12.07.2015 Views

El pronombre y su inclusión en un sistema de categorías semánticas1

El pronombre y su inclusión en un sistema de categorías semánticas1

El pronombre y su inclusión en un sistema de categorías semánticas1

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

TEORÍA GRAMATICAL IVProfs. Carm<strong>en</strong> Acquarone – Alicia Gilcomo <strong>un</strong>a clase difer<strong>en</strong>ciada y <strong>en</strong> el mismo plano que las siete restantes, con el concepto <strong>de</strong> <strong>su</strong>stituto oreemplazante <strong>de</strong>l nombre. 52. Sustituto o nombre vicarioEste concepto v<strong>en</strong>ía elaborándose con anterioridad a Dionisio Tracio; se repitió con variaciones yagregados 6 <strong>en</strong> Apolonio Díscolo (1ª mitad <strong>de</strong>l s. II d. J. C.), <strong>en</strong> los latinos Probo (2ª mitad <strong>de</strong>l s. I d. J. C.),Donato (hacia mediados <strong>de</strong>l s. IV d. J. C.) y Prisciano (c. 500 d. J. C.), <strong>en</strong> gramáticos posteriores <strong>de</strong>l<strong>en</strong>guas mo<strong>de</strong>rnas, y es el que prevalece <strong>en</strong> los manuales escolares hasta la actualidad.Bröndal consi<strong>de</strong>ra a Julio César Escalígero (1540) como el primero que reaccionó contra talcaracterización <strong>en</strong>contrándola in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te, 7 puesto que los objetos <strong>de</strong> nombres <strong>de</strong>sconocido (¿Qué esaquello?) pued<strong>en</strong> ir indicados por <strong>pronombre</strong>s. Según Escalígero no sólo <strong>de</strong>sempeñan la f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong>reemplazar al nombre sino otras dos más: 1. Ori<strong>en</strong>tar la at<strong>en</strong>ción directam<strong>en</strong>te sobre <strong>un</strong> objeto que estápres<strong>en</strong>te, sin mediación <strong>de</strong> <strong>un</strong> nombre; 2. Acompañar a <strong>un</strong> nombre y figurar j<strong>un</strong>to a él (por ejemplo: Ego,Caesar). Sin embargo, parece evid<strong>en</strong>te que Escalígero no hizo sino retomar —salvo <strong>en</strong> el último p<strong>un</strong>to—la vieja observación <strong>de</strong> los gramáticos griegos acerca <strong>de</strong>l doble papel déictico y anafórico <strong>de</strong>l <strong>pronombre</strong>.En conj<strong>un</strong>to, po<strong>de</strong>mos re<strong>su</strong>mir así los argum<strong>en</strong>tos contra la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>pronombre</strong> por <strong>su</strong> f<strong>un</strong>ciónvicaria: 85 Según Dionisio el <strong>pronombre</strong> “es la parte <strong>de</strong> la oración usada <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong>l nombre y que indicapersona”. Debe advertirse que <strong>en</strong> Dionisio Tracio, como <strong>en</strong> otros gramáticos posteriores, la clase <strong>de</strong>lartículo continúa compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do los <strong>pronombre</strong>s relativos, mi<strong>en</strong>tras que la <strong>de</strong>l <strong>pronombre</strong> abarca sólo lospersonales, posesivos y <strong>de</strong>mostrativos.6 A veces aparece <strong>en</strong> la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>pronombre</strong> la variante <strong>de</strong> restringir <strong>su</strong> f<strong>un</strong>ción a <strong>su</strong>stituto <strong>de</strong>lnombre pro pio solam<strong>en</strong>te. Así <strong>en</strong> Prisciano: “pars orationis quae pro nomine proprio <strong>un</strong>iuscuiusqueaccipitur personasque finitas recipit”, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> lo toma Nebrija tanto <strong>en</strong> <strong>su</strong>s Introductiones in LatinamGrammaticam, Salamanca, 1481, como <strong>en</strong> <strong>su</strong> Gramática castellana, Salamanca, 1492, según lo confiesa<strong>en</strong> la glosa <strong>de</strong> las Introductiones (cfr. nota a III, 8 <strong>en</strong> Gramática castellana, ed. crítica <strong>de</strong> P. GalindoRomero y L. Ortiz Muñoz; Madrid, 1946, vol. I, pág. 265). En España continúan esta línea Cristóbal <strong>de</strong>Villalón, Gramática castellana, Amberes, 1558 (<strong>en</strong> La Viñaza, Biblioteca histórica <strong>de</strong> la filología castellana,Madrid, 1893, pág. 199) y Gonzalo Correas. A<strong>un</strong>que Correas admite sólo tres partes <strong>de</strong> la oración —nombre, verbo y partícula o partecilla— trata las <strong>su</strong>bdivisiones <strong>de</strong>l nombre y, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> éste, las <strong>de</strong>ladjetivo, don<strong>de</strong> estudia el <strong>pronombre</strong> y lo <strong>de</strong>fine también como reemplazante <strong>de</strong>l nombre propio (Arte <strong>de</strong>la l<strong>en</strong>gua española castellana, ed. y prólogo <strong>de</strong> E. Alarcos García, Madrid, C.S.I.C., 1954, pág. 159).Antes <strong>de</strong> Prisciano, Varrón distingue <strong>en</strong>tre <strong>su</strong>stitutos <strong>de</strong>l nombre propio (pronomina) y <strong>de</strong>l común (provocabula)repres<strong>en</strong>tados por los relativos: Appellandi partes <strong>su</strong>nt quattuor e quis dicta a quibusdamprovocabula quae <strong>su</strong>nt ut quis, quae; vocabula ut scutum, gladium; nomina ut Romulus, Remus;pronomina ut hic, haec. Duo media dic<strong>un</strong>tur nominatus; prima et extrema, articuli. Primum g<strong>en</strong>us estinfinitum sec<strong>un</strong>dum ut infinitum, tertium ut finitum, quartum finitum.” VIII, 45. Quizá sigue con ello la línea<strong>de</strong> la tradición estoica (cfr. nota 2). Según V. Bröndal, Les parties du discours, Cop<strong>en</strong>hague, 1948, pág.40, Melanchton (1525) agrega la observación <strong>de</strong> que el <strong>pronombre</strong> se emplea <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong>l nombre paraevitar la r epetición, dato que luego se hace corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las gramáticas escolares.7 Bröndal, op. cit., pág. 40, líneas 5-6 habla <strong>de</strong> “les premières objections sérieuses”, pero luego secontradice <strong>en</strong> las últimas líneas <strong>de</strong> la misma página cuando dice que antes <strong>de</strong> Escalígero, Melanchton,<strong>en</strong>tre otros, les había atribuido la f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong>mostrativa.8 A<strong>un</strong>que no consi<strong>de</strong>ras<strong>en</strong> al <strong>pronombre</strong> <strong>un</strong>a parte <strong>de</strong> la oración podían utilizar el concepto <strong>de</strong><strong>su</strong>stituto para <strong>de</strong>finirlo <strong>en</strong>tre los <strong>su</strong>bgrupos m<strong>en</strong>ores (Gonzalo Correas); inversarn<strong>en</strong>te, el rechazar oconsi<strong>de</strong>rar in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>un</strong>a caracterización por la f<strong>un</strong>ción vicaria no implicaba <strong>su</strong>primirlo como categoría(Escalígero). Entre los gramáticos españoles Francisco Sánchez <strong>de</strong> las Brozas, Minerva, Salamanca,1587, le niega el papel <strong>de</strong> <strong>su</strong>stituto <strong>de</strong>l nombre común y <strong>de</strong>l propio, j<strong>un</strong>to a otros argum<strong>en</strong>tos que esgrimepara probar que no es <strong>un</strong>a categoría distinta <strong>de</strong>l nombre. Repite <strong>en</strong>tonces las objeciones <strong>de</strong> Escalígero y<strong>de</strong> otros (objeciones 1, 2, 4, 5 y 7. Cfr. C. García, Contribución a la historia <strong>de</strong> los conceptos gramaticales.La aportación <strong>de</strong>l Broc<strong>en</strong>se, Madrid, C.S.I.C., 1960, pág. 76 y sigs.). Ximénez Patón, Instituciones <strong>de</strong> lagramática castellana, probablem<strong>en</strong>te impresa <strong>en</strong> Baeza <strong>en</strong> 1614, también rechaza el <strong>pronombre</strong> comoparte <strong>de</strong> la oración admiti<strong>en</strong>do sólo cinco: nombre, verbo, preposición, adverbio y conj<strong>un</strong>ción, pero noconozco los argum<strong>en</strong>tos que maneja para afirmar que el <strong>pronombre</strong> no es distinto <strong>de</strong>l nombre, pues LaViñaza, pág. 267, no los recoge. La Real Aca<strong>de</strong>mia Española <strong>en</strong> la primera edición <strong>de</strong> <strong>su</strong> Gramática <strong>de</strong> lal<strong>en</strong>gua castellana, Madrid, 1771, págs. 34-35, acepta la <strong>de</strong>finición tradicional <strong>de</strong> <strong>pronombre</strong>, pero re<strong>su</strong>meobjeciones que hasta <strong>en</strong>tonces se le habían hecho (1, 5 y 7), a<strong>un</strong>que no les da importancia por parecerlesin valor práctico y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> acogerse a la opinión más g<strong>en</strong>eralizada. Entre los gramáticos hispánicosposteriores se <strong>de</strong>staca Andrés Bello, por la mo<strong>de</strong>rnidad y coher<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>en</strong>foque. En <strong>su</strong> Gramática <strong>de</strong>la l<strong>en</strong>gua castellana <strong>de</strong>stinada al uso <strong>de</strong> los americanos, Santiago <strong>de</strong> Chile, 1847, <strong>de</strong>scarta el <strong>pronombre</strong>como parte <strong>de</strong> la oración, porque establece la clasificación <strong>de</strong> las palabras por <strong>su</strong>s oficios oracionales.Según este criterio las reduce a siete (<strong>su</strong>stantivo, adjetivo, verbo, adverbio, preposición, conj<strong>un</strong>ción e

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!