Die Kerkblad Junie 2011.indd - CJBF

geskiedenis
bedek met riet of pale. Op Rustenburg
en naby Pretoria op die
plaas van Andries Holtzhausen by
Pienaarsrivier. Dit was ’n vierkantige
struktuur, funksioneel vir die doel
van ’n byeenkoms, wat eerder ’n
skui ling teen die elemente was, as ’n
kerkgebou.
Toe die gemeente van Pretoria drie
jaar later drie erwe in Pretoria bekom,
is daar weer so ’n paalstruktuur opgerig
op die terrein waar die huidige
“Paul Kruger”-kerkgebou is. Daar
was geen banke of stoele nie. Elkeen
moes sy eie sitding saambring.
Daar was geen preekstoel nie. Hou
ingedagte dat daar gewoonlik net
een maal per kwartaal ’n erediens
was. Prof. Cachet het in sy feesrede
op Rustenburg in 1909 die eerste
jare op Rustenburg so beskryf: “...
Toe die gemeente hier gestig word, was
hulle eerste kerkgebou ’n huisie van
pale met strooi bedek.”
Steenkerke
Die eerste steen- of klipkerkgeboue
wat opgerig is, was op Reddersburg
(1859) in die Vrystaat en Burgersdorp
en Middelburg in die Kaapko
lonie (1861). Dit val op dat
die bestaande kerkgeboue van
die omgewing wel ’n invloed op
die ontwerp van die nuwe gebou
gehad het. Op Middelburg word ’n
kerkgebou opgerig op die patroon
van die NG Kerk Middelburg en is
vandag nog in gebruik as die oudste
Gereformeerde kerkgebou in Suid-
Afrika. In Burgersdorp was daar
reeds ’n NG-kerkgebou, kruisvormig
met ’n toring tussen twee vleuels
en Kaaps-Hollandse gewels. Die
Gereformeerdes volg hierdie patroon
na. Die gewels is egter reguitlyning
om hulle gebou van die NG-gebou
te onderskei. Die smal Neo-Gotiese
vensters het min lig ingelaat, sodat
die prediker op bewolkte dae ’n kers moes gebruik. Twee jaar later is die gebou
vergroot met 2.5 m na elke kant en groter vensters is ingebou.
In die Vrystaat, op die plaas Vlakfontein, word in 1859 ’n hulpkerk, soos
’n hartbeeshuis, as kerkgebou opgerig. Later sou die dorp Reddersburg
rondom die saaltjie ontwikkel. By die swart bevolking kry die dorp die naam
Matopporong – plek van die Doppers. Dit was ’n klei-hartbeeshuisgebou wat
spoedig te klein was, sodat dit ná twee jaar vervang is met ’n groter gebou van
30m/15m, saalvormig met spitsvensters.
Die eerste steenkerkgebou in Transvaal word ook op die waenhuispatroon
gebou, op Rustenburg en Potchefstroom, soos die Nederduitsch Hervormde
kerkgebou van Pretoria, waarin die afskeiding in 1859 plaasgevind het. Die
voordeur is in een van die kort gewelmure met geen vensters langs die deur nie.
Aan die sye van die gebou is drie of meer spitsvensters, gewoonlik oop balke
en die dak was met gras of riet gedek. Die lengte van die gebou is gewoonlik
bepaal deur die lengtebalk wat ’n wa kon vervoer, gewoonlik 17 meter. Die
hoogte was 3,6 meter en die breedte 6 meter. Die vloer was van miershoop wat
met beesmis gesmeer was, soos die gebruik van die tyd was. Die gebou het die
besondere luukse gehad dat daar riempiestoele was.
In hierdie waenhuisgeboue, ook Boerekerke genoem, was soms die enigste
meubelstuk ’n preekstoel. Waar daar wel banke was, was dit gewoonlik met ’n
middelpaadjie gerangskik, sodat – in navolging van Nederland en die Kaapse
kerke – die manne en vroue apart gesit het met die paadjie as skeiding.
Mettertyd is groter saalgeboue opgerig in ’n Neo-Gotiese styl, tot twee
of drie verdiepings hoog met hoë vensters en sonder torings of versierings.
Philippolis is vandag nog ’n voorbeeld van hierdie “Dopper”-eenvoud.
Kruiskerk
Die kruiskerk was die natuurlike oorgang van die saalvorm. Geleidelik groei
die gebouebewussyn na iets meer as net ’n bymekaarkomplek. Twee syvleuels
word ingebou, die banke word reguit geplaas in die middel en die sye, met die
fokus op die preekstoel.
Die kerkgebou van GK Pretoria.
Pretoria
In Pretoria word ook so tot
’n kruisvorm vergroot. Hierdie
aanbouing was onder leiding van
H Dijksterhuis en G Pierneef,
vader van die skilder JH Pier neef.
’n Harmonium was die orrel, maar
die gemeente koop ’n Sauer-orrel
uit Duitsland aan. Die plafon
moes eers verhoog word voordat
die orrel op die galery geïnstalleer
kon word.
Spoedig is die gebou te klein en
in 1897 word ’n nuwe kruiskerk
gebou. Die argitek was Klaas van
Rijsse. Die gebou is in die styl
30 DIE KERKBLAD Junie 2011