie „tarczy podatkowej” 

sprawi, że leasing danego środka trwałego 

będzie tańszy niż sfinansowanie go 

chociażby przez kredyt bankowy. 

Przedsiębiorcy poszukujący najtańszych 

sposobów sfinansowania inwestycji często 

swoje wybory opierają na analizie 

doraźnych kosztów. Tymczasem oceniając 

koszt pozyskania środków finansowych, 

koniecznie trzeba brać pod uwagę również 

oszczędności podatkowe. 

Dodatkową przewagą leasingu nad kredytem 

jest różny sposób rozliczania 

podatku VAT. W przypadku leasingu jest 

on korzystniejszy niż w spłacie zwykłego 

kredytu, ponieważ VAT od zakupu przedmiotu 

jest finansowany przez leasingo- 

PRZEDSIĘBIORCA MUSI CO NAJMNIEJ: 

wybrać przedmiot leasingu 

wybrać firmę leasingową 

wybrać formę leasingu: 

operacyjny lub finansowy 

ustalić z leasingodawcą warunki umowy: 

czas trwania umowy, wysokość opłaty 

wstępnej i poszczególnych rat 

podpisać umowę z leasingodawcą 

dokonać wpłaty wstępnej 

odebrać przedmiot leasingu 

dawcę. Korzystający nie musi więc na 

początku inwestycji zamrażać środków 

koniecznych do sfinansowania VAT, tak 

jak ma to miejsce w wypadku kredytu 

bankowego. 

JAK WYBRAĆ OFERTĘ? 

Skoro już wiemy, jaka forma finansowania 

będzie w naszym przypadku najwłaściwsza, 

pora poszukać firm, które oferują 

leasing przedmiotów, jakie nas 

interesują. 

Załóżmy, że mamy już naszą listę firm 

oferujących interesujące nas przedmioty. 

Nawiasem mówiąc, prawdopodobnie 

większość z nich to instytucje zależne od 

banków komercyjnych, gdyż to one zdominowały 

rynek leasingowy w Polsce. Jak 

jednak szukać wśród nich takiej, która 

zaoferuje najkorzystniejsze warunki fi- 

Coraz częściej firmy leasingowe kuszą swoich 

klientów uproszczoną ścieżką formalną. Niemniej jednak wciąż 

można spotkać się z nieco bardziej skomplikowaną ścieżką 

ubiegania się o finansowanie inwestycji. 

DODATKOWO 

LEASINGODAWCA 

OCZEKIWAĆ MOŻE: 

wyboru 

dostawcy 

przedmiotu 

(producenta) 

odebrania od 

dostawcy faktury 

pro forma 

ze specyfikacją 

przedmiotu 

przedłożenia 

dokumentów 

finansowych firmy 

oraz faktury 

pro forma 


finanse w praktyce 

nansowe? Cóż, podobnie jak szuka się 

najkorzystniejszej oferty kredytowej. 

Dość oczywistą sprawą jest koszt usługi. 

Oceniając ofertę leasingodawcy, warto 

sprawdzić nie tylko wysokość pobieranych 

odsetek, ale czy oferta nie zawiera żadnych 

kosztów ukrytych: opłat manipulacyjnych, 

kaucji czy dodatkowych prowizji. 

PRAWIE JAK W BANKU 

Również na zasadach indywidualnych 

negocjacji można uzyskać dostosowanie 

terminarza spłat do własnych potrzeb: 

w grę może wchodzić chociażby karencja 

w spłacie rat. Poszczególne oferty różnią 

się też wysokością wpłaty własnej; leasingodawca 

może żądać na wstępie 5, ale 

także 50% wartości przedmiotu. Z tym 

ostatnim – dość rzadkim przypadkiem 

– mielibyśmy do czynienia w umowie 

tzw. leasingu lombardowego, gdzie wysoka 

wpłata własna kompensowana jest 

niższymi wymaganiami stawianymi przed 

leasingobiorcą. 

Nie bez znaczenia będzie częstotliwość 

spłat (zwykle spłata następuje w cyklu 

comiesięcznym) oraz fakt, czy opłatę 

należy uiścić na początku czy na końcu 

okresu rozliczeniowego. W przypadku 

wątpliwości – zawsze pozostaje poszukanie 

innej firmy lub – negocjacje. 

BANKI STAWIAJĄ NA LEASING 

Niewielkie pole do negocjacji pozostaje 

natomiast w związku z zabezpieczeniami 

transakcji. Podstawowym zabezpieczeniem 

jest bowiem sam przedmiot 

leasingu. To wygodne rozwiązanie zarówno 

dla przedsiębiorcy, który nie 

traci płynności finansowej, jak i samej 

firmy leasingowej. 

W odróżnieniu od banków udzielających 

kredytów inwestycyjnych leasingodawcy 

przez cały czas trwania umowy zachowują 

pełne prawo własności do przedmiotu. 

W razie niewywiązania się leasingobiorcy 

z zapisów umowy przejęcie przez 

instytucję finansującą przedmiotu nie 

jest tak skomplikowane (a więc czaso- 

i kosztochłonne) jak w przypadku np. 

bankowej umowy przewłaszczenia. To 

sprawia, że również same banki zainteresowane 

są finansowaniem inwestycji 

w środki trwałe nie przez kredyty, ale 

poprzez własne spółki leasingowe. 


13


marketing 

Usługi w aptece 

Nie ulega wątpliwości, że przez wiele najbliższych lat jakość 

i poziom życia ludności będą wynikiem rozwoju sektora usług. 

Z każdym rokiem ich znaczenie będzie wzrastało również 

w działaniach apteki. 

prof. dr hab. 

Henryk Mruk 

Pracuje w Katedrze 

Strategii Marketingowej 

Akademii Ekonomicznej 

w Poznaniu. 

Jest wybitnym 

specjalistą w dziedzinie 

marketingu 

farmaceutycznego. 

U 

zarania tworzenia się zawodu 

farmaceuty dominujące znaczenie 

miało zbieranie roślin, ich 

przechowywanie, przygotowywanie maści 

oraz innych preparatów leczniczych. 

Z czasem apteki stały się miejscem badań, 

doświadczeń oraz nowych odkryć naukowych. 

To farmaceuci dali światu 

wiele substancji, wytwarzając je w laboratoriach 

aptecznych. Później odkryto, 

że leki można produkować na szerszą 

skalę. Cała sfera ich wytwarzania przeniosła 

się do przedsiębiorstw farmaceutycznych, 

a apteki stały się miejscem 

dyspensowania leków. Współcześnie ich 

pozycja znowu uległa zmianie, bowiem 

pacjenci w szerszym zakresie niż kiedyś 

szukają u farmaceutów nie tylko leków, 

ale i porady. Aby odpowiedzieć na potrzeby 

rynku, apteki rozwijają usługi 

doradcze. Opisany – w dużym uproszczeniu 

– model rozwoju aptek, dobrze 

wpisuje się w ogólny trend pokazujący 

wzrost znaczenia usług w gospodarce. 

Opisane problemy mówią o zachodzących 

obiektywnie w otoczeniu zmianach. 

Mogą one budzić pewne kontrowersje na 

rynku farmaceutycznym, który podlega 

różnorodnym uregulowaniom prawnym. 

Jest to nie tylko zrozumiałe, ale także 

uzasadnione. Zdrowie człowieka i zwią- 


dyplom 

NAGRODA 

DYPLOM 

dyplom 

zana z nim opieka farmaceutyczna nie 

mogą podlegać wyłącznie działaniom 

mechanizmu rynkowego. Istnieje jednak 

konieczność dostosowywania prawa do 

zachodzących zmian w technologii oraz 

oczekiwaniach społeczeństwa. Współcześnie 

człowiek szuka wsparcia w placówkach 

usługowych. Dotyczy to również 

aptek i farmaceutów. Skoro tak jest, to 

warto dyskutować nad istniejącymi rozwiązaniami 

prawnymi w odniesieniu do 

skali i zakresu świadczonych usług przez 

apteki. 

Nie podlega dyskusji, że działania placówek 

aptecznych, jak każda aktywność 

gospodarcza, powinny być zgodne z prawem. 

Ale trzeba też pamiętać, że prawo 

powinno służyć człowiekowi i jego roz- 

dyplom 

DYPLOM 

DYPLOM 

wojowi, a nie paragrafom. Opowiadając 

się za tym, aby wprowadzać w życie odpowiednie 

rozwiązania prawne, podzielimy 

się refleksjami na temat przygotowania 

się aptek do zmiany charakteru 

działań. Będą one związane ze wzrostem 

znaczenia usług w kontaktach z pacjentami. 

Podobnie jak w innych branżach, 

także w odniesieniu do zdrowia ludzie 

będą szukać kontaktów z profesjonalistami. 

To oni będą proszeni o pomoc 

w rozwiązywaniu indywidualnych problemów 

pacjentów. 

MATERIALIZOWANIE 

1 USŁUGI 

Funkcjonowanie w sferze usług wymaga 

innego podejścia niż w przypadku pozostałych 

sektorów gospodarki. Wynika 

Rys. Żuczek

to z kilku cech, które są charakterystyczne 

dla tej dziedziny gospodarki. Jedną 

z takich cech jest niematerialność. Produkt 

może być oceniany na podstawie wyglądu, 

smaku, składu chemicznego itp. Taka 

możliwość jest wykluczona w przypadku 

usług. Ich jakość może być oceniona 

dopiero po skorzystaniu z nich. Dlatego 

rozwój usług w działaniach apteki będzie 

wymagał większej dbałości o tzw. materialne 

aspekty apteki. Ma to na celu 

materializowanie usługi, która ze swej 

istoty jest niematerialna. Zilustrujmy to 

kilkoma przykładami. 

Na przykład odpowiednie oznakowanie 

apteki i jej właściwy wystrój wywołuje 

pozytywne wrażenie w podświadomości 

pacjenta, wzmacnia przekonanie, że w takiej 

placówce może on liczyć na profesjonalne 

doradztwo. Podobne sygnały 

pojawią się w mózgu pacjenta, jeśli zobaczy 

w aptece dyplomy dla farmaceutów, 

informacje o wygranych konkursach, 

otrzymanych nagrodach itp. Również 

wnętrze apteki będzie rodziło nieuświadamiane 

przez pacjenta przekonanie, że 

może liczyć na dobrą opiekę. 

Istotnym elementem jest wygląd personelu. 

Jeśli farmaceuci będą ubrani w dopasowane 

do ich sylwetek, jednolite 

fartuchy, wywoła to pozytywne odczucia 

u pacjentów. Prezencja farmaceutów ma 

szczególne znaczenie w przypadku 

świadczenia usług doradczych w zakresie 

dermokosmetyków. Wygląd dermokonsultantki 

jest bardzo istotnym elementem 

wspierającym przekazywane 

w rozmowie uwagi. W aptekach we Francji, 

w których około 40% obrotu stanowi 

sprzedaż dermokosmetyków, przywiązuje 

się dużą wagę do wyglądu 

farmaceuty. Zarówno fryzura, jak i starannie 

wypielęgnowane dłonie oraz 

dyskretny makijaż farmaceutki mają 

potwierdzać jej wiarygodność jako osoby 

doradzającej na temat pielęgnacji 

urody. Uśmiech oraz kontakt wzrokowy 

wzmocnią te sygnały. Rozmawiając z tak 

przygotowaną do pracy konsultantką 

pacjentka będzie przekonana, nawet nie 

zdając sobie z tego sprawy, że pani magister 

doskonale jej doradzi, jak ma 

zadbać o siebie i jakie produkty wybrać, 

aby pielęgnacja przyniosła oczekiwane 

efekty. Sylwetka oraz wygląd farmaceutów 

stają się materialnym świadectwem 

usługi, która ze swej istoty jest niematerialna. 

CZAS 

2 I DYSKRECJA 

Świadczenie usług wymaga niekiedy 

odpowiednich warunków, w których 

będą one realizowane. Doradztwo jest 

związane np. z koniecznością poświęcenia 

pacjentowi dodatkowego czasu. 

Wydanie leku nie jest tak czasochłonne 

jak odpowiadanie na pytania oraz rozwiewanie 

wątpliwości pacjenta. 

Dodatkowym problemem, który pojawia 

się w przypadku świadczenia usług, jest 

intymność porady oraz dyskrecja, na 

której zależy pacjentowi. Dla zapewnienia 

takich warunków, można zadbać 

o wydzielenie miejsca w aptece, gdzie, 

Wysoki poziom oraz zakres 

usług w pracy apteki 

i farmaceutów można 

wykorzystać do budowania 

przewagi nad konkurencją. 

Wymaga to jednak 

zainwestowania zarówno 

w materialną sferę apteki, 

jak i w umiejętności 

komunikacyjne pracujących 

w niej farmaceutów. 

na siedząco, pacjent może spokojnie 

rozmawiać z farmaceutą. Z doświadczeń 

innych, wyżej rozwiniętych krajów wynika, 

że pacjenci są zainteresowani tworzeniem 

w aptece warunków pełnego 

bezpieczeństwa. W przypadku odbioru 

leków przeciw AIDS czy leków psychotropowych 

domagają się wręcz zapewnienia 

całkowitej dyskrecji. 

PO RADĘ 

3 DO EMERYTA 

Cechą usług jest jednoczesność ich świadczenia 

oraz konsumowania. Oznacza to, że 

usług – w przeciwieństwie do produktów 

– nie można wcześniej zmagazynować. 

Trzeba je świadczyć wówczas, kiedy jest na 

nie zapotrzebowanie. Jednak w pewnym 

zakresie można tym sterować. 


marketing 

Jeśli na przykład właściciel apteki zatrudni 

emerytowaną panią doktor z zakresu 

dermatologii, która raz na dwa tygodnie 

będzie dyżurowała i udzielała porad pacjentom, 

wówczas to oni dostosują swój 

czas do wyznaczonego terminu. Podobnie 

będzie w przypadku emerytowanego inżyniera, 

który będzie w aptece świadczył 

usługi naprawy sprzętu medycznego (np. 

ciśnieniomierzy). Takie i inne rozwiązania 

będą jednocześnie działaniami, 

które wyróżnią aptekę oraz zbudują jej 

przewagę konkurencyjną na rynku. 

JĘZYK 

4 OBRAZÓW 

Usługi charakteryzują się również osobistym 

kontaktem usługobiorcy i usługodawcy. 

Powoduje to zainteresowanie 

pacjenta rozmową z farmaceutą, który 

jest dla niego autorytetem, potrafi go 

przekonać, używa słów dla niego zrozumiałych, 

jest miły i życzliwy. W kontaktach 

międzyludzkich istnieje trudna 

do zbadania więź, tworząca się 

między ludźmi. Pacjentowi, który przychodzi 

do apteki, bardziej odpowiada 

kontakt z jednym farmaceutą, a mniej 

z innym. Z tego powodu pacjenci starają 

się przyjść do apteki wówczas, kiedy 

za pierwszym stołem są pracownicy 

apteki, którym ufają. 

Jednak niezależnie od tego, istotną rzeczą 

w świadczeniu usług jest poprawność 

w komunikowaniu się farmaceutów z pacjentami. 

Mamy tutaj na myśli odpowiednio 

głośne mówienie, utrzymywanie 

kontaktu wzrokowego, zdolność do słuchania, 

kierowanie słów w stronę pacjenta, 

właściwe gestykulowanie. Są to umiejętności 

tak samo ważne, jak wiedza na 

temat leków oraz opieki farmaceutycznej. 

Dodatkowo można zaproponować posługiwanie 

się metaforami, czyli obrazami, 

w rozmowie z pacjentem. Zdaniem 

współczesnych badaczy, ludzie mają 

ograniczoną zdolność do myślenia abstrakcyjnego, 

natomiast w większości 

myślą obrazami. Zaobserwowano, że 

pacjenci chętniej odwiedzają lekarzy, 

którzy rozmawiają z nimi za pomocą 

metafor (obrazów). Budowanie metafor 

nie jest proste, ale – jak dowodzą badania 

– bardzo skuteczne. Pokazanie np. działania 

leku na przykładzie jakiegoś bliskiego 

pacjentowi obrazu sprawi, że łatwiej 

zrozumie on komunikat. 


15


apteki świata 

CHINY 

Dla Europejczyka 

chińska apteka 

jest tajemnicza 

i niezrozumiała 

jak chińskie 

pismo. Większość 

leków sporządza 

się na miejscu 

z naturalnych 

produktów, aptekarz 

odgrywa rolę lekarza 

pierwszego kontaktu, 

a apteka – miejsca, 

gdzie można się 

położyć i chorować. 


Najważniejszy 

jest szacunek 

Wnajbardziej oddalonym od 

Polski zakątku Chin mieści 

się prowincja Szantung, znana 

miłośnikom filozofii jako miejsce 

narodzin Konfucjusza. Amatorzy sztuk 

walki kojarzą region ze szkołą, w której 

stworzono podstawy sposobu walki 

zwanego stylem modliszki. Prowincję 

coraz częściej odwiedzają biznesmeni 

z Zachodu, bowiem jest jedną z najszybciej 

rozwijających się w Chinach. 

W miejscowości Yanzhou mieści się 

należąca do niewielkiej sieci apteka 

Edwarda Changa. Dwudziestosiedmioletni 

farmaceuta w rzeczywistości nosi 

inne imię, ale takimi filmowo brzmiącymi 

personaliami posługuje się wobec 

ludzi Zachodu. Momentami rozmowa 

z nim przypomina grę. Wiadomo, czego 

nie wolno powiedzieć i nam, i jemu, 

wiadomo też, o co nie wolno zapytać. 

W Chinach trzeba się poruszać między 

słowami. Kilka miesięcy temu na karę 

śmierci skazano ministra odpowiadającego 

za bezpieczeństwo sprzedawanych 

w aptekach leków... 

CZTERY KROKI DO DIAGNOZY 

Wizyta w chińskiej aptece to dla Europejczyka 

przygoda. Zadziwia wszystko. 

Od przeznaczenia pomieszczeń, przez 

drogocenne zbiory niecodziennych 

roślin, aż do funkcji, jaką wykonują 

poszczególni pracownicy. Wśród personelu 

jest specjalista od akupunktury, 

najlepszy w okolicy lekarz medycyny 

tradycyjnej oraz pielęgniarka. 

Fot. East News

Półki apteczne zapełniają leki w kolorowych 

opakowaniach, tylko na ścianach 

nieco mniej plakatów reklamowych, niż 

zwykło się widywać w polskich placówkach. 

Pacjenci, którzy przyszli po konkretne 

preparaty z grupy OTC, od razu 

ustawiają się w kolejce do odpowiedniego 

okienka. Osoby chore przechodzą 

do gabinetu lekarskiego. 

– W Chinach, jeśli poczujesz się źle, 

a domowe sposoby nie działają, pierwsze 

kroki kierujesz do apteki – tłumaczy 

Edward. – Każda duża apteka prywatna 

oraz wszystkie zrzeszone w sieciach wynajmują 

od jednego do kilku lekarzy. 

To oni dokonują szczegółowego badania, 

a następnie decydują, czy wystarczy 

leczenie domowe, czy należy udać się 

do szpitala. Dla nas szpital to miejsce 

dla poważnie chorych. Jeśli ktoś cierpi 

na przykład na grypę, a w domu nie ma 

się nim kto zaopiekować, korzysta z łóżek 

aptecznych. Moja apteka jest placówką 

gminną, dlatego mam obowiązek 

zapewnić chorym pomoc. W pokoju 

z tyłu zawsze czeka pięć miejsc do spania 

oraz wyszkolona pielęgniarka. 

Badanie lekarskie może budzić zdziwienie. 

Lekarz ogląda dokładnie pacjenta, 

jego skórę, oczy, włosy, paznokcie, 

a następnie… wącha chore miejsce oraz 

oddech. Potem przeprowadza wywiad 

i kończy zmierzeniem pulsu na przedramieniu. 

Bez tych czterech kroków 

zalecanych przez tradycyjną medycynę 

chińską nie jest możliwe postawienie 

jakiejkolwiek diagnozy. Kiedy farmaceuta 

zbierze już podstawowe informacje 

na temat choroby, wypisuje receptę. 

Pacjent może wybierać pomiędzy lekami 

przebadanymi klinicznie i mieszankami 

przygotowywanymi wedle dawnych 

receptur. Często zażywa jednocześnie 

antybiotyk oraz ziołowy specyfik warzony 

na miejscu przez aptekarzy. 

Rodzime mikstury i leki zachodnich 

producentów nie różnią się bardzo pod 

względem ceny. Państwowa Administracja 

Zdrowia Chin oraz Państwowy Nad- 

W chińskiej aptece lekarz ogląda 

pacjenta, wącha chore miejsce 

i oddech. Przeprowadza wywiad 

oraz mierzy puls. 



zór Farmaceutyczny kontrolują koszty 

leków. Edward tłumaczy, że państwo 

musi mieć szczególną pieczę nad aptekami, 

aby zapewnić obywatelom równy 

dostęp do leczenia. Ubezpieczenie, i tym 

samym możliwość kupna tanich leków, 

mają tylko urzędnicy oraz pracownicy 

dużych firm – reszta ponosi pełną odpłatność. 

Nie wspomina, że elementami 

państwowej kontroli bywają niezapowiedziane 

wizyty policjantów, kończące 

się aresztowaniami farmaceutów. Nie 

bez przyczyny przychodzi do pracy 

o czwartej rano, aptekę zamyka około 

godziny dwudziestej drugiej. Przekonuje, 

że kocha swoją pracę i wystarczy mu 

kilka wolnych godzin w niedzielę. 

ZAUFANIE DO PROSTOTY 

Jedno z pomieszczeń apteki jest przeznaczone 

wyłącznie na magazynowanie 

surowców potrzebnych do sporządzania 

leków naturalnej medycyny chińskiej. 

W rzędach oznaczonych ideogramami 

szuflad kryją się suszone kwiaty, pędy, 

nasiona, grzyby, suszone części ciał zwierząt. 

Farmaceuci przyrządzają mikstury, 

wyjaśniając dokładnie pacjentom ich 

przeznaczenie i działanie. Choć Europejczyk 

spodziewa się zobaczyć sprzęt 

rodem z baśni, choćby stary kocioł 

i chochlę, dawki składników odmierza 

komputer. To on steruje trwającym około 

godziny procesem warzenia naturalnych 

syropów w plątaninie rurek i szklanych 

pojemników. 


17



– Gdybym miał czegoś nauczyć ludzi 

Zachodu, to większego zaufania do 

prostoty – mówi Edward. – Źródłem 

każdego leku jest zawsze kawałek kory, 

liść, sok. Myślę, że wy, na Zachodzie, 

bylibyście zdrowsi, gdybyście uwierzyli, 

że tyle samo dobrego można zdziałać 

czosnkiem, imbirem, ekstraktem z żeń- 

-szenia czy cebulki japońskiego storczyka, 

ile lekiem wyprodukowanym w laboratorium. 

Każdy z naszych pacjentów 

otrzymuje porady, jak zdrowo się odżywiać, 

jakich pokarmów unikać, by zapobiegać 

chorobom w przyszłości. 

Problemem naturalnej medycyny chińskiej 

jest to, że nie zawsze potrafimy 

wyjaśnić, jak i dlaczego dany specyfik 

działa. Farmacja to nauka ścisła, jednak 

my, Chińczycy, dopuszczamy pozostawianie 

pewnych pytań bez odpowiedzi. 

Dla Europejczyka to za mało. 

Podstawą naturalnej medycyny chińskiej, 

a tym samym jej integralnej części, jaką 

jest farmacja, stało się przekonanie, że 

źródłem zdrowia jest harmonia pomiędzy 

ciałem, a jego otoczeniem. Pomostem 

pomiędzy człowiekiem a światem jest 

w dużej mierze pożywienie. Stąd, jak 

przekonuje Edward, tak ważne dla zdrowia 

jest spożywanie dobrych, naturalnych 

pokarmów, przede wszystkim owoców 

morza. 


Gdy niekiedy do jego apteki zaglądają 

turyści, przekonuje ich, że chińskie leki 

wcale nie zostały wymyślone jedynie 

dla Chińczyków i tak samo skutecznie 

działają na nich, jak i na zachodnich 

niedowiarków. 

MARKETING 

W DUCHU TAOIZMU 

Być farmaceutą w Chinach to zaszczyt. 

Do legendarnej, pierwszej apteki założonej 

w 1669 r., która zaopatrywała rodzinę 

cesarską, ściągają zarówno rzesze 

turystów, jak i pacjentów. Pekińska Ton 

Ren Tang jest atrakcją porównywalną 

tylko ze słynnymi świątyniami. 

Edward uzyskał stopień bakałarza na 

Pekińskim Uniwersytecie Medycyny 

Chińskiej. Żeby opanować materiał, 

trzeba się uczyć co najmniej 20 godzin 

na dobę. Zdanie egzaminu podstawowego 

z zakresu znajomości roślin lecz- 

Zapotrzebowanie na farmaceutów w Chinach 

rośnie lawinowo. Tylko w ciągu ostatnich 

15 lat otwarto kilkadziesiąt tysięcy nowych 

aptek. Obecnie jest ich około 200 tysięcy. 

niczych wymagało wiedzy o 10 tysiącach 

ziół i ich zastosowaniach. Tradycyjna 

medycyna chińska, czyli między innymi 

ziołolecznictwo i akupunktura, to 

W Chinach pacjent może sam zdecydować, czy swoją 

dolegliwość leczyć za pomocą leków przebadanych klinicznie 

czy ziołowych, przygotowanych według starych receptur. 

Przygotowanie tych ostatnich wiąże się ze znajomością 

i umiejętnością zastosowania około 10 tysięcy ziół. 

około 40% wiedzy, jaką zdobywają studenci. 

Resztę stanowi toksykologia, 

zarządzanie, marketing, filozofia oraz 

wiedza o medycynie Zachodu, między 

innymi o standardach WHO. 

Większość studentów nie może sprostać 

wymaganiom i zostają jedynie asystentami 

aptecznymi. Nie mają uprawnień 

do przyrządzania mieszanek, ani tym 

bardziej zarządzania lekami. Tymczasem 

zapotrzebowanie na farmaceutów rośnie 

lawinowo. Tylko w ciągu ostatnich 15 

lat w Chinach otwarto kilkadziesiąt 

tysięcy nowych aptek i obecnie ich liczba 

wynosi około 200 tysięcy. 

News 

Za swoje najważniejsze zadanie Edward East 

uważa kontrolę jakości leków. Jego apte- Fot.

ka jest częścią nowo powstałej chińskiej 

firmy farmaceutycznej. Nieopodal miasta 

znajduje się fabryka, pochodzi z niej 

większość leków sprzedawanych przez 

Edwarda. O zyskach nie mówi i, jak 

podkreśla, nie to jest jego główną troską. 

Porażkę ekonomiczną przyjąłby spokojnie, 

inaczej byłoby z utratą poważania. 

Dla wielu Chińczyków największym 

kapitałem jest szacunek dla siebie oraz 

członków rodziny. 

Edward nie musi się troszczyć o zbyt 

leków, pacjenów nie brakuje. Do biznesu 

podchodzi ze spokojem naturalnym 

dla ludzi jego kultury, po prostu wykonuje 

swoje zdanie najlepiej, jak umie. 

Nie zwykł narzekać, plany związane 

z apteką snuje ostrożnie, z dużą pokorą 

wobec rwącej rzeki losu. W jego pojęciu 

to nie bierność, tylko potrzebne w biznesie 

zrozumienie dla natury wszystkich 

zależności rządzących światem. 



Na pożegnanie Edward pozdrawia Polskę. 

Za kilka miesięcy żeni się z koleżanką 

z sąsiedztwa i po cichu marzy, że 

w podróż poślubną wybiorą się na Zachód, 

bo jak dotąd najdalej dojechał 

jedynie do Moskwy, na szkolenie. Kompletują 

listę gości weselnych, zaproszenia 

wyłącznie dla najbliższej rodziny 

i przyjaciół. Zaledwie 420 osób. Chiny 

są doprawdy niezwykłe. 

Sylwia Skorstad 

Być farmaceutą to w Chinach zaszczyt. 

Aby przygotować się do egzaminów, trzeba 

uczyć się po 20 godzin na dobę. Nie każdy 

może sprostać takim wymaganiom. 


19


akademia farmaceuty 

Po zrealizowaniu recepty na lek refundowany 

pacjent twierdzi, że w innej aptece zapłacił za 

taki sam lek znacznie mniej. Zarzuca 

farmaceucie oszustwo i brak serca. Jak się 

zachować w takiej sytuacji, radzi specjalista od 

rozwiązywania konfliktów. 


Izabela Zdolińska 

Negocjator 

i mediator, 

współzałożycielka 

Stowarzyszenia 

Instytut 

Rozwiązywania 

Konfliktów. 

Spór o cenę leku 

OPIS PRZYPADKU 

1 Do apteki przychodzi około 70- 

-letnia kobieta z receptą na preparaty 

do leczenia chorób przewlekłych. Farmaceuta 

oblicza, że będą kosztowały 

16 zł. Pacjentka protestuje mówiąc, że 

podlegają one refundacji i realizując 

poprzednią receptę w innej aptece zapłaciła 

za nie łącznie 5 gr. Oskarża farmaceutę 

o próbę oszustwa. 

RELACJA 

2 OBSERWATORA 

Początkowo nic nie zapowiadało awantury. 

Pacjentka sprawiała wrażenie dys- 

tyngowanej i kulturalnej, choć biednie 

ubranej. Spokojnie oczekiwała na swoją 

kolej. Gdy farmaceuta podsumował należność 

i podał kwotę, poprosiła o ponowne 

przeliczenie. Farmaceuta grzecznie 

stwierdził, że suma została obliczona 

prawidłowo, ponieważ każdy z pięciu 

preparatów kosztuje 3,20 zł, co daje łącznie 

16 zł. Pacjentka nadal wyrażała niedowierzanie. 

Wyznała, że będąc w innym 

mieście zrealizowała pierwszą receptę na 

nowo przepisany preparat w innej aptece, 

w której poinformowano ją, że leki kosztują 

1 grosz, ponieważ są refundowane. 

Farmaceuta potwierdził fakt refundacji 

leków, ale powiedział, że opłata ryczałtowa 

wynosi nie 1 grosz, ale 3,20 zł. Poinformował 

również, że cena poprzedniego 

zakupu była efektem promocji, która 

została uznana za niezgodną z prawem. 

Pacjentka nie zadowoliła się jednak tym 

wyjaśnieniem argumentując, że tak niska 

kwota jak 1 grosz nie może być wynikiem 

promocji, ponieważ to niemożliwe, by 

firma produkowała leki za tak niską kwotę 

nawet w ramach promocji; musi to więc 

być dowodem pełnej refundacji. Kobieta 

zarzuciła farmaceucie próbę oszustwa, 

niemoralność i brak serca. 

PUNKT WIDZENIA 

3 FARMACEUTY 

Przez pewien czas pewna sieć aptek oferowała 

pacjentom leki za 1 grosz. Promocja 

dotyczyła przede wszystkim leków 

z odpłatnością ryczałtową. Na odwrocie 

paragonu farmaceuta przystawiał pieczątkę 

z napisem: „opłata zrealizowana bonami 

towarowymi w ilości…”. W rze- 

Fot. Corbis, M. Szacho/Photopass

czywistości pacjent o istnieniu żadnych 

bonów nawet nie wiedział. 

Leki sprzedawane za 1 grosz to najczęściej 

drogie zagraniczne preparaty, kosztujące 

w rzeczywistości powyżej 100 zł. Aby 

zwiększyć dostępność leczenia, budżet 

państwa dopłacał do każdego opakowania 

różnicę między ceną producenta 

a tzw. opłatą ryczałtową wynoszącą 3,20 zł. 

Firmy farmaceutyczne umówiły się 

z apteką, że lek będzie sprzedawany za 

symboliczny grosz. Dzięki temu koncerny, 

mimo że zmniejszyły część płaconą 

przez pacjenta o 3,19 zł, dużo zarabiały 

dzięki zwiększeniu obrotów 

i dopłatom z budżetu. 

Sieci aptek oferujących leki za 1 grosz 

zarzucono nieuczciwą konkurencję i łamanie 

prawa. Powstały również obawy 

o zagrożenie stabilności systemu refundacji, 

ponieważ leki za 1 grosz to najczęściej 

preparaty dla przewlekle chorych, 

a pacjenci zachęceni promocją odwiedzali 

kilku lekarzy i kupowali niemal 

darmowe lekarstwa na zapas, nie zważając, 

że zdążą się one przeterminować 

i trzeba będzie je wyrzucić. 

Leki za 1 grosz już wkrótce znikną z aptek, 

ponieważ 29 września weszła w życie 

nowelizacja ustawy z 24 sierpnia 2007 r. 

o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych 

ze środków publicznych 

oraz niektórych innych ustaw (DzU nr 

166, poz. 1172). Zawiera ona regulacje 

antykorupcyjne, w tym szczególnie kontrowersyjne 

art. 63a i c. Są one bardzo 

niejasno sformułowane. Pierwszy z nich 

mówi o tym, że osoby prowadzące obrót 

lekami lub wyrobami medycznymi, a także 

świadczące usługi farmaceutyczne, nie 

mogą żądać lub przyjmować nieuzasadnionych 

korzyści majątkowych dla siebie 

lub osób trzecich w zamian za powstrzymywanie 

się od wykonania lub wykonanie 

obowiązku służbowego. Mowa o takich 

korzyściach, które mają wpływ na obrót 

lekami refundowanymi, np. zwiększają 

ich sprzedaż. Drugi natomiast dotyczy 

m.in. sprzedaży leków przez producenta 

hurtowniom. Za nieprzestrzeganie tych 

dwóch zasad farmaceutom grozi kara 

nawet pięciu lat pozbawienia wolności, 

a firmom – kara finansowa w wysokości 

10% przychodów, zakazu reklamy i uczestniczenia 

w przetargach. Firmy nie będą 

chciały ryzykować i najprawdopodobniej 

zrezygnują ze wszystkich bonusów. Dlatego 

leki za 1 grosz już wkrótce znikną 

na dobre z polskich aptek. 

4 OPINIA SPECJALISTY 

DS. ROZWIĄZYWANIA 

KONFLIKTÓW 

Opisana sytuacja jest niesłychanie trudna, 

zarówno dla farmaceuty, jak i dla 

samej pacjentki. Po pierwsze dlatego, że 

możliwości poznawcze osób starszych 

mogą być w pewnym stopniu ograniczone. 

Bill von Hippel, psycholog z australijskiego 

University of Queensland, we 

wrześniowym numerze „Current Directions 

in Psychological Science” opublikował 

wyniki badań, z których wynika, 

że obserwowany u osób starszych zanik 

mózgu może prowadzić do zachowań 

rasistowskich, trudności w funkcjonowaniu 

społecznym, a nawet depresji. 

Osłabione działanie płatów czołowych 

sprawia, że osobom w podeszłym wieku 


akademia farmaceuty 

Czasem do zażegnania konfliktu wystarczy „wejść w skórę” 

pacjenta i chociaż bardzo trudno o to w stanie wzburzenia 

– zachować spokój oraz okazać zrozumienie. 

znacznie trudniej jest przestrzegać norm 

społecznych, choć najczęściej nie mają 

one problemów z ich określeniem. Z wiekiem 

nasila się również skłonność do 

czarnowidztwa, podejrzliwości i smutnych 

rozmyślań. 

Zaatakowany słownie farmaceuta powinien 

zdawać sobie sprawę z tego, że impulsywne 

zachowanie pacjentki wbrew 

pozorom nie jest wymierzone personalnie 

w niego samego. Frontalny atak przypuszczony 

przez starszą panią ma prawo 

wywołać w farmaceucie gwałtowne emocje 

– poczucie krzywdy, złość, a nawet 

gniew – ponieważ narusza jedno z najważniejszych 

dóbr psychicznych: wizję 

swojej osoby. Mimo wszystko farmaceuta 

powinien pamiętać, że osoba przychodząca 

do apteki może mieć szeroko rozumiane 

problemy zdrowotne i – choć 

kupuje leki np. wyłącznie na układ krążenia 

– nie można wykluczyć u niej innych 

zaburzeń, np. neurologicznych lub psychiatrycznych. 

Warto w takiej sytuacji 

założyć, że pacjentka krzyczy nie „na 

ciebie”, ale „dla siebie”, ponieważ po 

prostu nie potrafi w inny sposób wyrazić 

swojej frustracji. 

Opanowanie kłębowiska naturalnych, 

ale utrudniających wyjście z sytuacji 

emocji, jest pierwszym krokiem do zapanowania 

nad problemem. W przeczekaniu 

wybuchu może pomóc świadomość, 

że wbrew pozorom krzyk adwersarza jest 

sprzymierzeńcem rozmówcy, ponieważ 

umożliwia ujście negatywnych emocji, 

tzw. „wentylację emocji”. Osoba, która 

rozładuje powstałe w niej napięcie emocjonalne, 

będzie bardziej skora do wysłuchania 

argumentów drugiej strony. 

Farmaceucie pod żadnym pozorem nie 

wolno bagatelizować krzywdy, którą odczuwa 

pacjentka. Nawet gdyby kupiła 

tylko jedno opakowanie leku, absolutnie 

bezcelowe jest wykazywanie, że opłata 

ryczałtowa w wysokości 3,20 zł jest również 

symboliczna. I to nie tylko dlatego, 

że dla osób na emeryturze owo 3,20 zł 

może stanowić dzienną rację żywieniową. 

W czasie wybuchu emocjonalnego, do 

którego może dojść w czasie eskalacji 

konfliktu, pierwotna przyczyna sporu 

przestaje być ważna. W pewnym momencie 

może się okazać, że spór wcale nie 

dotyczy samej kwoty, ale raczej poczucia 

zawiedzionego zaufania. Im bardziej 

farmaceuta będzie starał się przeforsować 

własne zdanie, tym bardziej zacietrzewiać 

się będzie pacjentka. 

Aby przejść z fazy „wentylowania emocji” 

do konstruktywnej rozmowy o problemie, 

warto dać do zrozumienia, że akceptujemy 

emocje pacjentki („Spodziewała się 

pani zapłacić tyle samo, co w tamtej aptece. 

Tymczasem okazało się, że opłata 

jest wyższa. To może zezłościć!”. Albo: 

„Rozumiem pani frustrację. Wyższa cena 

sprawiła, że poczuła się pani oszukana”). 

Następnie warto zaproponować pacjentce 

wybór: „Jeśli pani chce, mogę na spokojnie 

pani wytłumaczyć, dlaczego ten 

lek nie kosztuje 1 grosz”. Przedstawienie 

wyboru powinno uspokoić pacjentkę 

i nakłonić ją do współpracy. 


21

MEDYCYNA 

w trosce o bezpieczeństwo pacjenta 

Dr n. med. 

Maciej Pawłowski 

Klinika Diabetologii 

i Chorób 

Metabolicznych, 

Uniwersytet 

Medyczny w Łodzi. z 


Poznaj swojego 

pacjenta... 

cukrzycą 

Diebetyk musi radzić sobie z codziennymi dolegliwościami tak samo 

jak zdrowi ludzie, ale zanim zażyje jakikolwiek lek przeciwbólowy, 

powinien wziąć pod uwagę wiele czynników. 

Cukrzyca jest nieuleczalną chorobą 

metaboliczną. Sprzyja jej podeszły 

wiek, nadmierna masa ciała, siedzący 

tryb życia, obciążenie genetyczne, 

nadciśnienie i zaburzenia lipidowe. W przebiegu 

innych chorób spowodowana jest 

stosowaniem niektórych leków, chorobami 

trzustki czy endokrynologicznymi. 

W kontrolowaniu choroby pomocne jest 

stosowanie diety, aktywność fizyczna, 

zaprzestanie palenia papierosów, samodzielne 

pomiary glikemii. Jeżeli to nie 

wystarcza, rozpoczynamy terapię lekami 

doustnymi lub insuliną. 

NAJCZĘSTSZE POWIKŁANIA 

Bywa niestety, że nawet optymalne leczenie 

nie zapobiega rozwojowi powikłań. 

Należą do nich: mikroangiopatia, makroangiopatia, 

polineuropatia. 

Warto przeprowadzić 

krótki wywiad z pacjentem, 

nim zapadnie decyzja 

jaki lek OTC farmaceuta 

zaproponuje pacjentowi. 

Polineuropatia to schorzenie, w którym 

przewlekłe działanie hiperglikemii prowadzi 

do uszkodzenia włókien nerwowych. 

Dzieli się ją na autonomiczną i obwodową. 

W pierwszej dochodzi do uszkodzenia 

nerwów regulujących pracę narządów 

wewnętrznych. W drugiej zmiany obejmują 

włókna czuciowe i ruchowe, głównie 

w dystalnych częściach kończyn. 

CUKRZYCA A BÓL 

Istotnym problemem są bóle związane 

z polineuropatią. Dotyczą zwykle stóp 

i podudzi. Ich charakterystyczną cechą 

jest nasilenie dolegliwości bólowych 

w godzinach nocnych. Terapia polega 

na optymalnym wyrównaniu metabolicznym 

cukrzycy, stosowaniu leków 

wpływających na metabolizm komórki 

Partnerem cyklu artykułów „W trosce o bezpieczeństwo pacjenta” jest 

Ważna wskazówka 

Należy zwracać uwagę, aby pacjenci 

nie dostarczali węglowodanów w formie 

lekarstw. Jeżeli jest to możliwe, 

syropy oraz inne środki farmakologiczne 

powinny być pozbawione cukru. 

Trzeba przestrzec pacjentów, aby 

popularne ostatnio preparaty ziołowe 

na bazie morwy, cynku czy chromu 

traktowali jako uzupełnienie terapii 

podstawowej, a nie zastępowali nimi 

leki przeciwcukrzycowe. 

nerwowej (kwas alfaliponowy) oraz leków 

przeciwbólowych. 

Jako lek pierwszego rzutu zaleca się stosowanie 

paracetamolu. W odróżnieniu od 

innych środków przeciwbólowych nie 

wpływa on na wartość glikemii (np. salicylanów, 

które u pacjentów stosujących 

pochodne sulfonylomocznika mogą 

zwiększyć ryzyko hipoglikemii). Paracetamol, 

ze względu na ośrodkowe działanie 

nie wpływa na syntezę prostaglandyn, 

dlatego nie powoduje uszkodzenia śluzówki 

żołądka. 

Zalecana dawka paracetamolu wynosi 3 

x 500 mg (maksymalnie 1 g co 6 h). Należy 

pamiętać, aby lek stosowany był regularnie 

w stałych odstępach czasu. Warto 

też zwrócić uwagę, czy lek nie zawiera 

glukozy. Ze względu na niewielkie ryzyko 

objawów niepożądanych, terapię można 

stosować przewlekle. 

Fot. East News

MEDYCYNA 

pulmonologia 

Zapalenie 

Zapalenie oskrzeli, w zależności od 

czasu ekspozycji na wywołujące 

stan zapalny czynniki oraz czasu 

utrzymywania się objawów klinicznych, 

dzieli się na ostre i przewlekłe. 

OSTRE ZAPALENIE OSKRZELI 

W odróżnieniu od formy przewlekłej, 

objawy chorobowe utrzymują się do 

3 tygodni i współistnieją z objawami 

choroby przeziębieniowej – gorączką, 

katarem, bólem głowy, gardła, bólami 

mięśni w infekcjach wirusowych. Zakażenie 

następuje drogą kropelkową, a okres 

wylęgania wynosi około 2-6 dni. Wywołują 

go najczęściej wirusy grypy i paragrypy, 

wirus RSV, rynowirusy, koronawirusy 

i adenowirusy. U mniej niż 10% 

pacjentów stwierdza się zakażenie bakteryjne 

powodowane przez mykoplazmy, 

chlamydie i pałeczki krztuśca. 

Czynniki ryzyka 

Rozwojowi ostrego zapalenia oskrzeli 

sprzyja wyziębienie i osłabienie organi- 


oskrzeli 

zmu, nasilenie infekcji w okresie jesienno-zimowym 

oraz podrażnienie dróg 

oddechowych przez pyły i gazy. 

Objawy 

Główne objawy to kaszel i skąpe wykrztuszanie 

śluzowej lub ropnej plwociny, 

niekiedy świszczący oddech, a w badaniu 

fizykalnym zmiany osłuchowe – zaostrzony 

szmer pęcherzykowy, furczenia i świsty. 

Do kilku tygodni po ustaniu zakażenia 

utrzymuje się nadwrażliwość oskrzeli, 

objawiająca się napadami duszącego kaszlu 

po ekspozycji na zapachy i zimne 

oraz zanieczyszczone powietrze. 

Diagnostyka 

Zazwyczaj w ostrej infekcji nie identyfikuje 

się wywołujących ją patogenów. 

W przypadku utrzymywania się wysokiej 

gorączki, wystąpienia duszności, tachykardii, 

przyspieszonego oddechu, w celu 

różnicowania z zapaleniem płuc, wskazane 

jest wykonanie rtg klatki piersiowej. 

Nieobecność typowych dla zapalenia 

Od ich drożności 

i sprawnego 

funkcjonowania 

zależy wymiana 

gazowa w płucach 

– dostarczenie do 

organizmu tlenu 

i eliminacja 

dwutlenku węgla. 

Jesień i zima 

– czas największej 

podatności na 

przeziębienia – jest 

również okresem, 

kiedy najczęściej 

odnotowuje się 

zapadalność na 

zapalenia oskrzeli. 

płuc zmian pozwala je wykluczyć. Wyjątkowo 

rzadko wykonywane w ostrej 

fazie choroby badanie spirometryczne 

może ujawnić cechy niewielkiej obturacji 

(zwężenia) oskrzeli oraz ich nadreaktywność. 

W badaniach laboratoryjnych 

obserwujemy przyspieszone OB, leukocytozę, 

podwyższone CRP. 

Oprócz zapalenia płuc, ostre zapalenie 

oskrzeli należy różnicować z zapaleniem 

oskrzelików, tchawicy i astmą oskrzelową. 

Najczęściej rokowanie jest dobre, 

przebieg łagodny i samoograniczający. 

Leczenie 

90% infekcji wywołują wirusy. Podawanie 

antybiotyków jest zbędne – podstawa 

terapii to zwalczanie kaszlu, gorączki 

i innych objawów przeziębienia. W grypie 

pomocne są preparaty przeciwgrypowe, 

w suchym kaszlu leki przeciwkaszlowe, 

w produktywnym – rozrzedzające 

wydzielinę oskrzelową, a gdy zapalenie 

przebiega z dużym spazmem oskrzelo- 

Fot. East News

wym, również β2-mimetyki wziewne 

i hormony kory nadnerczy. 

PRZEWLEKŁE ZAPALENIE 

OSKRZELI 

Jeśli nieżyt objawiający się kaszlem i odkrztuszaniem 

plwociny utrzymuje się 

przez co najmniej 3 miesiące w roku, jest 

to zapalenie przewlekłe. 

Czynniki ryzyka 

Najczęstszą przyczyną (90% chorych) 

jest dym tytoniowy, dotyczy to również 

palaczy biernych. W innych przypadkach 

przewlekłe zapalenie jest wywołane długotrwałym 

drażnieniem błony śluzowej 

oskrzeli przez pyły, opary i zanieczyszczenia 

atmosferyczne. Jego rozwojowi 

sprzyja narażenie na kontakt z tymi substancjami 

(np. w pracy), nawracające 

infekcje dróg oddechowych w dzieciństwie, 

chłodny i wilgotny klimat oraz 

czynniki genetyczne, np. niedobór α1- 

-antytrypsyny. 

Patomechanizm 

W miarę postępu choroby dochodzi 

do destrukcji ścian oskrzeli, ich włóknienia 

i utraty sprężystości. Uniemożliwia 

to wymianę gazową, prowadzi do 

niszczenia pęcherzyków płucnych i rozedmy, 

przeciążenia prawej komory 

serca, rozwoju serca płucnego i niewydolności 

krążeniowo-oddechowej. Przewlekłe 

zapalenie oskrzeli i rozedma 

składają się na tzw. przewlekłą obturacyjną 

chorobę płuc (POChP). Ma ona 

charakter postępujący i cechuje się niecałkowicie 

odwracalnym ograniczeniem 

przepływu powietrza przez drogi oddechowe. 

Szczególną formą przewlekłego zapalenia 

oskrzeli jest astma oskrzelowa. 

Należy je także różnicować z zapaleniem 

płuc, ropniem płuc, krtani i tchawicy, 

rozstrzeniami oskrzeli, gruźlicą, nowotworami, 

niewydolnością krążenia. 

Objawy 

Podstawowym objawem przewlekłego 

zapalenia oskrzeli jest utrzymujący się 

przez kilka miesięcy kaszel z odkrztuszaniem 

plwociny, zwłaszcza rano. Występuje 

okresowo lub codziennie, przez 

cały dzień i w nocy, często na wiele lat 

wyprzedza upośledzenie przepływu powietrza 

przez drogi oddechowe. 

Wraz z postępem choroby, a także w okresach, 

kiedy następuje jej zaostrzenie 

dołącza się duszność wysiłkowa, następnie 

spoczynkowa. W badaniu fizykalnym, 

w zależności od przewagi zapalenia czy 

rozedmy, stwierdza się: wdechowe ustawienie 

klatki piersiowej (beczkowatą 

klatkę piersiową), bębenkowy wypuk, 

zmiany osłuchowe – ściszony szmer 

pęcherzykowy, wydłużony wydech gdy 

dominuje rozedma; furczenia i świsty 

gdy przeważa zapalenie. W ciężkim stadium 

choroby pojawia się oddech przez 

„zasznurowane usta”, sinica oraz objawy 

niewydolności serca. 

Diagnostyka 

Podstawą rozpoznania i określenia stopnia 

zaawansowania POChP jest spirometria, 

polegająca na pomiarze przepływu 

powietrza przez drogi oddechowe 

w czasie wentylacji. 

Z badań dodatkowych wymienia się: 

• badania obrazowe: rtg. klatki piersiowej 

– służące do oceny serca i dużych 

naczyń, zaawansowania rozedmy i wykluczenia 

innych przyczyn kaszlu; 

• badania laboratoryjne: morfologię, 

OB, CRP, gazometrię krwi tętniczej; 

• posiew plwociny z antybiogramem 

MEDYCYNA 

pulmonologia 

przy zaostrzeniu choroby i zmianie 

charakteru wydzieliny na ropny; 

• osób niepalących, z rozedmą, powyżej 

45 r.ż. – badania w kierunku niedoboru 

α1-antytrypsyny; 

• zaawansowanych postaciach: badanie 

zdolności dyfuzji gazów w płucach, 

EKG, echo serca, pulsoksymetrię, 

rzadko bronchoskopię. 

Leczenie 

Podstawą terapii jest usunięcie przyczyny 

zapalenia – palenia tytoniu, zmiana 

pracy narażonych zawodowo. Leczenie 

farmakologiczne zależy od stopnia za- 

Pod wspólną nazwą zapalenia oskrzeli kryją się dwie 

odrębne jednostki chorobowe. Mają one inne przyczyny 

i w inny sposób się je leczy. 90% zapadalności na ostre 

zapalenie oskrzeli to wynik zarażenia wirusem, natomiast 

90% przypadków zapalenia przewlekłego spowodowane jest 

narażeniem błony śluzowej na długotrwałe drażnienie. 

Zalecenia w terapii 

Ważnym elementem terapii przy przewlekłym 

zapaleniu oskrzeli jest rehabilitacja 

obejmująca gimnastykę 

oddechową, ćwiczenia ogólnousprawniające, 

regularne oczyszczanie 

drzewa oskrzelowego. 

Bardzo istotna jest również edukacja 

pacjenta i jego rodziny, w tym szczególnie 

nauka właściwej techniki inhalacji 

leków wziewnych. 

Chorym na POChP zaleca się także 

coroczne szczepienie przeciwko 

grypie oraz pneumokokom. 

awansowania choroby, ma na celu łagodzenie 

objawów i poprawę wydolności 

fizycznej. Stosuje się: 

• leki rozszerzające oskrzela: przeciwcholinergiczne 

oraz β2-mimetyki krótko 

i długo działające wziewnie lub 

w nebulizacji; 

• pochodne metyloksantyn; 

• glikokortykosteroidy – wziewnie, doustnie 

lub dożylnie, podawane raczej 

w okresach zaostrzeń ze znaczną obturacją 

i nadwrażliwością oskrzeli; 

• przy zmianie charakteru lub ilości 

odkrztuszanej plwociny i podejrzeniu 

nadkażenia bakteryjnego również antybiotyki: 

amoksycylinę, amoksycylinę 

z kwasem klawulanowym, ampicylinę, 

cefalosporyny II lub III generacji, 

makrolidy, fluorochinolony; 

• u pacjentów z niewydolnością oddechową 

– tlen; w niewydolności krążenia 

– leki nasercowe, moczopędne; 

w poliglobulii – krwioupusty; 

• przy gęstej wydzielinie okresowo mukolityki, 

inhalacje z 0,9%NaCl oraz 

nawadnianie chorego. 

Przeciwwskazane są leki przeciwkaszlowe, 

nasenne i uspokajające. Leczenie 

można prowadzić ambulatoryjnie lub 

w szpitalu. 

lek. med. Anna Kamińska 


25

MEDYCYNA 

obserwatorium gastrologiczne 

Dolegliwości 

po cholecystektomii 


dr n. med. Krzysztof 

Wojciechowski 

Wiele osób, które poddały się operacji usunięcia pęcherzyka 

żółciowego, nadal narzeka na dyskomfort i złe samopoczucie. Zjawisko 

to jest na tyle częste, że zyskało nazwę zespołu po cholecystektomii. 

Z 

badań przeprowadzonych w USA 

wynika, że po 40 r.ż. złogi w pęcherzyku 

żółciowym stwierdza się 

aż u 20% kobiet i 8% mężczyzn. 

Chociaż schorzenie w 80% przypadków 

przebiega bezobjawowo, co piąty pacjent 

odczuwa dolegliwości. Część chorych 

ze stwierdzonymi złogami w pęcherzyku 

żółciowym skarży się jedynie na dyspepsję, 

pobolewania w nadbrzuszu, czasem 

z towarzyszącymi nudnościami i wymiotami. 

Mimo że z tych powodów bywają 

poddawani leczeniu operacyjnemu, niepożądane 

objawy nie mijają. 

WĄTPLIWY ZESPÓŁ 

Dzieje się tak na tyle często, że w obiegowej 

opinii zaczęła funkcjonować 

odrębna nazwa dla tego zjawiska – zespół 

po cholecystektomii. Nie znajduje to 

jednak większego oddźwięku wśród 

gastroenterologów, którzy powątpiewa- 

ją w jego istnienie. Twierdzą, że po usunięciu 

pęcherzyka żółciowego nie majednego, 

typowego obrazu klinicznego, 

który usprawiedliwiłby używanie tego 

pojęcia. Sądzą, że dolegliwości w postaci 

niestrawności, bólów w nadbrzuszu, 

zaburzeń rytmu wypróżnień czy wzdęć 

odczuwanych przed operacją, jak i po 

niej są oznaką innej patologii niż ka- 

mica żółciowa, np. nierozpoznanego 

wcześniej wrzodu trawiennego żołądka 

lub dwunastnicy, choroby trzustki etc. 

W POSZUKIWANIU 

PRZYCZYN 

U około 30% osób, które te niekorzystne 

objawy ciągle sygnalizują, badania 

endoskopowe górnego odcinka przewodu 

pokarmowego wykazały owrzodzenia 

trawienne. To one mogą być więc 

powodem bólu lub niestrawności. Wielu 

chirurgów zaleca z tego powodu, aby 

w przypadkach niejednoznacznych przed 

usunięciem pęcherzyka żółciowego 

zawsze wykonywać gastroskopię. 

Natomiast sama cholecystektomia rzeczywiście 

w późniejszym okresie może 

sprzyjać wstecznemu zarzucaniu alkalicznej 

żółci do żołądka. Jego przyczyną 

prawdopodobnie są zaburzenia unerwienia 

w okolicy wnęki wątroby, wynikające 

z ingerencji w strukturę tkanek 

na skutek przeprowadzenia zabiegu. 

W konsekwencji uszkodzeniu ulega 

śluzówka żołądka, powodując ewentualne 

przewlekłe jej zapalenie, a co za tym 

idzie – również dolegliwości. 

Innym powodem utrzymywania się 

objawów w okresie po cholecystektomii 

może być pozostawienie zbyt długiego 

kikuta przewodu pęcherzyka żółciowego. 

Dzieje się tak zazwyczaj wówczas, 

gdy chirurg operując w okolicy zmienionej 

chorobowo stara się zminimalizować 

ryzyko uszkodzenia dróg żółciowych 

w czasie zabiegu i amputuje 

pęcherzyk tuż przy jego szyi, pozostawiając 

większość łączącego pęcherzyk 

z drogami żółciowymi przewodu we 

wnęce wątroby. 

ROZSZERZONA 

DIAGNOSTYKA 

Jak widać, przyczyn dolegliwości wynikających 

z operacji usunięcia pęcherzyka 

żółciowego może być wiele, a ich 

rozróżnienie bywa niełatwe. Oprócz 

weryfikacji rozpoznania, czy ma się do 

czynienia np. z chorobą wrzodową, czy 

zespołem jelita drażliwego, zazwyczaj 

należy uzupełnić diagnostykę nie tylko 

o gastroskopię, ale i o procedury bardziej 

specjalistyczne, m.in. endoskopową 

cholangiografię wstępującą. 

Fot. East News

MEDYCYNA 

alergia pokarmowa 

Nadwrażliwi 

na jedzenie 

Jeśli objawy kliniczne pojawiają się regularnie 

po zjedzeniu danego produktu, a ustępują, gdy 

się go odstawi, śmiało można powiedzieć, że 

jest to wynik nadwrażliwości pokarmowej. 

Pierwszym elementem postawienia 

właściwej diagnozy jest przeprowadzenie 

wywiadu z chorym. Pozwala 

to na wstępne zawężenie poszukiwań. 

PRÓBY, BADANIA I TESTY 

Za najważniejszą metodę diagnostyczną 

uznaje się próbę eliminacji i prowokacji 

pokarmowej. W pierwszym etapie, usuwa 

się z diety wszystkie potencjalnie alergizujące 

związki na około 7-14 dni. Następnie, 

w odstępach kilkudniowych, rozszerza 

się dietę o pojedyncze składniki. 

Nawrót dolegliwości oznacza dodatni 

wynik próby, a tym samym pozwala rozpoznać 

uczulający produkt. Dodatkowo 

można także wykonać: badanie krwi 

z oznaczeniem tzw. eozynofilii oraz stężenia 

krążących całkowitych i alergenowo 

swoistych przeciwciał IgE, testy skórne 


z użyciem swoistych anty-IgE skierowanych 

przeciw konkretnym antygenom (pozwalają 

na odróżnienie alergii od nietolerancji 

pokarmowej), a w razie potrzeby 

biopsję jelita cienkiego, gastroduodenoskopię 

czy kolonoskopię i oznaczenie 

zawartości anty-IgE związanych w tkankach 

w wycinkach pobranych w trakcie 

tych badań. 

Dla kogo odczulanie? 

Znaną metodą leczenia alergii jest 

odczulanie. Stosuje się je jednak głównie 

w przypadku alergenów, których 

nie da się wyeliminować z otoczenia 

(alergeny wziewne, roztocza kurzu, jad 

owadów), a które wywołują groźne dla 

życia reakcje anafilaksji. 

WERYFIKACJA JADŁOSPISU 

Podstawową i najbardziej skuteczną metodą 

leczenia nadwrażliwości pokarmowej 

jest usunięcie szkodliwego pokarmu 

z diety. Pozornie wydaje się to proste. 

Trudności pojawiają się, gdy alergia i nietolerancja 

występują jednocześnie, pojawiają 

się reakcje krzyżowe, jak i wtedy, 

gdy nieprawidłowa reakcja dotyczy kilku 

pokarmów, substancji występującej powszechnie 

lub będącej składnikiem wielu 

produktów. Wtedy koniecznością jest 

restrykcyjna dieta. Dużo prościej wygląda 

sprawa, gdy alergia dotyczy jednego 

składnika, np. truskawek. Wówczas pamiętać 

należy, że obejmuje ona nie tylko 

świeże, ale i przetworzone owoce. 

WAŻNA PROFILAKTYKA 

Zgodnie z zasadą „lepiej zapobiegać niż 

leczyć” obecnie duży nacisk kładzie się 

na profilaktykę alergii, począwszy od 

chwili narodzin. Dla uczącego się rozpoznawać 

alergeny układu odpornościowego 

niemowlaka ważne jest, by chronić 

go przed wpływem najsilniejszych z nich. 

Dotyczy to zwłaszcza maluchów, których 

najbliżsi są alergikami. Można to osiągnąć 

poprzez naturalne karmienie niemowląt 

(wyłącznie mlekiem matki) w ciągu pierwszych 

sześciu miesięcy ich życia, przestrzeganie 

ubogoalergenowej diety przez 

karmiące mamy, ostrożne wprowadzanie 

do diety dziecka nowych pokarmów oraz 

zastąpienie mleka krowiego mlekiem 

modyfikowanym. Wczesne wyeliminowanie 

alergenu daje bowiem szansę na 

uniknięcie w przyszłości ciężkiej choroby, 

np. astmy oskrzelowej, a nawet na 

całkowite wyzdrowienie. 

WSPOMAGAJĄCE LEKI 

W zależności od lokalizacji i nasilenia 

objawów alergii pokarmowej, wspomagająco 

można stosować: 

– leki zmniejszające odczyny uczuleniowe 

– przeciwhistaminowe, glikokortykosteroidy, 

preparaty wapnia; 

– w razie duszności leki rozkurczające 

oskrzela wziewnie lub w nebulizacji 

(B2-sympatykomimetyki, parasympatykolityki), 

glikokortykosteroidy i tlen; 

– przy wstrząsie płyny i adrenalinę; 

– przy dolegliwościach przewodu pokarmowego 

doraźnie: leki zmniejszające 

bolesne skurcze jelit, osłaniające błonę 

śluzową żołądka, przeciwwymiotne. 


Fot. East News

Suplement diety 

Novorutin C Junior: 

pomaga uzupełnić substancje potrzebne 

do utrzymania naturalnej odporności, 

dostarcza witaminę C w okresach 

zwiększonego zapotrzebowania 

zawiera niezbędny dla dzieci wapń. 

Novorutin C Junior - bąbelkuje odporność buduje.

MEDYCYNA 

odkrycia 

dr n. farm. 

Katarzyna Żurowska 

Konferencje na temat produktów 

leczniczych pochodzenia morskiego 

organizowane są w Europie 

od 1997 r. Ostatnia odbyła się we Włoszech 

– jak na konferencję o tematyce 

morskiej przystało, została przygotowana 

na otoczonej morskimi wodami 

wyspie Ischia, położonej w Zatoce Neapolitańskiej. 

WIELE TEMATÓW... 

Różnorodność tematyczna i możliwości 

prezentacji przyciągnęły na Ischię 

specjalistów z wielu dziedzin – chemii, 

biologii molekularnej, biochemii, ekologii, 

farmakologii oraz przedstawicieli 

nauk pokrewnych związanych z badaniem 

środowiska morskiego. 

Uczestniczyli w niej zarówno naukowcy, 

jak i reprezentanci przemysłu. 

Wśród wielu ciekawych wykładów, szczególnie 

dużym zainteresowaniem cieszyły 

się m.in.: otwierający konferencję „Nowe 

substancje o działaniu przeciwnowotworowym 

z bakterii głębokooceanicznych” 

wygłoszony przez Billa Fenicala oraz 

„Surowce pochodzenia morskiego jako 

potencjalne leki w chorobie Alzheimera” 

autorstwa Any Martinem. 

...I FORM PREZENTACJI 

Wykłady to tylko jedna z form przedstawiania 

naukowych dokonań. Inna, 

silnie przemawiająca do wyobraźni, to 

tablice informacyjne, na których w barwny 

sposób przedstawiano wyniki naukowych 

dociekań, np. „Blokery kanału 

wapniowego z gąbek morskich 


Zdrowie 

z mórz i oceanów 

Morze jest bogatym siedliskiem organizmów żywych – od 

jednokomórkowych bakterii i glonów po ogromne okazy ryb. 

Nad tym, by tak cenne, naturalne źródła wykorzystać 

w produktach leczniczych pracują naukowcy z całego świata. 

(Hiszpania)”; „Aktywność antyoksydacyjna 

wyciągów pozyskanych z wybranych 

wodorostów morskich z Azorów 

(Portugalia)”. 

DŁUGA DROGA 

Przekrój wykładów prowadzonych przez 

naukowców, którzy na co dzień zajmują 

się odmiennymi, choć często pokrew- 

Następna konferencja na temat 

produktów leczniczych pochodzenia 

morskiego odbędzie się już na początku 

listopada w Korei. 

nymi dziedzinami nauki, pokazał 

uczestnikom konferencji, jak bogatym 

źródłem substancji o potencjalnym 

działaniu leczniczym jest środowisko 

morskie. Jak zależności pomiędzy organizmami 

żyjącymi w środowisku 

wodnym, polegające np. na ochronie 

przeciwbakteryjnej, dają się wykorzystać 

również dla zdrowia człowieka. Ile substancji 

wytwarzanych przez organizmy 

morskie przebadano w kierunku potencjalnego 

działania cytotoksycznego, 

które mogłoby znaleźć zastosowanie 

w terapiach przeciwnowotworowych. 

Jednym z celów konferencji było głębsze 

poznanie i lepsze zrozumienie różno- 

rodności biologicznej i chemicznej mórz 

w kontekście zastosowania ich we współczesnej 

medycynie. Wnioski płynące 

z wielu wyników badań naukowych, 

przedstawione w niektórych wykładach 

dowodzą, że przed środowiskiem naukowym 

jest jeszcze sporo pracy w tej 

dziedzinie. 

Fot. FPM/Getty Images, BE&W

lek. med. Agnieszka 

Szumska-Olczak 

W 

2004 r. Altmann i jego współpracownicy 

udowodnili, że 

w transporcie jelitowym cholesterolu 

znaczącą rolę odgrywa specyficzne 

białko pośredniczące, tzw. białko Niemann-Picka 

NPC1L1. Białko to jest 

strukturalnie zbliżone do białka Niemann- 

-Picka C1 (NPC1), które jest odpowiedzialne 

za sterowanie śródkomórkowym transportem 

cholesterolu. O ile obecność 

białka NPC1 jest powszechna w różnych 

tkankach organizmu ludzkiego, o tyle 

obecność białka NPC1L1 jest w zasadzie 

ograniczona do komórek nabłonkowych 

początkowego odcinka jelita czczego, gdzie 

ma miejsce główna część wchłaniania 

cholesterolu z przewodu pokarmowego. 

Uważa się, że białko NPC1L1 jest molekularnym 

punktem uchwytu działania 

ezetymibu, substancji należącej do nowej 

klasy leków obniżających cholesterol. 

ROLA EZETYMIBU 

Ezetymib selektywnie hamuje wchłanianie 

w jelicie cholesterolu pokarmowego oraz 

zawartego w żółci. Dzięki temu, jak dowiodły 

wyniki badań trzeciej fazy, substancja 

ta obniża stężenie cholesterolu 

całkowitego oraz LDL-C. Ponieważ lek ma 

całkowicie odmienny mechanizm działania 

od powszechnie dotychczas stosowanych 

statyn, duże nadzieje wiąże się 

z zastosowaniem terapii skojarzonej. Skuteczność 

i bezpieczeństwo takiego skojarzenia 

badano dla różnych statyn (simwastatyny, 

atorwastatyny, prawastatyny, 

lowastatyny), w różnych dawkach w połączeniu 

z ezetymibem. Leczenie skojarzone 

prowadziło do dalszej redukcji 

stężeń LDL-C, cholesterolu całkowitego, 

trójglicerydów oraz cholesterolu nie-HDL, 

a także do większego wzrostu HDL w porównaniu 

z leczeniem samą statyną. 

TERAPIA SKOJARZONA 

Badanie EASE, randomizowane, z podwójnie 

ślepą próbą, kontrolowane placebo, 

objęło swoim zasięgiem populację 

MEDYCYNA 

odkrycia 

Cholesterol 

pod kontrolą 

Z praktyki klinicznej wynika, że u około 50% 

pacjentów nie udaje się obniżyć poziomu 

cholesterolu we krwi. Dlatego ciągle szuka się 

leków, które będą kontrolować ten parametr. 

3030 pacjentów z hipercholestrolemią. 

Zrekrutowano ich w 299 placówkach 

opieki podstawowej i specjalistycznej. 

Pacjentom tym nie udało się osiągnąć 

satysfakcjonującej redukcji poziomu 

cholesterolu przy użyciu statyn. Dlatego 

też do terapii dotychczasowym lekiem 

w niezmienionej dawce dołączono ezetymib 

bądź placebo. Leczenie trwało 6 

tygodni. W grupie, która otrzymywała 

ezetymib w połączeniu ze statyną, uzyskano 

istotne zmniejszenie średniego 

poziomu LDL-C. Jednocześnie, bezpieczeństwo 

stosowania terapii skojarzonej 

nie różniło się w istotny sposób od mo- 

Znaczenie cholesterolu 

Cholesterol odgrywa kluczową rolę 

w wielu procesach biochemicznych, 

m.in. w syntezie witaminy D 3 oraz 

hormonów o budowie sterydowej 

takich jak kortyzon, progesteron, 

estrogen i testosteron. Jego obecność 

w błonach komórek nerwowych mózgu 

ma duże znaczenie dla funkcjonowania 

synaps. Istnieją również 

doniesienia, że odgrywa on ważną 

rolę w działaniu systemu immunologicznego. 

noterapii. Należy również zauważyć, że 

terapia skojarzona umożliwia redukcję 

dawki statyny, a przez to zmniejsza prawdopodobieństwo 

wystąpienia objawów 

niepożądanych związanych ze stosowaniem 

dużych dawek tych leków. 

Wyniki innych badań sugerują, że ezetymib 

jest dobrze tolerowany. Działania 

niepożądane oceniane w dotychczasowych 

badaniach klinicznych nie różniły się od 

stwierdzanych w grupie placebo. Jak narazie 

z działań niepożądanych opisano 

2 przypadki uszkodzenia wątroby. 

KIEDY NOWY LEK? 

Obecnie ezetymib zaleca się w leczeniu 

hipercholesterolemii pierwotnej w skojarzeniu 

ze statyną, w przypadkach gdy 

zaburzenia lipidowe nie poddają się terapii 

dietą i statyną w monoterapii. Monoterapia 

ezetymibem dotyczy osób z przeciwwskazaniami 

do stosowania statyn. 

Wprowadzenie do leczenia nowej grupy 

leków hipolipemizujących nie rozwiązuje 

oczywiście licznych problemów 

w prewencji chorób sercowo-naczyniowych, 

jest jednak jej nowym istotnym 

elementem. 


31

MEDYCYNA 

zaburzenia odżywiania 

Chorzy 

na niejedzenie 

Spośród 

psychogennych 

zaburzeń odżywiania 

najwięcej, choć 

i tak dalece 

niewystarczająco, 

słyszymy o anoreksji, 

chorobie, która 

nieleczona może 

prowadzić nawet 

do śmierci. 


Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) 

to zaburzenie charakteryzujące się 

celową utratą masy ciała i innymi 

następstwami przewlekłego nieprzyjmowania 

pokarmów. W 90% dotyka kobiet, 

najczęściej w wieku 13-19 lat (około 1% 

nastoletnich dziewcząt), choć zachorowania 

zdarzają się do wieku menopauzalnego. 

Ale coraz więcej przypadków 

jadłowstrętu pojawia się i u mężczyzn, 

zwłaszcza młodych, w grupach predysponowanych 

(tancerze, sportowcy). 

Zwiększeniu ryzyka rozwinięcia anoreksji 

sprzyjają czynniki kulturowe, społeczne 

oraz indywidualne cechy chorego. 

FAŁSZYWE 

POCZUCIE KONTROLI 

Pierwszym bodźcem do rozpoczęcia 

odchudzania jest zazwyczaj powszechnie 

lansowany ideał szczupłej sylwetki oraz 

społeczne oczekiwanie atrakcyjności 

i krytyczne komentarze ze strony oto- 

czenia dotyczące diety i wyglądu puszystej 

osoby. Niezwykle istotną rolę w patogenezie 

anoreksji pełni obciążający 

wywiad rodzinny – występowanie zaburzeń 

odżywiania, chorób afektywnych 

(depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia 

kompulsyjno-obsesyjne), uzależnień oraz 

nieprawidłowe relacje rodzinne, zwłaszcza 

z rodzicami, utrudniające osiągnięcie 

autonomii dorastającego człowieka 

i akceptację własnej płciowości (słaby 

kontakt, nadmierne oczekiwania, konflikty, 

molestowanie seksualne). Osobnicze 

czynniki ryzyka to niska samoocena, 

zaburzony obraz siebie, perfekcjonizm, 

silna potrzeba osiągnięć i zła tolerancja 

porażek. Na wzrost prawdopodobieństwa 

wystąpienia anoreksji maję również wpływ: 

niska masa urodzeniowa i wcześniactwo 

oraz przewlekłe choroby somatyczne. 

W patogenezie jadłowstrętu psychicznego 

biorą udział czynniki genetyczne (może 

występować rodzinnie), zaburzenia kontroli 

neurotransmiterów i neuropeptydów, 

zwłaszcza nieprawidłowa aktywność 

układu opioidowego, serotoninowego 

i dopaminergicznego. 

OBJAWY ANOREKSJI 

Anoreksję można rozpoznać u osoby 

odmawiającej utrzymania masy ciała na 

poziomie lub powyżej minimalnej wagi 

właściwej dla wieku i wzrostu, przy wadze 

poniżej 85% wagi właściwej lub przy 

braku przyrostu wagi w okresie wzrastania, 

który prowadzi do utrzymywania 

masy ciała poniżej 85% wagi należnej. 

Kryterium diagnostycznym jest również 

obecność silnego lęku przed przybraniem 

na wadze i zaburzone postrzeganie własnego 

ciała – poczucie bycia „grubym” 

mimo ewidentnej niedowagi lub wyniszczenia. 

Do rozpoznania konieczny jest 

również brak miesiączki u kobiet po 

menarche – musi być ona nieobecna przez 

co najmniej 3 kolejne miesiące. W przypadku, 

gdy jeszcze nie wystąpiła, kryterium 

diagnostycznym jest opóźnienie 

lub zahamowanie rozwoju płciowego. 

ZACZYNA SIĘ NIEWINNIE 

Pierwsze symptomy choroby są zazwyczaj 

niedostrzegane przez rodzinę. Rozpoczyna 

się od prób odchudzania się, 

z postępującym drastycznym ograniczeniem 

kaloryczności posiłków (np. przyjmowanie 

tylko 300 kcal na dobę). Cho- 

Fot. East News

a doskonale orientuje się w zawartości 

kalorii w produktach, posiłki przygotowuje 

i odmierza precyzyjnie, zawsze 

zawierają jedynie składniki niskokaloryczne, 

często jednorodne. 

Osoba z jadłowstrętem psychicznym 

unika spotkań towarzyskich i wspólnych 

posiłków, zazwyczaj je w odosobnieniu, 

przejawiając wiele sprytu w chowaniu 

i wyrzucaniu rzekomo zjedzonych produktów. 

Najczęściej do drastycznej diety 

dołączają wielogodzinne ćwiczenia 

fizyczne z precyzyjnym wyliczaniem 

spalonych podczas wysiłku kalorii. Odżywianie 

jest naczelnym problemem 

chorej, myślom o jedzeniu poświęca 

większość czasu. Okresowo dochodzi 

do nagłego i niekontrolowanego napadu 

żarłoczności z poczuciem winy i próbami 

zapobiegnięcia przybraniu na wadze 

– prowokacją wymiotów, stosowaniem 

leków moczopędnych i przeczyszczających, 

nasileniem ćwiczeń fizycznych. 

Chora często przeczuwa nadchodzący 

napad żarłoczności, przygotowuje się 

do niego, robiąc duże zakupy, gotując 

i piekąc potrawy, zazwyczaj wysokokaloryczne 

(np. słodycze, ciasta). W trakcie 

takiego epizodu potrafi przyjąć do 10 

tys. kcal. Następnie stosuje jedną lub 

kilka metod pozbycia się kalorii. 

Istnieją dwa typy anoreksji. W pierwszym 

(restrykcyjnym) tylko sporadycznie dochodzi 

do epizodów objadania się lub 

zachowań mających zapobiec podniesieniu 

masy ciała po takim incydencie. 

W drugim typie anorexia nervosa dochodzi 

do regularnych epizodów niekontrolowanego 

objadania się lub prowokacji 

wymiotów czy stosowania środków przeczyszczających 

i moczopędnych. 

ZABURZENIA 

W FUNKCJONOWANIU 

ORGANIZMU 

Niedożywienie oprócz wyniszczenia 

powoduje również nietolerancję chłodu 

i trudności w utrzymaniu podstawowej 

temperatury ciała, ochłodzenie rąk i stóp, 

ich zasinienie i obrzęki. Skóra staje się 

sucha, łuszcząca się, pojawia się meszek 

(lanugo) na twarzy, plecach i przedramionach, 

włosy stają się kruche i łamliwe. 

Pojawiają się: bradykardia, hipotensja, 

zawroty głowy i zasłabnięcia, zaburzenia 

Rokowania w chorobie 

Prawie 50% chorych na anoreksję 

ulega wyleczeniu, umiera około 

5% (są to zwykle przypadki 

wieloletniej, zaniedbanej choroby). 

U reszty osób dochodzi do 

częściowej poprawy. Niekiedy 

jadłowstręt może również przejść 

w bulimię. Pacjenci z anoreksją, 

nawet po wyleczeniu, potrzebują 

stałego wsparcia rodziny 

i otoczenia. Bez tego z dużym 

prawdopodobieństwem nastąpi 

nawrót jadłowstrętu psychicznego, 

znacznie niebezpieczniejszy dla 

chorych i trudniejszy do leczenia. 

rytmu serca, w zaawansowanych przypadkach 

niewydolność serca. U chorych 

często wymiotujących obserwuje się 

rozdęcie żołądka i upośledzenie jego 

opróżniania, pojawiają się wzdęcia, zaparcia, 

uczucie pełności po jedzeniu. 

Mimo intensywnych ćwiczeń dochodzi 

do zaniku mięśni, nasilają się bóle kości 

(osteopenia, osteoporoza). Występują 

również zmiany w obrębie układu rozrodczego 

– hipoplazja macicy, zmiany 

zanikowe nabłonka pochwy. W badaniach 

laboratoryjnych można stwierdzić niedokrwistość, 

obniżone stężenia elektrolitów, 

glukozy i białka w surowicy, zaburzenia 

wydzielania hormonów płciowych, 

hormonów tarczycy, zwiększenie stężenia 

kortyzolu (glikokortykosteroid) w odpowiedzi 

na przewlekły stres. Nastrój 

chorej jest obniżony, występują: apatia, 

zaburzenia koncentracji i czynności poznawczych. 

PRZEDE WSZYSTKIM 

PSYCHOTERAPIA 

Pacjentka z anoreksją jest niezwykle trudnym 

partnerem dla lekarza. Zaprzecza 

istnieniu problemu, nie ma motywacji 

do leczenia lub jest ona słaba (zaburzone 

postrzeganie własnego ciała), ponieważ 

jej sposób jedzenia daje jej poczucie 

kontroli nad własnym życiem i satysfak- 

MEDYCYNA 

zaburzenia odżywiania 

cji. Ze strony rodziców chorej mamy 

często do czynienia z poczuciem winy 

i walką z córką, co również nie ułatwia 

procesu terapeutycznego. 

Celem terapii jest przede wszystkim nauczenie 

chorej kontroli nad jedzeniem 

i wagą na akceptowanym społecznie 

poziomie oraz radzenia sobie z problemami 

inaczej niż przez niejedzenie, 

a także odnowienie i przebudowa relacji 

z rodziną, edukacja dotycząca przyczyn 

oraz następstw anoreksji, nauczenie 

rozpoznawania zwiastunów nawrotu 

choroby i radzenia sobie z nimi. 

Kluczową rolę w leczeniu odgrywa psychoterapia, 

do niej dołącza się leczenie 

farmakologiczne i żywieniowe. Psychoterapia 

powinna być prowadzona przez 

minimum 6 miesięcy. U młodych chorych 

ogromną rolę odgrywa terapia rodzinna, 

prowadzi się również sesje grupowe oraz 

terapię behawioralno-poznawczą. Tego 

typu leczenie umożliwia uzyskanie 

współpracy chorej przy żywieniu. 

Jeżeli masa ciała spada poniżej 70% wagi 

właściwej oraz przy znaczącej bradykardii, 

zaburzeniach elektrolitowych, cięż- 

Terapia w anoreksji jest bardzo złożona. Jej skuteczność 

ogromnie podnosi ścisła współpraca pomiędzy lekarzem, 

psychologiem, dietetykiem i rodziną chorego. Decydującą rolę 

odgrywa jednak pacjent i jego nastawienie do leczenia. 

kim zakażeniu, niewydolności serca, 

ciężkiej depresji osoba z jadłowstrętem 

psychicznym bezwzględnie wymaga 

hospitalizacji. 

W leczeniu farmakologicznym stosuje 

się niewielkie dawki leków przeciwdepresyjnych 

lub neuroleptyków, konieczne 

może być włączenie leków indukujących 

miesiączkowanie. Chora wymaga również 

suplementacji witaminami i elektrolitami. 

Leczenie żywieniowe wymaga stałej 

kontroli, zwłaszcza na początku terapii 

(ryzyko zespołu ponownego odżywienia). 

Całkowity efekt terapii zależy od współpracy 

między lekarzem, psychologiem, 

dietetykiem, pacjentem i jego rodziną. 

Kluczowe znaczenie ma nastawienie 

chorej do leczenia. 

lek. med. Dorota Zielińska 


33

MEDYCYNA 

znane rośliny, nieznane możliwości 

lek. med. 

Paweł Kańka 

Indianie już przed wiekami wykorzystywali żurawinę jako środek 

leczniczy w schorzeniach układu moczowego. Współczesne badania 

wykazały szereg innych właściwości tej rośliny. 

Współczesne monografie żurawiny 

zalecają stosowanie przetworów 

z tego owocu jako 

środka zapobiegającego zakażeniom układu 

moczowego. Zalecane jest picie 300- 

-500 ml soku dziennie w celu zmniejszenia 

ryzyka choroby. Pojawiają się również 

doniesienia wskazujące na bakteriobójcze 

i lecznicze działanie soku spożywanego 

w większych ilościach (1,5-4 l dziennie). 

To efekt działania proantocyjanidów, 

które hamują przyleganie bakterii Escherichia 

coli do komórek nabłonka pęcherza 

moczowego. 

BARIERA DLA PRÓCHNICY 

Zupełnie inne obserwacje aktywności 

proantocyjanidów poczynili naukowcy 

z Uniwersytetu Rochester. W 2006 r. opublikowali 

wyniki badań, które wykazały, 

że związki te chronią szkliwo zębów przed 

bakterią mogącą wywołać próchnicę (Streptococcus 

mutans). Bakteria ta, wykorzystując 

cukry proste zawarte w pokarmie, tworzy 

lepki wielocukier, glukan, który ułatwia 

jej przyleganie do powierzchni zębów 

i tworzenie płytki nazębnej. Ochronne 

działanie proantocyjanidów polega na 

hamowaniu aktywności glykozylotransferazy 

– enzymu niezbędnego do wytworzenia 

lepkiego glukanu. 

Podobnie działają inne aktywne biologicznie 

związki zawarte w owocach żurawiny 

– flawonole. Obie grupy związków 

hamują także wytwarzanie kwasu przez 

S. mutans, który niszczy szkliwo i prowadzi 

do zmian próchniczych. Odkrycie to nie 

oznacza jednak, że możliwe będzie picie 

soku z żurawiny zamiast mycia zębów, 

ale istnieje szansa na umieszczenie aktywnych 

związków w pastach do zębów. 


Żurawina 

na leczniczej ścieżce 

W chłodzie i wilgoci 

Żurawina, bylina z rodziny wrzosowatych, 

rośnie na torfowiskach i terenach 

podmokłych. Wywodzi się z chłodniejszych 

terenów półkuli północnej. 

Obecnie głównym miejscem jej uprawy 

są Stany Zjednoczone, choć można 

spotkać ją również w Kanadzie, 

południowym Chile i w rejonie Morza 

Bałtyckiego. 

DZIAŁANIE ANTYOKSYDACYJNE 

Proantocyjanidy i flawonole należą do 

flawonoidów. Są to związki pochodzenia 

roślinnego, które wykazują silną aktywność 

przeciwutleniającą, czyli chronią komórki 

ciała przed uszkodzeniami pod wpływem 

wolnych rodników tlenowych. W owocach 

żurawiny występuje jeszcze jedna grupa 

związków o podobnych właściwościach 

– są to antocyjany. Dzięki całej gamie 

związków chroniących przed nadmiarem 

wolnych rodników żurawina stała się częstym 

obiektem badań w tym kierunku. 

Pierwsze wyniki prowadzonych in vitro 

badań informujące o wspomnianej aktywności 

żurawiny, zaczęły pojawiać się 

kilkanaście lat temu. Jedne z ostatnich, 

oceniające działanie antyoksydacyjne in 

vivo u ludzi, ukazały się w sierpniu tego 

roku. W badaniach tych, jako markery 

stresu oksydacyjnego naukowcy z Kanady 

przyjęli m.in. stężenie we krwi utlenionych 

lipoprotein małej gęstości – oxLDL. Ten 

„zły cholesterol” po utlenieniu uszkadza 

śródbłonek naczyń krwionośnych, ułatwiając 

rozwój blaszki miażdżycowej. 

W badaniu wzięło udział 30 osób, które 

przez 12 tygodni spożywały sok z żurawiny 

(pierwsze 4 tygodnie 125 ml; kolejne 4 

tygodnie – 250 ml; a przez ostatnie 4 tygodnie 

– 500 ml dziennie). Po zakończeniu 

badania okazało się, że udało się 

uzyskać istotne obniżenie oxLDL, a co 

za tym idzie – zmniejszyło się ryzyko 

uszkodzenia śródbłonka naczyń oraz rozwoju 

miażdżycy. 

Piśmiennictwo: 

1. Blumenthal M, The ABC Clinical Guide to Herbs. American Botanical Council; Austin 2003. 

2. Lynch DM, Cranberry for Prevention of Urinary Tract Infections. Am Fam Physician. 2004 Dec 

1;70(11):2175-7. 

3. Duarte S el al., Inhibitory effects of cranberry polyphenols on formation and acidogenicity of 

Streptococcus mutans biofilm. FEMS Microbiol lett. 2006 Apr;257(1):50-6. 

4. Ruel G et al., Low-calorie cranberry juice supplementation reduces plasma oxidized LDL and cell 

adhesion molecule concentrations in men. Br J Nutr. 2007 Aug 29;:1-8. 

Fot. East News

LIFESTYLE 

rozmowa 

Farmacja i ja: Jakich momentów 

w swoim życiu nie wyobraża Pan 

sobie bez muzyki? 

Piotr Rubik: Podejście do muzyki to 

sprawa bardzo indywidualna. Jedni nie 

potrafią się skupić, gdy słyszą cichą melodię 

za ścianą, inni nawet najbardziej 

intymne i doniosłe momenty lubią przeżywać 

w otoczeniu dźwięków. Mnie 

muzyka towarzyszyła zarówno w chwilach 

uniesień, jak i wielkich dramatów. 

Muzyka jest zatem dobra na wszystko? 

A może powinna nam towarzyszyć 

tylko czasami, ponieważ są momenty, 

które wymagają ciszy? 

Nie używałbym wobec muzyki słowa 

„powinna”. Ona jest, po prostu jest. Istnieje 

niezależnie od nas, podobnie jak 

woda czy powietrze, i nie ma do spełnienia 

żadnej funkcji. Często wydaje mi się, 

że naprawdę dobre utwory, melodie, które 

świetnie znamy, nie zostały wymyślone 

przez kompozytorów, tylko raczej przez 

nich odkryte. Może od dawna żyły w jakimś 

świecie muzycznych bytów, a geniuszowi 

udało się zajrzeć za zasłonę 

i wychwycić tych kilka dźwięków? Nie 

wiem. Wiem, że ja podchodzę do pisania 

melodii jak do odkopywania kości dinozaura. 

Od tysiącleci tkwiły w ziemi, trzeba 

je tylko umiejętnie wydobyć. 

Wykopany z ziemi utwór zbliża do 

ludzi? 

Zdecydowanie tak. Najbardziej zbliżają 

koncerty. To momenty, które trudno porównać 

do czegokolwiek innego. Mam 

wtedy wrażenie uczestniczenia nie tylko 


w wymianie energii, jaka zachodzi między 

orkiestrą a publicznością, ale w szerszym 

wydarzeniu o charakterze psychologicznym, 

socjologicznym, a nawet metafizycznym. 

Mnie koncert pozwala spojrzeć 

na muzykę od strony publiczności – dopiero 

wtedy rozumiem, w jaki sposób 

dany utwór oddziałuje na ludzi. 

Na czym, Pańskim zdaniem, polega 

talent kompozytora – czy to kwestia 

„dobrego słuchu”, czy też umiejętność 

rozumienia ludzkich emocji i wzbudzania 

ich? 

Dla mnie kompozycja to melodia, a melodia 

to wrażliwość. Nie umiem powiedzieć, 

czy iskra sprawiająca, że robimy 

coś dobrze, to wynik naturalnej predyspozycji, 

czy też dobrze wytrenowana 

skłonność. Może warto odnieść się do 

biografii tych, którzy bezspornie mieli 

wielki talent. Wielu kompozytorów było 

jednocześnie genialnymi muzykami 

i społecznymi kalekami, odludkami 

o ogromnych kłopotach z komunikacją 

międzyludzką. Choćby Beethoven – był 

samotnikiem i cholerykiem, a mimo to 

potrafił stworzyć utwory, które wzruszały 

miliony. Niezwykła zdolność do porządkowania 

dźwięków nie musi zatem 

Piotr Rubik. Kompozytor 

muzyki instrumentalnej, 

filmowej i teatralnej. 

Zdobywca diamentowej płyty 

dla „Psałterza Wrześniowego” 

i platynowej za całokształt 

twórczości. Laureat Wiktora 

2006 i Telekamery 2007 

w kategorii muzyka.

iść w parze ze zrozumieniem ludzkich 

potrzeb. 

Jak wygląda relacja między dziełem 

a doświadczeniami i umiejętnościami 

twórcy? Czy na przykład ktoś, kto 

nigdy nie kochał, może być dobrym 

kompozytorem? 

Jestem przeciwnikiem definiowania rzeczy 

ulotnych. Im bardziej staramy się 

zamknąć je w słowach, tym mniej o nich 

wiemy, więc może lepiej nie próbować 

opisywać każdego ludzkiego zachowania 

na wykresie. Powiem tak: nie trzeba przeżyć 

kataklizmu, aby zrozumieć zakres 

tragedii i towarzyszące jej emocje. Myślę, 

że zdolność do tworzenia muzyki wzbudzającej 

emocje to raczej kwestia wyobraźni 

niż prostego przełożenia doświadczenia 

na melodię. 

Zmieńmy zatem temat. Czy trudno 

jest być gwiazdą w Polsce? 

Nie czuję się gwiazdą, ani w Polsce, ani 

gdziekolwiek indziej. Spaceruję po mieście, 

chodzę na zakupy, zachowuję się tak 

samo jak elektryk czy pani pracująca na 

poczcie. Nie miewam gwiazdorskich 

kaprysów i drażni mnie, gdy ktoś takie 

prezentuje. Nie mogę powiedzieć, bym 

stracił cokolwiek, odkąd stałem się 

osobą rozpoznawaną. Być może 

to, czy popularność zmieni życie 

artysty, zależy w największym 

stopniu od niego samego. Jeśli 

staje się częścią medialnego świata, 

już wkrótce zaczyna narzekać, 

że popularność mu ciąży. A przecież 

wystarczy skupić się na 

pracy, a nie kreowaniu wizerunku, 

by żyć jak żyło się 

dotychczas, czyli zwyczajnie. 

Cieszy mnie to, że 

wiodę spokojne, dość 

szczęśliwe życie. Rodzina 

i znajomi wiedzą, że nie 

czytuję prasowych doniesień 

na swój temat i dlatego również 

oni przestali mi je podsyłać i komentować. 

Gwiazdy mogą się dziś 

dowiedzieć z gazet, co planują, zanim 

jeszcze im to przyjdzie do głowy. 

Czuję, że im dłużej robię to, co robię, 

tym mniej wiem o show-biznesie. Staram 

się więc skupić wyłącznie na tym, co mnie 

interesuje, a sprawy biznesowe zostawić 

ludziom, którzy znają się na tym zdecydowanie 

lepiej, między innymi swojej 

agentce. Nie wiem zatem, czy trudno być 

gwiazdą w Polsce, bo niewiele takich 

znam. 

Jako osoba publiczna jest Pan poddawany 

nieustannej ocenie. Internet 

daje możliwość anonimowego oceniania 

pracy innych i wyraźnie widać, 

że niektórym ogromną przyjemność 

sprawia poddawanie krytyce wszystkiego, 

co tylko da się skrytykować. 

Jak radzić sobie z krytyką? 

Uważam, że często unieszczęśliwiamy 

się, kierując mnóstwo energii na sprawy 

tylko pozornie ważne. Niewiele jest w życiu 

do stracenia, ale jedno na pewno – czas. 

Przestałem więc toczyć boje z życiem, 

wolę być tym nierozumnym Kubusiem 

Puchatkiem, który pojmuje, że nie da się 

zmienić natury rzeczy. Żadna walka nie 

ma sensu, więc również ta z krytyką. 

Opinii jest tyle, ilu ludzi, a każda z nich 

o samym świecie mówi bardzo niewiele, 

natomiast o wydających opinie mnóstwo. 

Zdaje nam się często, że sporządzenie 

oceny czegoś lub kogoś to rzecz najprostsza 

pod słońcem. Ja tymczasem przyjąłem 

zasadę, by nie formułować i nie wypowiadać 

opinii na temat kogokolwiek. 

Możemy mówić, kim zdaje nam się człowiek 

w relacji z nami, czy wnosi ze sobą 

coś miłego, czy niemiłego, ale próbowanie 

zamknięcia istoty ludzkiej w kilku 

słowach to niemal zabawa w Boga. 

Można być jednocześnie osobą popularną 

i tworzyć dobrą muzykę? 

Nie dostrzegam tu sprzeczności. Gdyby 

trzeba było wybierać, wolałbym oczywiście 

to drugie. Na szczęście nie trzeba. 

Jak już mówiłem, muzyk może wieść 

zwyczajne życie mimo popularności. 

Nikt mu nie każe bywać na imprezach, 

poświęcać czasu na przecinanie wstęgi 

czy odwiedziny w zakładach pracy. Mogę 

sam zdecydować, jak wiele z każdego dnia 

poświęcić na przykład na przygotowania 

nowej płyty. Nikt mnie nie pogania, więc 

mogę ją skończyć, gdy już będę pewien, 

że to dobra muzyka. 

Jaki jest Pański sposób na wyciszenie 

się, znalezienie odpowiedniego nastroju 

do rozpoczęcia pracy twórczej? 

Jazda na motorze i spotkania z ludźmi, 

których lubię. Każda z tych odskoczni 

pozwala mi spojrzeć na wszystko z szerszej 

perspektywy. 

LIFESTYLE 

rozmowa 

Dla kogo Pan tworzy? Dla siebie, 

wybranej osoby czy wymyślonego 

odbiorcy? 

Bywa, że piszę na zlecenie. Wiem, jakie 

wydarzenie lub obraz trzeba zilustrować 

i po prostu robię to, jak najlepiej umiem. 

Zawsze towarzyszy mi świadomość, że 

będą tego słuchać ludzie, i staram się 

wyobrazić sobie ich reakcje. 

Kto jest pierwszym krytykiem Pańskich 

utworów? 

Zwykle jest to Agata, moja partnerka. To 

mój ulubiony krytyk – wszystko jej się 

podoba. 

Zapewne ma Pan możliwość kontaktu 

ze słuchaczami, choćby poprzez forum 

internetowe, i tym samym możliwość 

wniknięcia w ich opowieści o spotkaniach 

z muzyką. Czy zdarza się, 

że jedna piosenka ma moc zdolną 

zmienić czyjeś życie? 

Moc muzyki sprawia, że ludzie uruchamiają 

wyobraźnię i wrażliwość. Więcej 

czują i rozumieją głównie wtedy, gdy 

odnajdują w piosence kawałek własnej 

historii. Wystarczy kilka słów w tekście, 

by uznać piosenkę za własną. Myślę, że 

wtedy jest możliwe bardzo wiele. Ktoś 

może słuchać ulubionej piosenki, idąc 

się oświadczyć. Ktoś inny może wyjść 

z nieudanego związku, bo piosenka dała 

mu nadzieję na coś lepszego. Wierzę, że 

cuda się zdarzają, a to dlatego, że my sami 

jesteśmy pełni cudów, muzyka może je 

tylko obudzić z uśpienia. 

Na drugim biegunie muzycznych doświadczeń 

są utwory mające zdolność 

do irytowania słuchaczy. Choćby niektóre 

piosenki dla dzieci puszczane 

bez przerwy zaczynają być torturą. 

Jaki utwór odgrywany bez litości 

wymusiłby zeznania na Panu? 

Nie mam żadnej piosenki na antyliście, 

bo jeśli coś mi się nie spodoba, to tego 

nie słucham. Trzymam się z daleka od 

utworów, od których boli głowa. 

Jakie jest Pańskie marzenie związane 

z pracą? 

Chciałbym napisać muzykę do wielkiego, 

epickiego filmu. Ponieważ obecnie 

jest to moje największe marzenie, wierzę, 

że się spełni. Bo cuda się zdarzają, szczególnie 

przy dźwiękach muzyki. 

Rozmawiała Sylwia Skorstad 


37 

Fot. Melon/Piotr Kucia

LIFESTYLE 

psychologia 

Nadmierne 

wymagania wobec 

siebie to tylko 

pozornie niegroźne 

zaburzenie. 

W praktyce to 

syndrom, który 

sprawia, że wiele 

kobiet ma wypisane 

na mentalnej 

wizytówce: „Nazywam 

się Wyrzut. Wyrzut 

Sumienia”. 

Gdyby poproszono ją o zdefiniowanie 

szczęścia, powiedziałaby, 

że to brak dotkliwych zmartwień 

lub długi sen, z którego nie trzeba się 

budzić o konkretnej godzinie. Często, 

gdy wstaje rano, już jest o dziesięć minut 

spóźniona. Wyprawi do szkoły dzieci, 

przygotuje śniadanie dla męża, nakarmi 

kota, a dopiero potem znajdzie minutę, 

by umyć zęby i wybiec do pracy. Jeszcze 

częściej nie może zasnąć. Nie wiedzieć 

czemu, do głowy przychodzą jej głównie 

niemiłe myśli. Rozważa, co tego dnia 

zrobiła źle i jak trzeba to było załatwić 

lepiej. Wierzy, że nikt nie zapomina jej 

potknięć, tylko roztrząsa je w nieskończoność. 

Wyrzuca sobie, że dokonała za 

mało. Niekiedy wstydzi się tak bardzo 

swojej niedoskonałości, że łka w poduszkę. 

O kolejnym dniu myśli albo jak o bitwie 

do rozegrania, albo liście zadań. 

Nazwijmy ją Barbara Wieczne Zmartwienie, 

bowiem przypomina bohaterkę „Nocy 

i dni”, która mało czym się cieszyła, za 

to przejmowała się niemal wszystkim. 

Kiedy w sklepach pojawiają się przedświąteczne 

dekoracje, coś zaczyna ściskać 

ją w żołądku. Uczucie radosnego podniecenia 

natychmiast jednak ustępuje 

strachowi. Tak trudno będzie wszystkich 

zadowolić, wybrać odpowiednie prezenty, 

posprzątać dom, przygotować potrawy, 

zapewnić dobrą atmosferę! Jeszcze 

trudniej będzie potem nie rozpłakać się 


Wszystko na 

(w) jej głowie 

przy świątecznym stole, bo i tak w końcu 

okaże się, że wypracować można prawie 

wszystko, tylko nie magię świąt. 

BOLEŚNIE NIEDOSKONAŁA 

Można by podejrzewać, że Barbary mają 

niedobrych, zbyt wymagających mężów 

oraz nieznośne, nieskore do pomocy 

dzieci. Najczęściej jednak to mężowie 

proszą: „Usiądź, odpocznij, to nie jest 

tak ważne, byś się zamartwiała”, zaś Barbary 

biorą ich za niczego nie rozumiejących 

gburów. Dzieci chciałyby pomóc, 

ale gubią się w gąszczu niespójnych poleceń 

i życzeń. Problem nie polega bowiem 

na tym, że to świat wymaga od wiecznie 

zmartwionych kobiet zbyt wiele. To one 

postawiły sobie poprzeczkę tak wysoko, 

że trudno do niej dosięgnąć nawet stając 

na palcach. Jak to możliwe? Przecież nikt 

z nas nie ma ochoty sobie szkodzić, wszyscy 

dążymy do spokoju i szczęścia. 

Choć dorosłe Barbary bardzo się od siebie 

różnią, mają podobne elementy biografii. 

Jako dziewczynki były często strofowane 

i poddawane ocenie. Rzadko je 

chwalono. Nie trwało to dni ani tygodnie, 

tylko lata. Część z nich opiekowała się 

rodzeństwem, co traktowano jako naturalną 

kolej rzeczy, niewartą podziękowań. 

Większość z nich obarczano nadmierną 

odpowiedzialnością. Powierzano im zadania 

przekraczające ich możliwości 

Rys. Corbis

i egzekwowano wyniki jak od dorosłych. 

Dlatego Barbara nauczyła się, że jej zdolności 

i starania nigdy nie są dostateczne. 

Wydaje się jej, że nie jest wystarczająco 

uprzejma ani pomocna, jej wysiłki są 

dalekie od ideału, podobnie jak ona sama. 

Odkąd pamięta, towarzyszyło jej uczucie 

wstydu, równie dotkliwe, jak strach. 

Dorosła Barbara błędnie zakłada, że ma 

wpływ na to, co się dzieje. W jej opinii 

atmosfera w domu zależy głównie od niej, 

podobnie jak efektywność zespołu w pracy, 

zachowanie dzieci w szkole i samopoczucie 

męża. To nadmierne poczucie 

odpowiedzialności nie ma nic wspólnego 

z wysokim mniemaniem o sobie. Wręcz 

przeciwnie, Barbara ma o sobie bardzo 

złe zdanie i marzy o sytuacjach, w których 

nie musiałaby odpowiadać nawet za siebie. 

Bo akurat za siebie odpowiadać nie 

umie. Bywa fatalnym gospodarzem własnego 

organizmu – ciągle przemęczona, 

cierpiąca na migreny i infekcje, niedospana. 

Zdarza się, że zdrowiej odżywia 

zwierzęta domowe, bo po prostu szkoda 

jej na siebie czasu. Ma wyrzuty sumienia, 

gdy podaruje sobie godzinę wolnego na 

czytanie, spacer lub wizytę w solarium. 

NA RATUNEK BARBAROM 

Prawdopodobnie ją znasz. Może jest 

twoją żoną, mamą, siostrą, kuzynką lub 

kobietą, którą co rano widujesz w lustrze. 

Spróbuj jej pomóc, bowiem zbliżają się 

święta, które potrafią wpędzić ją w depresję. 

Każde sformalizowane spotkanie 

rodzinne to dla niej zadanie dorównujące 

wysokogórskiej wspinaczce – szereg 

wyczerpujących starań i krótka chwila 

satysfakcji wieńcząca dzieło. 

Przede wszystkim, uwierz jej. Ona nie 

czuje się nieszczęśliwa tylko dlatego, że 

ma talent do wymyślania i ściągania sobie 

zmartwień na głowę. Swoje kłopoty odczuwa 

jako realne źródło cierpienia. Nie 

potrafi przestać się starać, choć kolejne 

działania przysparzają jej następnych 

zmartwień. Nie ma sensu namawiać, by 

„przestała się przejmować”, bo to tylko 

wzmaga jej poczucie alienacji i obawę, że 

jest dziwaczką. Nie pomoże wyciąganie 

jej z dłoni wazowej łyżki czy szmatki do 

czyszczenia, bo usiedzi w fotelu dziesięć 

minut, a potem ucieknie do kuchni pod 

byle pretekstem. Jeśli chcesz ją zmienić, 

czeka cię dużo pracy. Warto spróbować, 

gdyż Barbary, które przestały się zamartwiać, 

to osoby, o których mawia się, 

że można je przykładać na rany. 

Rozmawiaj z nią, ale rób to sprytnie. 

Znajduj momenty, w których nie jest 

zajęta i pytaj chociażby, jak wyglądały 

przygotowania do świąt w jej domu. 

Słuchaj uważnie, zadawaj pytania 

i szukaj w jej opowieściach momentów 

dziwnych, nieadekwatnych. Zrozum, 

że ona ich nie widzi, to ty musisz 

pokazać jej absurdy przeszłości. Gdy 

usłyszysz coś zaskakującego, reaguj, 

bo tylko w ten sposób uświadomisz 

jej, że korzenie wyrzutów sumienia 

tkwią bardzo głęboko. Okazuj zdziwienie, 

gdy mówi, że odpowiadała za wyniki 

w nauce rodzeństwa, oburzaj się, jeśli 

wspomni, że do jej obowiązków należało 

obsługiwanie gości. Nie bój się, jeśli przywołując 

wspomnienia zasmucisz ją. Dopiero, 

gdy poczuje smutek dawnej siebie, 

zyska motywację do tego, by zmienić coś 

w teraźniejszości. Jako dziewczynka nie 

Przede wszystkim uwierz Barbarze. Ona nie czuje się 

nieszczęśliwa tylko dlatego, że ma talent do wymyślania 

i ściągania sobie zmartwień na głowę. Swoje kłopoty odczuwa 

jako realne źródło cierpienia. 

potrafiła się zezłościć, kiedy stawiano jej 

nadmierne wymagania, musi więc uporać 

się z tym jako kobieta. 

Zrozumienie przeszłości Barbary nie ma 

być usprawiedliwieniem jej działań, które 

bywają przykre i męczące. Celem jest 

odgrodzenie dzisiaj od wczoraj. Powinna 

zrozumieć, kim jest i dlaczego. Tylko tak 

może zacząć się zmieniać. 

BĘDZIE, CO MA BYĆ 

Są domy, w których wszelkie uroczystości 

odbywają się według pewnego schematu. 

Goście i gospodarze wiedzą, że 

pewne rzeczy robić wypada, a innych nie. 

Należy zjeść wszystko z talerza, mieć 

LIFESTYLE 

psychologia 

dobry humor i świetnie się bawić. Nie 

należy brudzić serwety, czytać gazet oraz 

obnosić kwaśnej miny. O zakończeniu 

takich spotkań marzą po cichu wszyscy, 

nawet gospodarze. W innych domach 

wszystko 

odbywa się chaotycznie. Ktoś siedzi 

pod oknem i przegląda kolorowy album, 

ktoś inny brzdąka na fortepianie, jeszcze 

ktoś już prawie zasypia na sofie, choć 

w tym samym pokoju zebrała się grupa 

ludzi, którzy zawzięcie o czymś dyskutują. 

Z takich spotkań szkoda wychodzić, 

nawet jeśli podawane krokiety rozpadały 

się pod naciskiem widelca. 

Jeśli masz w sobie coś z Barbary Wieczne 

Zmartwienie, rozważ, czy warto zaryzykować 

w nadchodzące święta. Możesz 

jak zwykle przygotować dokładnie program 

uroczystości i niepokoić się, czy 

wszyscy będą zadowoleni. Wyjdzie lepiej 

lub gorzej. Potem będziesz przez kilka 

tygodni wspominać, co poszło nie tak, 

jak powinno. Możesz też nie planować 

niczego i niczego się nie spodziewać. 

Założyć, że jedynym celem tegorocznych 

świąt ma być twój dobry nastrój i przyjąć, 

że masz wpływ wyłącznie na jedną osobę 

– siebie. Nie odpowiadasz za samopoczucie 

wszystkich wokół, im więcej wolności 

im pozostawisz, tym szybciej nauczą 

się odnajdywać własne sposoby na osiąganie 

zadowolenia. Jeśli tobie uda się 

spędzić święta w dobrym nastroju, zapewne 

i reszta rodziny poczuje się lepiej. 

Wyjdzie wspaniale lub koszmarnie. Może 

warto się przekonać? 

Izabela Kołodziej 


39 

REKLAMA

LIFESTYLE 

dieta 

Mieszkańcy Kraju Kwitnącej 

Wiśni rzadziej zapadali na 

miażdżycę i schorzenia układu 

krążenia. Korzystne wskaźniki dotyczyły 

także osteoporozy i nowotworów, 

a epidemia otyłości zdawała się omijać 

tę populację. Problem w tym, że tak było 

KIEDYŚ. Do 1868 r. Japończycy w ogóle 

nie jedli mięsa (buddyzm zakazywał 

jedzenia zwierząt hodowlanych). Po II 

wojnie światowej ich kuchnia otworzyła 

się niejako na wpływy Zachodu, wzbo- 

Sushi podbija świat 

Początkowo sushi było przekąską 

uliczną. Ot, prostą potrawą klasy robotniczej, 

która nie mając czasu i funduszy 

na ugotowanie pełnego posiłku, 

jadła ryż z kęsami surowej ryby. Klasa 

wyższa zapożyczyła to danie, zmodyfikowała 

i wniosła do swych domów. 

Współczesne sushi, czyli surowa ryba 

z ryżem wymieszanym z octem ryżowym, 

zaistniało w pierwszej połowie XIX w. 

w Edo, obecnie Tokio. Właściciel straganu, 

którego nazwisko znane jest do 

dziś – Yohei Hanaka – jako pierwszy 

ręcznie układał ryż i dodawał do niego 

rybę – surową, podgotowywaną lub 

marynowaną w soi. Potrawa ta szybko 

się rozpowszechniła w Japonii, podobnie 

jak kanapka w Europie – obie były 

tanimi i sycącymi przekąskami. 

Sushi rozpoczęło swoją ekspansję na 

Zachód wraz z japońskimi emigrantami 

z wybrzeży Pacyfiku. Podbój Europy 

nie był jednak łatwy. Surowa ryba dla 

mieszkańców Starego Kontynentu 

okazała się trudna do przełknięcia. 

W japońskich restauracjach w Londynie 

jadali więc głównie… Japończycy. 

Dziś – dla odmiany – sushi uchodzi za 

niezwykle zdrowe, eleganckie i modne 

danie. 

Opracowała: ik 

Dieta made in Japan 

Tradycyjne zwyczaje żywieniowe Japończyków uchodzą za 

najzdrowsze na świecie. Problem jednak w tym, że tradycję kultywuje 

tylko starsze pokolenie. Młodzież je amerykańskie hamburgery... 


gaciła o białko zwierzęce (dzięki czemu 

Japończycy nie tylko utyli, ale i urośli). 

W tej chwili kuchnia japońska wielkich 

miast praktycznie nie różni się od kuchni 

międzynarodowej. Pełno w niej chińszczyzny, 

dań tajlandzkich, indyjskich, 

a przede wszystkim: amerykańskich. 

Życie przeciętnego Japończyka biegnie 

bowiem szybko. Bardzo szybko. Mało 

kto ma czas na jedzenie śniadań, celebrację 

posiłków, mało kto przestrzega 

skomplikowanych rytuałów przygoto- 

wywania potraw i napojów. Gdyby jednak 

Japończycy pozostali przy tradycyjnej 

kuchni, opierającej się na rybach, owocach 

morza, soi, ryżu, warzywach i zielonej 

herbacie, wtedy ich dietę można by nazwać 

najzdrowszą kuchnią świata. 

RYBY I OWOCE MORZA 

Wody otaczające Japonię obfitują w liczne 

gatunki ryb i owoców morza, będące bogatym 

źródłem nienasyconych kwasów 

tłuszczowych omega-3, które zapobiegają

miażdżycy: podnoszą poziom tzw. dobrego 

cholesterolu i eliminują zły. Obniżają 

też stężenie trójglicerydów oraz 

zmniejszają krzepliwość krwi. Efektem 

jedzenia ryb jest lepsze ukrwienie mózgu 

i sprawniejszy przepływ bodźców nerwowych. 

Uważa się, że rybi tłuszcz zwiększa 

uwalnianie serotoniny, która przeciwdziała 

depresji i zmniejsza występowanie choroby 

Alzheimera. 

Wapń i fosfor zawarty w rybach wpływa 

na mineralizację kośćca. Wapń uczestniczy 

w procesie krzepnięcia oraz usprawnia 

pracę mięśni i układu nerwowego, a fosfor 

bierze udział w magazynowaniu i przenoszeniu 

energii. Owoce morza zawierają 

ponadto jod i cynk. Jod jest niezbędny 

do prawidłowej czynności tarczycy. Cynk 

należy do przeciwutleniaczy, chroni więc 

organizm przed wolnymi rodnikami. 

W rybach znajdują się też witaminy: A, 

D oraz B 1 , B 2 , B 3 (PP), B 6 i B 12 . 

TŁUSZCZE ROŚLINNE 

Źródłem tłuszczu w kuchni japońskiej 

były – poza rybami – oleje roślinne. 

W profilaktyce miażdżycy istotne znaczenie 

przypisuje się właśnie ograniczeniu 

spożycia tłuszczów nasyconych na 

rzecz tłuszczów nienasyconych, obecnych 

w rybach, olejach roślinnych oraz produktach 

sojowych. 

SOJA 

Stanowiła jeden z filarów kuchni japońskiej. 

Dziś także spożywa się ją pod postacią 

sosu sojowego, miso (słonej pasty ze sfermentowanej 

soi), tofu (białego sera sojowego) 

czy makaronu. Ziarna soi są źródłem 

pełnowartościowego i łatwo przyswajalnego 

białka, a ponadto dostarczają witamin 

(A, B 1 , B 2 , B 6 , B 12 , C, D, E) i pierwiastków 

(potas, wapń, fosfor, żelazo, magnez, cynk, 

jod). Poza tym można w niej znaleźć izoflawony 

oraz koenzym Q. 

Badania nad soją trwają. Na razie otwarte 

pozostaje pytanie, czy wszystkie te substancje 

wpływają na obniżenie stężenia 

cholesterolu, a zwłaszcza frakcji LDL. 

i poprawę wzajemnego stosunku stężeń 

frakcji LDL i HDL. 

Soja zawiera także fitoestrogeny, które mogą 

rekompensować brak estrogenów, dlatego 

łagodzi objawy klimakterium Japonek 

i opóźnia ich menopauzę. 

Mieszkając w Polsce nie przeceniajmy 

jednak roli soi. Starsze Japonki jedzą ją 

w różnych postaciach przez co najmniej 

kilkadziesiąt lat, a nie dopiero tuż przed 

menopauzą, tak jak my. Poza tym na 

proces starzenia się organizmu mają 

wpływ różne czynniki, nie tylko 

dieta, ale i czystość środowiska, styl 

życia i dopiero wzajemne ich oddziaływanie 

może się okazać korzystne 

dla zdrowia. 

RYŻ 

Najzdrowszy jest ten brązowy, czyli 

nieprzetworzony. Nieco mniej walorów 

zdrowotnych ma żółtawy parboiled. 

Jest on wprawdzie szlifowany, wcześniej 

jednak poddaje się go działaniu pary 

pod ciśnieniem, co powoduje przenikanie 

witamin oraz minerałów do wnętrza 

ziarna. Otrzymywanie ryżu białego 

wiąże się z usunięciem jego wierzchnich 

warstw i tym samym eliminacją wielu 

cennych dla organizmu substancji. 

Ziarna ryżu obfitują w błonnik i skrobię, 

będące źródłem energii. Pokarmy zawierające 

błonnik wymagają starannego rozgryzienia, 

któremu towarzyszy zwiększone 

wydzielanie śliny. Ta zaś wypłukuje 

resztki pokarmowe i rozcieńcza cukry, co 

zmniejsza ryzyko próchnicy. Błonnik nie 

wchłania się i nie dostarcza kalorii, a wypełniając 

przewód pokarmowy, daje uczucie 

sytości. Zmniejsza przyswajanie węglowodanów 

i tłuszczów, odgrywa więc 

rolę w profilaktyce otyłości. Poprzez wpływ 

Najpopularniejsze rodzaje sushi 

Chirashi (porozsypywane) – miseczka 

z ryżem i ułożonymi na nim kawałkami 

surowej ryby. Często pokrywane jest 

warstwą pokrojonych w paseczki warzyw, 

tofu i grzybów. 

Inami – ryż (często z dodatkami) umieszczony 

w torebce ze smażonego serka 

tofu o lekko słodkawym posmaku. 

Maki (rolowane, zawijane) – mogą być 

zawinięte w nori (wodorosty), naleśnik 

lub rybę. Maki dzielimy na hoso-maki, 

czyli cienko rolowane, oraz futo-maki – grubo 

rolowane. 

Temaki – rodzaj maki, ale zwijane inną 

metodą (temaki sushi wyglądają jak rożki). 

Temaki jest tworzone przez wszystkich 

biesiadników. Na stół podawana jest taca 

LIFESTYLE 

dieta 

na gospodarkę kwasów żółciowych reguluje 

poziom cholesterolu i przyczynia się 

do zapobiegania miażdżycy. Udrażnia 

jelita, przynosi ulgę w zaparciach. Poprawia 

pamięć, usuwa zmęczenie i skłonność 

do depresji. 

MOŻEMY BYĆ ZDROWSI 

Wiele elementów tradycyjnej kuchni 

japońskiej można śmiało wprowadzić 

do polskiego jadłospisu. Ryb w polskich 

sklepach jest pod dostatkiem. Spróbujmy 

jadać je przynajmniej dwa razy w tygodniu. 

Wszędzie można również kupić 

soję, brązowy ryż, zieloną herbatę. I jeszcze 

jedno: gotujmy krótko, a jedzmy 

powoli. Postarajmy się delektować pokarmami. 

Grażyna Dziekan 

z przygotowanymi składnikami, ryż i nori 

i każdy sam komponuje swoje sushi. 

Uramaki – rodzaj maki zrolowanego odwrotnie, 

gdzie zewnętrzną warstwę stanowi 

ryż, często oklejony innym produktem, 

np. rybą, kawiorem. 

Sashimi (surowy produkt) – sushi, w którym 

pojawia się surowy owoc morza, np. 

sushi sashimi Ebi (krewetka), czyli kulka 

ryżowa z surową krewetką na wierzchu 

lub różne rodzaje surowych ryb serwowane 

bez ryżu, np. sashimi z polędwicy 

(odmiana naszego tatara). 

Nigiri (formowane w ręku) to podkategoria 

shashimi – formowane w ręku 

„paluszki” z ryżu, na które kładzie się 

surową rybę lub inny owoc morza. 


REKLAMA 

41

LIFESTYLE 

uroda 

Zimowy 

salon piękności 

Konstrukcja skóry przypomina 

dachówkę. Komórki nabłonka 

zachodzą na siebie, tworząc barierę 

dla bakterii, promieni UV, urazów, 

substancji chemicznych, zimna, wiatru. 

Kiedy jednak wystawimy ją na działanie 

czynników wysuszających (np. wiatru), 

komórki te kurczą się i złuszczają, osłabiając 

płaszcz ochronny. Spustoszenia 

powoduje też zimowe słońce, wyjątkowo 

zdradliwe, szczególnie na ośnieżonych 

stokach. To ono w pierwszej kolejności 

odpowiada za fotostarzenie. Dodatkowo, 

kiedy temperatura spada poniżej 

zera, skóra produkuje mniej natłuszczających 

ją substancji i również traci 

ochronną warstwę hydrolipidową. Mamy 

wówczas do czynienia ze zwiększoną 

utratą wody przez naskórek, w wyniku 

czego skóra szybciej ulega podrażnieniu. 


Zimą jest też gorzej ukrwiona, gdyż pod 

wpływem mrozu naczynka krwionośne 

kurczą się gwałtownie. Nie ma więc łatwego 

życia, oj, nie... W jaki sposób 

można jej pomóc? 

NA DZIEŃ 

Według dermatologów podstawowym 

zadaniem przy pielęgnacji skóry zimą 

jest troska o jej nawilżenie. Tylko dobrze 

nawilżona skóra umie odpowiednio 

bronić się przed niekorzystnymi czynnikami 

zewnętrznymi. Nie wolno więc 

dopuścić do dużej utraty przez nią wody. 

Im skóra bardziej sucha lub wrażliwa, 

tym większej uwagi potrzebuje. Konieczne 

jest więc stosowanie kosmetyków, 

które nie tylko zabezpieczą naskórek 

(natłuszczą go), uszczelnią warstwę rogową, 

ale też podniosą próg tolerancji 

Zimą staje się 

sucha, szorstka, 

zaczerwieniona, 

łatwiej ulega 

podrażnieniom. 

Jak pielęgnować 

skórę 

w niekorzystnych 

warunkach 

zewnętrznych? 

skóry i zmniejszą jej reaktywność na 

bodźce. Ich rodzaj dobiera się odpowiednio 

do cery, pamiętając jednak, że nawet 

skóra tłusta może być odwodniona w głębokich 

partiach, tak więc i ona potrzebuje 

odpowiedniego nawilżenia. 

Nieprawdą jest też, że zimą nie należy 

stosować kremów nawilżających. Nowoczesne 

kosmetyki mają bowiem taką 

formułę, która radzi sobie z zimnym 

powietrzem – szybko wnikają w skórę, 

nie „zamarzając” na jej powierzchni. 

Jednak przy bardzo niskich temperaturach 

warto zastosować kremy ochronne – tłuste 

lub półtłuste, np. ze specjalnych serii 

zimowych, albo tłuste preparaty przyspieszające 

regenerację naskórka. Pokryta 

nimi twarz czuje się wtedy jak w termosie, 

ale jednocześnie powłoka tłuszczu 

Fot. BE&W

Chroń oczy za okularami 

przeciwsłonecznymi! 

Przy ostrym zimowym słońcu (zwłaszcza 

w górach) mruży się oczy, a to przyczynia 

się do powstawania zmarszczek, 

tzw. „kurzych łapek”. 

na skórze utrudnia jej wymianę cieplną 

z otoczeniem, dlatego po powrocie do 

domu należy zmyć preparat. 

Absolutnie konieczne jest też używanie 

kremów z filtrami UV. Nieważne, czy 

zimę spędzasz w mieście, czy wyjeżdżasz 

na urlop w góry, kosmetyki z filtrami 

są niezbędne – na co dzień wystarczy 

tzw. filtr miejski (SPV 15), a kiedy wystawisz 

twarz na silne górskie słońce – zalecany 

jest już wyższy. Pamiętaj, żeby 

kosmetyków z filtrami używać również 

do ust. Dzięki temu będą nie tylko dłużej 

młode, ale też lepiej chronione przed 

wirusem opryszczki (aktywizuje się on 

przy silnym nasłonecznieniu, wyziębieniu 

organizmu i przemęczeniu). 

Wypróbuj: 

• Preparat przyspieszający regenerację naskórka 

Cicaplast La Roche-Posay – zalecany 

przy podrażnieniach i otarciach, ułatwia 

gojenie. 

Cold Cream Naturel La Roche Posay – ma 

silne właściwości natłuszczające. 

Hadribo Riche Bioderma – krem o bogatej 

konsystencji, dla skóry odwodnionej. 

Krem do twarzy Neutrogena – sprawdza 

się w ekstremalnych warunkach. 

DŁONIE 

Zimą miej pod ręką (w domu, w pracy, 

w torebce) natłuszczający krem do rąk. 

Nacieraj nim skórę po każdym myciu 

dłoni, a przed wyjściem na dwór wkładaj 

rękawiczki. Jeśli pierzchną ci dłonie, 

zrezygnuj z rękawiczek wełnianych 

– mogą podrażniać skórę. Zamiast nich 

noś polarowe lub wyścielone polarem. 

Przy popękanej skórze dłoni, od razu 

zastosuj silniejszą kurację, np. parafinową. 

Tłustą warstwę kremu z parafiną 

nałóż na dłonie i zawiń je w ciepły ręcznik 

na pięć minut. Resztę kosmetyku 

spłucz wodą. 

Wypróbuj: 

Kurację parafinową do stóp i dłoni z serii 

Gorące Piaski Arizony Avon. 

STOPY 

Potrzebują uwagi i staranności bez względu 

na porę roku. Mycie, dokładne osuszanie, 

wcieranie w skórę zmiękczających 

kremów (np. z mocznikiem) to podstawa 

codziennej pielęgnacji. Od 

czasu do czasu zafunduj im również 

peeling i podobną kurację parafinową 

jak dłoniom. Dobrze nawilżone 

lepiej będą broniły się przed 

chłodem i wilgocią. 

USTA 

Nie mają gruczołów łojowych, więc 

bardzo łatwo ulegają wysuszeniu 

pod wpływem mrozu, wiatru 

czy klimatyzacji. Szkodzą im też 

promienie słoneczne. Nie wolno 

ich oblizywać na zimnie i zawsze 

przed wyjściem na dwór należy je 

zabezpieczyć pomadką ochronną 

z filtrami. Dobrze, jeśli będzie zawierała 

wazelinę, olejki zmiękczające, 

glicerynę, witaminę E, która chroni 

i odżywia skórę. Raz na tydzień warto 

też zafundować ustom peeling (masaż 

szczoteczką do zębów) oraz maseczkę 

z miodu lub oliwki (słodki kosmetyk 

trzeba nałożyć na wargi na kilka minut). 

Jeśli chcesz mieć piękne usta, wzbogać 

swoją dietę w witaminę B – chroni wargi 

przed pękaniem. 

Wypróbuj: 

Balsam do ust Tisane na bazie pszczelego 

wosku. 

Oliwkowy balsam do ust Czarna Oliwka 

Bielenda. 

Maseczkę do ust Mary Kay. 

W DOMU 

Skóra nie lubi gorącego i suchego powietrza. 

Kiedy więc ogrzewanie w mieszkaniach 

pracuje pełną parą, trzeba zadbać 

o dostateczne nawilżenie powietrza 

i odpowiednią pielęgnację ciała. 

Domowym sposobem 

Sprawdzonym domowym sposobem 

na suchą i podrażnioną skórę dłoni, 

który do dziś polecają kosmetyczki, 

jest sen w rękawiczkach. Nałóż grubą 

warstwę tłustego kremu z gliceryną na 

dłonie, na to bawełniane rękawiczki 

i połóż się spać. Rano dłonie będą 

wyglądały lepiej i… młodziej. 

LIFESTYLE 

uroda 

1. Do kąpieli używaj pielęgnujących 

olejków i co najmniej raz w tygodniu 

rób peeling twarzy i całego ciała, ze 

szczególnym uwzględnieniem ud, 

stóp, łokci. 

REKLAMA 

2. Po każdej kąpieli wcieraj w wilgotną 

skórę nawilżające i natłuszczające 

balsamy lub olejki. Zatrzymujesz 

wtedy na dłużej wodę w skórze. 

3. Wieczorami sięgaj po nawilżające 

i łagodzące maseczki, np. te na bazie 

wód termalnych lub z algami z rodziny 

Laminari. 

4. Wybierz mydło bogate w substancje 

tłuszczowe, np. lanolinę albo masło 

kakaowe. 

5. Nawilżaj powietrze za pomocą nawilżacza 

czy pojemników z wodą 

umieszczonych na grzejnikach. 

6. Nie przegrzewaj pomieszczeń! W wysokiej 

temperaturze rozszerzają się 

naczynia krwionośne, a to sprzyja 

świądowi skóry. W chłodniejszym 

powietrzu czuje się ona lepiej. 

NIE TYLKO KREM 

Malujesz się? To dobrze – podkład i puder 

to dodatkowe zabezpieczenie dla 

skóry. Zimą przydatne są podkłady 

w kompakcie – kryją, maskują, chronią, 

są trwalsze niż te w płynie. Większość 

z nich zawiera też filtry UV. Przed zakupem 

podkładu pamiętaj jednak, że 

na tę porę roku lepiej wybrać kosmetyk 

o lekko różowym odcieniu. Zneutralizuje 

efekt działania zimnego niebieskiego 

światła, które sprawia, że twarz wygląda 

na szarą i zmęczoną. 

Anna Niewiadomska 


43

LIFESTYLE 

uroda 

Cedrat, czyli owoce drzewa 

cedrowatego. 

O 

tym, że owoce i warzywa zawierają 

cenne przeciwutleniacze, 

wiedzą wszyscy. Firmy kosmetyczne 

również. Nic więc dziwnego, że 

rynek nasyca się produktami, które kuszą 

odbiorców „zdrowymi” składnikami. 

Niemal w każdym segmencie kosmetycznym 

można znaleźć kosmetyki pielęgnacyjne 

i kolorowe, które wabią klientów 

nie tylko aromatami. Błyszczyk z ekstraktem 

z czarnej porzeczki, puder z esencją 

z wanilii, balsam z ekstraktem z białej 

lilii nikogo już nie dziwią, ba, świetnie 

się sprzedają. Mniej popularne są ekstrakty 

warzywne, ale jeśli poszukać, to 

balsam zawierający olejki z pomidorów 

też się znajdzie. 

NATURA W CENIE 

Firmy kosmetyczne stawiają na rozwój 

– innowacyjne technologie, składniki 

i ekstrakty, których nikt inny nie zastosował. 

Nic więc dziwnego, że w kosmetykach 

pojawiły się składniki egzotyczne. 

Gdy czytamy na tuszu do rzęs, że zawiera 

wosk carnauba, czyli wyciąg z korzenia 

palmy z Filipin, od razu kojarzy się to 

z rajskimi wakacjami. Co jednak kryje 


O egzotyce 

w kosmetyce 

Wyciąg z kwiatu hibiskusa, koncentrat z alg albo 

olejek ze świętego polinezyjskiego drzewa. Czy 

egzotyczne nazwy i obce słowa robią większe 

wrażenie niż swojski ekstrakt z nasion jabłek? 

się pod tymi nazwami? Strategia 

specjalistów od marketingu, którzy 

wiedzą, że olejek z bawełny 

lepiej się sprzeda w kremie niż olej 

z rzepaku, czy cenne naturalne 

składniki? Oto krótki przegląd najnowszych 

osiągnięć kosmetycznych. 

CHININA I OLEJ ARGANOWY 

W produktach jednej z marek zajmujących 

się pielęgnacją włosów możemy odnaleźć 

m.in. czerwony tymianek z Hiszpanii, 

który leczy łupież, i cedrat, czyli owoce 

drzewa cedrowatego, z których wyciąg 

ma potrójne działanie nabłyszczające. 

Ekstrakty z granatów, 

cytrusów, brzoskwiń są 

wciąż na topie, podobnie jak 

witaminy Ai E czy cieszące 

się nisłabnącą popularnością 

kwasy owocowe. 

Zawarty tam również wyciąg z kory drzewa 

chinowego czerwonego dodatkowo 

wzmacnia osłabione włosy i przeciwdziała 

ich wypadaniu. 

Inna zagraniczna marka promująca całą 

gamę kosmetyków przeznaczonych dla 

każdej cery może poszczycić się m.in. 

czystym koncentratem z niebieskich alg, 

o silnym działaniu odmładzającym (innowacyjne 

formy galenowe, zwiększające 

bioprzyswajalność składników aktywnych) 

oraz olejem z pestek arganowca. 

Ma on właściwości odżywcze, regenerujące 

i rewitalizujące. Zapobiega utracie 

jędrności i modeluje owal twarzy. 

Kolejna marka, której kosmetyki dermatolodzy 

polecają dla cery suchej, nadwrażliwej, 

dotkniętej trądzikiem różowatym, 

stawia na składniki i technologie, 

które pozwalają skórze odzyskać równowagę. 

Marka może pochwalić się kompleksem 

powstałym na bazie nasion 

z jabłek, a który zastosowano w linii dermokosmetyków 

dla skóry odwodnionej 

i potrzebującej kompleksowego nawilżenia. 

Kompleks ten stymuluje wytwarzanie 

akwaporyn (kanałów wodnych w skórze), 

które usprawniają krążenie wody 

między komórkami. 

INNOWACJA PO POLSKU 

Dla odmiany jedna z polskich firm szczyci 

się nowoczesną technologią i wartościowymi 

patentami w świecie kosmetologii. 

Jako pierwsza wprowadziła do 

kosmetyków folacynę (kwas foliowy). To 

jednak nie wszystko. W jej kosmetykach 

można znaleźć obok enzymów z papai 

o właściwościach lekko złuszczających, 

także olej z babassu, który nawilża i zmiękcza 

skórę, czy masło kakaowe, zapobiegające 

wysuszaniu naskórka. 

Dumą firmy są innowacyjne składniki, 

m.in. fotoliaza, czyli enzym izolowany 

z fitoplanktonu. Fotoliaza jest zamknięta 

w otoczki, którą chronią ją i umożliwiają 

dotarcie jej do głębszych warstw 

skóry i wnętrza komórek. Enzym ten 

czerpie energię ze światła widzialnego, 

by naprawiać uszkodzenia w DNA, wywołane 

przez promienie ultrafioletowe. 

Dzięki temu pomaga zregenerować się 

komórkom skóry. 

Anna Niewiadomska

LIFESTYLE 

fitness 

Ćwiczenia 

dla kobiety ciężko 

Spędzamy w pracy co 

najmniej jedną trzecią 

doby. Lista dolegliwości, 

które mogą nas w tym 

czasie nękać, jest 

długa. Na szczęście 

prawdopodobieństwo 

doświadczenia wszystkich 

razem jest niewielkie. Poniżej 

radzimy, jak sobie radzić 

z najczęściej występującymi. 

Rozluźnienie mięśni górnego 

odcinka kręgosłupa 

Ćwiczenie 1 Jestem jak drzewo 

IMIĘ I NAZWISKO: Iwona Chilimoniuk 

FUNKCJA: technik farmaceuta 

DOLEGLIWOŚĆ: napięcie i sztywność karku 

Stań prosto, ręce opuść luźno wzdłuż tułowia. Dłoń lewej ręki 

skieruj równolegle do podłogi, a głowę nachyl ku prawemu 

ramieniu. Pozostań w tej pozycji ok. 15 sekund. Jeśli odczujesz 

w lewym ramieniu i lewej części karku lekki ból – oznacza 

to, że ćwiczenie wykonujesz poprawnie. Musi bowiem powstać 

pewnego rodzaju „konflikt” pomiędzy ruchem dłoni a ruchem 

głowy. Powtórz tę sekwencje czynności trzykrotnie, za każdym 

razem przechylając głowę na inną stronę. 

Istotą tego ćwiczenia jest zarówno rozluźnienie nadmiernie 

napiętych mięśni szyi i karku, jak również stabilizacja odcinka 

szyjnego kręgosłupa poprzez wzmocnienie gorsetu mięśniowego. 


pracującej 

Fot. Mirosław Noworyta

Pozbycie się bólu karku 

Ćwiczenie 3 Teraz będę sową... 

IMIĘ I NAZWISKO: Agata Gronowska 

FUNKCJA: magister farmacji 

DOLEGLIWOŚĆ: ból karku i ramion 

Usiądź wygodnie na krześle, ręce zwieś luźno wzdłuż tułowia. 

Następnie podciągnij ramiona wysoko ku górze, w kierunku 

uszu, chowając przy tym głowę między nie, i utrzymaj w tej 

pozycji przez 10 sekund. Oddychaj przy tym spokojnie, równomiernie 

i głęboko. Następnie zrób mocny wydech i opuść 

energicznie ramiona. Musisz poczuć, jak mięśnie twarzy, 

karku, ramion i pleców rozluźniają się. Postaraj się zachować 

to uczucie rozluźnienia przez 20-30 sekund. Powtórz ćwiczenie 

dwa razy. 

LIFESTYLE 

fitness 

Odciążenie dolnego odcinka kręgosłupa 

Ćwiczenie 2 Zrobię koci grzbiet 

IMIĘ I NAZWISKO: Agata Gronowska 


DOLEGLIWOŚĆ: ból dolnej części kręgosłupa 

Klęcząc opieramy się na prostych rękach. Wyginamy plecy ku 

górze, w tzw. „koci grzbiet”, opuszczając równocześnie głowę. 

Wytrzymujemy w tej pozycji 5 sekund, po czym wyginamy plecy 

w przeciwną stronę (w kształt litery U), unosząc równocześnie 

głowę. Powtarzamy wygięcia w obie strony. 

Pamiętajmy, kręgosłup ma trzech wrogów: siedzący tryb życia, 

brak ruchu i nadwagę. W przypadku współistnienia tych trzech 

zagrożeń szczególnie obciążany jest jego dolny odcinek i otaczające 

go mięśnie. Jeśli ważysz 70 kg, to w pozycji siedzącej 

kręgi lędźwiowe uciskane są z siłą 140 kg, gdy stoisz – z siłą 

100 kg. To ćwiczenie pozwoli ci, choć na chwilę, odciążyć 

kręgosłup. 


47

LIFESTYLE 

fitness 

Wzmocnienie mięśni odcinka 

piersiowego kręgosłupa 

Ćwiczenie 4 Wreszcie odetchnę 

IMIĘ I NAZWISKO: Iwona Chilimoniuk 

FUNKCJA: technik farmaceuta 

DOLEGLIWOŚĆ: bóle barków i szyi 

Usiądź swobodnie na krześle, zwróć uwagę na to, by całe 

stopy ustawić stabilnie na podłodze. Ręce opuść swobodnie 

wzdłuż ciała. Robiąc wdech, wypręż się, wyprostuj kręgosłup, 

jednocześnie robiąc kolisty ruch barkami do tyłu, mający na 

celu ściągnięcie łopatek i wypchnięcie klatki piersiowej do 

przodu (zdjęcie po prawej). Nie odrywaj stóp od podłogi! Wytrzymaj 

w tej pozycji parę sekund i powtórz ćwiczenie 10-15 

razy. Ćwiczenie to wzmocni mięśnie odcinka piersiowego 

kręgosłupa i dostarczy organizmowi potężną dawkę tlenu. 


Rozluźnienie gorsetu mięśniowego 

Ćwiczenie 5 Chcę się rozluźnić! 

IMIĘ I NAZWISKO: Joanna Tobota 

FUNKCJA: technik farmacji 

DOLEGLIWOŚĆ: napięcie mięśni wywołane stresem 

Stań twarzą do ściany, mniej więcej metr od niej, w minimalnym 

rozkroku. Oprzyj się o ścianę, napierając całym ciałem 

na jej powierzchnię. Głowę schowaj między, zgięte w łokciach, 

ramiona (patrz zdjęcie). Pamiętaj, by całymi stopami mocno 

stać na ziemi, gdyż inaczej możesz stracić równowagę. Oddychaj 

spokojnie i głęboko, zamknij oczy, odpręż się, myśli 

oderwij od bieżących kłopotów i spraw związanych z pracą. 

W takiej rozluźnionej pozycji pozostań przez pół minuty. 

Ćwiczenie to rozluźni cały gorset mięśniowy, uspokoi także 

nadwyrężone, na przykład kłopotliwą czy stresującą sytuacją 

w aptece, nerwy. 

Dziękujemy aptece M.J. Farma 

w Warszawie (Pl. Przymierza 8) 

za pomoc w realizacji sesji zdjęciowej.

Rozluźnienie mięśni ramion 

Ćwiczenie 6 Pnę się w górę! 

IMIĘ I NAZWISKO: Joanna Jendrasik 

FUNKCJA: kasjer działu kosmetyków 

DOLEGLIWOŚĆ: uciążliwy ból ramion 

Usiądź wygodnie na krześle. Stopy całą powierzchnią mocno 

oprzyj na podłodze. Wyprostuj nad głową prawą rękę, wyciągając 

ją maksymalnie w górę (jakbyś zrywała liść z drzewa). 

Dłoń ułóż w sposób pokazany na zdjęciu. Lewą rękę, lekko 

zgiętą w łokciu, trzymaj w tym czasie uniesioną nad głową. 

Po chwili te same czynności powtórz, zamieniając ręce. 

Ćwiczenie to rozluźni mięśnie ramion, likwidując ból spowodowany 

zbyt długim pisaniem na komputerze lub wykonywaniem 

precyzyjnych, wymagających napięcia mięśni ramion, 

czynności. 

Fot. Mirosław Noworyta 

Redukowanie nawykowego 

napięcia mięśni 

LIFESTYLE 

fitness 

Ćwiczenie 7 Stresowi mówię „nie”! 

IMIĘ I NAZWISKO: Urszula Lasota 


DOLEGLIWOŚĆ: napięcie mięśni wywołane stresem 

Usiądź w lekkim rozkroku na krześle. Pochyl się, przedramiona 

oprzyj na kolanach, dłonie luźno zwieś między nogami, 

zupełnie bezwładne palce skieruj ku ziemi. Rozluźnij się maksymalnie. 

Oddychaj spokojnie i głęboko, angażując do tego 

przeponę, a nie tylko mięśnie klatki piersiowej. 

Ćwiczenie ma na celu rozluźnienie mięśni napiętych na skutek 

stresu. Stres jest zjawiskiem naturalnym, dotyka każdego, 

kto uwikłany jest w pracę zawodową i stosunki międzyludzkie, 

ale jego nadmiar powoduje ciągłe napięcie mięśni 

całego ciała. Co więcej, u osób zestresowanych permanentnie 

powstaje coś w rodzaju fizjologicznego nawyku naprężania 

mięśni nawet w sytuacji odpoczynku. Dlatego trzeba 

nauczyć się relaksować! 


49

PO GODZINACH 

co czytają farmaceuci? 

Nie znoszę przerywania. Zwłaszcza 

jeśli czytam z wypiekami na twarzy, 

a akcja przyśpiesza jak samochód 

po wjechaniu na wyremontowany 

odcinek drogi. Dlatego zwykle na apteczny 

dyżur biorę lekturę ciężką, przy której 

resztki moich szarych komóreczek zalewają 

się potem. Zabieram książki Dukaja 

(po którym mam problemy z dookreśleniem 

rzeczywistości) czy Zajdla. Gdy brak 

miodu, zadowalam się jakimś przewodnikiem 

albo wspomnieniami z podróży. 

Taka lektura daje czas na zamówienie 

i sprawdzenie recept. 

W sierpniowy wakacyjny tydzień wybrałem 

się z rodziną do Egiptu. Samolot 

opóźnił się o kilka godzin, a na lotnisku 

w Pyrzowicach uruchomiono księgarnię. 

Wpadliśmy do niej z żoną i trójką dzieciaków 

jak nienasycone mole i rzuciliśmy 

się na regały, w dużej części wypełnione 

harlekinową makulaturą. Kupiliśmy 

wszystkie książki, które da się przeczytać 

bez Metoclopramidu. Między innymi 

„Komórkę” Stephena Kinga. 

Co czytają Państwo w wolnym czasie? Jaką książkę chcielibyście polecić kolegom i koleżankom po 

fachu? Jaką odradzić? Czekamy na listy i e-maile. Do recenzji (maksimum 3 tys. znaków ze spacjami) 

prosimy dołączyć swoje aktualne zdjęcie (najlepiej z książką!). Najciekawsze recenzje opublikujemy. 

50 

Farmacja i ja Listopad 2007 

O autorze recenzji 

Roman Cyfra, współzałożyciel rodzinnej 

sieci „Nasze Apteki” w województwie 

małopolskim, recenzuje „Komórkę” 

Stephena Kinga (Wydawnictwo 

Albatros 2007). 

Zajrzeć do książki udało mi się dopiero 

po urlopie, podczas nocnego dyżuru w całodobowej 

aptece. Pojedyncze osoby przychodziły 

aż do rana, a ja chciałem dowiedzieć 

się, czy żona i syn Claya odebrali 

sygnał telefoniczny. Powiem szczerze, że 

King trafił w jedną z moich obsesji. Zawsze 

wyobrażałem sobie, że przez telewizor ktoś 

mi się przygląda, a jak już miałem pierwszy 

telefon komórkowy, to bałem się, że 

pewna firma zahipnotyzuje wszystkich 

użytkowników sieci. King też straszy nas 

impulsem, który resetuje mózg, a jest 

wysyłany przez wszystkie telefony komórkowe. 

Czyżby był tradycjonalistą i sądził, 

że telefon z kablem jest bezpieczniejszy? 

Akcja przyśpiesza, wyjałowione mózgi 

ewoluują, świat wypełniają stada ogłupiałych 

bestii – byłych użytkowników komórek, 

tworzących nowy rodzaj grupowej 

inteligencji – i ich przeciwnicy, bez telefonów, 

ocalali po pierwszych dniach 

masakry. Autor rysuje akcję, sceny są łatwe 

do wyobrażenia. Książka nadaje się dla 

współczesnego przedstawiciela kultury 

obrazkowej. Jak na amerykańskiego pisarza 

dosyć odważnie uśmierca kolejne 

sympatyczne postacie, zarówno dzieci, 

jak i staruszków. Krew się leje, a pod bystrym 

nurtem akcji przewijają się pytania futurologiczne. 

Koniec świata, upadek meteorytu 

może być równie dobrym elementem 

drastycznej zmiany stosunków 

biologicznych, jak sygnał z telefonu komórkowego. 

W dodatku każdy chciałby 

być telepatą, a najlepiej przesuwać kartony 

z lekami siłą woli. 

Czytałem, czytałem. Zapomniałem złożyć 

zamówienie w hurtowni, która pracuje 

do północy. Nad ranem próbowałem 

Czytadło 

na nocny dyżur 

zrozumieć, jak King chce odwrócić reset 

mózgu. Książkowa koncepcja jest nadzwyczaj 

niewiarygodna. Zakończenie mnie 

rozczarowało, zabrakło tylko królewicza 

na koniu całującego wszystkie żaby po 

kolei. Ale może dlatego, że nocna lektura 

była przerywana nocnymi wizytami pacjentów 

po artykuły nie zawsze pierwszej 

potrzeby. 

Roman Cyfra 

Fot. Archiwum prywatne

PO GODZINACH 

od alchemii do farmacji 

W proch się 

Przebieg rozkładu 

ciała został poznany 

tak dobrze, że 

poddając zwłoki 

badaniom, można 

precyzyjnie określić 

moment śmierci. 

Jednak niektóre ciała 

z niewyjaśnionych 

przyczyn się nie 

rozkładają... 

Wtypowej mogile po 3-6 latach 

od śmierci pozostaje już tylko 

szkielet z wolna obracający 

się w proch. Tam, gdzie nie ma powietrza 

lub pod wodą rozkład postępuje nawet 

ponad 30 lat. Są jednak wyjątki. Znanych 

jest ponad 100 przypadków ciał, które 

od setek lat nie ulegają rozkładowi. 

WBREW PRAWOM NATURY 

Jednym z ciał, które oparły się upływowi 

czasu, są zwłoki św. Andrzeja Boboli, 

Bakterie, grzyby i owady 


spoczywające w warszawskim kościele 

przy ul. Rakowieckiej. Polskiemu jezuicie 

zamordowanemu przez Kozaków odcięto 

uszy, nos, wargi, wydłubano oko, a następnie 

obdarto go ze skóry. Zmasakrowane 

ciało bez konserwacji pochowano 

wśród innych zwłok. Gdy po latach otworzono 

grób, okazało się, że inne ciała 

uległy rozkładowi, z wyjątkiem jego. 

W 1745 r. profesorowie A. Pascoli i R. Tarozzi 

po zbadaniu zwłok orzekli, że ciało 

zachowało normalny kolor i miękkość 

tkanek. Fakt ten uznano za sprzeczny 

z prawami natury. Wiadomo bowiem, że 

zmasakrowanie zwłok przyspiesza ich 

rozkład. Identyczną opinię wydali biegli 

w latach 1827, 1866, 1896 i 1917. 

JAKBY SPAŁA... 

Od 126 lat nienaruszone pozostaje ciało 

św. Bernadetty Soubirous, której w 1858 r. 

w Lourdes objawiła się Matka Boska. 

W 1879 r., po 13 latach życia zakonnego, 

Bernardetta umarła z powodu licznych 

chorób, m.in. gruźlicy. W związku z kultem, 

jakim po śmierci zaczęto ją otaczać, 

wszczęto proces beatyfikacyjny. Według 

Rozkład ciała rozpoczyna się od prawego podżebrza. Po dobie (latem) do tygodnia 

(zimą) pojawia się tam mała, zielona plama, która powoli rośnie i ciemnieje, 

coraz bardziej powiększając swoje rozmiary. Na powierzchni naskórka pojawiają 

się małe pęcherzyki, które pękają i obnażają skórę właściwą. Ciągłość skóry 

zostaje przerwana, ukazując wnętrzności. Mięśnie oddzielają się od kości, 

a chrząstki zaczynają pękać. Organy miękkie, takie jak mózg czy płuca zamieniają 

się w maź. Serce kurczy się, a wątroba napełnia pęcherzami wypełnionymi 

gazem. Jelita pokrywają się zgniłozielonym nalotem. Z rozpadających się komórek 

uwolnione zostają enzymy trawiące wszystko. Rozkład przyspieszają mikroorganizmy. 

W pierwszej kolejności ciało atakuje flora przewodu pokarmowego, 

układu oddechowego, moczowo-płciowego, a zwłaszcza pochwy. Później do 

akcji wkraczają grzyby próchnicze. Produkty rozkładu dokonanego przez drobnoustroje 

stają się pożywieniem dla chrząszczy, muchówek, nicieni i wijów. 

Niektóre owady żerują w postaci dorosłej. Inne tylko jako larwy. Jako pierwsze 

pojawiają się muchy plujki, trupnice padlinowe i ścierwice, które składają w zwłokach 

swoje jaja. Później – chrząszcze, larwy motyli, omacnice, inne gatunki 

muchówek, roztocza, mrzyki i drożdże. Szczątki, które ostatecznie zostają po 

zmarłym, to produkty zwierzęcego trawienia. 

obrócisz? 

ówczesnych przepisów, konieczne było 

dokonanie „rozpoznania ciała”, które 

odbyło się 22 września 1909 r. 

Oficjalna relacja z ekshumacji znajduje 

się w archiwum klasztoru Saint-Gildard. 

Wynika z niej, że świadkowie, w tym 

dwóch lekarzy: dr Ch. David (chirurg) 

i dr A. Jordan opisało wygląd ciała Bernadetty 

jako idealny. Ich zdaniem zakonnica 

wyglądała jakby spała. W grobie 

zachodziły jednak procesy rozkładu, 

o czym świadczyło zmurszenie habitu 

i zardzewienie krzyża profesyjnego. 

Drugie rozpoznanie ciała odbyło się 

3 kwietnia 1919 r. w obecności biskupa 

Nevers, komisarza policji, członków rady 

miejskiej i trybunału diecezjalnego oraz 

dwóch lekarzy: dr. Talona i dr. Comte’a, 

którzy dokonywali oględzin ciała oddzielnie, 

bez wzajemnej konsultacji. Ich obserwacje 

zgadzały się ze sobą i z raportem 

z poprzedniej ekshumacji. 

W kwietniu 1925 r. ponownie otworzono 

grób Bernadetty. Tym razem jej ciało 

zostało zbadane przez wieloosobową 

komisję lekarską. W końcowym sprawozdaniu 

z prac komisji napisano: „... ciało 

Czcigodnej było nienaruszone, [...] w ogóle 

nie uległo procesom gnicia i rozkładu, 

które są czymś normalnym po tak długim 

pobycie w grobie wykopanym w ziemi...”. 

Nieco później dr Comte opublikował 

artykuł, w którym napisał „To, co mnie 

podczas badań ciała zadziwiło, to doskonale 

zachowany szkielet, wszystkie wiązania, 

skóra, a także elastyczność i jędrność 

mięśni... To, co mnie przede wszystkim 

wprowadziło w prawdziwe osłupienie, 

to stan wątroby, po 46 latach od śmierci. 

Ten organ, tak przecież kruchy i delikatny, 

powinien bardzo szybko ulec rozpadowi 

albo zwapnieniu i stać się twardy. 

Tymczasem przecinając go, w celu pobrania 

relikwii, odkryłem, że ma konsystencję 

elastyczną i normalną”. 

Fot. East News

Po trzeciej ekshumacji ciało św. Bernadetty 

złożono w szklanym sarkofagu 

w kaplicy klasztoru Saint-Gildard w Nevers, 

gdzie można je do dziś oglądać. 

BEZRADNA NAUKA 

Louis-Vincent Thomas, autor monografii 

„Trup. Od biologii do antropologii”, 

tak opisał zwłoki św. Teresy z Ávila, ekshumowane 

w 1914 r. (332 lata po jej śmierci): 

„Wciąż giętkie ciało podnosiło się, 

gdy wciskano weń palce; czerwona krew 

wyciekała za każdym razem, gdy pobierano 

relikwię”. Autor ten zauważa, że 

zmarłą pochowano bez balsamowania, 

w głębokiej mogile przysypanej kamieniami, 

wapnem (przyspieszającym rozkład) 

i wilgotną ziemią. 

W 1933 r. przeprowadzono ekshumację 

zwłok zmarłej 56 lat wcześniej św. Katarzyny 

Laboure. Dr R. Didier, przewodniczący 

komisji lekarskiej, opisał je następująco: 

„Skóra na twarzy miała wygląd 

pergaminu, lecz nie miała ubytków. Oczy 

i usta były otwarte. [...] Badając ciało, 

zauważyliśmy doskonałą miękkość rąk 

i nóg. [...] Skóra wszędzie była nietknięta 

i wyglądała jak pergamin. Mięśnie 

były dobrze zachowane. [...] Serce 

było znacznie skurczone, ale zachowało 

swój kształt. Mogliśmy łatwo 

dojrzeć w nim drobne włókna, 

pozostałości zastawek i mięśni. [...] 

Oczy były na swoim miejscu. Gałka, 

chociaż zapadnięta, była cała 

i zachował się kolor tęczówki: niebieskawoszary”. 

Świeckie komisje lekarskie uczestniczyły 

również w ekshumacjach 

wielu innych ciał osób uznanych przez 

Kościół katolicki za święte. W 1926 r. 

ekshumowano ciało zmarłej w 1732 r. 

św. Łucji Filippini. Według komisji lekarskiej 

wyglądała ona „jak osoba, która 

dopiero zmarła”. Potwierdzono też 

zachowanie ciała św. Peregryna Laziosi 

(zmarł w 1345 r., ekshumacja w 1958 r.), 

Święta Teresa z Ávila 

(1515-1582) – hiszpańska 

zakonnica i mistyczka, 

reformatorka zakonu 

karmelitanek. 

Kanonizowana 

w 1622 roku. 

św. Katarzyny z Genui (zmarła w 1510 r., 

ekshumacja w 1960 r.), św. Klary z Montefalco 

(zmarła w 1308 r., ekshumacja 

w 1968 r.). Niektóre z ciał spoczywały 

w warunkach przyspieszających procesy 

gnilne, a mimo to zachowały swoją 

integralność. Przykładem mogą być 

zwłoki zmarłego w 1552 r. św. Franciszka 

Ksawerego wielokrotnie wystawiane na 

widok publiczny. 

Doniesienia o zachowanych ciałach dotyczą 

nie tylko świętych katolickich. 

Identyczny fenomen obserwuje się w przypadku 

niektórych świętych prawosławnych, 

np. św. Gabriela, sześcioletniego męczennika, 

zamordowanego w 1684 r., 

św. Aleksandra Świrskiego, 

zmarłego 

w 1533 r. czy 

św. Anny 

PO GODZINACH 

od alchemii do farmacji 

Kaszyńskiej, zmarłej w 1368 r. Istnieją 

również informacje o zachowaniu ciał 

azjatyckich joginów, jednak nie są one 

tak dobrze zbadane przez naukę, jak 

ciała chrześcijańskich świętych. 

Fenomen nierozkładania się ciał, które 

nie tylko nie były zabalsamowane, a wręcz 

znajdowały się w wyjątkowo niekorzystnych 

warunkach, jest niewytłumaczalny 

z punktu widzenia dzisiejszej nauki. Być 

może znajdzie on naturalne wyjaśnienie 

w przyszłości. Dziś pozostaje zjawiskiem, 

które skłania do refleksji nad wielką tajemnicą 

życia i śmierci. 

Daniel Kuropaś 


53

PO GODZINACH 

powieść 

Apteka z ogrodem 


W 

niedzielne popołudnie na spotkanie do apteki 

szedłem pełen energii. Był to jeden z takich 

dni, w których czujesz, że mógłbyś zmienić 

świat, gdyby ci tylko ktoś podpowiedział, w co. Potterowski 

nastrój wynikał nie tylko z faktu, że miałem do 

przekazania przyjaciołom coś, co zdawało mi się cenne. 

Cieszyła mnie też perspektywa rychłego spotkania z człowiekiem, 

z którym będę mógł pogawędzić na mój ulubiony 

temat. Jednych pasjonuje motoryzacja, innych 

komputery. Ja w rubryce „hobby” mógłbym wpisać: 

nagminne, romantyczne rozmyślanie o kobietach z problemami. 

Bez względu na to, co kuzyn Oli mi powie, w ciągu tych 

kilku minut dowiem się więcej, niż podczas ostatnich 

kilku miesięcy, w których pojawiała się w aptece. 

*** 

Zawsze, gdy działo się coś ważnego, wymagającego dyskusji, 

zbieraliśmy się w gabinecie z portretem. Z malowidła 

spoglądał na nas pradziadek Ewy. Był właścicielem 

licznych nieruchomości w tym mieście. Nie chciał nawet 

słyszeć o tym, że jego syn zdecydował się na studiowanie 

farmacji zamiast bankowości. Nie wydziedziczył wyrodnego 

potomka tylko dlatego, że innych nie posiadał i nie 

byłoby komu przejąć majątku. 

Ewa trzymała na widoku jego groźną podobiznę, by 

przypominać nam, że każdy może się mylić w sprawach 

kluczowych, więc lepiej nie wykazywać zachowań świadczących 

o kretynizmie i podczas narad trzymać egotyzm 

na wodzy. 

– Mogę zacząć? – spytałem, gdy już uzbroiliśmy się w kawę. 

– Jeśli ci zabronię, to chyba pękniesz. Mów pierwszy – zawyrokował 

Piotr. 

Zawsze jest głosem żony, gdy ona akurat nie ma czasu, 

a właśnie w tej chwili zajmowała się wyganianiem z gabinetu 

dzieci oraz psów. 

– Pomysły mniej ważne zapisałem na kartce i wydrukowałem, 

możemy je omówić potem. Na początek o tym, 

co mnie olśniło. Nigdy nie braliśmy pod uwagę pozyskania 

pacjentów z części miasta położonej za torami. 

Dlaczego? 

– Bo ludzie przechodzą przez kładki i tunel, tylko jeśli 

54 Farmacja i ja Listpoad 2007 

Rozdział 3 

po drugiej stronie spadnie samolot albo przyjedzie 

cyrk. 

– Właśnie. Uznaliśmy, że nie ma po co o nich walczyć. 

Nawet nie posyłamy ulotek za tory. Tymczasem jest kilka 

powodów, dla których milanowianie uznają za stosowne 

przekroczyć magiczną barierę. Mamy przecież 

w mieście tylko jeden kościół, dom kultury, stadion, kort 

tenisowy, urząd miejski... 

– Urząd się nie liczy – wtrąciła Ewa – Idziesz, bo musisz. 

– Dopuszczam tylko konstruktywne przerywanie wywodu. 

Chodzi mi o to, że błędnie przyjęliśmy nieistnienie 

tych pacjentów. To prawda, nie przyjdą specjalnie do 

apteki, ale to nie znaczy, że nie pojawią się tu w ogóle. 

– Pięknie, Jurek chce, żebyśmy na zapleczu otworzyli 

kościół! – ucieszyła się Basia. 

Wjeżdżałem do małej miejscowości nad 

Narwią, kierując się mapką nabazgraną 

przez Michała [...]. Z rozmowy 

telefonicznej przeprowadzonej przed 

paroma minutami dowiedziałem się, 

że Marcin, właściciel działki, pojechał 

do pobliskiego Pułtuska po zakupy. 

Oznaczało to, że będę sam na sam 

z kuzynem mojej tajemniczej damy. 

– Nie kościół, tylko ogród. 

Zapadła cisza. Nagle mój pomysł wydał mi się już nie 

tak rewelacyjny, jak w domu. Mimo to brnąłem dzielnie 

dalej: 

– Jak wiecie, dawniej pracowałem w Szwecji. Kiedyś przypadkiem 

w pobliżu centrum miasta odkryłem ogród. 

Ławki pomalowane na żółto, widok na rzekę. Chodziłem 

tam, żeby podrywać dziewczyny na melancholijnego 

intelektualistę z tomikiem poezji w kieszeni bojówek 

oraz jeść prosto z krzaka maliny, agrest, jabłka, porzeczki, 

poziomki. Ich smak i zapach pamiętam do dzisiaj. 

Na początku skubałem owoce rozglądając się ostrożnie 

na boki, bo zdawało mi się, że zaraz przybiegnie właściciel 

i mnie przepędzi, albo co gorsza, ktoś z przechodniów

wezwie policję. Dopiero po kilku wizytach przekonałem 

się, że to ogólnodostępne miejsce, prezent miasta dla 

mieszkańców i przybyszów. 

– Niegłupie. W centrum nie ma gdzie usiąść, ławki pod 

dębami okupują hałaśliwe nastolatki. Kto ma więcej 

niż 25 lat, obawia się przysiąść. Zauważyliście, ilu ludzi 

w słoneczne dni siada wprost na trawniku koło dworca? 

– zapytał Piotr. 

– Kochanie, nie wiem, czy się zorientowałeś, ale ten 

amator poziomek właśnie zasugerował, żebyśmy oddali 

do publicznego użytku przydomowy ogród. 

– Z ogrodu korzystają dziś głównie psy i czasem Baśka 

opala się na hamaku. Modernizacja wcale nie musi być 

kosztowna. Myślę, że w urządzeniu pomógłby urząd 

miasta, od lat chcą zyskać status miasta-ogrodu podobnie 

jak Podkowa Leśna. W tamtym roku rozdawali chętnym 

mieszkańcom sadzonki krzewów i kwiatów. Oczywiście 

ludzie przychodziliby do naszego ogrodu nie 

tylko po to, by wygrzewać się na słońcu i objadać. Zrobilibyśmy 

tam zielone centrum zdrowego trybu życia. 

Postawili kilka stolików z parasolami... 

– Powiesili hamak – rozmarzyła się Basia. 

– Nawet pięć. Byłaby woda do picia i... 

– Niech go ktoś wyłączy, bo przypomina mi Dolly Parton! 

– zakrzyknął Michał. – Powiedziała w wywiadzie, 

że jej największym marzeniem jest pomagać obywatelom 

trzeciego świata. Chciałaby podróżować, śpiewać piosenki 

i czesać biedaków! 

– Burza mózgów, pamiętasz? – zapytała Ewa. – Nie krytykuj, 

postaraj się odnaleźć w tym wizję. Jureczku, załóżmy, 

że się uda, rozstawimy te ławeczki i stoliczki, 

będziemy poświęcać resztki wolnego czasu na promowanie 

zdrowia, choćby redagowanie gazetki do rozkładania 

na żółtych stolikach. Nie pytam, jak zadomowimy 

tu ludzi i czemu mieliby wchodzić do apteki, jak 

już najedzą się agrestu. Pytam chociażby, jak ich tu ściągniesz 

na huczne... 

– Chciałam coś powiedzieć – weszła jej w słowo Basia. 

– Bo znam Urszulę, tę piosenkarkę. I ona wczoraj zgodziła 

się pomóc w promocji apteki. 

W gabinecie ucichło. 

– Skąd ją znasz? – wyrwało mi się. 

– Zapytaj moją mamę – zbyła mnie. – Wcześniej nie 

wiedziałam, jak wykorzystać znajomość, ale teraz myślę, 

że może zaśpiewałaby kilka piosenek na otwarcie ogrodu? 

– Myślisz, że ludzie by przyszli? – zapytał Piotr. 

– Jestem pewna! Kojarzycie Edytę Górniak? Moja ciotka, 

nauczycielka biologii, do tej pory chwali się, że kupowały 

w jednym sklepie parówki: „O, proszę, dziś 

berlinki na śniadanie, Edyta też takie lubi”. A widziały 

się, lekko licząc, sześć lat temu! Sława to potęga i opium 

nawet dla niepokornych umysłów. 

Spotkanie dobiegło końca tuż przed północą. Czułem, 

że działam na zapasowej baterii, nie potrafię racjonalnie 

ocenić żadnego z listy pomysłów. Umówiliśmy się na 

PO GODZINACH 

powieść 

kolejną turę rozmów za tydzień, kiedy już wszystko uleży 

się w głowach wraz ze wszystkimi za i przeciw. 

Michał był równie zmęczony jak ja. Postanowił spać 

u mnie, by rano mieć bliżej do pracy. Wlekliśmy się powoli 

do domu. 

– Jurek? 

– Tak? 

– Noszenie tomików poezji w kieszeni bojówek działa? 

– Och, proszę cię! Na kobiety działa to samo, co na ciebie. 

Lubią, gdy ktoś słucha ich opowieści o zdarzeniach 

z dnia i nie ziewa przy tym. 

*** 

Tydzień minął szybciej, niż się spodziewałem. Wjeżdżałem 

do małej miejscowości nad Narwią, kierując się 

mapką nabazgraną przez Michała, który często bywał 

na letnisku zaprzyjaźnionego dentysty. Z rozmowy telefonicznej 

przeprowadzonej przed paroma minutami 

dowiedziałem się, że Marcin, właściciel działki, pojechał 

do pobliskiego Pułtuska po zakupy. Oznaczało to, że 

będę sam na sam z kuzynem mojej tajemniczej damy. 

Zatrzymałem się według instrukcji pod kasztanem i zapukałem 

do domu z rudym dachem. Wielki facet w koszuli 

w kratę, przypominający bardziej drwala niż lekarza, 

wyszedł mnie przywitać. 

– Jurek Zawijski – przedstawiłem się, celowo podkreślając 

nazwisko. Ryzykowałem tym wyjście na bufona, ale 

tylko w ten sposób mogłem wymusić na nim wypowiedzenie 

własnego. 

– Jacek Dajerling. Miło cię poznać. Przyjaciele naszych 

przyjaciół i tak dalej. 

– Dajerling? – zdziwiłem się może nieco nazbyt teatralnie. 

– Bardzo rzadkie nazwisko. Znam jedną Dajerling, 

chodziliśmy razem do liceum. 

– Niemożliwe – rzucił chyba trochę z przekąsem i pomógł 

mi wyjąć torby z bagażnika. W jednej miałem świeżo 

kupiony sprzęt wędkarski. 

– Miała na imię Ola, kumplowaliśmy się – ciągnąłem, 

udając niezrażonego. 

– Jeśli mówisz o ładnej brunetce i chodziłeś do milanowskiego 

liceum na Piasta, to znasz moją kuzynkę. 

– Jesteście kuzynami? Świetnie się składa! Zastanawiałem 

się, co się u niej dzieje. Jeszcze rok temu mieliśmy dobry 

kontakt, dzwoniliśmy często, pisaliśmy maile, ale potem 

jakby zapadła się pod ziemię. 

– W takim razie nie mówimy o tej samej kobiecie. 

– Nie rozumiem. 

– Nie mogłeś z nią rozmawiać, Ola nie mówi. Od ponad 

czterech lat nie wypowiedziała do nikogo słowa. Zapraszam 

do domku, czuj się jak u siebie, czym chata bogata 

i tak dalej. 

„Ona nie mówi”. O mój Boże. I tak dalej. 

(cdn.) 


55

PO GODZINACH 

szkoła języka 

English in a pill 

LESSON 2 

IN A BODY SHOP 

Shop Assistant: How could I help you? 

Mrs. Smith: I’ve had a lot of stress 

recently and I need to calm down a bit. 

I have a problem with getting up in the 

morning as well. 

Shop Assistant: I think most of us do… 

But I‘d recommend trying lemon and 

geranium aromatic oils. 

Mrs. Smith: How do they work? 

HOLISTIC MEDICINE 


Angielski w pigułce 

Shop Assistant: Lemon oil relieves mental 

pressure, whereas geranium has relaxing 

and refreshing properties. 

Mrs. Smith: How often should I drink them? 

Shop Assistant: Drink?! You mustn’t drink 

the oils; they are for external use only! You 

can add lemon oil to bath, and geranium 

apply as a facial compress. 

Mrs. Smith: Thank you. You’ve been very 

helpful. 

Shop Assistant: You’re welcome. 

AROMATHERAPY QUIZ 

What properties do the following aromatic oils possess? 

Match the aromatic oils with their properties. 

1. Bergamot a. calming effect, dry and sensitive skin 

2. Camomile b. helps for poor memory, headaches, promotes hair growth 

3. Lavender c. disinfects the air, aids nasal congestion by colds, or sinus problems 

4. Rosemary d. restorative effect when mentally or physically exhausted 

5. Eucalyptus e. regulates apetite, effective against chicken pox, acne, 

effective insect repellent 

Alternative medicine is still gaining popularity. More and more people resort to it when 

conventional medicine lets them down. There is an extraordinary range of therapies on offer: 

homeopathy, acupuncture, acupressure, Chinese herbal medicine, aromatherapy, hypnosis, 

osteopathy and others. Holistic medicine, as that is how these therapies are collectively called, 

attempts to view patients as a whole, looking at them in relation to their psychological state. 

It is essential therefore, to treat the whole person, not just his complaint or the symptoms 

of the illness he displays. The idea, which revives many ancient concepts, is to enhance the 

natural healing properties of nature. 

Aromatherapists claim that highly concentrated plant extracts, in the form of oils, have a healing 

effect when inhaled, added to the bath, or massaged into the skin. Aromatherapy is believed 

to have a beneficial effect on acne, cramps and nervous disorders such as depression and 

insomnia. Hydrotherapy, on the other hand, uses sea products rich in minerals to eliminate 

toxins from the body. 

Orthodox practitioners, who believe in sound scientific principles for everything, seldom 

approve of herbal preparations. They argue that only synthetic chemicals allow control of 

the precise dosage of a drug. 

But distrust of modern medicine and belief in panaceas, which will treat without side effects, 

are luring more people to shops and pharmacies selling alternative remedies. 

EXERCISE Match the words from A with B to form collocationsas they appear in the text. 

A 1. ancient 2. conventional 3. healing 4. nervous 5. orthodox 6. side 7. synthetic 

B a. practitioners b. properties c. effects d. chemicals e. concepts f. disorders g. medicine 

Źródło: „Here is the news”, M. Otto 

Opracowała Agnieszka Rożyńska-Sałgut 

A JOKE 

Mr. Wilson: …So I went to see this 

acupuncturist… 

Mrs. Oak: Really? What for? 

Mr. Wilson: To help with my craving for 

cakes. 

Mrs. Oak: Did it work? 

Mr. Wilson: Absolutely – she stuck needles 

in the cakes so I couldn’t eat them. 

to crave – mieć nieodpartą ochotę na coś 

needles – igły 

nasal congestion – zapchana przegroda nosowa 

sinus – zatoki 

restorative – krzepiący, wzmacniający 

chicken pox – ospa wietrzna 

insect repelent – środek przeciw owadom 

Źródło: „English for pharmacists”, Anna W. Kierczak 

FIRST-AID KIT Apteczka 

holistic – holistyczny, całościowy 

resort to – uciekać się do czegoś 

to let sb down – zawodzić kogoś 

osteopathy – nastawianie kręgów 

to revive – odświeżyć, ożywić 

to enhance – uwypuklać, podkreślać 

healing – uzdrawiający 

to inhale – wdychać 

acne – trądzik 

cramps – skurcze 

insomnia – bezsenność 

to approve of – aprobować 

panaceas – panacea 

to lure – wabić, przyciągać 

Answer Key 

Exercise: 1. ancient concepts; 2. conventional medicine; 3. healing properties; 4. nervous disorders; 

5. orthodox practitioners; 6. side effects; 7. synthetic chemicals 

Aromatherapy quiz: 1. e; 2. a; 3. d; 4. b; 5. c

Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych 

osobowych przez US Pharmacia sp. z o.o., 

ul. Ziębicka 40, 50-507 Wrocław, do celów marketingowych. 

Jednocześnie oświadczam, że swoje dane 

osobowe podałam/em dobrowolnie, zostałam/em 

zapoznana/y z prawem dostępu do treści moich 

danych, prawem do ich poprawiania oraz wyrażania 

sprzeciwu co do ich przetwarzania. 

Data 

Czytelny 

podpis 

KRZYŻÓWKA 

NAGRODY 

Na pierwszych 3 autorów 

poprawnych odpowiedzi 

czekają eleganckie 

zestawy do manicure 

i makijażu z kolekcji 

Cardinal 

Nagrodę ufundowała firma 

Semi Line sp. z o.o., wyłączny 

dystrybutor marki Cardinal. 

www.cardinal.pl 

Litery z ponumerowanych 

kratek utworzą hasło. 

Rozwiązania prosimy przysyłać 

do 30 listopada br.: 

• SMS-em pod numer 7238; 

należy wpisać 18-literowe 

hasło krzyżówki według 

wzoru: FIJ.NR11.HASŁO. 

Koszt SMS-a wynosi 2 zł 

+ VAT (2,44 zł brutto); 

• lub pocztą na adres 

„Farmacja i ja”, 

ul. Niedźwiedzia 12a, 

02-737 Warszawa. 

Nagrody za poprawne 

rozwiązanie krzyżówki 

z numeru wrześniowego 

otrzymują: 

Marlena Chomiczycka, 

Warszawa; Anna Jeleń, 

Starachowice; Elżbieta 

Karasiewicz, Sulejówek. 

Sprawdź, co pamiętasz z numeru listopadowego „Farmacji i ja” 

Odpowiedzi wpisz w wykropkowane miejsca. Na kupony czekamy do 

30 listopada br. 

1 Co oznacza skrót PGUE? 

............................................................................................................. 

2 Jakich pacjentów dotyczy monoterapia ezetymibem? 

............................................................................................................. 

3 Jak brzmi nazwa uczelni, której naukowcy w 2006 roku opublikowali 

wyniki badań nad wpływem proantocyjanidów na szkliwo zębów? 

............................................................................................................. 

4 Kogo uważa się na twórcę współczesnej odmiany sushi? 

............................................................................................................. 

5 W jakim archiwum znajduje się oficjalna relacja z ekshumacji 

Bernadetty Soubirous? 

............................................................................................................. 

Nagrody za poprawne odpowiedzi z numeru wrześniowego otrzymują: Barbara 

Bochnak, Dębica; Małgorzata Ciałkowska, Częstochowa; Barbara Klimczuk, 

Leżajsk; Kamila Kochmańska, Przeworsk; Urszula Kochcińska, Dzierżoniów; 

Magdalena Reichelt, Toruń; Stanisława Skornóg, Gdańsk; Anna Sroślak, 

Częstochowa; Mirosława Stępniak, Węgorzewo; Ewa Wącek-Sierpień, Kraków. 

Imię i nazwisko ...................................................................................... 

Nazwa i adres apteki ............................................................................. 

............................................................................................................. 

Tel. kontaktowy ...................................................................................... 

Kupon numer 11 z odpowiedziami prosimy przesyłać na adres: „Farmacja i ja” 

ul. Niedźwiedzia 12a, 02-737 WarszawaWyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych 

osobowych przez US Pharmacia sp. z o.o., ul. Ziębicka 40, 50-507 Wrocław, do celów 

marketingowych. Jednocześnie oświadczam, że swoje dane osobowe podałam/em dobrowolnie, 

zostałam/em zapoznana/y z prawem dostępu do treści moich danych, prawem do ich 

poprawiania oraz wyrażania sprzeciwu co do ich przetwarzania. 

Data......................... 

Czytelny podpis .................................................. 

Na pierwszych 10 autorów 

poprawnych odpowiedzi czekają 

płyty Piotra Rubika „Rubikon”.

PO GODZINACH 

humor 

Pacjentowi zdawało się, że pod jego 

łóżkiem siedzą potwory, więc zdecydował 

się na leczenie. Po wielu seansach, 

niezadowolony z braku poprawy, 

zrezygnował ze swojego terapeuty. 

Po pewnym czasie spotyka na ulicy 

swojego lekarza: 

– Nawet pan nie wie, jak świetnie się 

czuję. Poszedłem do innego 

lekarza i on mnie wyleczył 

w ciągu jednej sesji. 

– A jak to zrobił? 

– Kazał mi odciąć nogi od łóżka. 

Mąż przychodzi do lekarza i mówi: 

– Panie doktorze, żona mnie zdradza, 

a nie rosną mi rogi. 

– Proszę pana, to tylko takie powiedzenie. 

– Ach, to dobrze, bo już myślałem, że 

mam niedobór wapnia. 

Lekarz wybrał się na urlop na narty, ale nie 

znał gór i zabłądził. Aby ułatwić akcję 

poszukiwawczą, napisał na śniegu 

„Pomocy!”. 

Niestety, akcja ratownicza nie powiodła się. 

Nikt nie potrafił odczytać napisu – wśród 

ratowników nie było farmaceuty. 

Przychodzi pacjent do lekarza: 

– Panie doktorze, jestem impotentem. 

– A skąd pan to wie? 

OGŁOSZENIA DROBNE – PRACA 

Apteka w Gnieźnie zatrudni 

magistra i technika farmacji. 

Oferujemy miejsce 

do zamieszkania. 

Tel. 607 655 944 

Technik farmacji, 11 lat 

stażu, poszukuje pracy na 

1/2 etatu. Łódź, 

Tel. 508 786 754. 


– Ojciec był impotentem, dziadkowie, 

pradziadkowie. Na pewno 

jestem impotentem. 

– To skąd żeś się pan wziął?! 

– Spod Rzeszowa... 

Do lekarza, świeżo upieczonego docenta, 

przyszła rodzina chorego z podziękowaniami 

za jego wyleczenie: 

– Dziękujemy, panie doktorze 

– mówią. 

– Docencie – poprawia docent. 

– Doceniamy, doceniamy... 

Przygotowała Tamara Klupińska 

Zatrudnię mgr. farmacji do apteki 

znajdującej się 20 km od 

Piły. Atrakcyjne warunki pracy 

i płacy, oferta z mieszkaniem. 

Tel. 604 065 713. 

Ogłoszenia przyjmuje Anna Harazińska, tel. 0 22 853 73 72, 853 76 77, 853 07 68 w. 203 

lub 0 694 986 909; e-mail: anh@medi-press.pl 

REDAKCJA 

ul. Niedźwiedzia 12a 

02-737 Warszawa 

tel./faks: 0 22 853 73 72; 

853 76 77; 853 07 68; 

853 79 71; 853 79 72 

e-mail: farmacjaija@medi-press.pl 

REDAKTOR NACZELNA 

lek. med. Agnieszka Szumska-Olczak 

PRODUCT MANAGER 

Iwona Rubin 

REDAKTOR PROWADZĄCA 

Inga Kazana 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY 

prof. dr hab. Henryk Mruk 

dr n. farm. Katarzyna Żurowska 

dr n. med. Krzysztof Wojciechowski 


Magdalena Adamska 

Tomasz Barałkiewicz 

Aleksandra Kunkiel-Kryńska 

Wojciech Mikoliński 


Izabela Zdolińska 

REDAKTORZY WYDANIA 

Maja Denisiuk 

Kazimierz Kozub 

STUDIO DTP I GRAFIKA 

Katarzyna Żuczek, Mariusz Sibilski; 

Agata Ostrowska, Jolanta Olszowa 

(fotoedycja) 

WYDAWNICTWO 

Medi Press sp. z o.o. 

Zarząd: 

Andrzej Horoszczak (prezes) 

Arkadiusz Wyszyński 

(dyrektor wydawniczy) 

DRUK 

Elanders Polska Sp. z o.o. 

Płońsk, ul. Mazowiecka 2 

NA ZLECENIE 

Redakcja nie zwraca materiałów 

niezamówionych, zastrzega sobie 

prawo redagowania zamówionych 

tekstów, nie odpowiada za treść 

zamieszczonych reklam i ogłoszeń. 

Magazyn „Farmacja i ja” nie 

zastępuje porady lekarskiej, może 

jedynie stanowić źródło informacji. 

Bezumowna dystrybucja lub sprzedaż 

magazynu jest nielegalna. Przedruk 

materiałów bez zgody wydawcy jest 

zabroniony. 

Rys. Maciej Trzepałka

Listopad 2007 - Farmacja i Ja

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?