en crisisbeheersing

Magazine
13 e jaargang 2015 nr. 5
Nationale veiligheid
en crisisbeheersing
Thema:
Drones en
satellieten
Cyber Security
en Alert Online
Crowdmanagement
Sail Amsterdam
2015
Lessen uit
(mini-)crises 2014
pagina 3
pagina 22
pagina 31
pagina 36

thema: drones en satellieten
Thema: Drones en satellieten
3 Voorwoord door Siebe Riedstra
4 Drones op het Binnenhof
6 Dronegebruik bij de politie
7 Ogen in de lucht (dronegebruik bij de brandweer)
8 Privacy by Design bij drones en satellieten
10 Drones in het publieke domein
12 Bescherming tegen drones
13 Rijkswaterstaat en satellieten
14 Satelliettoepassingen in de praktijk van Veiligheid en Justitie
15 Satellietinformatie ten behoeve van Veiligheid en Justitie
16 Satelliettoepassingen - Europese ontwikkelingen
17 PRS: betrouwbare satellietnavigatie voor overheid
19 Natuurbrandbeheersing en satellietdata
20 Luchtmacht lanceert Space Security Center
21 Aardobservatiedata, een kansrijk ingrediënt voor veiligheid
Cyber security en Alert online
22 Cybersecuritybeeld Nederland 2015 – Cybercrime en digitale spionage blijven
grootste dreigingen
23 Cybersecurity en informatiedeling: Good practices in bouwblokken
24 Verregaande update ICT-beveiligings richtlijnen Webapplicaties
25 De digitale toekomst van Nederland is in het geding – onderwijs en bedrijfsleven
geven te weinig aandacht aan cybersecurity
26 Ruim honderd kinderen in debat over veilig internetten – Kinderdebat tijdens
Alert Online weken
27 Cyberdreigingen boven water
28 Alert Online 2015: Digitaal verantwoord ondernemen
29 Leerprogramma Cyber Security
52 Vier vragen aan Patricia Zorko
Het Magazine nationale
veiligheid en crisisbeheersing
is een tweemaandelijkse
uitgave van de
Nationaal Coördinator
Terrorismebestrijding en
Veiligheid van het Ministerie
van Veiligheid en Justitie.
Het blad informeert,
signaleert en biedt een
platform aan bestuurders
en professionals over
beleidsontwikkeling,
innovatie, uitvoering en
evaluatie ten aanzien van
nationale veiligheid en
crisisbeheersing.
De uitgever is het niet
noodzakelijkerwijs eens
met de inhoud van
gepubliceerde bijdragen.
De verantwoordelijkheid en
aansprakelijkheid voor de
inhoud van de artikelen
berust bij de auteurs.
foto omslag:
Beurs over toepassing
drones
(Foto: ANP)
Overige onderwerpen
30 75 jaar toezicht op de brandweer – NL-Alert over 4G-netwerk
31 Crowdmanagement bij Sail Amsterdam 2015
34 Zicht op de menigte – het managen van grote aantallen bezoekers
36 Lessen uit crises en minicrises 2014: zo slecht doen we het nog niet…
38 Grenzen slechten met de NAC
INHOUD
40 Crisispreparatie voor de “crisisarme” organisatie
42 CBS brandweerstatistiek nieuwe stijl een feit
43 Convenant versterkt samenwerking bij brandonderzoek
44 Nieuwe calamiteiten- en noodhulpvoertuigen voor grote incidenten in Nederland
46 Praktijk bewijst meerwaarde netcentrisch informatiemanagement – operationeel leider is beter en sneller in positie
48 Graven in de buurt van gasleidingen is en blijft gevaarlijk
50 Natuurbrandbestrijding: een vak apart
51 Colofon
2 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Voorwoord
Voor u ligt een nieuw themanummer van het Magazine Nationale Veiligheid en Crisisbeheersing.
Waarschijnlijk nog gewoon per post bezorgd – en niet per drone. Dat is namelijk nog
toekomstmuziek ...
Maar voor hoe lang nog? Drone- en satelliettoepassingen rukken immers in hoog tempo
op – óók in het veiligheids domein, zoals u in dit themanummer kunt lezen.
Ik juich dat toe. U weet, tot voor kort was ik
secretaris-generaal van het Ministerie van
Infrastructuur en Milieu. Dat departement heeft
hoge verwachtingen van de mogelijkheden van
de inzet van drones en satellieten om snel en
nauwkeurig belangrijke metingen te kunnen
verrichten. Bijvoorbeeld als het gaat om de
stabiliteit van de infrastructuur, (dreigende)
dijkverschuivingen of het detecteren van olie op
de Noordzee. Of – om maar iets heel anders te
noemen – om de ontwikkeling van de blauwalg
in plassen en meren te kunnen volgen.
Ook in het veiligheidsdomein kunnen drones
en satellieten uitstekende diensten bewijzen.
Denk bijvoorbeeld aan het zoeken naar vermiste
personen, het meten van schadelijke stoffen bij
een brand of de openbare ordehandhaving bij
grootschalige evenementen of demonstraties.
Maar ook bij crisisbeheersing. Neem overstromingen.
Die proberen we uiteraard zo veel mogelijk
te voorkomen. Via drones en satellieten kun je
allerlei gegevens genereren, die je beter in staat
stellen waterbestendig te plannen en te bouwen.
De technische mogelijkheden zijn er. Sterker:
die nemen nog steeds toe, in hoog tempo.
De beperkingen doen zich dan ook vooral voor
op andere terreinen. Zo legt de huidige regelgeving
drones nogal aan banden. Bijvoorbeeld
waar het gaat om vliegen boven (snel)wegen,
gebouwen of mensen of vliegen in nachtelijke
uren.
Natuurlijk moeten we daar heel zorgvuldig naar
kijken, maar het lijkt mij een goede zaak als
politie, brandweer en andere hulpverleningsdiensten,
om te beginnen, ontheffing krijgen
om ervaring op te kunnen doen met de inzet
van drones. En dat in de nieuwe wetgeving de
mogelijkheden voor hulpdiensten om drones
in te zetten straks structureel worden verruimd.
Op dit moment werken we hier hard aan, in
samenspraak met het ministerie van
Infrastructuur en Milieu.
Andere beperkingen doen zich voor waar het gaat
om de privacy. Want burgers – ook u en ik – zullen
zich bij het zien van een drone terecht afvragen:
“Wie is mij aan het filmen en wat doet hij met de
beelden?” Om de risico’s voor onze privacy bij het
gebruik van drones en satellieten zoveel mogelijk
in te dammen, kan het helpen gebruik te maken
van het slimme concept van Privacy by Design.
Ook over dat onderwerp bevat dit boeiende
themanummer van het Magazine Nationale Veiligheid
en Crisisbeheersing een artikel.
Het kabinet wil de mogelijkheden die drones en
satellieten ons bieden zo goed mogelijk benutten.
Op dit moment werkt het dan ook aan aanpassing
van de wet- en regelgeving op dit terrein. Ook een
meerderheid van de Tweede Kamer, zo bleek
begin september in het debat hierover, staat
positief tegenover dronegebruik – zeker ook waar
dit het functioneren van de hulpdiensten ten
goede komt. Een uitstekende ontwikkeling!
We werken hard aan het veiliger maken van
Nederland. Slim gebruik van drones en satellieten
kan daar een stevige, nieuwe impuls aan geven!
Siebe Riedstra
Secretaris-generaal van het
Ministerie van Veiligheid en Justitie
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 3

thema: drones en satellieten
Drones op het Binnenhof
Het onderwerp drones kan de laatste tijd op veel belangstelling rekenen van de politiek. Er zijn inmiddels twee uitgebreide
kabinetsbrieven verschenen en onlangs heeft zelfs in de Kamer het eerste debat plaatsgevonden over (civiele) drones.
Dit artikel geeft een samenvatting van de ontwikkelingen in het beleid en de regelgeving over drones en de politieke
aandacht voor het onderwerp.
■■
Herman Smits
Stafadviseur DG Politie, Ministerie van Veiligheid en Justitie
Voorgeschiedenis
Tot enige tijd geleden was het onderwerp drones nogal versnipperd
binnen de overheid. Het ministerie van Defensie is al jaren bezig
met militaire drones, maar civiele drones waren nog onontgonnen
terrein. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM) werkte
aan inpassing van drones in de luchtvaartregelgeving; bij het
ministerie van Veiligheid en Justitie (VenJ) kwamen af en toe
Kamervragen binnen over privacyaspecten en politie en brandweer
begonnen na te denken over mogelijk gebruik van drones. Toen er
echter steeds meer drones in het luchtruim verschenen, zowel van
recreanten als van professionele bedrijven, kwam er ook meer
politieke aandacht voor drones en ontstond de vraag naar meer
coördinatie en helder beleid. Daarom is er in de afgelopen tijd veel
interdepartementale samenwerking tot stand gekomen op dit
dossier, met name tussen de ministeries van IenM, VenJ, EZ en
Defensie, maar ook met de ministeries van BZK, OCW en VWS.
Bovendien is er een intensieve dialoog met de dronessector en
is er veel publiek-private samenwerking op dit terrein.
Kabinetsstandpunt
Mede vanwege de groei van het aantal drones en de toegenomen
(politieke) aandacht voor het onderwerp, heeft het
Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum (WODC)
in 2014 onderzoek gedaan naar de kansen en bedreigingen van
drones, onder de titel “Het gebruik van drones, een verkennend
onderzoek naar onbemande luchtvaartuigen”. In dit onderzoek
bespreekt het WODC diverse aspecten die meespelen bij het
toenemende gebruik van drones: luchtvaartveiligheid, marktkansen,
innovatie, inzet door publieke organisaties, beroepsmatig
gebruik, recreatief gebruik, gebruik door kwaadwillenden,
technische en productie-eisen, handhaving en naleving, privacy,
aansprakelijkheid enzovoort. In reactie op het rapport heeft het
kabinet in maart 2015 in een agenderend kabinetsstandpunt
aangegeven kansen te zien voor de inzet van drones ten behoeve
van veiligheid, infrastructuur, bewaken en beveiligen, onderzoek,
land- en tuinbouw en media en journalistiek. Tegelijk gaf het
kabinet aan dat er zorgvuldig gekeken moet worden naar privacy,
naar veiligheid in het luchtruim en op de grond en naar mogelijk
gebruik van drones door kwaadwillenden. Al deze aspecten zijn nog
volop in ontwikkeling. We bevinden ons middenin de fase waarin
voortschrijdende technologie leidt tot steeds meer toepassingen
voor drones, terwijl de samenleving er nog niet aan gewend is en
de regelgeving daar nog niet op berekend is. Daarom is en blijft het
kabinet samen met de sector nadenken hoe we de economische
kansen van drones kunnen benutten, hoe we gebruik kunnen
maken van de vele toepassingsmogelijkheden van drones en hoe
we kunnen zorgen voor een veilige integratie van drones in het
luchtruim. In augustus 2015 stuurden de betrokken bewindslieden
een uitwerking van het kabinetsstandpunt, waarin de voortgang in
het beleid en de regelgeving werd beschreven, evenals de richting
voor de toekomst.
Huidige stand van zaken
Zoals ook in de recente kabinetsbrief beschreven staat, valt
recreatief gebruik van drones op dit moment onder de Regeling
modelvliegen. Daarbij gelden eisen over de hoogte en over afstand
tot mensenmenigten, bebouwing en vliegvelden. Bovendien mag
men niet in het donker vliegen, moet de drone altijd in het zicht van
de vlieger zijn en heeft ander luchtverkeer altijd voorrang. Voor
zakelijk gebruik van drones geldt dat de operator een zogenaamd
RPAS operator certificate (ROC) moet hebben. Die kan verkregen
worden als de operator kan aantonen dat hij de gewenste operatie
veilig kan uitvoeren en deze operatie in een goedgekeurd handboek
beschreven is. Daarnaast moet de piloot een brevet hebben en de
drone een Bewijs van Luchtwaardigheid. Voorheen moesten
bedrijven hiervoor ontheffingen aanvragen, maar tegenwoordig
worden hiervoor vergunningen afgegeven. Ook bij zakelijk gebruik
van drones moet de piloot zich aan de regels houden over afstand
tot mensen en gebouwen en vliegen bij daglicht et cetera.
Binnen Europa zijn nu nog veel verschillende regels voor het vliegen
met drones. Alle lidstaten mogen zelf regels stellen voor drones
tot 150 kg. Het doel van de Europese Commissie is echter om de
regelgeving voor drones de komende jaren te harmoniseren.
Er vindt nog discussie plaats over de toekomstige Europese
regelgeving, waarbij belangrijke vragen zijn welke keuzes er
gemaakt moeten worden over gewichtslimieten, afstandscriteria,
training van de piloot, technische eisen, identificatie van de drone,
enzovoort. De overheid en de sector werken intensief samen om
een eenduidige reactie te geven op de voorstellen van de Europese
Commissie en zo een krachtig geluid te laten horen. Met het oog op
het Nederlands voorzitterschap van de EU, zit Nederland zelfs in de
kopgroep om de harmonisatie van Europese regelgeving in Europa
vorm te geven. Als de Europese plannen verder zijn uitgewerkt,
4 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

kan Nederland stappen zetten om de regelgeving te laten aansluiten
op de contouren van de toekomstige Europese regelgeving. Het doel
van het kabinet is om stapsgewijs meer ruimte te geven aan drones,
te beginnen met hulpdiensten als politie en brandweer. Voor politie
en brandweer kunnen drones namelijk een ideaal hulpmiddel zijn,
maar daarvoor is het wel nodig dat ze ook boven mensen en
gebouwen kunnen vliegen en in het donker. Met de huidige regels
kan dat alleen nog door middel van ontheffingen, maar het kabinet
wil snel regelen dat dit permanent mogelijk wordt voor de hulpdiensten.
Vervolgens kan er naar verwachting ook meer ruimte
geboden worden aan bijvoorbeeld journalisten en aan bedrijven die
drones willen gebruiken voor onderzoek, inspecties van landbouw,
natuur en infrastructuur, enzovoort.
De Kamer over drones
Op 3 september 2015 hield de Tweede Kamer voor het eerst in de
geschiedenis een Algemeen Overleg (AO) over drones. De Kamer
vindt het belangrijk dat het kabinet urgentie geeft aan dit dossier:
de economische kansen en de mogelijkheden voor hulpdiensten
moeten volop benut worden, maar tegelijkertijd moet het kabinet
scherp zijn op de risico’s en dreigingen die met drones kunnen
meekomen. De Kamer wil snel meer duidelijkheid over het
tegengaan van die dreigingen; wat kan de politie bijvoorbeeld
doen om een drone uit de lucht te halen? Een ander artikel in dit
magazine gaat in op de dreigingen die meekomen met drones.
De Minister van VenJ heeft in het debat toegezegd om daarover dit
najaar een brief naar de Kamer te sturen. Verder stelde de Kamer
veel vragen over de privacyaspecten bij drones. Ook daarop wordt
elders in dit magazine uitgebreid ingegaan. De Kamer onderstreepte
het belang van heldere regels en goede communicatie naar alle
dronegebruikers – juist ook naar de vele recreanten. Bovendien
pleitte de Kamer voor goede testlocaties voor drones, bijvoorbeeld
op vliegveld Valkenburg of vliegveld Twente. Daarnaast vroeg de
Kamer aan het kabinet om expliciet voorop te lopen in Europa.
Nederland zal een prominente rol moeten spelen in aanloop naar
en tijdens het Nederlands voorzitterschap. Er zijn dus genoeg
punten die uitgewerkt moeten worden en om actie vragen. De
ontwikkelingen gaan razendsnel en de kunst is om al die ontwikkelingen
beleidsmatig bij te houden. De overheid heeft zich nu goed
georganiseerd en de Kamer heeft ook volop aandacht voor het
onderwerp drones, dus het is duidelijk: drones zijn here to stay.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 5

thema: drones en satellieten
“Roads? Where we’re going, we don’t need ... roads!”
Dronegebruik bij de politie
■■
Bart Engberts
Coördinerend beleidsmedewerker DG Politie, Ministerie van
Veiligheid en Justitie 1
“Roads? Where we’re going, we don’t need ... roads!”, zegt
Doc Brown tegen Marty McFly in het jaar 1985 aan het slot van
de film Back to the Future (part 1). Zijn tot tijdmachine omgebouwde
DeLorean stijgt op en schiet met “88 miles per hour”
door de lucht richting de toekomst - dertig jaar later. Even
later landen beiden in het jaar 2015 in het Amerikaanse stadje
Hill Valley. De filmkijker volgt Doc en Marty in hun avonturen.
Ook de politie in Hill Valley gebruikt vliegende auto’s.
Het jaar 2015 is inmiddels werkelijkheid. Vliegende auto’s
zijn er (nog?) niet gekomen. Wel heeft een ander “flying
object” zijn intrede gedaan, ook in politiewerk: de drone.
Dit artikel geeft inzicht in de huidige stand van zaken en de
voornemens rond gebruik van drones voor de politietaak. 2
Overigens gaat het niet om de drone als zodanig, maar om wat er
aan bevestigd wordt. Denk bijvoorbeeld aan een camera, eventueel
voorzien van infrarood-functie. Het is deze “pay load” die gebruik
van drones voor politiewerk aantrekkelijk maakt.
Trainingen en testen
De Nationale Politie beschikt op dit moment over een aantal
trainingstoestellen waarmee trainingen worden verricht. Er worden
ook inzetscenario’s mee getest. Dit testen geschiedt met toestellen
die door gecertificeerde politiemedewerkers worden bediend. Het
testen gebeurt in speciaal daartoe aangewezen gebieden. De testen
zijn deze zomer gestart.
Drones voor politiewerk
Voor een aantal politietaken is dronegebruik kansrijk, bij voorbeeld
in het kader van de openbare ordehandhaving. Met drones,
voorzien van camera’s, kan de politie goed voorzien in “crowd
management” bij evenementen. De politie verkrijgt beter zicht op
de mensenmassa’s en de kans op “opstoppingen” of het ontstaan
van ongeregeldheden. Ook voor de opsporing is een drone zinvol:
met behulp van een camera die aan een drone is bevestigd, kan de
politie van bovenaf een “plaats delict” bekijken of zoeken naar
sporen van een misdrijf. Een drone, voorzien van een (infrarood)
camera is verder bruikbaar bij het zoeken naar vermiste personen.
Andere toepassingen waar de politie aan denkt, is het gebruik van
drones ter vastlegging van een plaats waar een ongeval is gebeurd en
de inzet van drones in het kader van persoons- en objectbeveiliging.
De politie onderzoekt ook mogelijkheden voor gebruik van drones
als tegenmaatregelen, dus ter voorkoming of bestrijding van
misbruik van drones door kwaadwillenden. 3
Beperkingen
De politie kan niet altijd drones inzetten. Zo schrijft de huidige
luchtvaartregelgeving voor dat moet worden gevlogen “within a
visual line of sight”. Ook het vliegen boven gebouwen en mensenmassa’s
is niet toegestaan. De politie kan overigens een ontheffing
krijgen. De recente kabinetsbrief creëert ruimte voor de inzet van
drones door politie (en brandweer).
Uitgangspunten
Wanneer de test- en trainfase is afgerond en de politie klaar is voor
operationele inzet, moet vaststaan dat het gebruik van drones
effectief en efficiënt is voor de uitvoering van de politietaak.
Verder zijn transparantie, controleerbaarheid van het gebruik en
verantwoord vliegen met drones een vereiste. Dronegebruik moet
ook passen binnen de geldende wettelijke kaders rondom taakuitvoering,
veiligheid en privacy(bescherming). Bij de kennisontwikkeling
en in het gebruik van drones trekt de politie
nauw op met Defensie en brandweer.
Medio 2016 is meer bekend over de resultaten van de inzetscenario’s
en de uiteindelijke inzet in concrete gevallen. Dan moet ook de
vraag worden beantwoord of de politie eigen materieel wenst aan
te schaffen of gebruik maakt van Defensiemateriaal.
1
De auteur dankt Edo Gillissen (DGRR) voor zijn suggesties.
2
Zie de kabinetsbrief drones van 28 augustus 2015, paragraaf 6.
3
De lopende SBIR zal hierover uitsluitsel kunnen geven. Zie de bijdrage over
bescherming tegen drones, elders in dit magazine.
6 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Dronegebruik bij de brandweer
Ogen in de lucht
■■
Frank Huizenga
Brandweer Nederland, Raad van brandweercommandanten
Brandweer Nederland
De brandweerkorpsen uit Twente en Midden- en West-Brabant zijn
de twee pilotregio’s die het komende jaar ervaring gaan opdoen met
het vliegen met drones. Zij krijgen binnen afzienbare termijn de
ruimte om onder bepaalde voorwaarden te vliegen tijdens incidenten.
De beelden worden gebruikt om de inzet van de brandweer nog
effectiever en efficiënter uit te voeren. Daarnaast moet het leiden
tot een landelijke beleidslijn voor het gebruik van en de inzet door
drones door de brandweer.
De wet scheerde tot nu toe het beroepsmatig vliegen met drones
over één kam. De brandweer wilde hier graag een uitzondering op
hebben om te kunnen voldoen aan de operationele behoefte die er
is. Met succes.
Wettelijke ruimte om te vliegen
Vliegen met een drone lijkt eenvoudig, maar schijnt bedriegt.
Het beeld bestaat dat er zomaar gevlogen mag worden door iedereen.
Onderzoek wijst uit dat 70% van alle drones ongecontroleerd uit de
lucht komen. “Als hulpverleningsinstantie moet je dit natuurlijk niet
willen”, vertelt Martijn Zagwijn van Brandweer Twente. “We hebben
veel geïnvesteerd in het opleiden van piloten, het testen van de drone
en opstellen van procedures. Daarnaast moesten er binnen de
wetgeving aanpassingen worden doorgevoerd. Een lang proces,
maar het kost nu eenmaal tijd om in de luchtvaartwetgeving
aanpassingen door te voeren. Sterker nog: we lopen in Nederland
voorop als het gaat om regelgeving met betrekking tot drones.”
Opgetogen
Martijn Zagwijn (Twente) en Wilbert Kleijer (Midden- en West-
Brabant) zijn opgetogen dat na twee jaar van overleg, trainen en
testen zoveel is bereikt. Zagwijn: “Het is goed dat we nu echt de
drone kunnen inzetten. De belangrijkste reden is om gegevens in te
winnen en informatie te vergaren. Deze beelden zijn direct te zien
in het operationeel centrum en de officier van dienst kan meekijken
op zijn tablet. Overzicht van een brandlocatie of ongeval van boven
kan van grote waarde zijn om op de juiste manier voertuigen te
kunnen positioneren en deze daarmee effectief in te zetten.
Het zijn letterlijk onze ogen in de lucht.”
“Wij mogen binnen afzienbare termijn de lucht in gedurende een
dagperiode”, legt Kleijer uit. “We hoeven nu niet meer in het kader
van repressief optreden een 24-uursmelding te maken en krijgen
de ruimte om boven gebouwen te vliegen en in de nabijheid van
mensen. Bovendien komt er een werkbaarder procedure. In het
komend jaar komt er bovendien meer duidelijkheid over het vliegen
tijdens nachtelijke uren. We gaan veel ervaring op doen.
Dit verwerken we in een landelijke beleidslijn en een operationeel
handboek voor Brandweer Nederland. Er moet nog veel onderzocht
worden, zoals de samenwerkingsverbanden tussen de brandweer,
politie en Defensie, maar ook met private partijen. We merken ook
dat de markt graag voor de brandweer wil vliegen. Op zich is daar
niets mis mee, maar niet elke marktpartij heeft de juiste bevoegdheden
om dit te mogen doen. Piloten moeten over de juiste
competenties beschikken, maar ook de inbedding in de bedrijfsvoering
en operationeel optreden is van belang. Twente en
Midden- en West-Brabant hebben hierin de landelijke regie.”
Brandweer Twente is de eerste van de
twee pilotregio’s die de drone inzetten.
De verwachting is dat Midden- en West-
Brabant op korte termijn volgt. De drone
van Twente bevat een gewone camera en
een warmtebeeldcamera. De drone, een
Altura ATX8 multikopter, is een op afstand
bestuurbaar vliegtuig en weegt ruim zeven
kilogram. Het heeft vier armen met elk
twee rotoren. Hij vliegt met 25 kilometer
per uur (max. 40 km/h). Wanneer de
piloten het contact met de drone verliezen,
vliegt deze vanzelf terug naar de startplek.
Omdat de blusvliegtuigen van de brandweer
een naam hebben, kreeg de Twentse
drone ook een naam: Argus.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 7

thema: drones en satellieten
Privacy by Design bij drones en
satellieten
Heeft u ook al eens een drone boven uw hoofd zien vliegen
en zich afgevraagd: “Wat doet die daar? Is iemand mij aan
het filmen? En wie is die “iemand” eigenlijk?” Of heeft u bij
het zien van de film “The Enemy of the State”, waarin de
hoofdpersoon voortdurend door een satelliet in de gaten
wordt gehouden, gedacht: “Zouden ze dat echt al kunnen
en word ik misschien ook door een satelliet gevolgd?”
■ ■ Just Stam
Raadadviseur, Ministerie van Veiligheid en Justitie
Het zijn allemaal vragen die op uw privacy betrekking hebben.
Want laten we wel zijn: drones en satellieten zijn fantastische
uitvindingen, maar aan het gebruik daarvan kleven ook risico’s
met betrekking tot onze privacy. Het is van groot belang om bij de
verdere ontwikkeling van het gebruik van drones en satellieten,
die risico’s niet het uit het oog te verliezen. Alleen als we erin slagen
die risico’s te benoemen en maatregelen te treffen om ze zo klein
mogelijk te laten zijn, kunnen we bereiken dat het gebruik ervan op
een zo groot mogelijk draagvlak in de samenleving kan rekenen.
Drones kunnen door hun kleine formaat en door de hoogte waarop
zij vliegen, soms bijna niet zichtbaar en hoorbaar zijn. Satellieten
vliegen altijd op zo’n grote hoogte dat zij zich aan onze waarneming
onttrekken. Een mens kan zich om die redenen niet bewust zijn van
het feit dat een drone of satelliet boven hem vliegt die met behulp
van een camera of andere sensor informatie over hem vastlegt.
In dat geval zal al gauw zijn privacy in het geding zijn. Iemand hoeft
er immers geen rekening mee te houden dat een drone of satelliet
informatie over hem vastlegt. Gebeurt dat wel, dan is – wat men
noemt – zijn “redelijke verwachting omtrent zijn privacy” in het
geding.
Maar ook in het geval dat een drone zichtbaar rondvliegt of bekend
wordt gemaakt dat met een satelliet bepaalde informatie wordt
verzameld, kan dat een risico voor onze privacy opleveren. In zo’n
situatie kunnen mensen zich minder vrij gaan gedragen dan anders
het geval zou zijn. Dat wordt wel het “chilling effect” genoemd van
instrumenten waarmee informatie over ons kan worden vastgelegd.
Zelfs als een drone geen camera meevoert kan dit effect optreden:
je kan immers vanaf de grond vaak niet zien of aan een drone een
camera is gemonteerd.
Met behulp van een drone of een satelliet kunnen persoonsgegevens
worden vastgelegd. Bij “persoonsgegevens” gaat het om
gegevens die tot een geïdentificeerde of identificeerbare persoon
zijn te herleiden. Het is evident dat, als tijdens een inspectie van
een brug met een camera op een drone een persoon herkenbaar
in beeld is gebracht, dit camerabeeld een persoonsgegeven is.
Maar ook een opname die met een satelliet van een wietplantage is
gemaakt, kan onder omstandigheden een persoonsgegeven
opleveren: als met niet al teveel inspanning kan worden nagegaan
wie de grond in eigendom heeft waarop die wiet wordt verbouwd,
is ook die opname een persoonsgegeven.
Voor verwerking van persoonsgegevens geldt dat zij moet voldoen
aan de voorwaarden die de Wet bescherming persoonsgegevens
daarvoor stelt. Gaat het om gegevens die de politie of het openbaar
ministerie verwerkt, dan moet rekening worden gehouden met
de voorwaarden uit de Wet politiegegevens, respectievelijk de
Wet justitiële en strafvorderlijke gegevens.
Als men met behulp van drones of satellieten mogelijk persoonsgegevens
gaat verwerken, dan kan het concept van “Privacy by Design”
helpen om de risico’s voor onze privacy zo gering mogelijk te laten
zijn. Vertaald naar het gebruik van drones en satellieten impliceert
dit concept dat men zich aan de onderstaande zeven principes moet
houden.
1. De maatregelen moeten proactief zijn, dat wil zeggen helpen voor komen
dat zich een onnodige inbreuk op de privacy voordoet. Bij het
gebruik van drones en satellieten betekent dit dat het gebruik,
al naar gelang het doel daarvan, moet worden beperkt naar plaats
en tijd. Het verzamelen, gebruik, openbaren en bewaren van
gegevens dient te worden beperkt tot het minimum.
2. Instrumenten op een drone of satelliet moeten standaard zijn ingesteld op
bescherming van de privacy (“Privacy by Default”). Een camera op een
drone die wordt gebruikt voor inspectie van bijvoorbeeld een
windmolen, moet zoveel mogelijk zo zijn ingesteld dat alleen
beelden worden gemaakt van die windmolen. Camera’s en
andere sensoren dienen niet automatisch gegevens te gaan
verwerken en alleen te worden aangezet, als dat noodzakelijk is.
3. Privacy moet zijn ingebed in het ontwerp. Dit impliceert dat privacybescherming
geïntegreerd is in het systeem, zonder dat de
functionaliteit daarvan vermindert. Als een drone wordt gebruikt
voor bijvoorbeeld inspectie van infrastructuur, kan de camera
worden uitgerust met technologie om beelden van gezichten te
8 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

verwijderen of te “blurren”. Afhankelijk van het doel van het
gebruik van de drone of satelliet kan er ook voor worden gekozen
beelden onmiddellijk te versleutelen, nadat zij zijn verzameld, en
alleen te ontsleutelen in het geval dat dit noodzakelijk is en dan
alleen door daartoe geautoriseerde personen.
4. Privacy en organisatiebelang als positieve optelsom. De legitieme
belangen van zowel de organisatie die een drone of satelliet
gebruikt, als het publiek kunnen worden gewaarborgd als ervoor
wordt gezorgd dat persoonsgegevens veilig worden opgeslagen
en niet langer bewaard dan noodzakelijk is. De toegang tot de
opgeslagen gegevens moet technisch zijn beveiligd, bijvoorbeeld
door een code of een biometrisch kenmerk, en alleen zijn
toegestaan aan daartoe geautoriseerde personen.
5. Bescherming van start tot finish. Persoonsgegevens dienen tijdens de
gehele verwerkingscyclus te worden beschermd. Dit vergt
aandacht vanaf het moment dat gegevens met behulp van een
drone of satelliet worden verzameld, tot aan het moment dat zij
worden vernietigd.
6. Transparantie. Alle belanghebbenden bij het verwerken van
persoonsgegevens met behulp van een drone of satelliet moeten
erop aan kunnen dat de verwerking plaatsvindt overeenkomstig
het doel daarvan en dit, zo nodig, kunnen verifiëren. Dit vergt
dat het verwerkingsproces voldoende transparant is.
Organisaties die drones of satellieten gebruiken, dienen burgers
daarom heldere informatie te verschaffen over het gebruik
daarvan, de doelen waarvoor dit plaatsvindt, de eventuele
verwerking van persoonsgegevens tijdens en na het gebruik en
de identiteit en contactgegevens van de desbetreffende
organisatie.
7. Plaats het datasubject centraal. Ontwerpers en gebruikers van drones
en satellieten dienen de belangen van personen over wie gegevens
worden verwerkt, centraal te stellen. Dit dient door te klinken in
de mate van transparantie die zij betrachten, de gedragscodes die
zij hanteren, de keuzemenu’s in het gebruikte verwerkingssysteem
en de verdere inrichting van het verwerkingsproces.
De hier genoemde principes zullen voor het gebruik van drones
ook terug te vinden zijn in een nog te verschijnen handleiding
“Drones en privacy”. Minister Van der Steur heeft toegezegd deze
hand leiding voor het eind van het jaar naar de Tweede Kamer te
zullen sturen.
Tot slot nog dit. Drones mogen op dit moment zonder ontheffing
nog niet boven mensenmenigten en aaneengesloten bebouwing
vliegen. Het risico dat een dronevlucht de privacy raakt, is daarom
vooralsnog minder groot dan het lijkt. En wat we aan mogelijkheden
van satellieten in “Enemy of the State” konden zien, is
voorlopig nog geen werkelijkheid. De ontwikkelingen staan echter
niet stil. Sensoren op drones en satellieten kunnen steeds meer. De
vraag of je voldoende rekening hebt gehouden met de privacyaspecten
die daaraan zijn verbonden, wordt dan ook steeds belangrijker.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 9

thema: drones en satellieten
Drones in het publieke domein
Er gaat geen dag voorbij of er is wel iets nieuws te melden over
drones. In het publieke domein worden veel activiteiten (nog) met
traditionele methoden uitgevoerd die - met een beetje fantasie -
ook met deze vliegende robots (drones) gedaan kunnen worden.
Denk bijvoorbeeld aan verkeersmanagement, dijkinspectie,
oliebestrijding op het water en monitoring van waterkwaliteit.
Rijkswaterstaat heeft een quick scan uitgevoerd naar de (on)
mogelijkheden van drones in het publieke domein. Om drones
veilig en efficiënt toe te kunnen passen (in plaats van met
traditionele methoden) is er nog wel wat werk te verzetten,
is de conclusie van deze quick scan.
■■
Aad van den Burg
Senior adviseur netwerkontwikkeling Rijkswaterstaat Water, Verkeer en
Leefomgeving
Nieuwe ontwikkelingen komen steeds sneller op ons af. Ging de
introductie van de mobiele telefoon nog met een slakkengang,
de introductie van de smartphone of tablet ging met een sneltreinvaart.
Ook het gebruik van drones en robots neemt een vlucht en
ontwikkelingen zijn steeds vaker gericht op de consumentenmarkt.
Wat betekent dit voor het publieke domein? En welke rol speelt de
overheid daarin? Als de overheid grip wil hebben op de inzet/
productie van dit soort middelen dan zal bekeken moeten worden
wat zowel voor de consument als voor de overheid zelf de (on)
mogelijkheden zijn.
“Als dronebedrijven zich aan de regels
houden en de branche meedenkt over het
veilig uitvoeren van dronevluchten kan
de inzet van drones sterk toenemen.”
Al in 2006 heeft Rijkswaterstaat samen met TU Delft de eerste
proeven met drones bij verkeersmanagement uitgevoerd.
Toen bleek dat ze nog onvoldoende stabiel waren om in te zetten.
Begin 2015 heeft Rijkswaterstaat, samen met andere netwerkbeheerders,
opnieuw het initiatief genomen om de (on)mogelijkheden
van het gebruik van drones te bekijken. De laatste tijd zijn
er diverse pilot projecten met drones uitgevoerd en is kennis en
ervaring opgedaan.
Kansen en beperkingen
Het grootschalig inzetten van drones is onderhavig aan veiligheidsen
privacyregelgeving. Dit hindert kennisinstituten zoals TU Delft,
TU Twente en marktpartijen niet in de doorontwikkeling, sterker
nog: het stimuleert hen om producten zo te verbeteren dat een
bredere inzet wel mogelijk wordt.
Als projectleider/ontwikkelaar moet je de afweging maken wat
de meerwaarde van de inzet van drones is ten opzichte van een
traditionele methode en of bijvoorbeeld een combinatie van
traditionele en nieuwe technieken mogelijk is. De ontwikkelingen
gaan zo snel dat drones straks niet meer weg te denken zullen zijn
en je als overheid dus moet kijken welke kansen dit biedt bij
bijvoorbeeld het netwerkbeheer in de toekomst.
Quick Scan en summerschool
In de eerste maanden van 2015 heeft Rijkswaterstaat samen met een
aantal partners een quick scan gemaakt van de inzet van drones.
Hieruit blijkt dat er diverse nuttige toepassingen zijn om drones
in verschillende processen in te zetten. Aandachtspunt daarbij is
wel dat er conform de regels moet worden gewerkt. De Inspectie
Leefomgeving en Transport heeft hiervoor een lijst met erkende
bedrijven op zijn website geplaatst. Als je deze bedrijven contracteert
voor je project maak je een goede start.
Om kennis over de inzet van drones in het publieke domein met
anderen te delen is op 27 augustus jl. een summerschool georganiseerd
in Fort 1881 in Hoek van Holland. Hier kwamen ruim
150 vertegenwoordigers van marktpartijen, kennisinstituten en
overheden bij elkaar. Naast plenaire momenten werd er in de
diverse workshops gesproken over de regelgeving, inzet in de
Leisure-industrie, toepassing voor maritieme taken op de Noordzee,
toekomst van branchevereniging DARPAS, pilot Concert at Sea,
drones en verkeersmanagement, dijkinspectie met drones en
ontwikkelingen van drones door kennisinstituten (TU Delft,
TU Twente en NLR).
10 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Vervolgactiviteiten
De komende tijd worden nog enkele pilot projecten door
Rijkswaterstaat uitgevoerd en geëvalueerd. Daarnaast wordt er een
position paper opgesteld aan de hand waarvan het bestuur van
Rijkswaterstaat een besluit kan nemen of en op welke wijze drones
voor zijn werkprocessen zullen worden ingezet. Verder wordt er
samenwerking gezocht met andere ministeries en overheden,
marktpartijen en kennisinstituten om de kennis over drones te
bundelen en breed beschikbaar te maken.
Professionalisering van de branche
De branchevereniging voor dronebedrijven DARPAS zet zich in voor
het professionaliseren van de branche. Verder zullen ontwikkelingen
gestimuleerd moeten worden die de veiligheid van het vliegen
met drones in relatie tot het overige (vlieg)verkeer verbeteren.
Er is veel mogelijk met drones: als branche, techniek en overheid
samenwerken om te zorgen voor een verantwoord gebruik in het
publieke domein zullen drones veel vaker ingezet gaan worden,
is de verwachting.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 11

thema: drones en satellieten
Bescherming tegen drones
■■
Ruben Prins
Adviseur innovatie en aanbesteden, Rijksdienst voor Ondernemend
Nederland
Onbemande systemen zijn in de afgelopen jaren aanmerkelijk beter,
kleiner, autonomer en goedkoper geworden, waardoor we wereldwijd
aan het begin staan van steeds meer gebruik van deze technologie voor
allerlei toepassingen. Dit gebruik brengt naast kansen ook risico’s met
zich mee. Allereerst kunnen drones een risico vormen voor de
luchtvaartveiligheid, denk bijvoorbeeld ook aan politie- en traumahelikopters.
Hoe drukker het in de lucht wordt, hoe groter dit risico.
Laag overvliegende drones kunnen ook een gevaar vormen voor de
verkeersveiligheid. Het aantal veiligheidsincidenten met onbemande
systemen is de afgelopen jaren dan ook flink toegenomen.
Daarnaast nemen door de toenemende laagdrempeligheid van
drones, de mogelijkheden voor misbruik door kwaadwillenden toe.
Het bedieningsgemak, het toegenomen draagvermogen en de
toenemende beschikbaarheid voor het grote publiek vergroot dit
risico. Door deze ontwikkelingen zijn er scenario’s denkbaar waarin
drones worden ingezet voor spionage, hacken of jammen van
systemen, criminaliteit, verstoren van de openbare orde en/of het
binnen een beveiligd gebied brengen van verboden goederen.
Aanpak
Het potentieel misbruik door kwaadwillenden heeft de aandacht
van de NCTV en de relevante nationale en internationale veiligheidspartners.
Hiertoe is een gezamenlijke aanpak binnen de overheid
ontwikkeld, met een looptijd van 2015-2020. Deze aanpak richt zich
op: het in kaart brengen van de risico’s van misbruik van onbemande
systemen, ontwikkelen van integraal beleid en multidisciplinaire
protocollen, stimuleren van ontwikkelingen en kennisdeling ten
aanzien van detectie, identificatie en neutralisatie en stimuleren
van internationale samenwerking. In 2015 en 2016 is er daarnaast
aandacht voor het vergroten van de awareness bij relevante (overheids)partners.
Ook bereiden de relevante veiligheidspartners zich
waar mogelijk gezamenlijk voor op de potentiële dreiging.
Het Innovatieteam van VenJ stelde 1,75 miljoen euro beschikbaar
om tegenmaatregelen te bedenken voor drones en schakelde de
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland in om innovatieve,
creatieve bedrijven te benaderen. RVO.nl zette hiervoor “SBIR” in:
een gefaseerde innovatiecompetitie.
Productontwikkeling
NCTV, Politie, Marechaussee en RVO.nl formuleerden de oproep aan
het bedrijfsleven. De uitdaging richtte zich op detectie, identificatie
en gecontroleerd verwijderen van drones in een stedelijke omgeving.
Deze uitdaging werd opgepikt door de landelijke media.
Het AD schreef er een artikel over en de NOS twitterde erover.
Politie, KMAR, NCTV en de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI)
gingen met geïnteresseerde ondernemers in gesprek. Uit de
40 ingediende voorstellen selecteerde een commissie de dertien
beste voor een haalbaarheidsonderzoek. De commissie bestond uit
potentiële overheidsklanten: Politie, DJI, Defensie, aangevuld met
een ondernemer om de zakelijke kant te beoordelen. But Klaasen,
innovatiemanager VenJ en commissievoorzitter: “De creativiteit van
de ondernemers bij het oplossen van dit vraagstuk is erg inspirerend
en werd door de overheidspartners zeer gewaardeerd. Daarnaast
ben ik onder de indruk van de stappen die ze al in het haalbaarheidsonderzoek
hebben weten te maken.”
De bedrijven hadden vijf maanden voor het haalbaarheidsonderzoek.
In juni organiseerde RVO.nl samen met het Nederlands
Lucht- en Ruimtevaartcentrum een testdag. Circa 100 geïnteresseerden
van de Nederlandse en buitenlandse overheid waren daarbij
aanwezig. Uit de haalbaarheidsonderzoeken werden de beste vier
geselecteerd. Deze vier bedrijven hebben tot 1 augustus 2016 de tijd
om een prototype te ontwikkelen. De aanpak bij deze SBIR is om de
bedrijven te verbinden met hun toekomstige klanten. Er wordt dus
niet alleen betaald voor onderzoek. Ook maken toekomstige
gebruikers tijd vrij om de projecten te begeleiden.
Robin Radar is een van de vier bedrijven die een prototype ontwikkeld.
Het is een jong bedrijf dat vogelradars maakt voor luchthavens. Siete
Hamminga zag de SBIR als een kans: “Wij hebben al enige tijd ambities
op het gebied van drones. Voor ons is de SBIR een geweldig startpunt.
We hebben inmiddels al veel vraag uit de markt naar deze oplossing.
We zien het als een strategische keuze om hier echt voor te gaan.” Met
hun systeem kunnen drones al op grote afstand worden onderscheiden
door de specifieke radar signatuur van een drone (zie afbeelding).
Door de aanpak van de NCTV kunnen KMAR, Politie en DJI straks
systemen verwerven die ze mede zelf hebben vorm gegeven. De
bedrijven hebben producten kunnen ontwikkelen die aansluiten bij
de wensen van hun klanten. De samenwerking met de Nederlandse
overheid is voor hen een springplank naar veiligheidsorganisaties in
het buitenland.
fietser vogel wandelaar drone
Het spectrum van verschillende bewegende objecten, gemeten met een Robin Drone Detectie Radar.
12 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Rijkswaterstaat en satellieten
■■
Ir. Louise de Jong
Senior adviseur, Rijkswaterstaat
Rijkswaterstaat is de uitvoeringsorganisatie
van het Ministerie van Infrastructuur en
Milieu en heeft de verantwoordelijkheid
voor “droge voeten”, “voldoende en schoon
drinkwater” en “vlot en veilig verkeer over
de weg en het water”. Daarvoor is betrouwbare
informatievoorziening van doorslaggevend
belang. Informatie komt uit eigen
meetsystemen maar ook uit systemen die
niet van Rijkswaterstaat zelf zijn zoals
bijvoorbeeld satellieten.
Het onderhoud van bruggen, wegen, dijken, viaducten is een
belangrijke taak om de genoemde verantwoordelijkheden te
realiseren. Hiervoor is het nodig dat Rijkswaterstaat weet wat de
staat van deze kunstwerken is en deze in de gaten houdt. Dit geldt
echter niet alleen voor kunstwerken; ook de kwaliteit en de
kwantiteit van het water in de rivieren, meren en op de Noordzee
wordt gemonitord. De inzet van satellietgegevens is juist voor
monitoring goed bruikbaar. De satelliet geeft als het ware een
globaal beeld van de situatie – dit kan een verzakking zijn van een
dijk of verontreiniging op zee – waarna de specialisten weten waar
zij op de grond of op het water inspecties moeten uitvoeren;
bijvoorbeeld een visuele inspectie van een brug of watermonsters
nemen op zee.
Een voorbeeld van het gebruik van satellietgegevens bij
Rijkswaterstaat is oliedetectie op de Noordzee. Rijkswaterstaat
maakt hiervoor gebruik van een waarschuwingsdienst gebaseerd op
gegevens van radarsatellieten. Wanneer een vermoedelijke olievlek
is “gezien” door de satelliet, krijgt Rijkswaterstaat een seintje en
kunnen vliegtuigen van de kustwacht worden ingezet of kan een
schip worden gestuurd voor inspectie ter plaatse. Door het
combineren van gegevens (zoals tijdstip, plaats en soort olie) en
verspreidingsmodellen voor olie op zee kan worden teruggerekend
welk schip de vermoedelijke boosdoener was. Want ook de
navigatiedata van schepen zijn bekend via satellieten.
Een ander voorbeeld waarvoor Rijkswaterstaat satellietgegevens
gebruikt is het detecteren van zeer kleine verzakkingen van
kunstwerken. Deze zijn met het oog vaak niet zichtbaar, maar zijn
uit satellietgegevens wel te berekenen door gebruik te maken
van slimme algoritmes en tijdreeksen van meer dan 20 jaar
(de benodigde radarsatellieten zijn operationeel vanaf 1992).
Een overzichtsbeeld van bijvoorbeeld de Afsluitdijk of een brug
geeft snel een inzicht van de stabiele punten en de plekken waar
mogelijk een verzakking is opgetreden die groter is dan verwacht.
Met die informatie kan de inspecteur heel gericht zijn werk doen en
kan onderhoudscapaciteit – en dus ook onderhoudsbudget –
efficiënt worden ingezet.
De inzet van satellieten voor het werk van Rijkswaterstaat zorgt voor
efficiency, maar menselijke expertise blijft wel de doorslaggevende
factor. Het is goed om te realiseren dat satellieten méér kunnen
waarnemen dan het menselijke oog. Denk aan temperatuur,
minuscule verzakkingen, vochtigheid onder de grond of nuances in
golflengte waardoor verschillen in gewas of plantenziektes kunnen
worden “gezien” of. En wanneer je bedenkt dat in één satellietbeeld
veel informatie zit die interessant kan zijn voor verschillende
partijen, ligt het voor de hand om de handen in één te slaan en te
zoeken naar samenwerkingsverbanden. De brandweer kan in een
satellietbeeld bijvoorbeeld begroeiing zien en interpreteert het
beeld als een kaart van brandbaar materiaal. Bij Rijkswaterstaat ziet
men in datzelfde beeld de ruwheid van het terrein waardoor
stromend water uit een rivier wordt afgeremd.
De technische mogelijkheden op het gebied van satellietbeelden en
de verwerking ervan gaan snel. Er kan steeds meer én het kan steeds
sneller en nauwkeuriger. Een live stream vanuit een satelliet is over
een paar jaar wellicht geen nieuws meer. En toch is het niet de vraag
of satellieten de taken van mensen gaan overnemen maar welke
combinatie van satellieten, grondsystemen, modellen en mensen
optimaal is en hoe deze combinatie zich in de tijd ontwikkelt.
Welke extra informatie uit satellieten zou u helpen uw werk nog
beter te doen?
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 13

thema: drones en satellieten
Satelliettoepassingen in de praktijk van VenJ
In dit artikel wordt een aantal eigenschappen van satellietopnamen geïllustreerd die van waarde zijn geweest in veiligheidskwesties
en justitiële zaken in Nederland. Het is onze vaste overtuiging dat dit incidentele gebruik in het verleden
vervangen wordt door routinematig gebruik in de voor ons liggende periode.
■■
Rob Beck en Corné van der Sande
NEO BV
De eerste opname
Opnamen “van boven” spelen al sinds de Eerste Wereldoorlog een rol
in militaire toepassingen. De oudste luchtfotografie van Nederland is
ook voor deze doeleinden vervaardigd en veel nu nog beschikbaar
beeld materiaal dateert uit de Tweede Wereldoorlog.
Satelliettoepassingen voor ditzelfde doel bestaan sinds de zestiger
jaren. De oudste satellietfoto’s van Nederland zijn van 1961.
So what’s new?
Satellietopnamen illustreren dat kaarten achterlopen bij de
actualiteit. Dat komt omdat satellietopnamen altijd heel snel na
een opname beschikbaar zijn. Eén van de eerste keren dat een
satellietopname echt gebruikt is om aan te geven dat de situatie
er in het echt anders uitzag dan op de kaart en, in dit geval op de
vergunning, was kort na de vuurwerkramp op 13 mei 2001 in
Enschede. Het aantal vuurwerkcontainers en de plaats verschilde
van de situatie in de vergunning, zie figuur 1. De opname dateerde
van 3 mei en werd getoond op de Overheid en ICT beurs in de week
voor de ramp. Ambtenaren van de gemeente hadden de opname
gezien en vroegen direct na de ramp om het beeldmateriaal en een
analyse ervan. Later werd bekend dat op de ochtend van de ramp
ook toevallig een opname uit een vliegtuig is gemaakt en die heeft
veel later de satellietfoto in het onderzoek vervangen.
Figuur 1: IKONOS opname van de 16 vuurwerkcontainers op het SE Fireworks
terrein, waar de vergunning er slechts 14 toestond: Zo niet het eerste,
dan wel een heel vroeg voorbeeld van een mutatiesignaal met lucht- en
ruimteopnamen.
Satellietopnamen zijn natuurlijk maar voor een deel foto’s en
worden voor een ander deel gemaakt door een variëteit aan radars
en thermische meetinstrumenten. Ook worden veel opnamen
gemaakt in het “nabij-infrarode licht” (dus geen warmtestraling),
dat bijvoorbeeld regelmatig wordt gebruikt in de bestrijding van
hennepteelt in de open lucht.
Figuur 2: Nabij-infrarode satellietfoto waarbij hasj-planten zijn geplaatst in een
maïsveld. Door “verdachte plaatsen” te signaleren, kan een veldwaarneming
gericht plaatsvinden.
Een bijzondere eigenschap van radaropnamen is dat de radar zelf de
lichtbron is en dat opnamen daarmee dag en nacht en onafhankelijk
van bewolking kunnen worden gemaakt (maar veel andere
zaken zijn er weer niet waar te nemen met een radar).
Ook is het met dergelijke radaropnamen mogelijk om structuurveranderingen
aan het oppervlak van de bodem waar te nemen.
Een voorbeeld betreft het gebruik van radaropnamen om met
succes aan te tonen dat een afvalverwerker een vreemd materiaal
heeft gestort op een bepaalde akker nabij Bergen, Limburg in een
bepaalde periode in het najaar van 2009. Voor de verdachte akker
kon met de opnamen worden vastgesteld dat het materiaal op de
akker gestort is in de bewuste periode.
Hoe gaat het verder?
Alle voorbeelden betreffen incidentele toepassingen van satellieten.
Het feit dat de satellietopname inderdaad op het goede moment
een opname maakte was in al deze gevallen ook een incident. Er
zijn vele malen meer situaties waarin het gebruik van de opnamen
is beproefd maar waarin geen geschikt beeldmateriaal voorhanden
was. Die situatie kantelt in dit tijdsgewricht. De satellieten waar we
nu op kunnen vertrouwen maken deel uit van een infrastructuur.
Als er een satelliet stopt met functioneren neemt een andere
satelliet de taken over. Detail en frequentie van opnamen neemt
sterk toe. Bovendien zijn de data nog slechts zeer zelden alleen voor
de militaire ogen beschikbaar. Ook hier is de ontwikkeling naar
Open Data ingezet, zoals met het Nederlandse Satellietdataportaal.
Ook die ontwikkeling brengt de beelden dichter bij de gebruikers.
14 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Satellietinformatie ten behoeve van
Veiligheid en Justitie
Ruimtevaart ontwikkelt zich van een strategische technologiesector naar een strategische informatiesector. De uitdaging
voor de Nederlandse overheid is om nog meer dan voorheen inzicht te krijgen in haar informatiebehoefte, wat dit waard is
in economische termen, welke informatie externe organisaties kunnen leveren en zaken te doen met deze organisaties
voor het verkrijgen van betrouwbare informatie. De uitdaging voor de Nederlandse organisaties is informatie op
betrouwbare en gecertificeerde wijze beschikbaar te maken en zakelijk modellen op te zetten om informatie efficiënt,
betrouwbaar en gegarandeerd te leveren.
■■
Han Wensink
Ocean Space Consult, HERMESS en NEVASCO
Dat satellieten overheden cruciale informatie kunnen geven, staat
buiten kijf. En overheden weten dat. Vaak gaat het om het monitoren
van gewassen, rampen of klimaatverandering. Maar het gaat
hierbij ook heel vaak om praktische dichtbijhuis-voorbeelden:
Zo hebben vrachtschepen allemaal een zender aan boord.
De marechaussee kan schepen hiermee niet alleen volgen maar ook
voorspellen op welk moment ze in de haven aankomen. Omdat je
aan die schepen ook informatie over de lading kunt koppelen, is dat
heel waardevolle informatie voor opsporingsdiensten. Zij kunnen
operaties dan dagen van tevoren plannen in plaats van op het
laatste moment. Dergelijke informatie moet echter wel als een
informatiedienst kosteneffectief beschikbaar komen.
De industrie heeft zich dit ook gerealiseerd en heeft zich georganiseerd
op een dusdanige wijze dat kleine specialistische partijen een
positie innemen in ketens om informatie te leveren, dat deze ketens
worden aangeboden aan klanten, dat deze processing ketens
efficiënt worden ingericht en dat informatie kosteneffectief wordt
geleverd. Een voorbeeld hiervan is NEVASCO (www.nevasco-group.nl)
waarin de Nederlandse aardobservatie sector zich heeft georganiseerd
en op een efficiënte wijze informatiediensten aanbiedt aan
strategische klanten zoals het Ministerie van Veiligheid en Justitie.
de Ruimte voor het gebruik
En er is meer mogelijk: het managen van veiligheid van mensen
na calamiteiten kan veel beter met satellietinformatie. Adequate
satellietinformatie zorgt ervoor dat je mensen beter kunt bereiken
én je genereert informatie waarop je beslissingen neemt. Denk aan
een grote giftige rookpluim tijdens een brand waarbij je met
satellietbeeld, windmodellen en lokale metingen kunt bepalen
welk gebied je moet ontruimen.
Tegelijkertijd zullen het vaak bedrijven zijn die dergelijke informatie
verzamelen, modellen erop loslaten en bestanden koppelen.
En daarin is de wereld veranderd. Vroeger verzamelden opsporingsdiensten
zelf gegevens, interpreteerde ze en gingen dan tot actie
over. Nu komt 90 procent niet meer uit de organisatie zelf, maar van
buiten: bedrijven.
Voor ministeries is het zaak om te weten welke informatie nodig is,
welke partijen betrouwbare informatie kunnen leveren en wat deze
informatie kost. En vaak zijn het kleine partijen die op hun beurt
weer met andere bedrijven samenwerken. Complexe informatie
wordt door een keten van partners gegenereerd. Efficiency en
certificatie van betrouwbare informatiediensten zouden daarom
wel eens heel hard nodig kunnen zijn.
‘Meer WAARDE voor onze Aarde’
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 15

thema: drones en satellieten
Satelliettoepassingen - Europese ontwikkelingen
■■
Marjan van Meerloo
Ministerie van Economische Zaken
■■
Wim Ploeg
Ministerie van Infrastructuur en Milieu
De Europese Commissie zet meer en meer stappen op het gebied
van Ruimtevaart, met inmiddels een aantal grote EU-programma’s,
zoals Copernicus (aardobservatie), Galileo (satellietnavigatie), SST
(Space Surveillance and Tracking gericht op veiligheid in de ruimte)
en een onderdeel onder Horizon 2020 (het EU-programma voor
Onderzoek en Innovatie).
Deze programma’s bieden onder andere (vrij beschikbare) satellietdata
en onderzoeksmiddelen en dragen op die manier ook bij aan
het creëren van nieuwe diensten, het oplossen van maatschappelijke
problemen en daarmee het concurrentievermogen van de EU.
Binnen het aardobservatieprogramma Copernicus 1 wordt een aantal
satellieten (de zogenaamde “Sentinels”) gelanceerd. Deze satellieten
verzamelen atmosferische metingen en radar- en fotomateriaal.
Copernicus is nog niet volledig operationeel, maar zal dat in de
komende jaren zeker worden. Momenteel zijn de twee Sentinels
gelanceerd en wordt er in 2015 nog een derde lancering verwacht.
Onder Copernicus zijn er verschillende “services”, te weten land,
marien, atmosferisch, “emergency”, veiligheid, klimaatverandering
en toegang tot data. De informatie afkomstig uit Copernicus geeft
legio toepassingsmogelijkheden, interessant vanuit maatschappelijk,
wetenschappelijk en commercieel oogpunt.
Er zijn veel vooral overheidsgerichte toepassingen te bedenken (en
voor een deel al in praktijk gebracht), zoals het gebruik maken van
ruimtevaart voor toezicht en handhaving in het kader van nationale
wetgeving en EU-richtlijnen. Te denken valt hierbij aan bijvoorbeeld
de monitoring van milieu, luchtkwaliteit, landbouw, water, bossen,
“oil spills”, maar ook veiligheid. Hieruit is meteen af te leiden dat
voor het werkdomein van Veiligheid & Justitie verschillende van
deze toepassingsmogelijkheden van belang kunnen zijn, zoals
“track & trace” voor schepen en vliegtuigen, maar ook bijvoorbeeld
grenscontroles.
In de loop van 2016 komen de eerste initiële services beschikbaar
van het programma voor satellietnavigatie Galileo 2 . Het systeem zal
in 2018 tot een constellatie uitgroeien die daadwerkelijk diensten
kan leveren en is in 2020 gereed. Een systeem dat GPS-gebruik
veiliger en meer accuraat maakt, is al operationeel in de vorm van
het EGNOS 3 -signaal.
Met deze systemen, mede in combinatie met bijvoorbeeld GPS, krijgt
de gebruiker een meer betrouwbaar product voor plaatsbepaling en
tijdmeting. De toepassing van satellietnavigatie merken we dagelijks
in de vorm van autonavigatie en plaatsgebonden services. Vele
professionele toepassingen zijn of worden ontwikkeld. Dit varieert
van precisielandbouw tot dijkbewaking, waarbij een combinatie met
de bovengenoemde aardobservatiedata wordt gemaakt.
Voor het domein van het ministerie van Veiligheid en Justitie kunnen
de diensten van Galileo en EGNOS een bijdrage leveren aan het
beperken van verstoring, misleiding en discontinuïteit. Verder bieden
systemen en de toepassingen mogelijkheden tot innovatie in bijvoorbeeld
detentie, opsporing en bewijs. Ook in het nader betrekken van
burgers bij veiligheid speelt satellietnavigatie een belangrijke rol.
Een toenemende bedreiging voor het brede gebruik van deze
diensten is mogelijke verstoring en misleiding. Galileo zal, als enige
wereldwijd systeem, een extra robuuste civiele dienst in de vorm
van de Public Regulated Service (PRS) gaan bieden. Hiermee kan een
belangrijk deel van de kwetsbaarheid worden verkleind.
Momenteel wordt interdepartementaal gewerkt aan het beheer van
PRS in Nederland. Toekomstige gebruikers hebben via de distributie
van sleutels toegang tot deze dienst. Het ministerie van Infrastructuur
en Milieu werkt nauw samen met het Netherlands Space Office (NSO)
in het creëren van kennis over potentieel gebruik. Hiervoor bestaat
een werkgroep waar geïnteresseerde potentiële gebruikers meer
informatie kunnen krijgen. 4
Naast deze meer op de overheid gerichte toepassingen, bieden de
gegevens uit Copernicus zeker ook mogelijkheden voor het
bedrijfsleven, onder andere voor bedrijven in de “value adding”-
sector, die zich bezighoudt met het verrijken van data.
1
www.copernicus.eu
2
http://www.gsa.europa.eu/galileo/why-galileo
3
http://egnos-portal.gsa.europa.eu/
4
http://www.spaceoffice.nl/
16 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

SST (Space Surveillance and Tracking) is een Europees programma
voor een waarschuwingssysteem tegen satellietbotsingen en –
inslag, noodzakelijk vanwege de toename van ruimtepuin. Een
dergelijk Amerikaans systeem bestaat al en dit systeem is een
complementaire Europese tegenhanger hiervan. SST richt zich op
“man-made” ruimtepuin wat zich dicht bij de aarde bevindt (delen
van raketten, afgeschreven satellieten en/of brokstukken daarvan).
Horizon 2020 is het grote Europese onderzoeks- en innovatieprogramma,
de opvolger van het Zevende Kaderprogramma en
biedt mogelijkheden tot deelfinanciering voor onderzoek aan
ruimtevaarttechnologie- en toepassingen. Dataverwerking is deel
van het nieuwe werkprogramma over 2016/2017 5 .
De gezamenlijke EU-landen investeren fors in de systemen voor
aardobservatie en satellietnavigatie. Het is aan de gebruikers om
optimaal te profiteren van de mogelijkheden die deze systemen
(gaan) bieden voor het oplossen van maatschappelijke
vraagstukken.
5
http://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/, http://www.rvo.nl/
subsidies-regelingen/horizon-2020-onderzoek-en-innovatie
PRS: betrouwbare satellietnavigatie voor overheid
Na jaren van voorbereiding kan volgend jaar een begin gemaakt worden met het testen van de Overheidsdienst, de Public
Regulated Service (PRS) van het Europese satellietnavigatieprogramma Galileo. Begin volgend jaar zullen er al 12 van de 30
Galileo navigatiesatellieten beschikbaar zijn voor het testen van PRS door een aantal early adopters, die ook al mee
gedaan hebben met de eerste in orbit validation testen van ESA (European Space Agency) in 2013/2014. PRS is de zeer
betrouwbare en robuuste Galileodienst, speciaal voor overheidsgebruikers.
■■
Thomas Bleeker
Netherlands Space Office
Betrouwbaarheid en continuïteit
Bij de Public Regulated Service (PRS) zijn betrouwbaarheid en
continuïteit de kern begrippen. PRS is bedoeld om voor overheidsgebruikers
een hoge mate van continuïteit te bieden van tijds- en
plaatsbepaling. PRS gebruikt een gecodeerd signaal waardoor er
toegangscontrole voor deze dienst ingesteld is en misleiding vrijwel
onmogelijk wordt gemaakt. Hierdoor wordt PRS uitermate geschikt
voor het gebruik bij bijvoorbeeld veiligheidskwesties, rampen-
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 17

thema: drones en satellieten
management, gevangenen- of
VIP-vervoer, noodsituaties of bij de
bewaking van vitale infrastructuur.
Op dit moment wordt vooral
gebruikt gemaakt van GPS, het alom
bekende Amerikaanse satellietnavigatieprogramma.
Galileo
draagt bij aan de mogelijkheid om
verschillende navigatiesystemen te
combineren en daarmee kwaliteit
en betrouwbaarheid van satellietnavigatie
te vergroten.
PRS als veilige baken
De Europese Commissie wil met
PRS, na het onderkennen van
(mogelijke) dreigingen en het
ontwikkelen van tegenmaatregelen,
een oplossing bieden voor het
gebruik van satellietnavigatie
(positie en tijd) in risicogevoelige
overheidsclusters. Uit onlangs
gepubliceerde studies wordt steeds
weer stil gestaan bij de kwetsbaarheid
van GNSS (Global Navigation Satellite Systems). De mogelijkheden
zijn zeer divers. PRS is minder storingsgevoelig en robuuster
dan het huidige open GPS-signaal en is voorbehouden aan door de
overheid geautoriseerde gebruikers. Hoewel de dienst ontwikkeld
is voor Europese overheden kunnen private gebruikers uit bijvoorbeeld
de financiële wereld, de energie- of telecomsector of de
(lucht)havenverkeersleiding PRS gebruiken, maar alleen als de
overheid het gebruik van PRS door deze partijen goedgekeurd heeft.
Mogelijke gebruikers van PRS uit de (semi)overheidssfeer zijn
nooddiensten, ministerie van defensie, kustwacht, douane,
inspecties, belastingdienst, civiele en militaire luchtverkeersleiding,
inlichtingendiensten of de transportsector.
Bewuste en onbewuste verstoringen
Tegenwoordig wordt GPS in allerlei toepassingen gebruikt, zoals
vrijwel in de gehele transportsector, de telecomsector en in vele
andere sectoren. Maar GPS wordt ook gebruikt voor een exacte
tijdsbepaling en dat maakt het gebruik nog vele malen breder.
Zo is de tijdsbepaling essentieel bij financiële dienstverleners,
de energieleveranciers, telecommaatschappijen, het beheer van
de sluizen en zijn er nog talloze andere voorbeelden te noemen.
Met het toegenomen gebruik is ook het aantal verstoringen
toegenomen. De GPS-signalen zijn vrij gemakkelijk te verstoren,
het jammen. Soms zelfs op zo’n manier dat de gebruiker niet in
de gaten heeft beïnvloed te worden, het zogenoemde spoofen.
Het aantal meldingen van bewuste en onbewuste verstoringen is
in heel Europa recentelijk zeer snel gestegen. Om inzicht te krijgen
in unexpected radio frequency interference en jamming/spoofing,
heeft het Europese agentschap (dat een toezichthoudende rol
vervult bij het Europese satelllietnavigatieprogramma) hier
onderzoek naar gedaan. Het bleek al snel dat er een wereld aan
verstoringen (bewuste en onbewuste) naar boven kwam. Zo hebben
steeds vaker vrachtwagenchauffeurs een jammertje aan boord en
vissersschepen een spoofer om hun GPS-ontvanger te misleiden
zodat de inspectie niet ziet dat ze hun volle buit hebben gehaald in
een natuurgebied; er zijn legio voorbeelden.
Vrijwel alle sectoren in de samenleving maken dus gebruik van het
plaats- of tijdssignaal via GPS-satellieten. Grootschalige verstoring
kan op korte termijn verregaande gevolgen hebben. Dit gevaar is
tegenwoordig nog betrekkelijk klein, mede omdat de spoofers nog
betrekkelijk duur zijn, maar dat is snel aan het veranderen.
Gezien de hoge mate van continuïteit en betrouwbaarheid van het
PRS-signaal biedt deze Galileo servicemogelijkheden die wellicht
op korte termijn grote interesse kan genereren bij huidige GPSgebruikers,
zeker bij overheidsgebruikers in genoemde sectoren.
Door de afhankelijkheid van GPS, de toegenomen dreigingen en
verstoringen bij satellietnavigatie kan de overheid op betrekkelijk
korte termijn groot belang gaan hechten aan het gebruik van PRS.
In het kader van kwetsbaarheid heeft het ministerie van IenM vorig
jaar het IKUS-onderzoek gestart. Dit onderzoek richt zich op het
GPS-gebruik bij sectoren die opereren op kwetsbare terreinen waar
een publiek belang gediend is. De uitkomsten van het onderzoek
zijn begin volgend jaar voorzien. Deze zullen een belangrijke input
vormen voor de nationale PRS-discussie omdat het gebruik van PRS
wellicht een oplossing kan bieden.
18 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Natuurbrandbeheersing en satellietdata
■■
Ing. Ester Willemsen, ing. Nienke Brouwer en
ing. Jan Slakhorst
Instituut Fysieke Veiligheid
Het Natuurbrandverspreidingsmodel is een simulatiemodel dat een
real time prognose geeft van de uitbreiding van een natuurbrand in
de tijd. Het model wordt ontwikkeld door het Instituut Fysieke
Veiligheid (IFV) samen met een aantal Veiligheidsregio’s en is
enerzijds geschikt voor gebruik in de voorbereidende fase, zoals
voor risicoanalyse en gebiedsgerichte aanpak. Anderzijds kan het
ingezet worden bij een natuurbrand, voor evaluatiedoeleinden
of ter ondersteuning bij natuurbrandonderzoek (brandweer/
technische recherche). In Nederland ontbreekt het aan generiek
voor het model bruikbaar kaartmateriaal met gegevens over de aard
en hoeveelheid vegetatie in onze natuurgebieden van duin- tot
veengebieden. De verkenning naar het gebruik van satellietdata
om dit hiaat te vullen, is begonnen!
Natuurbrandbestrijding
Ter ondersteuning van de tactische en strategische besluitvorming
bij natuurbrandbestrijding wordt er steeds meer gebruik gemaakt
van de modelberekening. Het model geeft beeld bij de te verwachten
branduitbreiding gedurende de komende zes uren in het
Commando Plaats Incident of het Regionaal Operationeel Team.
Sinds 2013 is het model een aantal keren succesvol toegepast,
waaronder bij de brand op de Groote Heide in Leende en de brand
in Nationaal Park De Hoge Veluwe.
Risicobeheersing
Tevens heeft het Natuurbrandverspreidings model zijn meerwaarde
bewezen tijdens de fase van risicobeheersing. Het model zorgt
letterlijk en figuurlijk voor beeldvorming van de branduitbreiding
vóór en na beheermaatregelen die bijdragen aan het verkleinen van
het risico op het ontstaan van een onbeheersbare brand. Tijdens een
“gebiedsgerichte aanpak” stemmen natuurbeheerder en brandweer
in het veld samen af welke doeltreffende maatregelen er getroffen
kunnen worden om dit te realiseren. Dit geldt ook voor beeldvorming
van brandgedrag in de verschillende stadia van klimaatverandering.
Huidig satellietgebruik
Satellietfoto’s zijn voor het eerst gebruikt samen met de uitkomst
van de modelberekening ten behoeve van de evaluatie van de brand
op de Hoge Veluwe Pasen 2014 1 . Tijdens en na een brand wordt
nauw samengewerkt met het team brandonderzoek van brandweer
en politie om een zo volledig mogelijk beeld van de brand in kaart
te brengen. Satellietbeelden maken het mogelijk de omvang van het
afgebrande gebied weer te geven. In combinatie met een projectie
van de modelberekening over dit satellietbeeld werd het uitbreidingspatroon
zichtbaar (zie afbeelding). Deze combinatie is ook
gebruikt voor validatie van het natuurbrandverspreidingsmodel.
De berekening van het model wordt hiermee vergeleken met de
daadwerkelijke uitbreiding van de brand.
Satellietgebruik in de toekomst
Uit een eerste verkenning blijkt dat gebruik van satellietdata nog veel
meer kan betekenen voor natuurbrandbeheersing in Nederland.
Zo zou dit kunnen bijdragen aan het verkrijgen van gedetailleerder,
actueel en generiek kaartmateriaal voor alle
natuurgebieden in Nederland waardoor de
betrouwbaarheid van de voorspelling door het
model toeneemt. Kaartmateriaal waarmee een
verbinding kan worden gemaakt met alle data
verkregen uit het IFV-veldonderzoek (naar
brandbaarheid van de vegetatie) van de
afgelopen jaren voor in het Natuurbrandverspreidingsmodel.
Om ruwe satellietdata
bruikbaar te maken voor het model is er een
applicatie nodig die de satellietbeelden om
kan zetten naar bruikbaar kaartmateriaal. Dit
kaartmateriaal kan vervolgens in combinatie
met de beschikbare brandstofdata opgemaakt
worden tot zogenaamde “brandstofkaarten”.
Belangrijke ingrediënten zullen bijdragen aan
het voorkomen van onbeheersbare
natuurbranden.
1
Zie Infopunt Veiligheid voor rapportage.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 19

thema: drones en satellieten
Luchtmacht lanceert Space Security Center
De toenemende afhankelijkheid van satellieten maakt
Defensie kwetsbaar voor verstoringen. Maar Defensie is
daarin niet uniek, ook de maatschappij maakt steeds
intensiever gebruik van “de ruimte”. Het onlangs opgerichte
Space Security Center richt zich op het beheersen van die
kwetsbaarheid. Dat biedt kansen voor samenwerking, zowel
nationaal als internationaal.
■■
Majoor-vlieger Hans Klinkenberg
Hoofd Bureau Space bij het Commando Luchtstrijdkrachten
Gebrek aan kennis
Op 20 augustus jl. lanceerde de Luchtmacht een nieuw initiatief:
het Space Security Center (SSC). Het SSC, voorlopig gehuisvest in het
Luchtmachthoofdkwartier te Breda, is ontstaan naar aanleiding van
het toenemende gebruik van satelliettoepassingen binnen Defensie.
Als expeditionaire organisatie komt de krijgsmacht vaak op plaatsen
waar geen (bruikbare) infrastructuur is om haar operaties te
onder steunen. Dankzij het gebruik van satellietdiensten zoals GPS,
aardobservatie en communicatie, kan er toch gewerkt worden met
hoogwaardige technologie onder primitieve omstandigheden.
Echter, dit gebruik van satellieten maakt Defensie ook erg afhankelijk
van deze middelen. Bovendien is er nog te weinig kennis over
verstorende invloeden van de zon of de gevolgen van opzettelijk
handelen door derden (bij voorbeeld GPS-stoorzenders).
Dreigingen
In samenwerking met partners als TNO, het Nationaal Lucht- en
Ruimtevaartlaboratorium (NLR) en het KNMI, doet de Luchtmacht 1
onderzoek naar de impact van ruimteweer (lees: invloed van de zon)
op communicatiemiddelen en het gebruik van GPS. Dit onderzoek
moet leiden tot een verbeterd inzicht in de eigen kwetsbaarheid,
maar ook tot de ontwikkeling en implementatie van middelen om
de impact van verstoringen tot een minimum te beperken.
Als u bekend bent met het project Herijking Vitaal, dan heeft u
wellicht ook kennisgenomen van het project Inventarisatie
Kwetsbaarheden Uitval Satellietnavigatie (IKUS). Dit laatste project,
waarvan het eindrapport binnenkort beschikbaar is, toont aan dat
het belang van “space security” veel verder reikt dan alleen het
belang van Defensie.
Naast ruimteweer en opzettelijke verstoring, kijkt het SSC ook naar
andere potentiële dreigingen. Denk bijvoorbeeld aan het anticiperen
op een satelliet die terug komt in de dampkring, waarbij in
sommige gevallen satellietdelen op Aarde kunnen vallen. Of het
signaleren van een meteoroïde, die tot zeer veel schade kan leiden.
1
Dit onderzoek wordt met name uitgevoerd door de Joint Meteorologische Groep.
Ook hierover is nog te weinig kennis, getuige de onvoorziene
ontploffing van een meteoroïde nabij Tsjeljabinsk (Rusland) in 2013.
Bij dit incident raakten 400 mensen gewond door rondvliegend glas
en was er enige tijd verwarring over de oorzaak van de explosie 2 .
Best practices
Gelukkig gaat het niet alleen om het mitigeren van dreigingen. De
ruimte biedt immers ook volop kansen om bepaalde taken beter uit
te voeren. Een belangrijke trend is dat ruimtevaart steeds betaalbaarder
wordt, als gevolg van miniaturisering en toenemende commercialisatie.
Deze ontwikkelingen bieden zicht op de ontwikkeling van
zelf ontworpen satellieten of het gebruik van nieuwe satellietdiensten.
De Luchtmacht doet, in samenwerking met kennisinstituten en
de ruimtevaartindustrie, veel onderzoek naar deze nieuwe kansen.
Echter, om dit toekomstige gebruik in “goede banen” te leiden, moet
er een instantie zijn die verantwoordelijk is voor de aansturing van
nationale satellieten. De ervaringen die het SSC hierin opdoet,
leveren best practices op die interessant zijn voor andere ministeries
die zich verdiepen in toekomstige satelliettoepassingen.
Samenwerking
De Luchtmacht kijkt dus uitdrukkelijk naar de ruimte, maar doet
dat niet alleen. In samenwerking met het Netherlands Space Office,
de eerder genoemde partners en andere ministeries, verdiept de
Luchtmacht zich in een verantwoord gebruik van de ruimte en in de
bescherming tegen dreigingen. Tevens kijkt de Luchtmacht naar
samenwerking met andere landen, zoals Duitsland, dat sinds 2010
een civiel-militair centrum heeft voor space security. Echter, deze
samenwerkingsverbanden zijn nog pril en dienen verder uitgewerkt
te worden. Ons uitgangspunt daarbij is dat we het niet spannender
en groter maken dan het is. Dat laatste bereiken we vooral door van
meet af aan interdepartementaal op te trekken in het werken aan
space security.
2
http://www.theguardian.com/science/2013/feb/15/
meteorite-explosion-shakes-russian
20 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Aardobservatiedata, een kansrijk ingrediënt voor veiligheid
■■
Willem Theo Oosterveld, Michel Rademaker, Peter Wijninga,
Maarten Gehem en Petra Vermeulen
Den Haag Centrum voor Strategische Studies
In Molière’s Le Bourgeois Gentilhomme komt een zekere heer Jourdain
tot de conclusie dat hij al 40 jaar in proza spreekt, zonder dat hij er
ooit bij heeft stilgestaan. Zo is het ook met satellietdata: we staan
nauwelijks stil bij de vele toepassingen voor ons dagelijks gebruik:
van online kaarten tot tijdsynchronisatie en dijkverzakkingen tot
het monitoren van havens en het behoeden van natuurparken tegen
bosbranden. Er zijn satellieten voor communicatie, navigatie en
(aard)observatie. Met het gereed komen van de ruimte informatie
infrastructuur van Copernicus rond 2020 komt ook steeds meer data
gratis beschikbaar.
Met aardobservatie bedoelen we het gebruik van data die gegenereerd
is door sensoren op satellieten, vliegende objecten zoals UAVs
en bodemsensoren. Door data van meerdere van deze sensoren te
integreren kunnen bijvoorbeeld veranderingen in de omgeving
worden gedetecteerd, geobserveerd en geanalyseerd. In Nederland
gebeurt dit al op aanzienlijke schaal in bijvoorbeeld de landbouw,
maar ook bij watermanagement en klimaatonderzoek.
Op het vlak van toepassingen voor veiligheid valt echter nog een
wereld te winnen. Denk bijvoorbeeld aan de veiligheid van vitale
infrastructuren maar ook de “situational awareness” van hulpverleners,
politie en andere diensten. Het is opmerkelijk dat Nederland
achter blijft terwijl elders in de wereld de grootste omzet wordt
bereikt in het veiligheidsdomein, zo’n 26% van de totaal omzet.
Veiligheid en defensie
Lokale en regionale planning
Olie en gas
Milieu, klimaat en vervuiling
Landbouw
Hulpdiensten
Maritiem
Bosbouw
Mijnbouw
Telecommunicatie
Nutsvoorzieningen (water, gas elect, afval)
Hernieuwbare energie
Onderwijs en wetenschap
Transport
Verzekeringen en Financiering
Humanitaire hulp en gezondheid
Handel en Geomarketing
Bouw
Toerisme
Nieuws en media
Vastgoed
Visserij
0 5 10 15 20 25 30
Verdeling van de aardobservatie-inkomsten per marktsegment
(bron: EARSC - 2013, geciteerd in De Ruimte voor het Gebruik, p. 27).
Volgens het rapport De ruimte voor het gebruik (Taakgroep Toepassingen
Satellietdata, 2014) is één van de belangrijkste oorzaken hiervoor het
achterblijven van de vraagarticulatie bij veiligheidspartijen. Om hier
verandering in te brengen hebben het Netherlands Space Office,
Innovation Quarter (de regionale ontwikkelingsmaatschappij van
Zuid-Holland) en TNO aan het Den Haag Centrum voor Strategische
Studies (HCSS) gevraagd om een studie van de sector. 1 Doel is de
mogelijkheden voor betere afstemming van vraag en aanbod nader
te belichten, met speciale aandacht voor veiligheidstoepassingen.
Sommige veiligheidspartijen zijn al wel bezig met aardobservatie:
zo gebruikt de nationale politie bijvoorbeeld satellietdata om
hennepplantages te detecteren; defensie heeft eerder dit jaar
aangekondigd zelf kleine satellieten in de ruimte te willen brengen
voor tal van toepassingen, en werkt momenteel al met UAVs.
Andere departementen echter blijven nog achter: bij het ministerie
van Veiligheid en Justitie staat aardobservatie nog in de kinderschoenen,
evenals bij Buitenlandse Zaken. Maar bij beide ministeries
is aardobservatie nu in beeld en worden er concrete stappen
richting vraagarticulatie gezet.
Het ontwikkelen van aardobservatietoepassingen biedt grote kansen
voor nu maar ook in de toekomst. De vluchtelingenproblematiek
bijvoorbeeld kan efficiënt(er) in beeld worden gebracht en voor
onderzoek zoals van de MH17-aanslag zijn talrijke toepassingen
mogelijk. Bij het verzamelen van inlichtingen bij militaire missies
in grote en afgelegen gebieden of het opzetten van humanitaire
hulpoperaties kan eveneens worden geprofiteerd van aardobservatiedata.
Steeds vaker zal het beschikbaar hebben van grootschalige en
gedetailleerde gebiedsgegevens van onderscheidend belang blijken.
Nederland heeft veel kleine bedrijven die aardobservatiegegevens
weten te combineren tot waardevolle diensten. De sector is echter
versnipperd en weinig herkenbaar. Gestructureerd samenwerken
tussen deze aanbieders is van belang om grote vragende partijen als
ministeries op langjarige basis te kunnen bedienen. Hierbij moeten
partijen door de gehele keten heen (upstream en downstream) en
van satelliet en instrumentbouwers tot dataverwerkingsbedrijven,
met elkaar samenwerken om slim samengestelde services te kunnen
aanbieden. Het is ook noodzakelijk om de juiste infrastructuur
hierbij te ontwikkelen, zoals het opzetten van testfaciliteiten of
datacentra. Ook hier is samenwerking tussen aanbiedende en
vragende partijen nodig.
Nu de toepassingsmogelijkheden en hoeveelheid aardobservatiedata
steeds verder toenemen, lijkt afstemming een kwestie van tijd.
En wellicht dat aardobservatietoepassingen in Nederland daarmee
voortaan net zo vanzelfsprekend zijn als het feit dat wij in proza
spreken.
1
Het project Aardobservatie Geland wordt eind dit jaar afgerond.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 21

Cybersecurity en Alert Online
Cybercrime en digitale spionage blijven grootste dreigingen
Cybersecuritybeeld Nederland 2015
■■
Pieter Rogaar en Koen Sandbrink
Nationaal Cyber Security Centrum
Cybercrime en digitale spionage blijven de grootste bedreigingen
voor de digitale veiligheid in Nederland. Geopolitieke ontwikkelingen,
zoals internationale conflicten of politieke gevoeligheden,
hebben daarop een grote invloed. Dat blijkt uit het
Cybersecuritybeeld Nederland (CSBN) 2015 dat het Nationaal Cyber
Security Centrum in oktober publiceerde.
Cybersecuritybeeld Nederland
csbn 2015
Het CSBN komt in nauwe samenwerking met publieke en private
partners tot stand. Doel is het bieden van inzicht in ontwikkelingen,
belangen, dreigingen en weerbaarheid op het gebied van cybersecurity
over de periode april 2014 tot en met april 2015.
Trends
Het CSBN laat zien dat de in voorgaande Cybersecuritybeelden
gesignaleerde trends doorzetten in 2015. In de afgelopen jaren groeide
de aandacht voor de afhankelijkheid van ICT. Landen hechten steeds
meer belang aan het internet en ICT wordt vaker onmisbaar. Het inzicht
in het aantal incidenten begint toe te nemen, waarmee ook het nemen
van maatregelen om cybersecurity te vergroten, gerichter kan gebeuren
– voor grotere en kleinere organisaties. Phishing en cryptoware blijven
echter een bedreiging voor heel Nederland.
Criminelen zetten cryptoware (gijzelvirussen) steeds vaker in om
hun doeleinden te bereiken. In tegenstelling tot andere malware
blokkeren de criminelen met cryptoware de toegang tot gegevens
met behulp van encryptie. De bereidheid van mensen en organisaties
om de criminelen losgeld te betalen, zorgt voor hoge gemiddelde
opbrengsten per doelwit voor criminelen.
Phishing (het “vissen” naar inlog- en andere gegevens van gebruikers)
speelt een sleutelrol bij het uitvoeren van gerichte digitale
aanvallen. Phishing-e-mails in gerichte aanvallen zijn voor
gebruikers vaak nauwelijks te herkennen. Met een geslaagde
phishingcampagne krijgen aanvallers toegang tot interne netwerken
van organisaties en de daar opgeslagen informatie.
Staten maken steeds vaker gebruik van digitale aanvallen en
cyberoperaties. Het doel is om hun belangen te behartigen en om
geopolitieke verhoudingen of ontwikkelingen te beïnvloeden.
Digitale aanvallen zijn een aantrekkelijk alternatief voor én
aanvulling op conventionele militaire en spionagemiddelen.
Conflicten, aanslagen of politieke gevoeligheden waren het
afgelopen jaar veelvuldig aanleiding voor digitale aanvallen.
Een trend die we ook vorig jaar hebben gesignaleerd, is de centrale
rol van softwarekwetsbaarheden in het tekortschieten van digitale
veiligheid. De belemmeringen die organisaties ervaren bij het
installeren van updates, zorgen ervoor dat ze het installeren ervan
soms achterwege laten. Zo lang de updates niet geïnstalleerd zijn,
blijven delen van hun netwerk kwetsbaar. Actoren die bijvoorbeeld
via phishing of zero-daykwetsbaarheden binnendringen, bewegen
zich door zulke kwetsbaarheden verder door het netwerk. Met
software op nieuwe plaatsen, zoals medische apparatuur of als
onderdeel van het Internet der Dingen, neemt het belang van
veiligheid verder toe. Helaas blijkt de software in deze apparaten
regelmatig elementaire kwetsbaarheden te bevatten. Updates, die
vaak handmatig geïnstalleerd moeten worden, zijn door de aard van
deze apparaten niet eenvoudig te installeren.
Kernbevindingen Cybersecuritybeeld Nederland 2015
• Cryptoware en andere ransomware is het cybercriminele
businessmodel bij uitstek.
• Geopolitieke spanningen manifesteren zich steeds vaker in
(dreigende) inbreuken op digitale veiligheid.
• Phishing wordt veel gebruikt in gerichte aanvallen en is dan
voor gebruikers nauwelijks te herkennen.
• Beschikbaarheid wordt belangrijker nu alternatieven voor
ICT-systemen verdwijnen.
• Kwetsbaarheden in software zijn nog altijd de achilleshiel
van digitale veiligheid.
22 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Cybersecurity en informatiedeling:
Good practices in bouwblokken
■■
Hasse de Graaff
Adviseur publiek-private samenwerking,
Nationaal Cyber Security Centrum
■■
Allard Kernkamp
Adviseur cybersecurity, TNO
Why
What
Strategic
Tactical
Informatiedeling is internationaal één van de meest gehoorde
oplossingen voor het versterken van de cyberresilience voor vitale
infrastructuur. Er zit echter een wereld van verschil tussen het
concept van informatiedelen en het daadwerkelijk doén. In
Nederland hebben we hiermee veel ervaring opgedaan, onder
andere in de Information Sharing and Analyses Centers (ISAC’s) 1 .
Internationaal wordt er vaak gevraagd hoe Nederland dit onderwerp
in de praktijk tot een succes heeft gemaakt. Daarom heeft het NCSC
aan TNO gevraagd om een “good practice” guide te schrijven over de
Nederlandse ervaringen van informatiedeling op het gebied van
cybersecurity. Door onze kennis en ervaring om te zetten in
bouwblokken en dit internationaal te delen, kunnen we anderen
helpen vergelijkbare informatiedeling initiatieven op te zetten.
Iets waar Nederland bij internationale informatie-uitwisseling op
den duur ook weer baat bij heeft.
Samenwerking is de sleutel tot succes
Cybersecurity uitdagingen zijn te veelzijdig, te complex en ontwikkelen
zich te snel om als partij alleen aan te pakken 2 . Dit geldt ook
voor onze vitale infrastructuur. Continu veranderende cyberdreigingen
en de daaruit volgende noodzaak om Nederland meer cyberresilient
te maken, zijn belangrijke uitdagingen voor overheid en
bedrijfsleven. Omdat een groot deel van de vitale processen in onze
nationale infrastructuur beheerd wordt door private organisaties,
is publiek-private samenwerking een effectieve oplossing gebleken.
Het nut van informatiedelen
Informatiedelen is geen doel op zich. Het wordt gebruikt om
onzekerheid te reduceren in de prestaties en continuïteit van een
organisatie, een vitale sector of keten van meerdere organisaties.
Samenwerking door informatiedeling tussen organisaties, intersectoraal
en internationaal, van het MKB tot multinationals en
overheden is nodig om dreigingen het hoofd te bieden. Deze
informatiedeling kan bestaan uit het uitwisselen van good practices,
dreigingsinformatie, visies op trends en ervaringen van genomen
maatregelen. Welke informatie uitgewisseld wordt, hangt enerzijds
af van het organisatieniveau (zie figuur) en anderzijds in welk
onderdeel van de veiligheidsketen professionals werkzaam zijn.
How
Execution
Operational
Technical
De belangrijkste bouwblokken
Het rapport bevat een stapel aan good practice bouwblokken. Het is
te gebruiken door professionals die zich al dagelijks met informatiedeling
bezig houden, maar kan ook de beginner in dit complexe
werkveld behoeden om in grote valkuilen te stappen. De bouwblokken
zijn geput uit ervaringen opgedaan in het cybersecurity domein,
maar lijken goed toepasbaar in andere domeinen.
Een drietal van de fundamentele bouwblokken zijn:
• “Informatiedelen is een mindset, geen verplicht vinklijstje uit een
norm of standaard.” Deze uitspraak geeft aan hoe belangrijk het
is tussen de oren te hebben waarom je informatie wilt delen.
Het is geen verplicht nummer, maar kan een enorme aanvulling
betekenen voor de eigen kennis en de situational awareness van de
organisatie. Het verplichten van informatiedelen haalt de kracht
uit het informatiedelingsprincipe en laat mensen juist denken in
beperkingen hoe minimaal te voldoen aan de verplichting.
• Vertrouwen in en wederzijds respect voor elkaar. Bij gebrek aan
vertrouwen zal men niet snel informatie delen, waardoor er voor
de ander ook geen (informatie)waarde ontstaat. Het delen van
incidentinformatie bijvoorbeeld is niet zomaar wat. Je vraagt
organisaties hun diepste geheimen te delen 3 . En als iemand
informatie deelt waar jij wat aan hebt, zal je op jouw beurt
eerder genegen zijn om zelf ook na te denken wat informatief is
voor de ander.
• Als je een informatiedelingsgroep wilt bouwen, is het belangrijk
vooraf en onderling te bepalen wat het doel van de informatiedeling
is. Het delen van sectorale good practices verschilt van het
delen van informatie over verdachte fraudetransacties en bepaalt
in sterke mate hoe je dit organiseert.
Bovenstaande opsomming doet de overige bouwblokken tekort.
Voor meer informatie zie: https://www.gccs2015.com/
building-public-private-cooperation-cyber-security.
1
https://www.ncsc.nl/samenwerking/publiek-private-samenwerking/isacs.html
2
https://www.ncsc.nl/organisatie/nationale+cybersecurity+strategie
3
S.D. Personick and C.A. Patterson, “Critical Information Infrastructure
Protection and the Law: An Overview of Key Issues”, 2003.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 23

Cybersecurity en Alert Online
Vooruitkijken: het EU-voorzitterschap
Tijdens de Global Conference on Cyber Space hebben we de
bouwblokken voor een internationaal publiek gepresenteerd.
Tegelijkertijd worden ook op Europees niveau de krachten gebundeld.
Naast de bestaande Europese Financial Institutions ISAC zijn er
ook Europese initiatieven om een Energy ISAC en een Aviation ISAC op
te zetten. Verder hebben verschillende Europese landen aangegeven
te geloven in publiek-private informatiedeling. Mede hierdoor is
publiek-private samenwerking tijdens het aankomende
Nederlandse EU-voorzitterschap één van de prioriteiten.
Cyberinsecurity houdt zich namelijk niet aan organisatieplaatjes
en landsgrenzen.
Verregaande update ICT-beveiligingsrichtlijnen
Webapplicaties
■■
Michiel Oosterwijk
Nationaal Cyber Security Centrum
Begin september heeft het Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC)
een update uitgebracht van de ICT-Beveiligingsrichtlijnen voor
Webapplicaties 1 (hierna aangeduid als de Richtlijnen).
De Richtlijnen werden voor het eerst gepubliceerd in februari 2012.
De Richtlijnen werden direct breed opgepakt en onder andere
toegepast als basis voor het normenkader dat het Ministerie van BZK
opstelde voor partijen die gebruik willen maken van DigiDauthenticatiediensten.
De Richtlijnen zijn bedoeld voor een brede
doelgroep:
• systeemeigenaren en securitymanagers van websites of
webapplicaties;
• ontwikkelaars en beheerders van webapplicaties;
• controlerende instanties, zoals IT-auditors.
De Richtlijnen kunnen zowel grote als kleinere organisaties helpen
hun webapplicaties beter te beveiligen.
Door de veelvuldige praktijktoepassing van de Beveiligingsrichtlijnen
heeft het NCSC veel bruikbare verbetersuggesties ontvangen.
Deze hebben, samen met nieuwe ontwikkelingen op het gebied van
kwetsbaarheden en dreigingen, uiteindelijk geleid tot een grondige
herziening.
De structuur 2 van de Richtlijnen is ingrijpend gewijzigd. De
Richtlijnen zijn opgedeeld in drie domeinen: Beleid, Uitvoering en
Beheersing. Elk domein bevat een aantal relevante richtlijnen die
elk bijdragen aan het verbeteren van de beveiliging van webapplicaties.
Iedere richtlijn kent maatregelen die kunnen worden toegepast
om aan de richtlijn te voldoen. Hierbij is de overlap met veelgebruikte
beveiligingsstandaarden en baselines (bij voorbeeld ISO
27002 en overheidsbaselines als BIR en BIG) zo beperkt mogelijk
gehouden. Door de nieuwe structuur kunnen richtlijnen en
bijbehorende maatregelen op eenvoudige wijze worden toegekend
aan verschillende (voor het beschikbaar stellen van een webapplicatie)
betrokken personen of afdelingen.
Daarnaast zijn ook inhoudelijk de nodige richtlijnen gewijzigd
of toegevoegd en is een aanzienlijk aantal nieuwe maatregelen
opgenomen. Om de vele gebruikers van de vorige versie behulpzaam
te zijn, bevatten de Richtlijnen een bijlage die voor iedere
oude richtlijn een vertaling geeft naar de nieuwe richtlijnen en
maatregelen.
1
https://www.ncsc.nl/actueel/whitepapers/ict-beveiligingsrichtlijnen-voorwebapplicaties.html
2
Conform de SIVA-methodiek voor auditreferentiekaders.
24 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Onderwijs en bedrijfsleven geven te weinig aandacht aan cybersecurity
“De digitale toekomst van Nederland is in het geding”
■■
Martin Bobeldijk
Communicatieadviseur Cyber Security Raad
Het is van groot belang dat Nederland in onderwijs en bedrijfsleven
meer aandacht geeft aan het thema cybersecurity. De digitale
toekomst van Nederland is in het geding en dat kan gevolgen
hebben voor onze positie als een van de meest concurrerende
economieën in de wereld.
Dat stelt de Cyber Security Raad in zijn “Advies over cybersecurity in
onderwijs en bedrijfsleven”, dat op 2 november werd overhandigd
aan staatssecretaris van Veiligheid en Justitie, Klaas Dijkhoff. Namens
de staatssecretaris nam NCTV Dick Schoof het advies in ontvangst van
covoorzitter Eelco Blok van de Raad. Het advies is mede gericht aan de
staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Sander
Dekker. De overhandiging vond plaats tijdens het Nationale Cyber
Security Research Agenda (NCSRA-)symposium in Den Haag.
Gebrek aan cybersecurity
Dat de digitale toekomst van Nederland in het geding is, heeft onder
andere te maken met een tekort aan cybersecurity-professionals en
een gebrek aan aandacht voor cybersecurity in het basis- en voortgezet
onderwijs.
Uit onderzoek van het WODC (“Arbeidsmarkt voor Cyber Security
Professionals”) blijkt dat er op dit moment al een kwalitatief tekort
is aan goede cybersecurity-professionals en dat er een kwantitatief
tekort dreigt. Ook sluiten de arbeidsmarkt en de opleidingswereld
onvoldoende op elkaar aan, waardoor de kwaliteit van cybersecurityprofessionals
onder druk blijft staan.
Cybersecurity is een onderbelicht aspect in het Nederlandse onderwijs.
Er is onvoldoende aandacht voor algemene cybersecurity-kennis
en -kunde bij jongeren en competenties die hen in staat stellen actief
en bewust veilig deel te nemen aan de digitale samenleving.
Deze nalatigheid kan Nederland zich niet veroorloven.
Over de Cyber Security Raad
De Cyber Security Raad (CSR) is het onafhankelijke en
strategische adviesorgaan van het Kabinet als het gaat om
cybersecurity in Nederland. De Raad is toekomstgericht en
adviseert onder andere over nieuwe cybersecurity ontwikkelingen
en dreigingen die op Nederland afkomen. De leden
van de Raad zijn hooggeplaatste vertegenwoordigers uit de
publieke, private en wetenschappelijke sector. Door deze
publiek-private-wetenschappelijke samenstelling bekijkt
de CSR de nationaal strategische cybersecurityuitdagingen
vanuit meerdere invalshoeken en worden gewogen
adviezen aan het Kabinet gegeven.
Overhandiging advies (foto: Sjoerd van der Hucht)
Het advies van de Cyber Security Raad heeft tot doel dat Nederland
beschikt over voldoende en juist gekwalificeerde cybersecurityprofessionals
en dat Nederlandse jongeren goed voorbereid worden
op hun digitale toekomst door digitale geletterdheid en cybersecurity
onderdeel te laten uitmaken van het onderwijscurriculum.
Het gaat dan om de gehele keten van basis- tot beroepsonderwijs.
Digitaal vaardigheidsbewijs
Om er voor te zorgen dat er voldoende cybersecurity-professionals
met de juiste competenties zijn, moet vroegtijdig begonnen worden
met het interesseren van potentiële professionals en het ontwikkelen
van de juiste vaardigheden. Bedrijven moeten zich beter
bekwamen in het stellen van de juiste eisen, het ontwikkelen van
cybersecurity-competenties, het formuleren van heldere functieomschrijvingen
en het creëren van loopbaanmogelijkheden.
Bedrijfsleven en onderwijs dienen vraag en aanbod beter op elkaar
te laten aansluiten, zodat professionals weten wat er van hen
verwacht wordt en zij het cybersecurity-niveau in Nederland
daadwerkelijk kunnen verhogen. Om jongeren voor te bereiden
op een verantwoord en veilig digitaal leven, dienen zij zo vroeg
mogelijk te leren omgaan met ICT, digitale media en (persoonlijke)
digitale informatie. Dit zou moeten uitmonden in een digitaal
vaardigheidsbewijs voor jongeren. Leraren worden daarvoor
bijgeschoold en gecoacht door experts uit het bedrijfsleven.
Onderwijs en bedrijfsleven moeten daarvoor meer dan nu het
geval is de handen ineenslaan.
De Cyber Security Raad roept beide bewindslieden op maatregelen
te treffen, om zodoende de weerbaarheid van de Nederlandse
samenleving tegen cyber-dreigingen te vergroten en de economische
positie van Nederland veilig te stellen.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 25

Cybersecurity en Alert Online
Kinderdebat tijdens Alert Online weken
Ruim honderd kinderen in debat over
veilig internetten
Dinsdagochtend 3 november organiseerden Deloitte, KPN en het nationale veiligheidscluster “The Hague Security Delta
(HSD)” een kinderdebat over veilig internetten. Het debat vond plaats tijdens de Alert Online weken en is een voorbeeld
van meer aandacht voor cybersecurity in het onderwijs, waarover de Cyber Security Raad een dag eerder een belangrijk
advies had gepresenteerd.
■■
Chantal de Niet
Communicatie Manager The Hague Security Delta
Zo’n vier klassen uit groep 7 en 8 van de Haagse Paschalis school
speelden deze ochtend tegen elkaar onder leiding van Frits
Bloemberg van Het Debatbureau. Aan de hand van prikkelende
stellingen gingen de verschillende teams met elkaar in debat.
Eén van de stellingen ging over de vraag of omgaan met sociale
media een verplicht vak moet worden op de basisschool. Uit een
enquête onder de deelnemende klassen blijkt dat bijna 15% van de
kinderen niet eerder over veilig gebruik van internet en sociale
media heeft gepraat. Daarnaast zegt 92% van de kinderen dat hun
ouders of verzorgers weten wat zij online allemaal doen. Andere
onderwerpen die in het debat bediscussieerd werden, waren online
oplichting, cyberpesten, nepprofielen en leren programmeren.
De hoofdprijs
De hoofdprijs was een mooie beker voor de klas, maar de ervaring
is nog waardevoller: door te debatteren leren de kinderen hun
mening te verwoorden, zich in te leven in een ander standpunt en
oefenen zij met het vinden van geschikte en valide argumenten.
“Deloitte heeft meerdere ethische hackers in dienst die dagelijks
geconfronteerd worden met de kwetsbaarheden van het internet.
Deze kennis willen we graag inzetten om dit te voorkomen.
Het internet brengt veel voordelen met zich mee en moet ook
vooral toegankelijk blijven. Met het kinderdebat willen we
leerlingen de kans geven om kritisch met elkaar te spreken over
gedrag op internet. Het is belangrijk dat leerlingen hier hun
mening over vormen en van elkaar leren,” aldus Kees Plas,
cybersecurityexpert van Deloitte.
Joris den Bruinen, adjunct-directeur HSD:
“Deze scholieren zijn de talenten van de
toekomst. Het is daarom belangrijk dat ze
zich bewust zijn van de mogelijkheden en
ook de kwetsbaarheden van het internet.
Als het gaat om cybersecurity is vaak het
gedrag van mensen cruciaal. Met een
besmette usb-stick kun je bijvoorbeeld zo
een hacker binnenhalen. We kunnen
daarom niet vroeg genoeg beginnen met
deze online bewustwording. En hopelijk
planten we zo ook een zaadje voor interesse
in het cybersecurity vakgebied, zodat deze
scholieren over 10 jaar als cybersecurityprofessional
op de HSD Campus
rondlopen.”
26 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Cyberdreigingen boven water
■■
Drs. Sabine Gielens
Stuurgroepsecretaris bij Vewin
(Vereniging van waterbedrijven in Nederland)
Dit jaar nam ook de drinkwatersector actief deel aan
de campagne Alert Online. Op dinsdag 3 november jl.
organiseerden de Water-ISAC en branchevereniging Vewin
een seminar voor alle ICT-professionals en leidinggevenden
uit de drinkwatersector onder de titel “Cyberdreigingen boven
water – Bent u zich bewust van de risico’s en business impact?”
Het seminar stond in het teken van cybersecurity bewustzijn. Steeds
meer processen zijn en worden geautomatiseerd. Van drinkwaterproductie
tot distributie. Hierdoor wordt de afhankelijkheid van ICT
groter, evenals de belangen die geschaad kunnen worden. ICTbeveiliging
is dan ook essentieel, net als crisispreparatie mocht het
onverhoopt toch mis gaan. Dit alles begint bij bewustwording. Wat
zijn nu eigenlijk de risico’s en impact van ICT-inbreuken op de
beheersorganisatie en bedrijfsvoering van drinkwaterbedrijven?
Samenwerking
Bergkamp benadrukte dat sectorinterne samenwerking en kennisuitwisseling
belangrijk zijn bij het versterken van de weerbaarheid.
Het meest recente initiatief op dit gebied is de oprichting van een 24x7
webportal voor operationele en tactische samenwerking op het gebied
van cybersecurity, detectie, preventie en respons. Via deze webportal
delen de tien drinkwaterbedrijven real-time cybersecurity dreigingen
en incidenten. Een incident of aanval bij de één, is een waarschuwing
voor de ander. Ook gaat de sector gezamenlijke beleidsuitgangspunten
opstellen voor logische toegang. Niet alleen samenwerking binnen de
drinkwatersector is belangrijk, ook de samenwerking met de overheid,
zoals met het Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC). Han Schutte,
hoofd Marktontwikkelingen & Partnerschappen bij het NCSC
benadrukte in zijn presentatie het belang hiervan: “Door tijdig
informatie te delen, voorkom je incidenten. We zullen nog veel meer
moeten gaan samenwerken en oefenen, omdat de digitale dreiging
snel toeneemt en de risico’s en impact steeds groter worden.
Succesfactoren voor deze publiek-private samenwerking zijn
gelijkwaardigheid, gedeelde belangen en vooral vertrouwen.”
Aan de slag
Marcel Jutte van Hudson Cybertech gaf in zijn presentatie talloze
voorbeelden van reële cyberdreigingen en daadwerkelijke incidenten
die overal ter wereld dagelijks plaatsvinden, ook bij vitale sectoren.
Om het verhaal van Jutte te illustreren verzorgde ABB een hackdemo,
waarbij met een ogenschijnlijk betrouwbaar phishing-mailtje
in één klik de besturing van de laptop van een thuiswerkende proces
operator kon worden overgenomen. Na de demo moesten de
drinkwaterprofessionals zélf aan de slag. De tien drinkwaterbedrijven
streden in een simulatiespel van Kaspersky Lab tegen
elkaar om fictieve hackaanvallen op de procesautomatisering van
hun waterbedrijf zo spoedig mogelijk en met beperkte middelen te
verhelpen. Samenwerking, snelheid, competitie en vindingrijkheid
vierden hoogtij met drinkwaterbedrijf PWN als winnaar.
Leveringszekerheid en continuïteit staan van oudsher hoog op de
agenda in de drinkwatersector. En dat moet ook wel bij een product
dat zó essentieel is voor de volksgezondheid als drinkwater. Zoals
Renée Bergkamp, directeur van Vewin, tijdens haar inleiding
aangaf, behoort de drinkwatervoorziening tot de hoogste categorie
van de vitale infrastructuur (categorie Vitaal-A). Een grote verstoring
in de drinkwaterlevering leidt al snel tot maatschappelijke ontwrichting,
ook door cascade-effecten in andere (vitale) sectoren.
Het is dan ook van belang dat de drinkwatersector zich adequaat
beschermt en weerbaar maakt tegen digitale dreigingen en
inbreuken.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 27

Cybersecurity en Alert Online
ALERT
online
Alert Online 2015:
Digitaal verantwoord
ondernemen
In alweer het vierde jaar van de bewustwordingscampagne Alert
Online hebben maar liefst 149 partners de handen ineen geslagen om
cybersecurity onder de aandacht te brengen in Nederland. Tijdens
Alert Online organiseren overheden, het bedrijfsleven, de wetenschap
en maatschappelijke organisaties veel verschillende activiteiten voor
hun medewerkers of achterban over online veiligheid. Alert Online is
daarmee een verzameling van seminars, conferenties en interne
campagnes van de partners die onder één herkenbare vlag gezamenlijk
aandacht vragen voor digitale veiligheid.
We zien dat ondernemers, consumenten en overheid altijd en overal
online zijn. En werk en privé lopen steeds vaker door elkaar. Dit jaar
was het thema van de campagne “digitaal verantwoord ondernemen”.
Want digitaal verantwoord gedrag op de werkvloer leidt,
zoals het jaarlijkse awarenessonderzoek cybersecurity heeft laten zien,
ook tot digitaal verantwoord gedrag thuis. Tijdens deze editie van
Alert Online is er extra aandacht uitgegaan naar wat ondernemers in
het midden- en klein bedrijf kunnen doen om zich te weren tegen
de risico’s die ze lopen in het cyberdomein.
Waar in de vorige jaren Alert Online heeft ingezet op het creëren van
alertheid en kennisdeling over cybersecurity, ligt de focus dit jaar op
het daadwerkelijk in de praktijk brengen van de opgedane kennis.
Dat dit nodig is, bevestigt het genoemde awarenessonderzoek. Want
hoewel Nederlanders zich steeds beter bewust zijn van de risico’s die
we lopen in het cyberdomein, betekent dat nog niet dat we ons ook
daadwerkelijk digitaal bewuster gaan gedragen. Nederland scoort
een kleine voldoende op cybersecure gedrag. De grote uitdaging ligt
dus in het feit om van awareness tot veilig online gedrag te komen.
Aftrap campagne staatssecretaris Dijkhoff. (Foto: Daphne Gorter)
Dit betekent dat we met onze partners moeten blijven nadenken
over slimme oplossingen om de dreigingen in het digitale domein
het hoofd te kunnen bieden. Omdat we digitaal steeds meer met
elkaar verbonden raken kan niemand dit alleen. Het is belangrijk
dat we onze expertise delen om zo van elkaar te leren. Met Alert
Online zullen we dat ook volgend jaar weer doen.
28 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Leerprogramma Cyber Security
In aanloop naar het Nederlands EU-voorzitterschap is Cyber Security als één van de prioritaire thema’s benoemd.
Daarom is de Nationale Academie voor Crisisbeheersing (NAC) maart jl. van start gegaan met een nieuw leerprogramma
over dit thema voor professionals die een rol hebben in de nationale crisisbesluitvormingsstructuur. Doel is om
professionals op te leiden, te trainen en voor te bereiden op een daadwerkelijke cybercrisis. Het programma bestond
uit een Masterclass, trainingen voor de ICT Response Board (IRB), het Adviesteam (AT) en de Interdepartementale
Commissie Crisisbeheersing (ICCb) en, als sluitstuk, de oefening CONNECT.
■■
Sanne Schulting, Maddy Ockhorst en Els Dessing
Nationale Academie voor Crisisbeheersing, NCTV,
Ministerie van Veiligheid en Justitie
Masterclass
De Masterclass Cybersecurity was de kick-off en is bijgewoond door
deelnemers van de rijksoverheid, de veiligheidsregio’s en de vitale
sectoren. Het doel was het bevorderen van kennis en bewustwording.
Experts vanuit overheid, wetenschap en bedrijfsleven
benadrukten het belang van samen kennis over cyber security naar
een hoger level te brengen.
Michel van Leeuwen, Hoofd Cybersecurity Beleid van de NCTV,
zoomde in op de crisisorganisatie bij een ICT-crisis. Hij eindigde
met de boodschap dat de NCTV een netwerkorganisatie is en
benadrukte dat bij het vinden van de balans tussen veiligheid en
privacy, de samenwerking tussen overheid, burgers en bedrijfsleven
noodzakelijk is.
Prof. dr. Jan van den Berg (TU Delft en Cyber Security Academy
The Hague), gaf een wetenschappelijke toelichting op het thema,
liet zien hoe we naar het concept moeten kijken en illustreerde wat
het verschil is tussen cyber- en fysieke dreiging. Cybersecurity is
meer dan de techniek alleen, het is complex en dat maakt het zeker
ook complex om aan te sturen.
Jaya Baloo (KPN) en Gea Wind ((Team High Tech Crime) toonden aan
de hand van een hack in 2012 aan dat een wereldwijd netwerk van
belang is voor opsporingsactiviteiten. De vraag is niet óf je wordt
gehackt, maar wanneer. KPN bereidt zich op dergelijke aanvallen
voor door onder andere kennis te delen en veel te oefenen met hun
partners. “Security is a journey, not a destination”, aldus Baloo.
Trainingen
Tijdens de trainingen werden de deelnemers van de IRB, het AT en
de ICCb geconfronteerd met uitval van communicatiesystemen door
toedoen van cryptolocker malware. De IRB is een samenwerkingsverband
van publieke en private partijen, die een ICT-crisis
analyseren en advies uitbrengen over impact en/of handelingsperspectief
aan de nationale crisisstructuur.
Het primaire doel was het beoefenen van de samenwerking tussen
de verschillende teams in de keten.
Eindoefening CONNECT
De oefening CONNECT was de afsluiting van het leerprogramma.
In het scenario werden diverse organisaties getroffen door
geavanceerde malware. De functionaliteit van systemen en
applicaties van de getroffen organisaties werden verstoord of
vielen uit met potentieel grote maatschappelijke gevolgen.
Tijdens de oefening hielden de liaisons van de getroffen organisaties
zich in het AT en de ICCb bezig met dilemma’s, zoals opsporing
versus systemen stopzetten, wat zijn de gevolgen en hoe gaan we
die communiceren.
Dat een cybercrisis niet alleen technisch complex is, maar ook de
impact van een dergelijke crisis heel groot kan zijn en dat cyber
moeilijk “vast te pakken” is, bleek in zowel het AT als de ICCb.
Conclusie
Het leerprogramma heeft veel opgeleverd, er is kennis gedeeld en
verdiept, er is samengewerkt met bekende en met nieuwe partners
en er zijn verschillende inhoudelijke en organisatorische leerpunten
opgedaan. Daarnaast was het een goede gelegenheid om
de complexiteit van een grootschalige ICT-crisis met (potentiële)
grote maatschappelijke effecten onder de aandacht te brengen op
bestuurlijk niveau.
Veel ging goed, sommige dingen kunnen beter. We blijven de
kwaliteit van de nationale crisisorganisatie omhoog brengen door
opleiden, trainen en oefenen en daarvan te leren. Oscar Heere
(LOCC) na afloop van de oefening: “Je moet het koud verdienen om
het warm te verzilveren”. Het maken van een gezamenlijk beeld,
het bespreken van bestuurlijke dilemma’s en een keuze maken uit
de verschillende handelingsperspectieven kun je in een veilige
leeromgeving goed oefenen en met elkaar bespreken. Daarbij is
samenwerking tussen publieke en private partners en tussen
nationaal en regionaal niveau onontbeerlijk.
Deze samenwerking staat ook centraal bij het nieuwe thematische
leerprogramma “Overstromingen”, dat op 26 november van start
gaat met een inspirerende masterclass.
Meer informatie:
www.nctv.nl/nac
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 29

75 jaar toezicht op de brandweer
Op 15 oktober 2015 bestond er 75 jaar toezicht op de brandweer in Nederland. Ter gelegenheid hiervan heeft
de Inspectie Veiligheid en Justitie een gelijknamig jubileumboek laten samenstellen. Het eerste exemplaar
van het jubileumboek is tijdens het Congres Brandweer Nederland overhandigd aan de voorzitter
van Brandweer Nederland.
Het boek ‘75 jaar toezicht op de
brandweer’ beschrijft de
ontwikkeling van dat toezicht in
samenhang met de ontwikkeling
van het brandweerwezen.
Het boek kent een thematische
chronologische opbouw en
begint bij het opzetten van de
Inspectie. De Inspectie kent zijn
oorsprong in de beginjaren van
de Tweede Wereldoorlog.
Als de rust weer terugkeert in
Nederland is er ruimte voor
professionalisering van de
Inspectie en de brandweer.
De daaropvolgende periode wordt gekenmerkt door
organisatorische veranderingen, zoals het opgaan van de
districtsinspecties in de landelijke Inspectie. Het einde van de
vorige eeuw en het begin van deze eeuw worden gekenmerkt
door een aantal rampen dat Nederland heeft getroffen.
De belangrijke rol die de Inspectie heeft gespeeld en de lessen
die hieruit geleerd zijn, staan uiteraard beschreven. Het boek
wordt afgesloten met een terugblik op de afgelopen tien jaar
van de Inspectie en een vooruitblik naar wat de komende
tijd kan worden verwacht.
In het boek zijn interviews opge nomen met sleutelfiguren
bij de brandweer en de (voormalige) Inspectie(s). Van de
interviews zijn ook videofragmenten beschikbaar.
Meer informatie: www.ivenj.nl
NL-Alert over 4G-netwerk
T-Mobile heeft haar 4G-netwerk
geschikt gemaakt voor verzending van
het alarmmiddel NL-Alert. Ook KPN en
Vodafone zenden NL-Alert uit op het
4G-netwerk. Hiermee lopen de providers
voor op de wettelijke verplichting om de
4G-netwerken uiterlijk 1 december 2015
geschikt te maken. NL-Alert is het
alarmmiddel van de overheid voor de
mobiele telefoon en wordt door alle
providers uitgezonden via het 2Gen
3G-netwerk. T-Mobile, KPN en
Vodafone zenden NL-Alert nu dus
ook uit over hun 4G-netwerk.
Met het alarmmiddel NL-Alert kan de
overheid mensen in de directe omgeving van
een noodsituatie met een tekstbericht
informeren. In het bericht staat specifiek wat
er aan de hand is en wat je op dat moment
het beste kunt doen. Zo kunnen meer
mensen worden bereikt en worden mensen
beter geïnformeerd. NL-Alert werkt op basis
van cell broadcast en niet met sms-berichten.
De techniek werkt daardoor óók als het
netwerk overbelast is.
Steeds meer mobiele telefoons zijn automatisch ingesteld om
NL-Alert te ontvangen. Op sommige toestellen, zoals de iPhone,
moet men dit zelf doen. Op www.nl-alert.nl kunt u nagaan of u uw
mobiel moet instellen. Mensen die hun telefoon hebben ingesteld
om NL-Alert te ontvangen, weten dat zij voortaan direct informatie
krijgen bij een noodsituatie in hun buurt.
(Bron: Nieuwsbericht NCTV, 9 november 2015)
30 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Crowdmanagement bij Sail Amsterdam 2015
Sail is een fantastisch evenement met lieve mensen. Op zichzelf weinig reden tot zorg. Toch was er één punt waar we een
serieuze zorg hadden in de voorbereiding op Sail Amsterdam: komen er niet te veel bezoekers tegelijkertijd op dezelfde
plek? Hoe voorkomen we bijvoorbeeld enorme wachttijden bij de pont of écht onaangename situaties op de kades als
gevolg van tegengestelde stromen mensen? Wat is nodig om de situatie beheersbaar te houden en welke maatregelen
kunnen helpen om op de dagen zelf bij te sturen? In dit artikel staan we wat uitgebreider stil bij de voorbereiding op het
crowdmanagement rondom Sail. Allereerst maken we een klein uitstapje naar andere casuïstiek in Amsterdam waar
crowdmanagement een pregnante rol heeft gespeeld.
■■
Daniël van Motman
Verkeer en openbare ruimte, Gemeente Amsterdam
■■
Daniël Schipper
Evenementen, Gemeente Amsterdam
■■
Berend Temme
Openbare orde en veiligheid, Gemeente Amsterdam
Recente historie crowdmanagement in Amsterdam
Ondanks duidelijke verschillen in het profiel van het ene evenement
ten opzichte van een ander is de aandacht voor crowdmanagement
in de afgelopen jaren vaste prik bij grootschalige evenementen.
Voor het profiel zijn globaal drie factoren van belang:
a. het soort activiteit (vrij toegankelijk) en het type evenement
(huldiging, muziek e.d.);
b. de kwetsbaarheid van de omgeving (oude stad of meer erbuiten?);
c. de aard van de doelgroep.
Hieronder een opsomming van diverse evenementen in de recente
historie in relatie tot een korte typering van het vraagstuk
crowdmanagement.
WK voetbal 2010
De public viewings op het Museumplein tijdens het WK 2010 trokken
meer en meer mensen. Na winst van het Nederlands elftal in de halve
finale resteerden 10 dagen om een eventuele huldiging voor te
bereiden. Door de focus op die huldiging werden we verrast door de
extreme drukte tijdens de finale. Om voldoende spreiding te bewerkstelligen,
is voor de huldiging bewust gekozen voor de combinatie van
een boottocht in combinatie met een huldiging op het Museumplein.
Op de dag zelf bleef extreme drukte uit - we waren ook niet de
gedroomde wereldkampioen.
Ajax huldiging Museumplein 2011
Direct na afloop van de kampioenswedstrijd in de Amsterdam Arena
kwam met name vanuit het centrum van Amsterdam een enorme
stroom mensen het Museumplein op. Deze stagneerde aan de zij- en
voorkanten van het podium (met rug naar Rijksmuseum toe). De
euforie was enorm. Enkele drukgolven in het publiek liepen maar net
goed af. Belangrijke les: het Museumplein moet voortaan uitsluitend
van achteruit instromen om het evenwichtig te kunnen vullen.
Foto: Roel Vincken
Koninginnedag 2008-2012 en Koningsdag 2014
Tijdens Koninginnedagen in de jaren 2008-2011 nam de druk op het
centrum van Amsterdam steeds meer toe. Bovendien kwam de
doelgroep vooral ook van buiten Amsterdam en was deze eenzijdig
van samenstelling (jonge feestvierders). Gedwongen spreiding van
feesten voor deze doelgroep naar de feestlocaties (met kaartverkoop)
aan de randen van de stad (538 van Museumplein) is in 2012
meteen een succes en legt de basis voor de viering de jaren daarna.
Troonswisseling 2013
De samenloop tussen een reguliere Koninginnedag en het officiële
programma van de Troonswisseling was een uitdaging van formaat.
Juist deze samenloop bracht de oplossing: door spreiding van de
activiteiten naar tijd, plaats en doelgroep kon de grote toeloop naar
Amsterdam in goede banen worden geleid. Koningsvaart en Oranjebal
op Museumplein werden bewust zo geprogrammeerd dat het publiek
moest kiezen waar naar toe te gaan.
Gay Pride 2015
Bij de Gay Pride 2015 was er sprake van topdrukte op gay-scene
locaties in de stad. Regulering van de instroom op deze locaties was
al snel noodzakelijk (10 eruit – 10 erin). Het aantal bezoekers was
echter dermate groot dat ook in het effectgebied daaromheen de
drukte enorm was. Een deel van het openbare leven (bijvoorbeeld
OV) werd tijdelijk verstoord.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 31

Uitgangspunten crowdmanagement Sail
Een van de rode draden in deze praktijkvoorbeelden is het belang
van spreiding van de activiteiten naar plaats, tijd en doelgroep.
Bij Sail is dit een eerste en een van de belangrijke uitgangspunten
geweest in de voorbereiding. Hoewel het hart van het evenement
Sail met de tallships bleef waar het altijd was geweest, in de
Oranjehaven, is er door de organisatie van Sail mede vanuit het
oogpunt van crowdmanagement en spreiding van publiek gekozen
voor het Oceanenprincipe. Elke oceaan had zijn eigen thema,
programma en doelgroep. Zo was de witte oceaan er voor de jeugd
met een festivalprogrammering en stond de groene oceaan
bijvoorbeeld in het teken van duurzaamheid en de toekomst.
Een tweede belangrijk uitgangspunt voor
het evenement als geheel, maar daarmee
ook voor crowdmanagement, is “Sail with
a smile”. Een gastvrije ontvangst van de
bezoeker en een goed geïnformeerde
bezoeker dragen in belangrijke mate bij
aan dat de bezoeker zich gedraagt zoals
ook vanuit de organisatie wordt gewenst.
Een volgend uitgangspunt is het streven naar voldoende capaciteit en
optimale benutting van capaciteit en in het verlengde hiervan het
zoveel mogelijk tegengaan van massieve tegengestelde stromen
omdat deze de benutting aantasten en mogelijk zelfs tot stremming
en gevaarlijke situaties aanleiding kunnen geven.
De crowdmanagementopgave
in de voor bereidingsfase
van een evenement
draait in hoge mate om
deze capaciteit. Wat zijn de
verwachtingen ten aanzien
van de instroom bezoekers,
welke routekeuzen gaan ze
maken, hoelang verblijven
ze in het gebied etcetera?
Omdat de gegevens over
Sail 2010 op dit type vragen
weinig harde informatie
bevatte, is voor 2015 als doel gesteld deze op systematische manier
te gaan verzamelen. Dit resulteerde in de Pilot Crowdmanagement
dashboard Sail, een samenwerkingsverband tussen Sail, het
Amsterdam Institute for Metropolitan Solutions en de gemeente
Amsterdam. Het artikel “Zicht op de menigte” [zie hierna, red.]
biedt inzicht in het resultaat van deze pilot. Om in de voorbereiding
op Sail 2015 zo veel mogelijk grip te krijgen op het capaciteitsvraagstuk
is gebruik gemaakt van ervaringsgegevens bij andere evenementen,
ervaringsdeskundigen bij eerdere edities van Sail en van
modelsimulaties. Dit laatste is een beproefde methode in
Amsterdam – met name rondom stationseiland – en onder ander
ook gebruikt bij de Troonswisseling. De modelsimulaties resulteerden
in meer inzicht in potentiële knelpuntlocaties en de te nemen
maatregelen(overzicht locaties in kaartbeeld).
= Knelpunten
1 = Ruijterkade Buiksloterwegveer – bufferruimte
2 = Ruijterkade IJpleinveer – bufferruimte
3 = De Ruijterkade – kruisend fietsverkeer ri. IJpleinveer vs. oranje looproute
4 = Brug oostertoegang (fiets- en loopbrug) – fietsers vs voetgangers
5 = Zouthaven terras – doorgang i.c.m. terras
6 = Veemkade t.h.v. Panama – doorgang i.c.m. containers
7 = Lloydplein – doorgang i.c.m. podium
8 = Sumatrakade pont – bufferruimte & capaciteit
9 = Sumatrakade – tegengestelde voetgangersstromen
10 = Noordwal – breedte
11 = IJplein – bufferruimte
12 = Westerdoksdijk - pontaanlanding
= Aandachtspunten
1 = Jan Schaefebrug – toegang reguleren
2 = Toegang tallships – wachtrij reguleren
3 = School Kop van Java – autoverkeer t.b.v. ophalen kinderen
4 = Pont Azartplein - communicatie
5 = Oosterdraiibrug (Hannekenboos) – niet meenemen in communicatie
6 = J.J. van der Veldenbrug (NEMO) – niet meenemen in communicatie
32 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Instrumenten van crowdmanagement
In het kader van crowdmanagement kan een breed scala aan
instrumenten worden ingezet gericht op het vergroten van
capaciteit en het zo goed mogelijk benutten daarvan, en in het
uiterste geval het voorkomen van onbeheersbare situaties (overcrowding).
In navolgende tabel een overzicht aan instrumenten.
Crowdmanagement
• Vergroten evenemententerrein (aantal
m 2 kade bij Sail) plus uitbreiding
infracapaciteit voor loopstromen en
het fietsverkeer.
• Verspreiden evenemententerrein
(programmering in oceanen).
• Duidelijk vormgeven van looproutes.
• Vergroten capaciteit openbaar vervoer
als alternatief voor lopen.
• Communicatie aan bezoeker met
gericht handelingsperspectief.
• Inzet van Dynamische Route
Informatie Panelen (DRIP) – bij Sail
waren er 16 in gebruik en stonden
vooraf 13 DRIP-scenario’s klaar voor
gebruik.
• Inzet service- en toezichtmedewerkers
voor actieve verwijzing op straat (per
dag 400 vanuit de organisatie Sail)
• Dosering in- en uitstroom in geval van
dreigende “overcrowding”.
• Aanpassingen in programmering ter
bevordering gespreide in- of
uitstroom.
Crowdcontrol
• Oproepen niet meer naar
evenement te komen,
gebied is VOL.
• Afgrendelen (delen)
evenemententerrein.
• Ad hoc vergroten ruimte
voor publiek door in
publiek ruimte voorrang
te geven aan voetganger
(uit dienst nemen van
openbaar vervoer,
autoverkeer e.d.).
• Aanpassingen in
programmering.
Samenwerking in crowdmanagement
Crowdmanagement vergt samenwerking tussen diverse partijen
ieder vanuit een eigen verantwoordelijkheid en door inzet van eigen
middelen. Het geheel van crowdmanagement staat of valt met een
afgestemde inzet van die middelen. Dit besef is in de loop der jaren
gegroeid. Vijf jaar geleden leek het vooral een taak van de politie.
Zij was het beste in staat de crowdmanagement-situatie te monitoren
en stond (en staat) bovendien aan de lat als het écht mis dreigt
te gaan. Drie andere partijen zijn in de afgelopen jaren gegroeid in
hun rol bij crowdmanagement. Dat geldt ten eerste voor de
organisatoren. Zij hebben zich (ook) op het terrein van crowdmanagement
weten te professionaliseren en hebben de sleutel in
handen als het gaat om o.a. programmering, dosering van in- en
uitstroom, actieve verwijzing en informatievoorziening aan hun
bezoekers op het evenementterrein. Dit geldt ook voor de vervoerders.
Zij zijn steeds actiever betrokken geraakt in het crowdmanagement
door gericht aanvullend openbaar vervoer aan te bieden om
loopstromen te faciliteren of te ontlasten. Bij Sail was de totale
inzet van de ponten essentieel voor het functioneren van de
loopstromen in z’n geheel. Ten slotte heeft de gemeente haar rol
in de afgelopen jaren weten te versterken. Primair in haar rol als
wegbeheerder (zowel voor langzaam als snelverkeer-op het gebied
van mobiliteit), met een aanjagende rol vanuit de vergunningverlener
en vanuit de openbare orde en veiligheid (crowdcontrol).
GRIP-waardig
Crowdscenario in combinatie met ernstig incident
Overcrowding, (Inter)lokaal, Systeem onder druk,
Effecten op netwerkniveau
Lokaal druk, Nog beheersbaar
Beheersbaar, Gezellig druk, Lokale maatregelen
In de voorbereiding op Sail Amsterdam 2015 hebben bovengenoemde
vier partijen de onderlinge rolverdeling nog eens scherp gesteld
aan de hand van bovenstaande figuur. In fase groen en geel is het
uitgangspunt voor samenwerking dat crowdmanagementmaatregelen
in onderlinge afstemming worden genomen en
ieder vanuit de eigen taken en mogelijkheden opereert. In het
Operationeel Centrum Sail (OCS) was daarvoor ook een tafel
ingericht onder voorzitterschap van de gemeente (V&OR).
Daar werd gezamenlijk continue aan beeldvorming gedaan op basis
van rapportages vanuit mensen in het veld, door gebruik te maken
van zichtcamera’s speciaal voor dit doel opgehangen op specifieke
plekken en met gebruikmaking van input vanuit het dashboard
crowdmanagement. In fase Oranje zou nog steeds worden samengewerkt,
echter de operationele regie komt in deze fase in handen
van de politie. In geval van een fase Rood zouden de uitgangspunten
voor samenwerking gelden van de algemene crisisbeheersing,
waarbij crowdmanagement onder operationele verantwoording
blijft van de politie, maar ook op tactisch en strategisch de
geëigende teams actief zijn. Wij prijzen ons gelukkig dat tijdens
het overgrote deel van Sail de kleur Groen van toepassing is geweest
en een enkel moment Geel.
Lessen crowdmangement Sail Amsterdam 2015
De eerste en misschien wel belangrijkste les is dat het programma
Sail zoals in deze editie is beproefd en ook onder ideale weersomstandigheden
heeft kunnen plaatsvinden, de hoeveelheid
publiek aan lijkt te kunnen. Het Oceanenconcept heeft bijgedragen
aan de spreiding van bezoekers (fysiek maar ook in de tijd), al lijkt
deze bijdrage nog bescheiden en biedt dit mogelijkheden voor
optimalisatie. De stap die is gezet in het (real time) monitoren van
publieksstromen beschouwen wij als veelbelovend en heeft partijen
voorzichtig de eerste inzichten en mogelijkheden geboden voor de
inzet van maatregelen. Daar zit voor Sail maar ook voor andere
drukke dagen in de Amsterdam toekomstmuziek in. Ten slotte is de
les dat crowdmanagement samenwerking vereist. De basis daarvoor
wordt gelegd in de voorbereiding, de vruchten daarvan pluk je op de
dagen zelf. Een crowdmanagement-tafel als onderdeel van het
operationeel centrum waar de partijen gezamenlijk aan beeldvorming
doen en hun maatregelen op elkaar afstemmen, lijkt bij
evenementen met dit profiel een belangrijke voorwaarde voor
succesvolle samenwerking.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 33

Het managen van grote aantallen bezoekers
Zicht op de menigte
■■
Serge Hoogendoorn, Winnie Daamen en Mark Hunneman
Amsterdam Institute for Advanced Metropolitan Solutions
Het zal menigeen verbazen, maar eigenlijk weten we nog maar
weinig over een alledaags proces als lopen. En dan gaat het niet over
wetenschappelijke kennis alleen (hoe gedraagt een voetganger zich
in de massa en wat zijn dan vervolgens de kenmerken van zo’n
mensenstroom), maar ook over hele praktische zaken als hoeveel
mensen lopen er op een bepaald moment op – bijvoorbeeld - de
Veemkade in Amsterdam en waar gaan die mensen naar toe. Een
belangrijke oorzaak van deze kennislacune is gelegen in het feit dat
het waarnemen van voetgangers en loopstromen tot voor kort
technisch nauwelijks mogelijk was. Als gevolg daarvan gebeurt het
beheersen van loopstromen en menigten (crowdmanagement en
crowdcontrol), bijvoorbeeld bij grote evenementen als SAIL, toch
vooral op basis van visuele informatie en expert kennis. Ter
vergelijking: voor autoverkeer maken we al sinds de jaren tachtig
gebruik van metingen van de verkeersstroom om deze actief te
beïnvloeden (dynamisch verkeersmanagement).
Recente ontwikkelingen in de meettechniek brengen hier veranderingen
in. Via Wifi en Bluetooth kunnen smartphones worden
waargenomen; op video gebaseerde telcamera’s maken het
mogelijk te bepalen hoeveel mensen een gebied in- en uitlopen.
Maar ook social media activiteit geeft belangrijke informatie over
loopstromen. Grootschalige praktijktoepassingen van dergelijke
technieken zijn er echter nog niet, laat staan toepassingen waarin
die verschillende technieken worden gecombineerd.
Tijdens SAIL2015 heeft de Gemeente Amsterdam in samenwerking
met de SAIL-organisatie en het AMS Institute (Amsterdam Institute
for Advanced Metropolitan Solutions) een grootschalige pilot
uitgevoerd. Doel van de pilot was inzicht te krijgen in de haalbaarheid
van een monitoringsysteem – een crowdmonitoring dashboard
– ter ondersteuning van crowdmanagers bij de operatie en de
planning, door gebruik te maken van verschillende innovatieve
realtime dataverzamelingstechnieken. De keuze voor de verschillende
technieken is gebaseerd op de functionele eisen die aan het
dashboard worden gesteld: in welke informatiebehoefte moet het
dashboard voorzien, met welke resolutie in tijd en ruimte en met
welke nauwkeurigheid. Deze eisen zijn in de ontwerpfase vastgesteld
in nauw overleg met de gebruiker.
Voor crowdmanagement is met name inzicht in de drukte van belang.
Deze drukte wordt in het algemeen uitgedrukt in de dichtheid, die het
aantal voetgangers per vierkante meter weergeeft. Daarnaast is
intensiteit van belang: deze grootheid geeft weer hoeveel voetgangers
per minuut een gebied in- en uitlopen. De dichtheid is natuurlijk
Foto: Renzo Gerritsen
direct gekoppeld aan de intensiteit: hoe hoger de instroom in een
gebied (in vergelijking tot de uitstroom), hoe meer de dichtheid zal
oplopen. Daarnaast is informatie over de loopsnelheden en de
verblijftijden van belang: we willen namelijk weten of voetgangers
langer in een gebied blijven omdat ze niet door kunnen lopen door
de grote drukte of dat ze een schip staan te bekijken of een broodje
eten. Tot slot willen we niet alleen weten hoe snel voetgangers lopen
of hoe lang ze ergens stilstaan, we willen ook weten hoe mensen zich
over het terrein verspreiden (keuze van routes en activiteiten) en wat
de samenstelling van de bezoekersstroom is (bij voorbeeld veel
mensen met kinderwagens, veel grote groepen).
Op grond van deze informatiebehoefte is gekozen om verschillende
typen sensoren te combineren. Telcamera’s bepalen op grond van
videobeelden de ingaande en uitgaande hoeveelheid mensen
gedurende een tijdsperiode, bijvoorbeeld per minuut. Wifisensoren
nemen het unieke Mac adres van smartphones waar, die
vervolgens geanonimiseerd van sensor tot sensor kunnen worden
gevolgd. Aanvullend aan deze vaste sensoren zijn GPS-trackers
uitgedeeld. Deze geven zeer gedetailleerde informatie over de
routes en snelheden van een beperkt deel van de bezoekers. De
verschillende sensoren verschaffen data met verschillende semantische
kenmerken (zo geven tellingen lokale informatie over alle
voetgangers, Wifi-sensoren geven informatie over looptijden van
sensor naar sensor en GPS-trackers geven zeer gedetailleerde
informatie over loopsnelheden en routekeuze, maar slechts voor
een beperkt deel van de bezoekers) en nauwkeurigheid. Geen van de
sensoren geven individueel alle informatie die nodig is, maar door
de combinatie van gegevens (datafusie) kunnen we wel degelijk in
de eerder beschreven informatiebehoefte voorzien. Dit is echter
geen sinecure: het verstandig combineren van de beschikbare
gegevens vereist een gedegen verkeerskundige kennis van de
dynamica van loopstromen.
34 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Figuur 1: Visualisatie van de elementen van het dashboard, met drie verschillende functies: de data
verzameling, de verkeerskundige functies en de visualisatie.
Bovenstaande figuur geeft inzicht in de verschillende functies
waarin het dashboard voorziet. Naast dataprocessing, archivering
en visualisatie, zijn modules ontwikkeld die de routekeuze van de
bezoekers vaststellen (de routekeuzeschatter), de huidige situatie
(de toestandschatter, die de dichtheid, de looptijden en de
verblijftijden bepaalt) schatten en de potentiële knelpunten (de
kiemenspeurder) bepalen of zelfs voorspellen. De figuur laat ook
zien dat naast genoemde databronnen gebruik is gemaakt van
Social media analyse. Door relevante Tweets- en Instagramactiviteiten
te analyseren, verkrijgen we onder andere informatie
over de herkomst van de twitteraars en de locaties waar vandaan
het meeste wordt getweet. Dit levert nuttige aanvullende
informatie.
Gedurende SAIL is het dashboard getest. Door
gebruik te maken van schouwcamera’s (videocamera’s
die tijdens SAIL kunnen worden bediend
[draaien en zoomen] en waarvan de beelden direct
zichtbaar zijn) en beelden uit een luchtballon is
getoetst in hoeverre de informatie uit het
dashboard plausibel is. De resultaten zijn
veelbelovend en onderschrijven de haalbaarheid
van een dergelijk monitoringsysteem. Bovendien
levert de pilot een schat aan informatie op. Aan de
ene kant is zeer veel data verzameld die het
mogelijk maakt om het huidige systeem te
verbeteren en is er gedurende de pilot ervaring
opgedaan met de toepassing van een dergelijk
systeem, ook in relatie tot de wensen van de
gebruikers. Aan de andere kant zijn er veel nieuwe
inzichten verkregen in de gedragingen van de
bezoekers tijdens SAIL, wat zeer nuttige informatie zal zijn voor de
analyse van het evenement achteraf en het plannen en organiseren
van de volgende SAIL.
De ontwikkelingen gaan natuurlijk verder. Dit betekent onder
andere dat het huidige systeem zal worden verbeterd en gevalideerd.
Waar nodig en mogelijk zal worden gekeken in hoeverre
andere dataverzamelingstechnieken gebruikt kunnen worden om
de kwaliteit van de informatie te verbeteren. Dit moet uiteindelijk
leiden tot een dashboard dat niet alleen toepasbaar is voor
evenementen, maar ook in normale situaties de drukte in de stad in
de gaten kan houden. Maar niet alleen zicht op de huidige situatie is
relevant, ook het kunnen voorspellen van hoe deze situatie zich
ontwikkelt is een belangrijke functie. Dit biedt crowdmanagers de
mogelijkheid om te anticiperen op toekomstige probleemsituaties,
maar ook om het effect van de inzet van
maatregelen te kunnen voorspellen.
Op deze manier draagt het dashboard
bij aan het optimaal benutten van de
ruimte in de stad en aan de veiligheid en
het comfort van de bewoners en de
bezoekers.
Figuur 2: Voorbeeld van de uitvoer van het dashboard. de bollen geven de locaties van de sensoren aan: in
blauw de Wifi-sensoren, in groen de gecombineerde telcamera’s en Wifi-sensoren. Het doel is juist
ook op de tussenliggende zones (lijnen) informatie te krijgen over de voetgangers. Met kleur wordt hier
de drukte (dichtheid) aangegeven: blauw als er weinig mensen zijn, oranje/rood als het drukker wordt.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 35

Lessen uit crises en minicrises 2014:
zo slecht doen we het nog niet…
Begin deze maand verscheen “Lessen uit crises en minicrises 2014”, de derde publicatie in de reeks van het Lectoraat
Crisisbeheersing van het Instituut Fysieke Veiligheid over bijzondere gebeurtenissen uit het voorbije jaar. Op 9 november
nam burgemeester Van Aartsen van Den Haag het eerste exemplaar in ontvangst. In de publicatie worden in totaal
zeventien bijzondere gebeurtenissen beschreven en beschouwd. Toch was 2014 vooral het jaar van MH17. In het jaarboek
is dan ook een uitgebreid hoofdstuk aan deze ramp, of beter gezegd crisis, gewijd.
■■
Menno van Duin
Lector Crisisbeheersing (Instituut Fysieke Veiligheid) en bijzonder lector
Regie van Veiligheid (Hogeschool Utrecht i.s.m. de Veiligheidsregio
Utrecht)
■■
Vina Wijkhuijs
Senior onderzoeker Lectoraat Crisisbeheersing, Instituut Fysieke
Veiligheid
2014: het jaar van MH17
De MH17-crisis was van een schaal die gelukkig voor ons land
zeldzaam is. De media-aandacht die naar de gebeurtenis uitging was
ongekend groot. Het feit dat het vliegtuig was neergeschoten,
hetgeen de ramp tot een crisis maakte, heeft daarbij ongetwijfeld
een belangrijke rol gespeeld. De berichtgeving beïnvloedde
duidelijk de algemene beeldvorming. Aanvankelijk was er veel
kritiek op de pro-Russische separatisten (die geen respect toonden
voor de slachtoffers) en louter lof voor Rutte en Timmermans, maar
gaandeweg veranderde de toon. Met “the benefit of hindsight”
werden de oordelen over het optreden van de Nederlandse regering
allengs bijgesteld; achteraf weet men het altijd beter.
Er past ons inziens echter gematigdheid in het oordeel over het
optreden van de Nederlandse regering. Tijdens de MH17-crisis
diende op zoveel borden tegelijkertijd geschaakt te worden dat het
buitengewoon lastig was dat allemaal goed te doen. Ongetwijfeld
was de nationale beleving aanvankelijk zo sterk, dat de indruk van
het nationaal crisismanagement misschien wat al te rooskleurig
was. De kritiek op wat toen is blijven liggen, is inmiddels veel
belangrijker geworden. Toch zal het crisismanagement van destijds
vooral beoordeeld moeten worden op basis van de kennis die men
toen, in de zomer van 2014, had. Rutte wist de zaken communicatief
goed over te brengen; Timmermans stal de show bij de
VN-Veiligheidsraad en kreeg veel voor elkaar. De Kamer werd snel en
ook uitgebreid geïnformeerd, de “temperatuur” onder de bevolking
werd in die dagen zorgvuldig gepeild. De dag van nationale rouw en
de plechtige stoet van lijkwagens hadden een duidelijke functie in
de maatschappelijke beleving. De nabestaanden stonden bepaald
niet in de kou (en dat is in het verleden nog wel eens anders
geweest).
Mogelijk zijn de kritieken die volgden op de aanvankelijke lofzang
een gevolg geweest van de wel erg hoge verwachtingen die werden
gewekt. Degenen die schuld hebben aan het neerstorten van de
MH17 zullen waarschijnlijk nooit worden berecht. Na crises komen
“onderste stenen” helaas lang niet altijd boven, zo leert de geschiedenis
van rampen en crises. Voor de autoriteiten is daarom
misschien wel de belangrijke les geen wonderen te verwachten.
Blijf, ook kort na een dramatische gebeurtenis, met beide benen
op de grond.
36 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Ook burgemeesters op de proef gesteld
In 2014 waren er natuurlijk ook andere gebeurtenissen die de
gemoederen bezighielden. Net als in de vorige edities staat ook in
dit jaarboek bij elke casus een dilemma centraal. Enkele voorbeelden.
Moet wel of niet tot ontruimen van het Pinkpop-festivalterrein
worden overgegaan als het noodweer zich aandient? Wanneer het
publiek over de waarschijnlijke uitkomst van het strafrechtelijk
onderzoek te informeren? Hoe nazorg te bieden als blijkt dat je als
gemeente voor een (dodelijk) ongeval aansprakelijk bent? Moet een
demonstratieverbod worden afgekondigd of is dat middel te zwaar?
Zo was er rumoer in Deurne en in Den Haag en tijdens de
Sinterklaasintocht in Gouda mondde de al langer lopende Zwarte
Pietdiscussie uit in onaangekondigd protest. Ook de huisvesting
van Benno L. (en andere ex-gedetineerden) ging met demonstraties
gepaard. Vaak kreeg tijdens of na afloop van deze gebeurtenissen de
burgemeester kritiek te verduren, terwijl de burgemeester formeel
over de kwestie weinig te zeggen had. Uit de publicatie blijkt dat
relatief kleine groepen de crisisbeheersing in gemeenten op de
proef kunnen stellen. Burgemeesters zijn steeds vaker de “last
resort” op terreinen waar de rijksoverheid ook de antwoorden niet
heeft. Een burgemeester moet aan steeds meer verwachtingen
voldoen, ook ten aanzien van kwesties waarvoor een burgemeester
geen verantwoordelijkheid draagt. Het gevolg is dat hij steeds vaker
kritiek te verduren krijgt. Een grotere zichtbaarheid betekent ook
kwetsbaarheid. Wij noemen dit de “burgemeestersparadox”.
Zowel sociale media als de reguliere media
hebben hierin een cruciale rol. Via sociale media
is vrij eenvoudig steun te mobiliseren of op te
roepen tot protest, terwijl de reguliere media
steeds vaker ruim aandacht besteden aan op zich
beperkte “tegengeluiden”: protesten en demonstraties
van een in omvang beperkte groep.
Daarmee spelen zij ook Wilders en zijn PVV in de
kaart die juist probeert de spreekbuis van allerlei
protestuitingen te zijn. Zowel over Zwarte Piet als
over de situaties in Deurne en Den Haag wist de
PVV in feite de inhoudelijke discussie te kapen.
Ook bij de huidige vluchtelingencrisis en de
onrust in gemeenten als Steenbergen en
Purmerend is dit patroon zichtbaar.
van de burgemeester van Haaksbergen na het ongeval met de
monstertruck vormde in bestuurlijk optreden een dissonant.
De publicatie bevat zo ook de nodige voorbeelden van adequaat
optredende operationele diensten. Bij de scheepsbrand in
Scheveningen leverde de brandweer een bijzondere prestatie en bij
de kettingbotsing op de A58 moesten de hulpdiensten improviseren
om de hulpverlening over een ongevalslocatie van acht kilometer
snelweg zo goed mogelijk te organiseren. De werkelijkheid was echt
anders dan het oefenscenario “ongeval in dichte mist”. In een aantal
gevallen was het voorspoedige verloop overigens niet alleen de
verdienste van autoriteiten en hulpdiensten, maar ook van (zelf )
redzame burgers en andere betrokken organisaties. Voorbeelden die
aan bod komen, zijn onder andere de wijze waarop Liander optrad
tijdens de gasstoringen in Apeldoorn en de hulp die omstanders
boden nadat op een sportveld in Twijzel kinderen onder een
ingestorte dug-out bedolven waren geraakt.
Literatuur
Lessen uit crises en minicrises 2014 kwam tot stand onder
redactie van Menno van Duin en Vina Wijkhuijs en is
uitgebracht bij Boom uitgevers Den Haag (te bestellen
via www.boombestuurskunde.nl/bestuurskunde).
Eerder verschenen Lessen uit crises en minicrises 2012 en
Lessen uit crises en minicrises 2013.
De balans
Wellicht de belangrijkste conclusie uit de
publicatie is dat we het in Nederland helemaal
nog niet zo slecht doen. Hoewel na sommige
gebeurtenissen er in de media kritiek volgde,
blijkt uit het merendeel van de onderzochte casus
een adequaat optreden van autoriteiten. De
samenwerking tussen de algemene en functionele
keten verliep goed. Zij hadden oog voor elkaars
belangen en hielden focus op de afhandeling van
het incident. Daarmee contrasteert ons oordeel
enigszins met het beeld dat bij het grote publiek
na afloop van de betreffende gebeurtenissen bleef
hangen. Alleen het wat te krampachtig optreden
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 37

Grenzen slechten met de NAC
■■
Esther Rosendahl-Slooff
Nationale Academie voor Crisisbeheersing, NCTV,
Ministerie van Veiligheid en Justitie
Foto's: Arenda Oomen Fotografie
Op 23 september 2015 vond de 4 e jaardag van de Nationale Academie
voor Crisisbeheersing (NAC) plaats in Den Haag. De NAC brengt op
deze dag crisisprofessionals bij elkaar. Dit jaar stond de bijeenkomst
in het teken van het slechten van grenzen; denk daarbij aan
geografische grenzen en aan grenzen tussen werkwijzen, publieke
en private partijen of culturen. Tijdens de jaardag was er ook veel
ruimte voor de goede mix van zo’n 125 deelnemers om de grenzen
van hun netwerken op te rekken.
Dagvoorzitter Maarten Mens bracht de deelnemers in de stemming
door stil te staan bij het woord “slechten”: we gaan grenzen
afbreken en verleggen. De aangekondigde minister van Veiligheid
en Justitie (VenJ) was verhinderd vanwege de politieke actualiteit.
De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid
(NCTV) Dick Schoof nam het stokje soepel over en sprak de
aanwezigen toe namens de minister. “Elke crisis overschrijdt één of
meer grenzen, niet in de laatste plaats die van onze verbeelding.”
Het is goed om dan een NAC te hebben die door middel van
opleiden, trainen en oefenen (OTO) crisisprofessionals voorbereidt
op zulke crisisomstandigheden. Hij gaf ook aan dat uit elke
crisisevaluatie blijkt dat situaties onvoorspelbaar zijn. Het is tegen
die achtergrond van belang dat de theorie in praktijk wordt
gebracht en vooral dat de praktijkervaringen worden terugvertaald
naar de theorie.
Samenwerking komt niet tot stand door protocollen. Om te komen
tot samenwerken en het slechten van grenzen is het werk en de
bijdrage van elke crisisprofessional onmisbaar.
Dat meer nodig is dan protocollen werd bevestigd door de ervaringen
van Michel Carlier, Adjunct-Kabinetschef van Gouverneur
Herman Reynders en verantwoordelijk voor de Dienst
Hulpverlening en Noodplanning Provincie Limburg in België. Hij is
ook actief binnen EMRIC, een grensoverschrijdend samenwerkingsverband
met Nederlandse, Duitse en Belgische projectpartners in de
Euregio Maas-Rijn. Dit is een gebied met op z’n zachtst gezegd een
flinke uitdaging als het gaat om – potentiële – grenzen: 3 landen,
5 regio’s, 14 bestuurslagen, 3 talen en 7 meldkamers. Door het besef
dat in zo’n klein en dichtbevolkt gebied samenwerken onontkoombaar
is, waarbij de bijna ingekapselde Nederlandse regio Zuid-
Limburg een katalysator was, zijn er resultaten behaald. 50.000
hulpverleners realiseren 600 grensoverschrijdende inzetten per jaar.
Andere deelresultaten zijn onder meer bestuurlijke samenwerkingsovereenkomsten,
afspraken tussen meldkamers, een app voor het
uitwisselen van informatie en een gezamenlijke OTO-inspanning.
“De samenwerking heeft zich vanaf 1974 ontwikkeld van vrijblijvend
naar elkaar leren kennen, het verkrijgen van een projectsubsidie van
de EU tot aan structurele samenwerking sinds 2014.” Dat is niet
vanzelf gegaan. Hobbels in de vorm van verschillen in taal en
cultuur, wetgeving en belangen zijn genomen en duiken nog steeds
op. Carlier schetst enkele uitdagingen waar EMRIC voor staat:
het wettelijk borgen van afspraken, het maken van een crisiscommunicatieplan
voor de Euregio en het opstellen van een set van
FAQ in 3 talen voor hulpverleners die ter plaatse gaan. Dat de wil om
samen te werken tot daadkracht en resultaat leidt werd door Carlier
mooi samengevat: “Ondanks de veelheid aan grenzen is het in de
praktijk een grenzeloze regio.”
Daarna was het tijd om de tongen los te maken in het NAC café.
Struinend langs tafels hebben de deelnemers hun kennis en
kennissen uitgebreid aan de hand van verschillende thema’s en
activiteiten. Een impressie van dit onderdeel, dat rumoerig was
zoals dat hoort in een café:
• Koos Kranenburg (NCTV) streeft naar OTOPIA. Door een toenemende
complexiteit van crises en door cascade-effecten wordt
38 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

OTO nog meer het fundament van een succesvolle crisisbeheersing
en is een geïntegreerde aanpak van OTO onvermijdelijk.
Op OTOPIA-netwerkdagen komen OTO-medewerkers van
crisispartners op het regionale, operationele niveau samen
om onder andere een gedeelde visie op OTO te formuleren.
• Piet Voesten (Ziggo) sprak over de manier waarop Ziggo
cybercrime aanpakt: voorbereiden, detecteren, insluiten,
stoppen, herstellen en evalueren. Hij liet deelnemers een
self assessment maken van hun continuity management:
“Schroom niet bij het invullen, bij veel organisaties bestaan
ontwikkel punten op dit vlak”.
• Auke Doornbosch (Gas Transport Services) en Joost Koomen
(Ministerie van Economische zaken) stelden NAC-cafégasten
voor het dilemma wat te doen als er geen gas meer is voor
iedereen: wie sluit je – tijdelijk – af en hoe? Let op: een kaasschaafaanpak
is niet mogelijk: de kraan is open of dicht.
• Jaap Verweij (Rijkswaterstaat), Nils Ligthart (NCTV) en Marc
Bökkerink (NCTV) zetten het vocht aan de lippen op een andere
manier dan gebruikelijk in een café: er komt een overstroming
aan. Maak onder tijdsdruk afspraken tussen 3 veiligheidsregio’s
over welke inwoners je op welke manier gaat evacueren. Wat
doet het met jouw besluitvaardigheid als het besef doordringt
dat slachtoffers onvermijdelijk zijn?
• Hans Klinkenberg (Space Security Center) ervaart als vertegenwoordiger
van dit net door de Koninklijke Luchtmacht
op gerichte Center nog geen grenzen. Het center houdt zich als
enige bezig met vragen als: wat te doen als een terugvallende
satelliet op aarde terecht gaat komen? Het Center wil samenwerken
met onder andere de NCTV om vooraf af te stemmen
over de landelijke inspanningen als het nodig mocht zijn:
wie doet wat? [Zie ook pagina 20 in dit magazine, red.]
• Edith Kuijper (DCC Ministerie van Infrastructuur en Milieu) en
John Sevenstern (Inspectie Veiligheid en Justitie) laten de
deelnemers kennismaken met
risico’s die ons Koninkrijk op
het vasteland niet of nauwelijks
tegenkomt: vulkaanuitbarstingen
en orkanen op de eilanden
Bonaire, Sint Eustatius en Saba.
Deze eilanden zijn sinds 2010
bijzondere gemeenten van
Nederland. Een groot aanbod
aan crisistrainingen voor de
kleine populatie op de eilanden
heeft geleid tot dosering met
behulp van een kalender. De
cultuurverschillen tussen de
eilanden onderling en met
Nederland zijn voelbaar. Eén
van de opties die de eilanden is
geschetst, is het experimenteren
met het invullen van crisisbeheersing
met buureilanden,
ook als dat buitenlandse
eilanden zijn.
• Verder hebben de verzorgers van de NAC-modules – Berenschot,
Capgemini en Crisisplan – en medewerkers van de NAC allerlei
vragen beantwoord over het leerprogramma van de NAC. Ook
konden cafégangers kennismaken met de Interdepartementale
Basisopleiding Crisisbeheersing (IBC), de IBC op maat, de
roltrainingen en het nieuwe thematisch leerprogramma
overstromingen dat eind 2015 van start zal gaan.
Zie: https://www.nctv.nl/onderwerpen/crisisbeheersing/nac/
Modules/.
Vervolgens stelde de dagvoorzitter Miriam Hoekstra (Directeur
Airport Operations Schiphol), Ben Voorhorst (Operationeel
Directeur TenneT) en Dick Schoof (Nationaal Coördinator
Terrorismebestrijding en Veiligheid) voor als leden van het panel.
De vraag was hoe hun organisaties elkaar gevonden zouden hebben
op strategisch niveau met als casus: een grootschaliger stroomuitval
dan eind maart van dit jaar in Noord-Holland plaatsvond. Het
begint bij elkaar kennen, ook op strategisch niveau. Dick Schoof
vertelde over de strategische overleggen met publiekprivaat
duovoorzitterschap. Miriam Hoekstra en Ben Voorhorst kenden
elkaar nog niet voordat de stroomstoring plaatsvond. Dit heeft het
besef vergroot dat het van belang is te kijken naar wederzijdse
afhankelijkheden. Dus doorstappen van de vraag “wie heb ik nodig”
naar “wie kan mij nodig hebben”. Dat vergt een houding van
behulpzaamheid.
Joris Knops, waarnemend hoofd NAC, sloot af en haakte in op het
belang om praktijkervaringen breder te benutten. De NAC gaat meer
werk maken van beknopte, concrete evaluaties om te komen tot
lerende organisaties. In die zin is er grenzeloze groei mogelijk op
het terrein van crisisbeheersing. Vanuit dat perspectief keek hij
gelijk door naar 2016: dan zal de 5e NAC jaardag plaatsvinden op
28 september 2016. Tot dan!
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 39

Crisispreparatie voor de “crisisarme” organisatie
Crisisarm, welke organisatie wil dat nou niet zijn? Toch is het minder zegenrijk om een crisisarme organisatie te zijn – of te
lijken – dan men in eerste instantie zou denken. Het ontbreken van een crisisstructuur en -preparatie kan men duur komen
te staan als zich toch een crisissituatie manifesteert. In dit artikel wordt ingegaan op de vraag hoe een “crisisarme”
organisatie zich op een crisis kan voorbereiden.
■■
Johri Maat
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Ooit was het ministerie van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties (BZK) – zoals in veel landen – hét ministerie van
de crisisbeheersing. Na de overgang van het DG Veiligheid en het
Nationaal Crisiscentrum (NCC) in 2010 naar het ministerie van
Veiligheid en Justitie was echter veel expertise op het terrein van
crisisbeheersing binnen BZK verdwenen.
Op het eerste gezicht leek dat geen probleem te zijn. BZK was immers
een “crisisarme” organisatie geworden, bovendien bleef het NCC
fysiek dichtbij. Ten tijde van de aanpak van de gevolgen van de hack
van DigiNotar in de zomer van 2011 bleek dat er goed kon worden
samengewerkt. Wel was deze “DigiNotar-crisis” een van de aanleidingen
om een nieuw departementaal handboek crisisbeheersing te
schrijven en voor elk DG een crisisbeleidsadviseur aan te wijzen. Maar
verder bleef BZK het “crisisarme” departement. Alleen “crisisrijke”
departementen zoals Volksgezondheid of Infrastructuur en Milieu
konden het zich permitteren om een eigen staande departementale
crisisorganisatie te hebben en daarvoor mensen vrij te stellen.
MH17
Tot de vliegramp met de MH17 op 17 juli 2014. Tientallen medewerkers
bij de AIVD, het toenmalige Agentschap BPR (tegenwoordig
Rijksdienst voor de Identiteitsgegevens) en het bestuursdepartement
waren in meer of mindere mate betrokken bij zaken zoals het
inlichtingenproces, de verificatie van de identiteit van de slachtoffers
en formaliteiten rond de Wet op de lijkbezorging. Dit alles
binnen het interdepartementale, nationale en internationale
krachtenveld. De inzet van de medewerkers was onvoorwaardelijk,
maar het besef kwam wel dat er meer kennis nodig was van het
nationale stelsel crisisbeheersing en dat er behoefte was aan een
structuur in de vorm van een departementale crisisbeheersingsorganisatie
(CBO), ook met het oog op andere potentiële crises
waarbij BZK betrokken zou kunnen raken.
Dit was het startpunt van een programma om de basis van de
crisisbeheersing binnen BZK op orde te krijgen. Eind 2014 werden de
eerste stappen al gezet. Randvoorwaarde bleef dat voor alle functionarissen
crisisbeheersing een neventaak zou zijn, er was geen ruimte – en
ook geen noodzaak – om een permanent en separaat Departementaal
Coördinatiecentrum Crisisbeheersing (DCC) BZK in te richten.
Daarom is gekozen het DCC te integreren met vooral de directie
Bestuursondersteuning – de staf rond de politieke en ambtelijke
leiding – en de directie Communicatie (vanaf 2016 samengevoegd
als Directie Concernondersteuning). Veel crisisrollen – zoals
beschreven door de Nederlandse Academie voor Crisisbeheersing
(NAC) – pasten namelijk goed bij deze directies en omdat er nog
bijna geen structuur was konden de lessen van de NAC goed
nagevolgd worden. Verder kregen de taakorganisaties de ruimte om
de crisisbeheersing op eigen wijze in te richten en aan te sluiten op
het DCC.
Ambities
Bij het opbouwen van een nieuwe structuur bestaat het gevaar dat
men te veel in één keer wil bereiken. Daarom werden de ambities in
overeenstemming gebracht met de beschikbare middelen en
bestuurlijke ruimte aan de hand van “plateaus”. Voor plateau 1,
“de basis op orde” waren dit:
1. er zijn voldoende functionarissen in hun crisisrollen en deze zijn
opgeleid;
2. er is een bereikbaarheidsregeling;
3. de mandaten zijn goed geregeld;
4. de CBO wordt voldoende facilitair ondersteund;
5. er is in 2015 BZK-breed deelgenomen aan het interdepartementale
leerprogramma “Cyber” van de NAC (inclusief de oefeningen).
Sommige ambities waren makkelijker te vervullen dan andere. De
bestaande mandaten bleken te volstaan voor crisissituaties en voor
de bereikbaarheid kan gebruik worden gemaakt van de meldkamer
van de Rijksbeveiligingsorganisatie die 24/7 bemenst is, waarbij een
aanvullende instructie volstond.
Ook de facilitaire ondersteuning kon voor een groot deel worden
gerealiseerd binnen de bestaande structuren, hoewel er ook
specifieke zaken geregeld moesten worden zoals extra communicatievoorzieningen
en “sprinttassen” met essentiële informatie voor
het geval men moet uitwijken naar een andere locatie.
Een belangrijke aanwinst was de aanschaf van een “crisisapp”
waarmee crisisfunctionarissen van BZK “offline” en “online” kunnen
beschikken over contactinformatie, procedures, wet- en regelgeving
en andere informatie, die centraal beheerd kan worden. Deze app
werd “van de plank” gekocht zodat men wist wat men zou krijgen
en niet te maken zou krijgen met (stijgende) ontwikkelkosten en
uitstel van oplevertermijnen.
40 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

IBC op maat
Belangrijkste uitdaging was het vinden van de juiste mensen. Niet
elke goede ambtenaar is automatisch een goede crisisfunctionaris.
Men moet allereerst het eigen vak verstaan en een netwerk hebben,
maar bovenal moet men het “leuk” vinden om bij de crisisrespons
betrokken te raken en geen “negen-tot-vijf”-mentaliteit hebben.
Vervolgens was het zaak de medewerkers op te leiden volgens het
OTO-principe (Opleiden, Trainen, Oefenen) van de NAC. Omdat er in
korte tijd ruim veertig crisisfunctionarissen voor BZK waren
geselecteerd was het een uitdaging om deze ook op korte termijn
door de NAC opgeleid te krijgen. Hoewel een groot aantal medewerkers
het reguliere aanbod van de NAC volgde, bleken de wachtlijsten
door de plotselinge toestroom lang. Daarom is samen met de NAC
en Crisisplan BV een verkorte versie van de Interdepartementale
Basisopleiding Crisisbeheersing (IBC) gemaakt, de “IBC op maat”.
In deze introductiesessie van een dagdeel worden de belangrijkste
zaken uit de crisisbeheersing behandeld, zoals het nationale stelsel
crisisbeheersing, de rol van het DCC BZK, crisiscommunicatie,
crisisbesluitvorming en politiek-bestuurlijke crisissensitiviteit.
Samen met de crisisapp zouden crisisfunctionarissen voldoende
informatie moeten hebben om effectief aan de slag te gaan bij een
acute crisis en op een later moment de – overigens verplichte – reguliere
cursussen makkelijker kunnen volgen. De “IBC op maat” is ook
ontwikkeld om bij een acute crisis topfunctionarissen en desnoods
hele afdelingen in “shifts” op te kunnen lijnen. Tot slot wordt de
“IBC op maat” ingezet als wervings- en selectiemiddel om geïnteresseerden
in crisisbeheersing hiermee in aanraking te laten komen.
Basis op orde
Met ook de BZK-brede deelname aan de verschillende onderdelen
van het interdepartementale leerprogramma “Cyber” en deelname
aan diverse werkelijke Adviesteams en Interdepartementale
Commissies Crisisbeheersing kan geconcludeerd worden dat BZK de
basis weer op orde heeft.
Tips voor “crisisarme” organisaties
BZK is natuurlijk niet uniek als “crisisarme” organisatie.
Diverse publieke en private partijen hebben al geïnformeerd
naar de gekozen aanpak bij BZK. Hierbij drie tips voor het
opzetten van een crisisbeheersingsorganisatie.
1. Stel een beperkt aantal haalbare doelen op en stem deze
af op de beschikbare menskracht en middelen. Zorg
hierbij voor een aantal “quick wins” waarmee intern
voortgang kan worden getoond.
2. Neem good practices over van andere organisaties en
deel ook de eigen good practices. Crisismanagement is
netwerkmanagement en het delen van informatie is
hierbij essentieel.
3. Zorg ervoor dat de rol van de crisisfunctionaris aansluit op
de reguliere taken en toegang heeft tot het lijnmanagement.
Selecteer op de motivatie om het OTO-traject te
volgen en om bij crises beschikbaar te zijn. De meeste
crises beperken zich nu eenmaal niet van
“negen-tot-vijf”.
Is BZK nu klaar? Ja en nee. Het departement is er klaar voor,
tientallen medewerkers zijn inmiddels opgeleid en ondersteunende
voorzieningen gerealiseerd. Maar BZK is er nog niet klaar mee.
Belangrijk is dat de gerealiseerde ambities geconsolideerd worden.
Ook dienen de nieuwe ambities voor plateau 2 nader te worden
uitgewerkt zoals het versterken van de interne keten (taakorganisaties)
en externe keten (andere bestuurslagen en departementen) en
het opstellen van een nieuw risicoprofiel waarin ook de recente
organisatieveranderingen binnen BZK zijn meegenomen.
Jonge BZK-medewerkers volgen een IBC “op maat” crisistraining, bij gelegenheid in een voormalige atoombunker in Arnhem
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 41

CBS brandweerstatistiek nieuwe stijl een feit
Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) heeft eind september
2015 de nieuwe brandweerstatistiek gepubliceerd.
Deze is niet langer gebaseerd op de vragenlijsten, maar
op de registratie van de incidenten op de 112-meldkamers.
De nieuwe brandweerstatistiek is het resultaat van het
onlangs afgeronde project Verbeteren brandweerstatistiek
dat tot doel had administratieve lastenvermindering voor
het brandweerpersoneel en betrouwbaardere cijfers in
deze CBS-publicatie.
■■
Mark Vlemmings en Marjolein Trijssenaar
CBS
■■
Heleen de Goeijen
NCTV, Ministerie van Veiligheid en Justitie
Elk kwartaal publiceren
Op 29 september verschenen cijfers over het aantal incidenten die
op de meldkamer worden verwerkt en cijfers over het aantal
alarmeringen voor de brandweer. De dag erna verschenen de
reactietijden van de brandweer. Voortaan wordt de brandweerstatistiek
gemaakt met behulp van het register van de meldkamer en CBS
publiceert elk kwartaal. Dat scheelt de brandweerkorpsen veel werk
omdat hiermee het invullen van de vragenlijsten vervalt. Zo missen
er bijna geen meldingen meer. Ook komen de gegevens een week
na afloop van een kwartaal binnen bij het CBS. Zo kan er vaker en
sneller gerapporteerd worden; van een jaarstatistiek naar een
kwartaalstatistiek. Naast het publiceren op veiligheidsregioniveau
zijn hiermee belangrijke wensen van het ministerie van Veiligheid
en Justitie, Brandweer Nederland en de Vakvereniging Brandweer
Vrijwilligers (VBV) gerealiseerd.
Resultaat project Verbeteren brandweerstatistiek
Al vanaf 1993 verzamelde en publiceerde CBS gegevens over de
Nederlandse brandweer in de jaarlijkse publicatie brandweerstatistiek
waarin informatie werd gegeven over de repressieve
werkzaamheden bij branden en hulpverleningen. Deze publicatie
kwam tot stand door een ingevulde vragenlijst van ieder incident.
Begin 2011 hebben het ministerie van Veiligheid en Justitie, CBS,
Brandweer Nederland en de VBV geconstateerd dat dit proces van
gegevens levering aan CBS en de opzet van de uit 1993 daterende
CBS-vragenlijsten aan herziening toe waren. Daarop zijn deze
organisaties samen gaan werken in het project Verbeteren
Brandweerstatistiek.
Onderzoek naar de informatiebehoefte van de afnemers van de
CBS-brandweerstatistiek, toonde aan dat het beter was om zoveel
mogelijk aan te sluiten bij bestaande registratiesystemen. Naast een
grotere behoefte aan eenduidige en actuelere gegevens diende de
statistiek in kwantitatieve en kwalitatieve zin te worden verbeterd.
Door non-respons moest CBS te veel incidenten zelf bijschatten en
veel vragen in de vragenlijst werden niet ingevuld.
Gestroomlijnder proces
Het gebruik van registerdata biedt veel voordelen. Nu krijgt CBS de
meldkamerdata van alle 25 veiligheidsregio’s in Nederland via het
Meldkamer Diensten Centrum in Driebergen automatisch binnen en
worden de gegevens vervolgens in het team Rechtsbescherming en
Veiligheid automatisch verwerkt. Uiteraard ging dit niet zomaar.
Daartoe is met meldkamerdomeinen en informatiemanagers van alle
25 veiligheidsregio’s contact gezocht, hun registers geanalyseerd om
de definities goed te krijgen en de data gefilterd. Vervolgens is dit in
het verwerkingsproces ingebouwd zodat alle veiligheidsregio’s
vergelijkbaar werden. Een fikse klus, die ruim een jaar in beslag nam.
Datamining
De nieuwe statistiek levert veel meer gegevens dan de oude, maar
ook relevantere gegevens over de brandweer en het meldings proces.
Er zijn nu bijvoorbeeld cijfers beschikbaar over het aantal meldingen
dat al in de meldkamer wordt afgehandeld. De belangrijke rol
die de meldkamers speelden bij incidenten was nog niet algemeen
bekend. De statistiek toont ook hoe vaak de brandweer na een
oproep écht ter plaatse komt. Die mate van detail gaat CBS in de
toekomst nog uitbreiden. Ook heeft CBS plannen om de data verder
te gaan uitdiepen zoals bijvoorbeeld uitrukken bij een automatisch
brandalarm of gebouwbranden. Brandweer Nederland en CBS
hebben afgesproken dit pad samen te gaan verkennen.
Actuele cijfers uit de Brandweerstatistiek 2014
• In 2014 waren ruim 130 duizend brandincidenten in Nederland.
• Daarnaast waren er ook ruim 100 duizend verzoeken om
hulpverlening.
• Binnen gemiddeld 8 minuten na de melding is de brandweer
ter plaatse.
• Nederland telt 30.000 brandweerlieden, van wie 20.000
vrijwilligers.
• De brandweer in ons land telt 25 regio’s, met 978 kazernes.
• 5 procent van alle brandweerlieden is vrouw.
42 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Convenant versterkt samenwerking bij brandonderzoek
Minister Van der Steur van Veiligheid en Justitie heeft op 12 oktober 2015 het convenant “Samenwerking bij brandonderzoek
in Nederland” in ontvangst genomen. Het convenant werd hem aangeboden door vertegenwoordigers van het Openbaar
Ministerie, de Nationale Politie, Brandweer Nederland en het Verbond van Verzekeraars. Dit convenant verbetert de samenwerking
bij brandonderzoek. De ondertekenaars willen deze samenwerking concreet maken door het vastleggen van regels
voor het uitvoeren van gezamenlijk brandonderzoek en het bevorderen van de uitwisseling van kennis en informatie.
■■
Heleen de Goeijen
NCTV, Ministerie van Veiligheid en Justitie
Foto's: Henriette Guest
Minister Van der Steur: “Door deze samenwerking tussen brandonderzoekers
kan hun kennis op een hoger peil gebracht worden,
maar natuurlijk ook het onderzoek zelf”. Politie, brandweer en
verzekeraars werken na afloop van een brand steeds vaker met
elkaar samen. Daarom heeft de minister de partijen gevraagd om
betere werkafspraken te maken. Dit convenant is de eerste stap.
Minister Van der Steur: “Op grond van het samenwerkingsconvenant
kunnen de verschillende partijen nu nog beter inspelen
op toekomstige ontwikkelingen, zoals slimmer en efficiënter
gebruik en aanschaf van apparatuur en middelen, het opzetten van
een vakinhoudelijke database voor onder andere het brandgedrag
van materialen en samenwerking in innovatie”.
Als vertegenwoordiger van de convenantpartners zei politiechef
Hans Vissers in zijn toespraak: “Iedereen is gebaat bij objectieve en
deskundige waarheidsvinding rondom de oorzaak en toedracht van
een brand. Door de samenwerking zullen omvang, kwaliteit en
effectiviteit van brandonderzoek toenemen”.
Nog niet zo lang geleden was brandonderzoek het domein van politie
en verzekeraars. Tot 2006 verrichte de brandweer geen brandonderzoek.
Dit lag in handen van verzekeraars (schuldvraag) en politie/
Openbaar Ministerie (strafrechtelijke vervolging). Brandweer
Apeldoorn nam in 2006 het initiatief om, bij wijze van proef,
brandonderzoek deel te laten uitmaken van hun activiteiten.
In 2008 werd besloten om in zes regio’s een landelijk pilotproject
te gaan draaien met brandonderzoeksteams binnen Brandweer
Nederland. De Raad van Brandweer Commandanten besloot in
januari 2011 om brandonderzoek structureel in te voeren. Dit
betekent dat de 25 veiligheidsregio’s met elkaar op districtsniveau
samenwerken op het gebied van brandonderzoek.
Het tijdig en accuraat kunnen werken op de plaats van een brand,
is cruciaal voor het verkrijgen van betrouwbare en volledige onderzoeksgegevens.
De toenmalige minister van Veiligheid en Justitie
constateerde (en heeft de Tweede Kamer daarover op 22 juli 2013
geïnformeerd) dat het in Nederland ontbrak aan duidelijke afspraken
over de aanwezigheid en de bevoegdheden van brandonderzoekers,
bijvoorbeeld bij forensisch politieonderzoek. Ook ontbraken
eenduidige richtlijnen over het verzamelen, uitwisselen en bundelen
van onderzoeksgegevens en privacygevoelige gegevens. In het
Verenigd Koninkrijk werken forensisch politieonderzoekers en
brandonderzoekers al langer succesvol samen bij een brandonderzoek,
op basis van duidelijke afspraken.
De NCTV heeft het kernteam Brandonderzoek geformeerd bestaande
uit vier bij brandonderzoek betrokken partijen. Dit kernteam heeft
vervolgens het convenant “Samenwerking bij brandonderzoek in
Nederland” tot stand gebracht. Uitgangspunt van dit convenant blijft
dat elke partij zijn eigen bevoegdheden behoudt. Wel worden de
bevoegdheden duidelijker. Met dit convenant gaan deze partijen
gezamenlijk de werkafspraken nader invullen.
Van rechts naar links:
• de heer mr. A.H. van Wijk, procureur-generaal Openbaar Ministerie;
• de heer J.A.J.T. Vissers EMPM, politiechef eenheid Zeeland-West-Brabant/landelijk
portefeuillehouder Forensische Opsporing Nationale Politie;
• de heer ing. S.J.M. Wevers, voorzitter Raad van Brandweer Commandanten van
Brandweer Nederland;
• de heer mr. H.L. De Boer, directeur Verbond van Verzekeraars.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 43

Nieuwe calamiteiten- en noodhulpvoertuigen
voor grote incidenten in Nederland
In Zoetermeer zijn op 28 september jl. bij het Instituut Fysieke Veiligheid (IFV) de voertuigen gepresenteerd die met ingang
van volgend jaar worden ingezet voor geneeskundige hulpverlening bij grote incidenten met veel slachtoffers. Dit als
onderdeel van de invoering van het nieuwe model Grootschalige Geneeskundige Bijstand (GGB), dat vanaf januari 2016
operationeel is in Nederland 1 . Tijdens een feestelijke bijeenkomst werden de nieuwe calamiteitenvoertuigen en noodhulpvoertuigen
symbolisch overgedragen aan respectievelijk Ambulancezorg Nederland (AZN) en het Rode Kruis;
de organisaties die ze straks gaan gebruiken.
■■
GGD GHOR Nederland en het Veiligheidsberaad
Nieuw materieel
Onderdeel van de invoering van GGB is de aanschaf van twee soorten
voertuigen: 38 calamiteitenvoertuigen voor de regionale ambulancevoorzieningen
en 25 noodhulpvoertuigen voor het Rode Kruis, beide
met bijbehorende uitrusting. Met de calamiteitenvoertuigen gaat
extra ambulancepersoneel met tenten en medische materialen - zoals
Advanced Life Support-tassen, zuurstof en infuusmateriaal - naar de
plaats van een grote calamiteit. Zij nemen samen met de reguliere
ambulancezorg en (mobiele) traumateams de zorg voor zwaargewonden
op zich. In de noodhulpvoertuigen begeven vrijwillige hulpverleners
van het Rode Kruis zich met tenten en medische materialen
- zoals EHBO-tassen, isolatiedekens en poncho’s - naar de plaats van
een incident. Zij werken vanaf 2016 in nieuwe noodhulpteams en
zorgen voor lichtgewonde slachtoffers. Bij een groot incident waarbij
meer materialen nodig zijn, kan ook een haakarmbak GGB gealarmeerd
worden. Deze is gevuld met dertien rolcontainers met
aanvullende materialen om slachtoffers comfort en verzorging te
bieden, zoals extra EHBO-middelen en spalken, materialen voor het
warm houden van slachtoffers en drinkwater.
1
Zie “Nieuw model Grootschalige Geneeskundige Bijstand”,
Magazine Nationale Veiligheid en Crisisbeheersing 13 (2015-1), 15.
Voorbereidingen GGB op stoom
Bij de presentatie en de symbolische overdracht van het nieuwe
materieel waren veel betrokkenen aanwezig vanuit de organisaties
die samenwerken aan -en binnen- het GGB-model: AZN, het Rode
Kruis, GGD GHOR Nederland, het Landelijk
Netwerk Acute Zorg (LNAZ), het IFV, het
Veiligheidsberaad en de ministeries van VenJ
en VWS. Deze mijlpaal was dan ook een goed
moment om te markeren dat de andere
voorbereidingen voor de implementatie
van GGB eveneens op stoom liggen. Zo zijn
nieuwe teams samengesteld, samenwerkingsconvenanten
opgesteld en is nieuw opleidingsmateriaal
ontwikkeld. Na ontvangst van het
nieuwe materieel zullen de regio’s starten met
de opleiding van de teams. Joost Bernsen,
voorzitter van de stuurgroep GGB: “De
implementatie verloopt voortvarend. Dat
betekent dat GGB zoals gepland in januari 2016
van start kan gaan. Vanaf dan doen alle
44 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

etrokken partijen tijdens opgeschaalde situaties het werk waar zij
goed in zijn en wat zij normaal ook doen: dat is de kracht van het
GGB-model. Dit vergt natuurlijk wel goede onderlinge afstemming.
Zo is bijvoorbeeld met LNAZ afgestemd over de inzet van Mobiele
Medische Teams. Deze MMT’s komen met traumaheli’s – of met een
speciaal MMT-voertuig als er niet gevlogen kan worden – naar
incidenten.”
Professionals altijd gereed voor
geneeskundige bijstand
Cees Bijl, voorzitter van veiligheidsregio Drenthe en sinds juni
portefeuillehouder GHOR in het DB Veiligheidsberaad, was ook
aanwezig bij de overdracht van de voertuigen. Hij benadrukte dat het
voor bestuurders belangrijk is om terug te kunnen vallen op professionals
die altijd klaarstaan. “GGB voorziet in geneeskundige bijstand bij
grootschalige incidenten. Daar is behoefte aan. Ook
bestuurlijk. Daarom is GGB in het Veiligheidsberaad
van 28 november 2014 vastgesteld. Het GGB-model
kent meer slagkracht, een snellere inzetmogelijkheid
en een efficiënt gebruik van hulpmaterialen.
Daardoor sluit het beter aan op de dagelijkse zorg
en is het sneller, flexibeler en voordeliger. Om de
diensten goed te kunnen aansturen en om de
geneeskundige bijstand tussen veiligheidsregio’s
onderling te vergemakkelijken, wordt GGB als
landelijke werkwijze uitgewerkt, met ruimte voor
regionaal maatwerk.”
Op de hoogte blijven?
U kunt op de hoogte blijven van de ontwikkelingen
door het volgen van de themapagina GGB op
GGD GHOR Kennisnet:
http://www.ggdghorkennisnet.nl/thema/
grootschalige-geneeskundige-bijstand-ggb. Hier
vindt u ook een animatie die in korte tijd goed
inzicht geeft in wat GGB in de praktijk inhoudt.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 45

Operationeel leider is beter en sneller in positie
Praktijk bewijst meerwaarde
netcentrisch informatiemanagement
Operationeel informatiemanagement is in snel tempo
een volwassen schakel in de crisisbeheersingsorganisatie
geworden. Die conclusie trekt Hans Zuidijk, directeur
concernstaf van de Veiligheidsregio Hollands Midden.
Hij heeft in vijf jaar tijd in zijn rol als operationeel leider bij
drie majeure incidenten de kwaliteit van het informatiemanagement
gestaag zien groeien. Hij blikt terug op vijf
jaar evolutie in netcentrische informatiedeling bij crises.
Grootste winstpunten voor het tactisch niveau zijn in zijn
beleving dat beeld-, oordeels- en besluitvorming beter
worden gefaciliteerd en dat in multidisciplinaire crisisteams
sneller knopen kunnen worden doorgehakt.
Noem het de grilligheid van het lot. Drie grote en complexe
incidenten in vijf jaar tijd, alle drie in Alphen aan den Rijn en in
alle drie de gevallen was Hans Zuidijk in charge over het Regionaal
Operationeel Team. In december 2010 bij de gasexplosie in de
Argoflat, in april 2011 bij de schietpartij door Tristan van der V in
winkelcentrum De Ridderhof en, meest recent, het kraanincident
begin augustus dit jaar. De drie opeenvolgende praktijkcases stelden
Zuidijk in staat een vergelijk te maken en de merkbare winst van
netcentrische crisisbeheersing op te tekenen.
■■
Rob Jastrzebski
Puzzelstukjes
“Als operationeel leider in het ROT moet je de puzzelstukjes van de
incidentinformatie in elkaar zien te passen. Informatie die cruciaal
is voor de beeld-, oordeels en besluitvorming. Daarbij is de tijdsdruk
hoog en wil je liefst toch een zo compleet mogelijk beeld van de
situatie hebben. Dat geeft altijd een spanningsveld. Vóór de
invoering van de netcentrische werkwijze was ik als operationeel
leider zo druk met het oplossen van die informatiepuzzel, dat ik in
eerste instantie niet goed toe kwam aan mijn primaire rol: leiding
geven aan het multidisciplinaire team. De beeldvorming ging
eigenlijk te traag. Dat was nog de situatie tijdens het incident in
de Argoflat eind 2010. Toen was er nog geen technische koppeling
tussen het CoPI en het ROT en moest alle informatie telefonisch
worden doorgegeven. Vijf maanden later was de situatie al heel
anders en had het informatiemanagement een gestructureerder
karakter gekregen binnen het tactisch crisismanagement.”
Zuidijk doelt op de schietpartij in De Ridderhof in april 2011.
Die deed zich voor negen dagen nadat de Veiligheidsregio Hollands
Midden formeel de systematiek van netcentrische informatiedeling
van kracht verklaarde. Een periode van intensieve technische en
organisatorische preparatie ging daaraan vooraf en er waren nu
medewerkers speciaal belast met informatiemanagement.
Dat veranderde volgens Zuidijk
veel in de manier van werken binnen het ROT.
Hans Zuidijk (links) en Willem Treurniet in het Regionaal Operationeel Centrum van Veiligheidsregio
Hollands Midden.
“Mijn ervaring was dat ik als operationeel
leider veel beter werd “ontzorgd”. Waar ik
voorheen zelf actief achter de informatie aan
moest, had ik nu een sectie opgeleide
informatiespecialisten tot mijn beschikking,
die snel en efficiënt alle beschikbare informatie
kon verzamelen en voor mij kon rangschikken
tot een operationeel totaalbeeld. Ik was
daardoor sneller en beter in positie in het
proces van het ROT en kon mij veel beter
concentreren op mijn feitelijke rol. Het is mijn
stellige overtuiging dat we door de toevoeging
van een goed toegeruste sectie informatiemanagement
aan onze crisisbeheersingsketen een
flinke kwaliteitsslag hebben gemaakt. Snellere
en betere beeldvorming en daardoor ook
snellere oordeels- en besluitvorming.
46 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

De ervaringen tijdens De Ridderhof, zo kort na de
invoering van de netcentrische werkwijze en
LCMS, onderstreepten bij alle betrokken functionarissen
het gevoel van meerwaarde. Het
benadrukte ook waarom we het deden; informatiemanagement
is geen doel op zich, maar
faciliteert de besluitvorming. We hadden veel
beter grip op ons proces.”
Incidenttype beïnvloedt
informatiemanagement
Alphen aan den Rijn, 3 augustus 2015: twee
kolossale telescoopkranen en een tonnen wegend
brugdek storten met donderend geraas vanaf een
ponton op de Oude Rijn op woningen en
winkelpanden in hartje Alphen. Grip 3 werd
afgekondigd en weer mocht Hans Zuidijk aan de
bak in het ROT. Opnieuw zag hij verdere groei in
routine met de netcentrische werkwijze. Voor het
eerst werd ook publieksinformatie in de vorm van
een filmpje van het “live incident” geïntegreerd in
de LCMS-informatie voor de beeldvorming.
Het kraanincident in Alphen. De kwaliteitswinst in het informatiemanagement ten opzichte van eerdere
grote incidenten was evident. Foto: Toon van der Poel
“Het geeft een flinke voorsprong in het opstarten van het ROTproces
als de teamleden bij elkaar komen en er al behoorlijk wat
relevante startinformatie op het scherm staat. Waaronder een
filmpje waarop exact het ontstaan van het incident in hoge
beeldkwaliteit is te zien. Dat is tamelijk zeldzaam, maar het toont
aan dat de crisisbeheersingsorganisatie uit een steeds breder palet
informatiebronnen kan putten om relevante informatie voor de
beeldvorming te verkrijgen. Het filmpje heeft ons enorm geholpen
bij die beeldvorming. Veel vragen hoefden niet meer te worden
gesteld, omdat in een paar tellen duidelijk werd met wat voor type
incident we te maken hadden, hoe de betrokken kranen eruit zagen
en wat de omvang van de schade was.”
Het incident paste volgens Zuidijk precies in de hoofdstructuur voor
crisisbeheersing volgens de gelaagdheid CoPI-ROT-Beleidsteam en
in alle drie de niveaus was de ervaring tijdens het kraanincident dat
de beslissers snel en adequaat werden bediend met informatie die
voor hun proces van belang was. “Een pluim voor de sectie
informatiemanagement, die binnen de methodiek van netcentrische
crisisbesluitvorming echt grote meerwaarde heeft. Goed
opgeleide en goed getrainde informatiespecialisten in de keten zijn
echt goud waard. Dat is onze ervaring na drie complexe incidenten
in een periode waarin we zijn geëvolueerd van kladpapiertjes en
telefonische informatieoverdracht naar een actueel gedeeld beeld.
Maar er zijn nog wel aandachtspunten, want het ene incident is het
andere niet en dat merk je ook in het informatiemanagement. Zo
was het schietincident in De Ridderhof qua informatie lastiger te
managen dan het kraanongeval. Dat kwam doordat naast het ROT
ook de driehoek van burgemeester, korpschef en officier van Justitie
betrokken was bij de besluitvorming. Twee bevelswerelden naast
elkaar, met hun eigen dynamiek en verantwoordelijkheden, terwijl
niet alle informatie vrijelijk kon worden gedeeld. Bij het kraanincident
was de sectie informatiemanagement alweer merkbaar
verder ontwikkeld en was informatie beter gerubriceerd. Dat maakt
ook de verslaglegging achteraf veel makkelijker. Er is dan een beter
vertrekpunt voor onderzoek en evaluatie. Je hebt veel sneller een
overzicht van wat op welk moment is gebeurd en wie welke
beslissingen heeft genomen.”
Scenariodenken
De praktijkervaringen in Hollands Midden en de vergelijking van
drie calamiteiten die de informatie-evolutie in de tijd toont, zijn
ook opgemerkt bij het Expertisecentrum Netcentrisch Werken van
het IFV. Willem Treurniet, strategisch adviseur Netcentrisch werken,
ziet in de Alphense casuïstiek de bevestiging van de kerngedachte
achter de nieuwe werkwijze. Treurniet: “Die kerngedachte is dat het
bij netcentrisch werken niet primair gaat om techniek, maar om
het werkproces. LCMS als technische tool faciliteert alleen, maar
informatiemanagement is en blijft mensenwerk. Het zijn mensen
die informatie moeten vertalen in beeldvorming en die uiteindelijk
beslissingen moeten nemen op basis van dat beeld. Daarbij gaat het
er ook om wat crisisteams bij een incident met elkaar wíllen en
mogen delen, zoals het schietincident mooi laat zien. Een belangrijke
vraag is ook hoe de informatiemanagers goed grip kunnen
houden op de steeds groter wordende hoeveelheid informatiebronnen
en hoe zij daaruit de relevante informatie kunnen filteren
die voor het besluitvormingsproces echt relevant is. Daarin moet de
systematiek van netcentrisch werken nog verder groeien.
Informatiemanagers moeten nog beter leren denken in informatiebouwstenen
die relevant zijn voor oordeelsvorming en scenario
denken binnen crisisteams. Informatie gestuurd anticiperen op het
incident vereist nog een verdere doorontwikkeling van het
vakgebied informatiemanagement. Dat is de volgende ontwikkelstap
binnen het landelijk programma Netcentrisch Werken.”
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 47

Graven in de buurt van gasleidingen is en
blijft gevaarlijk
Op 4 september 2014 vond een zware gasexplosie plaats bij een flat in Diemen. Er vielen twee doden en vijftien gewonden.
Het flatgebouw werd door de explosie en de daarop volgende brand zwaar beschadigd. De directe oorzaak van de explosie
was graafschade aan een gasleiding. Jaarlijks worden er ongeveer vijfduizend storingen aan gasleidingnetten geregistreerd
als gevolg van graafwerkzaamheden. Verreweg de meeste gevallen blijven zonder grote gevolgen, maar de explosie in
Diemen laat zien dat het ook verschrikkelijk mis kan gaan.
■■
Lucas Sluijs
Peter Verhallen
Onderzoeksraad voor Veiligheid
Het risico om bij graafwerkzaamheden schade aan
kabels en leidingen te veroorzaken is onderkend
en heeft geleid tot de Wet informatie-uitwisseling
ondergrondse netten (WION).
Deze wet beoogt gevaar of economische schade
door beschadiging van ondergrondse kabels of
leidingen te voorkomen door de verplichte
uitwisseling van gegevens tussen de netbeheerder
en degene die mechanische graafwerkzaamheden
verricht, de zogenoemde grondroerder. Daarnaast
moet een grondroerder volgens de WION het
graafwerk zorgvuldig uitvoeren. Hoe dat zorgvuldig
graven in zijn werk gaat, is vastgelegd in
de door het Kabels en Leidingen Overleg (KLO) 1
opgestelde richtlijn “Graafschade voorkomen aan
kabels en leidingen, Richtlijn zorgvuldig graafproces” 2 .
Dankzij de WION en de richtlijn van het KLO is het aantal graafschades
aan kabels en leidingen sterk afgenomen. Het gaat dus
beter, maar zeker nog niet goed genoeg. Nog steeds worden elke
dag, overal in Nederland bij graafwerkzaamheden leidingen
beschadigd. Het onderzoek van de Onderzoeksraad voor Veiligheid
naar de gasexplosie in Diemen laat zien welke lessen zijn te leren
om veiliger te kunnen graven. 3
1
Het KLO is een samenwerkingsverband van grondroerders, netbeheerders en
beheerders van de ondergrond met als doel het nemen van gezamenlijke
maatregelen en het maken van afspraken om graafschade te voorkomen.
2
CROW-publicatie 250, januari 2008 (momenteel wordt gewerkt aan een
herziening).
3
Het rapport “Gevaren van gasleidingen bij graven – Lessen van de gasexplosie
in Diemen” (Onderzoeksraad voor Veiligheid, mei 2015) is te downloaden via
www.onderzoeksraad.nl.
Foto van schade aan de flat in Diemen na de gasexplosie
(bron: Politie, Forensische Opsporing)
De gebeurtenissen in Diemen
Bij het flatgebouw De Beukenhorst in Diemen heeft een aannemer
tijdens het slopen van een liftschacht een doorvoerbuis in de
fundering van het gebouw voor een loze leiding aangezien. Met een
kraanmachine werd geprobeerd deze te verwijderen. In de doorvoerbuis
bevond zich echter een in bedrijf zijnde gasleiding. Bij de
sloopwerkzaamheden schoot buiten het zicht van de werknemers
een koppelstuk van de gasleiding los en kon er langdurig gas uit de
gasleiding de flat instromen. Het gas hoopte zich op in het gebouw
en is vervolgens ontstoken met een krachtige explosie tot gevolg.
Een belangrijke oorzaak van het ongeval is dat de aannemer niet wist
dat er een huisaansluiting lag in zijn werkgebied ondanks dat hij
informatie had opgevraagd middels een graafmelding bij het
hiervoor bestaande KLIC-informatiesysteem 4 . Vervolgens heeft het
feit dat de gevaarlijke situatie niet werd herkend ertoe geleid dat
aanwezigen in de buurt van de bouwlocatie bleven en zo het
slachtoffer konden worden van de gasexplosie.
4
KLIC staat voor Kabels en Leidingen Informatie Centrum.
48 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

De lessen van Diemen
De Onderzoeksraad ziet in de gebeurtenissen in Diemen drie
hoofdpunten waaruit lering is te trekken.
1. Informatie-uitwisseling aansluitleidingen gasnet
Op het kaartmateriaal dat de aannemer ontving na de graafmelding,
was niet te zien dat er een aansluitleiding aanwezig was. Als gevolg
van een verkeerde aanwijzing vanuit het KLIC en onbekendheid met
de situatie ter plaatse, is door de aannemer geen huisaansluitschets
opgevraagd over de in het werkgebied aanwezige aansluitleiding.
Bij de grotendeels geautomatiseerde afhandeling van de graafmelding
heeft de netbeheerder niet opgemerkt dat er over een andere
huisaansluiting informatie werd opgevraagd dan die in het
werkgebied.
Voor aansluitleidingen geldt in de WION geen verplichting om
informatie uit te wisselen bij graafwerkzaamheden.
Ligginggegevens van aansluitleidingen worden dan ook veelal niet
automatisch door netbeheerders aangeleverd bij een graafmelding.
De Onderzoeksraad ziet dit als een belangrijke tekortkoming en
heeft aanbevolen om de uitzonderingspositie van aansluitingleidingen
van het gasnet in de WION op te heffen.
2. Voorbereiden en uitvoeren graafwerkzaamheden
Bij de werkzaamheden voorafgaand aan de gaslekkage heeft de
aannemer op twee punten niet gehandeld naar de richtlijn
“Zorgvuldig graafproces”. Het betreft het werken met de meest
actuele gegevens over kabels en leidingen in de ondergrond en
het omgaan met leidingen die niet bekend zijn op basis van de
informatie uit de graafmelding. Ook andere betrokkenen bij het
werk hadden meer kunnen doen. Zo had de woningcorporatie als
opdrachtgever een actieve houding in kunnen nemen om relevante
informatie over ondergrondse leidingen te verzamelen.
De onderaannemer, die de sloopwerkzaamheden verrichtte, had er
ook op kunnen wijzen dat het weghalen van een ongeïdentificeerde
leiding niet past bij een zorgvuldige werkwijze.
In de voorbereiding van het bouwproject is door opdrachtgever,
aannemer en onderaannemer niet vastgelegd dat er gewerkt moet
worden volgens de richtlijn “Zorgvuldig graafproces”. De aannemer
van de werkzaamheden was een bouwbedrijf dat slechts af en toe
graafwerkzaamheden uitvoert en was niet vertrouwd met de inhoud
van de richtlijn. De Onderzoeksraad is van mening dat naleving van
deze richtlijn leidend moet zijn om op een veilige manier te graven.
Situatieschets aansluitingleiding van het gasnet bij de flat
(bron: Onderzoeksraad)
Zowel de grondroerder als de netbeheerder vertrouwden erop dat
het KLIC alle relevante informatie voor de grondroerder aanlevert.
In de huidige situatie, waarbij losse huisaansluitschetsen apart
moeten worden opgevraagd, is het verkrijgen van de juiste gegevens
over huisaansluitingen afhankelijk van de kennis van de grondroerder
over de situatie ter plaatse. Met name bij gebouwen met
meerdere gasaansluitingen bestaat de kans dat de grondroerder
onvolledige of onjuiste informatie krijgt aangeboden. Bovendien
zijn aansluitleidingen van het gasnet extra gevaarlijk, aangezien
deze leidingen per definitie dicht bij bebouwing liggen. Hierdoor
bestaat het gevaar dat een eventueel gaslek leidt tot gasophoping in
een gebouw.
3. Handelen na ontdekking graafschade aan gasleiding
Nadat de werknemers op de bouwplaats ontdekten dat de onbekende
leiding een gasleiding was en zij af en toe een gaslucht roken,
besloot de leidinggevende de werkzaamheden te stoppen en de
netbeheerder te waarschuwen. Tijdens dit telefoongesprek heeft de
storingsdienst van de netbeheerder niet het uitvraagprotocol
gevolgd en daardoor de melding niet als “zeer urgent” beoordeeld.
Daarbij passende maatregelen, zoals afstand nemen, het weghouden
van omstanders of het oproepen van de brandweer, zijn
niet genomen. Noch de werknemers ter plaatse, noch de storingsdienst
van de netbeheerder hadden op dat moment zicht op wat er
binnenin het gebouw gebeurde.
Bij de explosie in Diemen zijn slachtoffers gevallen doordat
omstanders zich te dicht bij de gaslekkage ophielden. Dat de
aanwezige personen geen afstanden hebben genomen of zijn
weggestuurd, hangt samen met de gevaarsinschatting op dat
moment. Geen van de betrokkenen heeft beseft dat door de
directe nabijheid van een woongebouw een gevaarlijke situatie
kon ontstaan. Een belangrijke les van het ongeval in Diemen is
dat grondroerders en de storingsdiensten van netbeheerders zich
bewust moeten zijn van het gevaar van gasophoping bij beschadiging
van een gasleiding in de nabijheid van bebouwing.
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 49

Natuurbrandbestrijding: een vak apart
In 2014 brak in het nationale park De Hoge Veluwe een grote
natuurbrand uit, waarbij zelfs museum Kröller-Müller werd
ontruimd en de kunstwerken in veiligheid gebracht. Natuurbranden
komen in Nederland, maar ook in andere landen, steeds vaker voor.
Veel van onze natuurbranden liggen aan of nabij de grens. Dat
vraagt om samenwerking over de grens. De minister van Veiligheid
en Justitie heeft om die reden met zijn collega’s van Noordrijn-
Westfalen en van Neder-Saksen afgesproken om de experts van
natuurbranden uit de betrokken landen bijeen te brengen.
■ ■ Erwin de Hamer
Ministerie van Veiligheid en Justitie, NCTV, afdeling Veiligheidsregio’s
Op 29 oktober kwamen 50 experts uit vijf landen bijeen in het
gebouw van het Instituut Fysieke Veiligheid te Arnhem. Zij kregen
een gevarieerd programma aangeboden waarbij veel aandacht was
voor natuurbranden waar bij de bestrijding internationaal is
samengewerkt.
Het seminar opende met een videoboodschap van de minister van
Veiligheid en Justitie, de heer Van der Steur. In zijn boodschap sprak hij
de wens uit dat het seminar zou leiden tot verdere samenwerking over
de grens. Ook liet hij een proefballonnetje op naar de Duitse buren om
te komen tot een overeenkomst tot de inzet van Nederlandse blushelikopters
in Duitsland. Zoals dit met België dit jaar al is gebeurd.
Erik Janssen van de brandweerzone Zonerand uit België maakte
indruk met zijn voordracht over de wijze van natuurbrandbestrijding
in België. De grote brand op de Kalmthoutse heide in 2011
heeft toentertijd de grensoverschrijdende samenwerking met de
brandweer in Nederland een grote boost gegeven. Erik Janssen legde
in zijn presentatie veel nadruk op preventie, bijvoorbeeld bij de
inrichting van natuurgebieden. Compartimentering van terreinen,
brede toegangswegen, bluswatervoorzieningen, etc. zijn voorwaarden
daarbij. Natuurbrandbestrijding op smalle, moeilijk toegankelijke
bospaadjes is in zijn ogen een vorm van zelfmoord.
Bij natuurbrandbestrijding wordt veel gebruik gemaakt van
vuistregels of aannames, die meer op ervaring dan op kennis zijn
gestoeld. Zijn hartenkreet dat hij behoefte had aan wetenschappelijke
onderbouwing voor de preventieve aanpak ondervond veel
weerklank. Hij liet zien dat in België, net als in Nederland, natuurbrandbestrijding
maar een klein deel uitmaakt van de brandweeropleiding,
terwijl het in zijn ogen toch een vak apart is.
Opvallend in de presentaties was dat in 2011 meer grotere natuurbranden
hebben plaatsgevonden. Zo was er de brand in het
Aamsveen, bij Enschede op de grens met Duitsland. Claudy Marchal
van de brandweerzone Luik verhaalde over de brand in hetzelfde
jaar in de Hoge Venen in België. In beide gevallen ging het om
hoogveen. Hoogveen is een terrein dat moeilijk begaanbaar is en de
neiging heeft vooral ondergronds in te branden. Feitelijk is het turf
en iedereen die geschiedenis op school heeft gehad, weet dat dit
een goede brandstof is. In dit soort moeilijke gevallen kan de inzet
van helikopters een belangrijke bijdrage aan de brandbestrijding
leveren. Dat is ook gebeurd.
In Nederland werken de veiligheidsregio’s op de Veluwe samen
met Defensie om voorbereid te zijn op de inzet van helikopters.
Christiaan Velthausz van de veiligheidsregio Noord- en Oost-
Gelderland, maakte aan het publiek duidelijk wanneer zo’n inzet
nuttig kan zijn, maar ook wanneer niet. Helikopters moeten vooral
ingezet worden in gevallen van moeilijke bereikbaarheid, of in
gevallen dat een “snelle klap” nodig is.
Grensoverschrijdende samenwerking levert vaak nieuwe problemen
op, bijvoorbeeld op het gebied van communicatie. De koppeling van
het Nederlandse verbindingsnetwerk C2000 aan de buitenlandse
netwerken ontbreekt. Zeker in grote natuurgebieden, waarbij het
overzicht soms ontbreekt, is communicatie letterlijk van levensbelang.
Door het seminar blijkt dat de brandweer in alle landen met
dezelfde vragen zit en dat aan antwoorden wordt gewerkt.
Maar dat vraagt samenwerking.
50 | Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5

Colofon
Redactieadres Magazine nationale
veiligheid en crisisbeheersing
Ministerie van Veiligheid en Justitie
Nationaal Coördinator
Terrorismebestrijding en Veiligheid,
kamer Z.06.136
Postbus 20301
2500 eh Den Haag
E-mail: magazine@nctv.minvenj.nl
Internet: www.nctv.nl
Redactiecommissie
Redactiecommissie: Marcel van Eck,
Paul Abels, Chris van Duuren,
Chris Hanekamp, Eelco Jehee,
Hedzer Komduur, Martine van de Kuit,
Jan-Bart van Oppenraaij, Eelco Stofbergen,
Maaike van Tuyll, Geert Wismans
(samenstelling en eindredactie)
Redactieraad
Prof. dr. Ben Ale (Technische Universiteit Delft)
Prof. dr. ir. Marjolein van Asselt
(Wetenschappelijke Raad voor het
Regeringsbeleid/Universiteit Maastricht)
Prof. dr. Edwin Bakker (Universiteit Leiden/
Centre for Terrorism & Counterterrorism)
Prof. dr. Arjen Boin (Universiteit Leiden)
Mr. dr. Ernst Brainich (zelfstandig onderzoeker
en juridisch adviseur)
Prof. dr. Adelbert Bronkhorst (TNO Defensie
en Veiligheid)
Prof. dr. Jan van Dijk (Universiteit Twente)
Dr. Menno van Duin (Nederlands Instituut
Fysieke Veiligheid)
Prof. dr. Michel van Eeten (Technische
Universiteit Delft)
Prof. dr. Georg Frerks (Universiteit Utrecht/
Nederlandse Defensie Academie)
Prof. dr. Beatrice de Graaf (Universiteit
Utrecht)
Prof. dr. Bob de Graaff (Universiteit Utrecht/
Nederlandse Defensie Academie)
Prof. dr. Ira Helsloot (Radboud Universiteit
Nijmegen)
Prof. dr. Erwin Muller (Universiteit Leiden)
Dr. Astrid Scholtens (Crisislab)
Prof. dr. Rob de Wijk (Universiteit Leiden)
Aan dit nummer werkten mee
Joyce Adriaanssen, Rob Beck,
Thomas Bleeker, Martin Bobeldijk,
Nienke Brouwer, Aad van den Burg,
Winnie Daamen, Els Dessing,
Menno van Duin, Linda Durand,
Bart Engberts, Marit van Galen,
Maarten Gehem, Sabine Gielens,
Heleen de Goeijen, Hasse de Graaff,
Erwin de Hamer, Serge Hoogendoorn,
Frank Huizinga, Mark Hunneman,
Rob Jastrzebski, Louise de Jong,
Allard Kernkamp, But Klaasen,
Hans Klinkenberg, Martin Lamboo,
Willemijn Luitse, Bertwin Lussenburg,
Marian Luursema, Johri Maat,
Marjan van Meerloo, Daniël van Motman,
Judith de Munck, Chantal de Niet,
Maddy Ockhorst, Willem Theo Oosterveld,
Michiel Oosterwijk, Gerben Pakkert,
San Peeters, Wim Ploeg, Ruben Prins,
Robin Radar, Michel Rademaker,
Siebe Riedstra, Pieter Rogaar,
Esther Rosendahl-Slooff, Koen Sandbrink,
Corné van der Sande, Daniël Schipper,
Susan Scholten, Sanne Schulting,
Jan Slakhorst, Lucas Sluijs, Herman Smits,
Just Stam, Berend Temme,
Marjolein Trijssenaar, Pauline Veldhuis,
Peter Verhallen, Petra Vermeulen,
Mark Vlemmings, Han Wensink,
Vina Wijkhuijs, Peter Wijninga,
Ester Willemsen, Patricia Zorko
Fotografie
ANP, Renzo Gerritsen, Daphne Gorter,
Henriette Guest, Sjoerd van der Hucht,
Arenda Oomen Fotografie,
Toon van der Poel,
Politie (Forensische Opsporing),
Veiligheidregio Twente, Roel Vincken
Cartoons
Arend van Dam
ILlustraties
Onderzoeksraad voor Veiligheid
Vormgeving & druk
Xerox/OBT, Den Haag
© Auteursrechten voorbehouden.
ISSN 1875-7561
Voor een gratis abonnement mail: magazine@nctv.minvenj.nl
Het magazine is te downloaden via www.nctv.nl
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5 | 51

VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ?
??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?
4 VR?G?N
4
??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ?
??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?
VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ?
??N VR?G?N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?
Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid,
4 VR?G?N ??N ??N 4 VR?G?N
tevens directeur Cyber
??N
Security
4 VR?G?N ?
??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?
VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ?
1. Welke uitdagingen ziet u op het cyberdomein?
??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?
4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ?
??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?
3. Wat is uw beeld van de Alert Online campagne?
VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ?
??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?
4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ?
??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?
VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ?
??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?
4. Nederland is in de eerste helft van 2016
4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N
voorzitter van
??N
de Europese
4
Unie.
VR?G?N
Een gouden
kans om ook langs die weg te investeren in
?
cyber security?
??N
2. Is publiek-private
4 VR?G?N
samenwerking alleen
genoeg om de dreiging aan te pakken?
??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?
VR?G?N ??N 4 VR?G?N ??N 4 VR?G?N ?
“Het is altijd mijn ambitie geweest om een bijdrage te leveren
aan meer veiligheid. In Nederland en in internationaal verband.
In dat kader heb ik mij de laatste jaren ook verdiept in vraagstukken
rond cybersecurity. Mijn nieuwe functie biedt mij een unieke
kans om daar in bredere zin verder mee aan de slag te gaan.
Natuurlijk in nauwe samenwerking met de politie, in het
bijzonder het Team High Tech Crime. Zij spelen immers een
belangrijke rol bij de aanpak van cybercrime. Nederland is een
populair doelwit voor cyberaanvallen. Ons land hoort immers
tot de top tien van de meest concurrerende kenniseconomieën
in de wereld. Er valt hier dus veel te halen. Het nieuwste Cyber
Security Beeld Nederland (CSBN) bericht dat digitale economische
spionage door buitenlandse inlichtingendiensten en cybercriminaliteit
samen de grootste bedreigingen vormen voor de
digitale veiligheid in Nederland. En dus voor onze economie.
Om onze positie als koploper te kunnen behouden, is publiekprivate
samenwerking van groot belang. Omdat het internet
van niemand en dus van iedereen is, hebben we een gedeelde
verantwoordelijkheid om het veilig te houden. We moeten de
samenwerking met overheden, bedrijfs leven, wetenschap en
maatschappelijke organisaties dan ook verder verstevigen.
Een initiatief zoals Alert Online is een mooi voorbeeld van hoe
je dit kunt organiseren en de kennis en bewustwording over
digitale veiligheid in korte tijd een flinke boost kunt geven.
Het CSBN is een schoolvoorbeeld van wat intensieve publiekprivate
samenwerking kan opleveren. Ik ben blij dat ik onderdeel
ben van deze samenwerking.”
“Het is heel belangrijk, maar daarmee zijn we er inderdaad
nog niet. Om onze kenniseconomie te beschermen moeten we
ook inzetten op meer onderwijs op het gebied van cybersecurity.
Ik onderschrijf dan ook van harte het recente advies van de
Cyber Security Raad.
Patricia Zorko
sinds 1 november 2015 plaatsvervangend
Dat wijst op de gebrekkige kennis bij jongeren over de risico’s van
internet. Daarom adviseert de Raad het mogelijk te maken dat
kinderen in de nabije toekomst een digitaal vaardigheidsbewijs
kunnen halen. Daarnaast wijst de Raad op het tekort aan goed
opgeleide jongeren om aan de toenemende vraag naar
beveiligingsexperts te kunnen voldoen.”
“Ik heb de indruk dat de campagne de afgelopen vier jaren steeds
meer een “merk” is geworden, waaraan overheden, bedrijven en
maatschappelijke organisaties zich graag verbinden. Het aantal
deelnemende partners groeit elk jaar en samen zorgen zij voor
een mooi, divers palet aan activiteiten. Er hebben kinderdebatten
plaatsgevonden en er waren een roadshow over zakelijk internetten,
lezingen over cryptoware en interne bewustwordingscampagnes.
Via animaties en een kennisquiz kunnen mensen
testen hoe het gesteld is met hun kennis over digitale risico’s.
Een mooi initiatief vond ik ook het webinar over veilig online
zakendoen dat mijn mensen van het NCSC hebben georganiseerd.
Binnen mijn eigen ministerie en binnen BZK was er aandacht voor
veilig gebruik van wifi-verbindingen. Al die activiteiten hebben
hetzelfde doel: Nederland samen nog bewuster maken van digitale
risico’s en van wat je kunt doen om jezelf hiertegen te beschermen.”
“Absoluut. Internationale samenwerking is van groot belang bij
het versterken van cybersecurity en we blijven dan ook met onze
partners werken aan een internet sturingsmodel dat een vrij,
open en veilig internet garandeert. Nederland zal haar aanpak op
dit terrein nadrukkelijk versterken tijdens het EU-voorzitterschap
en inzetten op speerpunten als cybersecurity, cybercrime en
cyberdiplomatie.”
Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing 2015 - nr. 5