Rondom bestand van 1992 9-4 dd 5-8-08

1992 9/4 RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving
Lidmaatschap f 25,00 per jaar
Bestuur: Mevr. H. v.d. Anker-v.d. Brand te Slagharen, voorzitter W.B.
Meijer te Kloosterhaar, secretaris M.J.F. Valkman te
Hardenberg, penningmeester Jan Bruggers te
Hardenberg, lid L. Bruins te Vroomshoop, lid F. Ekkel te
Kloosterhaar, lid Gert Gerrits te Hardenberg, lid Inge
Hilberink te Hardenberg, lid Mevr. G. Jonkhans-Kampman
te Radewijk, lid Mevr. F. Kampman-Herbert te Oud-
Bergentheim, lid L.Odink te Lutten, lid
Het adres van de secretaris is: Postbus
127, 7770 AC Hardenberg Telefoon
secretaris: 05234-1249
Redactiecommissie:
J.T.A. te Gussinklo
Mevr. D. Hesselink-Zweers
J. Weitkamp
C. Lina, eindredacteur
Redactieadres:
Bruchterweg 17, 7772 BD Hardenberg, tel. 05232-61274
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg
(Postrek. v.d. bank: 812263)
Inhoud: pag
1. Van de redactie .................................................................................. 999
2.10 Mei 1940 in Hardenberg ..................................................... C. Lina 999
3. „Bekijk het van beide kanten" .................................... Herman Jansen 1008
4. Over grensstenen en smokkelaars (grensstenentocht 1992) ..C. Lina 1010
5. Een nieuwe gedenkplaat op de stadsmuur? ......................... R. Gritter 1020
6. Geveltekens in Hardenberg en omgeving (V) ................. J.K. Alsema 1021
7. Achtergronden van de Baalderborg ..................................... F.G. Kluit 1025
8. Uit de geschiedenis van de toneelver. „Thalia" .......... Herman Jansen 1032
7. Hendrik van Laar (II) ................................................................ C. Lina 1038
10. Uit het leven van een joodse jongen in oorlogstijd (V) .......... Izak Kan 1047
11. Van de bestuurstafel .......................................................................... 1050
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift
mag alleen na daartoe verkregen toestemming van de redactie

Van de redactie
Wij hebben het genoegen onze lezers als vierde en laatste nummer van de negende
jaargang een speciaal dubbel nummer met een groot aantal bijdragen
aan te bieden. Zo vindt u hierin een artikel waarin beschreven wordt wat er in en
om Hardenberg gebeurde op de tiende mei 1940 en een verslag van onze jaarlijkse
grensstenentocht, waarin de grensbewoner J. Brill uit Radewijk onder andere
vertelt over smokkelaars. Uit de dichterlijke verhalen van Hendrik van Laar
blijkt dat hij een boeiend verteller is. Alsema toont ons deze keer katholieke geveltekens.
Herman Jansen schrijft over de geschiedenis van de toneelvereniging
„Thalia" en haalt op geestige wijze herinneringen op naar aanleiding van de
tentoonstelling „Bekijk het van beide kanten", die onder auspiciën van onze vereniging
in het gemeentehuis gehouden werd. Roel Gritter voert ons mee naar
de oude muur van Hardenberg en vertelt over onderaardse gangen die men in
de vijftiger jaren zocht. Izak Kan beschrijft zijn avontuurlijke vlucht als jodenjongen
in de oorlog. In verband met de spoedige ingebruikneming van De Baalderborg
vindt u in dit nummer een artikel over de achtergronden van dit project! Het
nummer is rijk geïllustreerd met tientallen functionele foto's, waarop heel wat
oude Hardenbergers voorkomen.
De redactie wenst u veel leesgenot en verder: „Goede kerstdagen en een gezegend
nieuwjaar!"
10 Mei 1940 in Hardenberg c. Lina
De meimaand van het jaar 1940 begint met uitzonderlijk mooi weer. De zon
schijnt de gehele dag en zorgt ervoor dat de meimaand een echte bloeimaand
wordt, 's Nachts is het evenwel behoorlijk koud. Begunstigd door de weersomstandigheden
is er in Hardenberg op de negende mei feest op de markt tot laat
in de avond. Een groep Duits sprekende circusartiesten en acrobaten slaagt
erin de toeschouwers, waaronder veel militairen, met hun toeren en grappen
ontspannen te doen lachen. Toch is er reden tot bezorgdheid, maar dat dringt
tot velen niet door. Op vier mei kwamen al de eerste duidelijke aanwijzingen dat
het weldra menens zal zijn met de Duitse inval in Nederland. In de dagen die
daarop volgen, worden springladingen aangebracht in de bruggen over de
Vecht en het Overijssels Kanaal.
Sinds elf uur in de avond van 9 mei is kapitein P. Prins van het negende grensbataljon,
eerste compagnie, op zijn commandopost aanwezig, na een dringende
opdracht tot verhoogde waakzaamheid. Het is niet de eerste oproep daartoe.
Zou het dan nu zover zijn? Zowel de Nederlandse majoor Sas als de Belgische
kolonel Goedhals, beiden militair attaché te Berlijn, hebben berichten doorgeseind
aan hun regeringen dat het bevel tot aanvallen aan de Duitse Wehrmacht
is gegeven en bepaald op de morgen van de tiende mei. Gerrit Muller en
Herman Jansen zijn op de avond van negen mei naar een revue geweest in
Dedemsvaart. Wanneer ze laat bij de Veerbrug komen, worden ze
aangehouden door de soldaat Daan Vermeulen. Er is verscherpte controle. Ze
horen van Vermeulen dat er een Duitse inval dreigt.
999

„Maak maar gauw dat je thuis komt!", raadt hij de beide Hardenbergers aan. Als
Herman de ouderlijke woning binnenkomt, blijkt dat zijn vader nogal ongerust is.
Niet over het late thuiskomen van zijn zoon, maar over hetgeen hij op het gemeentehuis
met de luchtwacht heeft waargenomen. Hij komt daar juist vandaan
en vertelt dat een ongewoon groot aantal vreemde vliegtuigen het Nederlandse
luchtruim binnenvliegt. „Volgens mij gaat er iets gebeuren vannacht", is zijn conclusie,
„misschien is de oorlog al begonnen".
Sergeant Jan de Boer, die met zijn manschappen de verantwoording draagt
voor de Vechtbrug te Hardenberg, is ingekwartierd bij de molenaar van de Oelemölle.
Zijn mannen zijn ondergebracht bij Koeslag in Heemse. De Boer is gekleed
op bed gaan liggen, wegens de opdracht tot waakzaamheid. Midden in de
nacht schrikt hij met een schok wakker. Was dat het gieren van een laagvliegende
Messerschmitt? Hij staat op, trekt zijn schoenen aan, doet het raam open
en probeert iets te ontwaren. Dan hoort hij buiten iemand roepen. Het is een ordonnans,
die De Boer oproept zich zo spoedig mogelijk bij de twee wachten op
de brug te voegen.
De soldaten bij Koeslag moeten zich ook gereed houden. Sergeant De Boer
haast zich op de fiets naar Koeslag en trommelt daar zijn mannen op. De
luchtwacht te Hardenberg werkt op volle toeren boven op het oude gemeentehuis,
wat nu de Oudheidkamer is, en constateert dat grote groepen ongeïdentificeerde
vliegtuigen het Nederlandse luchtruim schenden. Veel Hardenbergers
ontwaken door het geronk van die vliegtuigen en lopen soms in nachtgewaad
naar buiten om in het schemerlicht van de kille morgen een luchtvloot te zien
overvliegen. Sommigen proberen te tellen hoeveel het er zijn. Langzaam dringt
het tot allen door dat ons land in oorlog is. De radio wordt aangezet en dan
hoort men allerlei militaire berichten en andere mededelingen, waaruit blijkt dat
Duitsland zonder enige oorlogsverklaring een aanval doet op ons land. Bij De
Haandrik staat soldaat Henstra in de morgenschemer van de tiende mei op zijn
post. Hij moet wacht lopen op de spoorbrug. Tussen drie uur en half vier 's
morgens ziet hij iets bewegen in de velden als hij met zijn kijker in de richting
van het plaatsje Laar tuurt. Zijn dat geen soldaten die daarginds over de grens
komen? Hij meldt vaandrig Bakker zijn ontdekking, maar die haalt ongelovig zijn
schouders op. Het duurt evenwel niet lang of Bakker ziet dat Henstra gelijk
heeft. Duitse stoottroepen zijn de Nederlandse grens overgegaan. Ze naderen
op een vreemde manier, ze springen naar voren en duiken dan weer weg en
zoeken dekking. Maar ze naderen ontegenzeglijk.
Niet lang daarna worden volgens plan de beide verkeersbruggen bij De Haandrik
opgeblazen. De springlading van de spoorbrug komt echter niet tot ontploffing.
Op de negende mei hebben de grenswachten in Venebrugge al gemerkt dat er
aan de andere kant van de grens, bij het Duitse douanekantoor, meer dan gewone
drukte is. Dat geldt ook voor de wachtpost bij Wielen. Bij de Pekelbrug
over de Radewijkerbeek constateert men dat aan Duitse kant de wegversperring
is verdwenen. Diezelfde dag zien twee Nederlandse grensbewakers in Venebrugge,
wanneer ze op verkenning gaan om te weten wat de Duitsers in hun
schild voeren, dat hun geschut de grensweg bestrijkt en gericht staat op het Nederlandse
douanekantoor. Commies Harm Visser, die in het grenskantoor
1000

Links van mej. Leerink luitenant Siliacus uit
Gramsbergen, rechts kapitein P. Prins.
Sergeant Jan de Boer.
De Hardenbergse luchtwacht op het dak van het oude gemeentehuis (nu: Museum
en Oudheidkamer).
Achter v.l.n.r.: Albert Meijer, Jacob Bakker, Jan Lotterman, Rudolf Bloemendaal,
Kees Wamelink, Freek Zweers, sergeant R.E. de Bruin en Albert Breukelman. Voor
v.l.n.r.: Gerrit Wamelink, Jan Breukelman, Knobbe, D. Steenwijk en sergeant Jo
Fredriks.
Geheel vooraan: A.J. Breukelman. Achteloos, maar wel duidelijk, tonen de sergeants
hun strepen op de mouw.
1001

woont, krijgt de dringende raad het huis te verlaten, waartoe deze niet kan besluiten.
Als omstreeks half vier 's morgens op de tiende mei de eerste schermutselingen
beginnen, stuurt luitenant Langedijk volgens afspraak een motorordonnans naar
Hardenberg om de centrale commandopost te informeren. Een Duits kanon
schiet de versperring, die halverwege de beide douanekantoren is aangebracht,
met één schot van de grensweg. Een tweede schot treft het Nederlandse douanekantoor.
Commies Visser wordt daarbij dodelijk getroffen. Over en weer ratelen
mitrailleurs en geweren. Een kind van Visser loopt schreeuwend de weg op,
dwars door het vuurgevecht. Het kan gelukkig ongedeerd in veiligheid gebracht
worden.
De strijd van de kleine groep lichtbewapende Nederlandse soldaten tegen de
Duitse overmacht is ongelijk. Als terugtrekken niet mogelijk is, geven ze zich
over en worden gevangen genomen. Zo gaat het ook in Wielen. Twee Nederlandse
soldaten weten echter aan de vijand te ontvluchten. Om aan krijgsgevangenschap
te ontkomen, duiken ze plotseling op in de boerderij van Bekman.
„Trek gauw die uniformen uit!" krijgen ze te horen. Met de kleren die de vrouw
van Bekman haastig tevoorschijn haalt, worden de twee militaire vluchtelingen,
die er niets voor voelen krijgsgevangene te worden, omgetoverd tot boerenknechten.
„Wat ga je doen met onze soldatenplunje?" willen de twee weten als
ze Bekman ermee weg zien stappen. „Laat dat maar aan mij over", lacht de
boer, „die gaan naar een plaats waar niemand ze zal zoeken!" Uniformen,
geweren en soldatenlaarzen verdwijnen in de gierkelder. Intussen trekken de
onafgebroken Duitse colonnes langs de Hoogenweg. „Vrouw, zet die jongens
maar aan het aardappelenschillen", roept Bekman, „en dit spreken we af voor
het geval dat we bezoek krijgen, we hebben twee knechten, is dat duidelijk?"
Bekman weet dat het helpen ontvluchten van soldaten, „deserteurs", zwaar
gestraft wordt. Maar de vijand is zo druk met zijn opmars, dat hij ook later geen
aandacht schenkt aan de twee boerenknechten op klompen die het vee in de
wei verzorgen.
Bij de brug aan de Hoogenweg over het kanaal wacht sergeant De Vries op de
terugtrekkende grenssoldaten. Alles is in gereedheid gebracht voor het opblazen
van de brug. Waar blijven de grenswachten? Plotseling worden hij en zijn
mannen verrast door Duitse wielrijders en ruiters die snel op de brug afkomen.
Een Duitse officier en een soldaat staan al bij de opgehaalde brug. Ze proberen
die omlaag te draaien en dat lukt! Sergeant De Vries aarzelt geen moment,
maar steekt het vuurkoord aan. Even later vliegt de brug met een geweldige
klap uit elkaar. De Duitse soldaat en de officier verliezen daarbij het leven. De
Vries en zijn detachement haasten zich nu naar de Vechtbrug te Hardenberg in
een daarvoor gereedstaande vrachtauto. Alle bruggen van de verdedigingslinie
A langs het Overijssels Kanaal zijn, om de opmars der Duitsers te vertragen,
opgeblazen, behalve de kleine brug ten noorden van de Hoogenweg. Daarover
trekt de vijand naar Hardenberg. Het blijkt dat de Duitsers materiaal bij zich hebben
om de vernielde brug aan de Hoogenweg te vervangen. Dat geeft toch oponthoud.
Het hoofddoel van de Wehrmacht is immers de Vechtbrug ongeschonden
in handen te krijgen. Tevergeefs wachten de grenswachters bij Poffershutte
op de vijand. Die komt
1002

Brug aan de Hoogenweg.
Adjudant Asma.
1003

daar niet over de grens, maar uit het schieten in de verte begrijpen ze dat de
oorlog begonnen is. Luitenant Van der Meer en zijn mannen besluiten naar Hardenberg
te gaan om zich daar bij de strijdkrachten te voegen. Op de plaats
gekomen waar nu het kruispunt van de Gramsbergerweg en de Lage
Gaardenstraat is, worden ze verrast door Duitse soldaten, die vanuit een
hinderlaag op de Nederlanders vuren. Sergeant Eilander, die op een motorfiets
zit, wordt na een kort vuurgevecht getroffen door een handgranaat. Ernstig gewond
valt hij neer. Met een uiterste krachtsinspanning slaat hij zijn geweer aan
stukken. De overige mannen van het detachement worden gevangen genomen.
Inwoners van de Gramsbergerweg komen naderbij. Ze brengen dekens en een
ladder om de zwaargewonde sergeant naar het Röpcke-Zweers-ziekenhuis te
vervoeren. Intussen is een onafgebroken stroom van Duitse voertuigen op gang
gekomen langs de Gramsbergerweg in de richting van de Vechtbrug, zodat de
helpers de gewonde Eilander niet over de straat kunnen brengen. Ze moeten
wachten tot ze een geweldige explosie horen: de Vechtbrug is opgeblazen. Nu
komen de colonnes tot stilstand en kan men Eilander vervoeren. In het ziekenhuis
komt hij tot bewustzijn. Hij voelt dat hij sterven gaat en vraagt zijn horloge
en bijbel aan zijn ouders in Zwolle te brengen. Een Duitse ambulanceauto
brengt hem nog naar het ziekenhuis te Nordhorn, omdat in Hardenberg geen
chirurg is. Het mag niet baten. Eilander is gevallen voor zijn vaderland. Op zijn
post bij de Vechtbrug te Hardenberg ziet sergeant Jan de Boer dat de
Nederlandse commandanten de Vechtbrug in westelijke richting passeren. Het
zijn kapitein Durand van de zes grenswachtdetachementen en kapitein Prins,
die de leiding heeft over de linie A (langs het Overijssels Kanaal) en de linie B
(langs de Vecht). Alle militairen uit Hardenberg vertrekken, nadat ze het geheim
archief op de markt verbrand hebben. Het wachten is nog op drie grensdetachementen
die nog niet gearriveerd zijn.
Daar is, als eerste van de drie, sergeant De Vries met zijn mannen. Ze komen
van de Hoogenweg. Direct daarachter arriveert sergeant Breukel, maar waar
blijft het detachement van sergeant Otter? De vijand is nu heel dichtbij gekomen.
Duitse wielrijders en een ruiter naderen met grote snelheid. Ze rijden al
schietend de Vechtbrug op onder de kreet: „Nicht schiessen!" Sergeant De Boer
beseft dat nu het ogenblik gekomen is om de brug op te blazen. Hij probeert de
vuurlont aan te steken, wat mislukt. Dan ziet hij in een flits dat de Duitse ruiter
hem wil neerschieten. Hij laat zich bliksemsnel vallen en wordt niet getroffen.
Wel blijkt later dat er twee kogelgaatjes in zijn broek zitten. Het paard van de
Duitser steigert en is moeilijk in bedwang te houden. Liggend aan de waterkant
probeert De Boer het vuurkoord opnieuw tot ontbranden te krijgen. Dan hoort hij
het gierend remmen van autobanden. Midden op de brug staat de vrachtauto
van Otter en zijn mannen. Hun chauffeur schrikt zo bij het zien van de Duitsers
voor hem op de brug, dat hij uit de auto vlucht, terug naar Hardenberg. Otter
springt daarop met getrokken pistool vloekend uit de auto en schreeuwt tegen
zijn mannen: „Schiet die moffen dood!" Dan gaat hij achter het stuur zitten en
rijdt op de Duitsers in, terwijl zijn detachement het vuur op de vijand opent.
Deze deinzen al schietend terug en nemen de wijk langs de Vecht in de richting
van het Jodenbergje. Intussen slaagt De Boer erin de vuurlont aan te steken.
Nu moet hij snel weg
1004

De brug over de Vecht 10 mei 1940.
Duidelijk is de ravage aan de huizen en daken te zien.
(Met dank aan het archief gem. Hardenberg).
1005

wezen! Hij grijpt zijn geweer, krabbelt de weg op en holt achter de auto van Otter
aan. Als hij nog maar net in de auto gehesen is, gaat de Vechtbrug met een
enorme explosie de lucht in. De brokstukken vliegen huizenhoog en de ravage
is groot.
Persoonlijke ongelukken doen zich niet voor. Veldwachter W. Sebel heeft van
tevoren alle omwonenden gewaarschuwd voor de explosie en hen aangeraden
tijdelijk uit hun woning te vertrekken naar een plaats die wat verder van de brug
ligt. Velen gaan naar het koffiehuis van postbode Van Loo aan de Markt. Anderen
zoeken een toevlucht bij Leering. Dat restaurant stond op de plaats waar nu
de Hema is.
Op het Oosteinde hoort men dan enkele geweerschoten. Even daarna stormen
Duitse wielrijders en cavaleristen voorbij Leering, in de richting van de Vechtbrug,
maar hoewel ze de brug nog opstormen, komen ze toch te laat om die ongeschonden
in handen te krijgen.
Intussen is sergeant De Boer in de auto van Otter en zijn mannen gehesen en
gaan ze snel naar de Oelenveerbrug, die ook ondermijnd is. Ze zijn er nog maar
net over, of deze wordt opgeblazen.
Het blijkt dat Kees Loyenga, een van de mannen uit het detachement van sergeant
Otter, zwaar gewond is geraakt tijdens het vuurgevecht op de Vechtbrug.
Op doortocht te Dedemsvaart laten zijn vrienden hem achter bij een arts. In de
loop van de avond sterft de jonge soldaat in het ziekenhuis te Hoogeveen. Het
grensdetachement van adjudant Asma, dat achter Bruchterveld gestationeerd
is, komt te laat om via een brug het Overijssels Kanaal te kunnen oversteken.
Toch slaagt de oudere adjudant, die als een vader over zijn jongens waakt, erin
ze allen over het kanaal te brengen. Nu moeten ze de Vecht nog over. Asma
beseft dat ze voor de Vechtbrug te laat komen, maar hij weet dat er nog één
mogelijkheid is om de overkant te bereiken: over de stuw! De adjudant weet dat
de stuw niet opgeblazen zal worden. Daarom leidt hij zijn mannen behoedzaam
langs de Bruchterweg. Wanneer hij in de verte Duitse soldaten ontwaart, geeft
hij snel instructies. Twee van zijn soldaten moeten dekking geven en de vijand
afleiden, terwijl Asma en zijn mannen achter het kerkhof om naar de stuw gaan.
Tot hun geluk zijn daar geen Duitsers. Terwijl de twee soldaten de vijand op de
Bruchterweg „aan de praat houden", gaan de mannen gauw over de Vecht.
Asma wacht als laatste met zijn Eisink-motorfiets voor de stuw. Wanneer allen
veilig aan de overkant zijn, roept hij zijn twee schutters terug. Bij de motor
gekomen, springen ze er achterop en dan scheurt de adjudant over de smalle
stuw naar de westoever van de Vecht.
Naar Venebrugge trekt de helft van het 22e Cavalerieregiment der Duitsers. Bij
Kloosterhaar trekt de andere helft van dat regiment om 3 uur 25 's morgens
over de grens. Een handjevol Nederlandse soldaten biedt daar goede weerstand
en het kost de vijand veel moeite en tijd om het kleine Nederlandse detachement
uit te schakelen. Om ongeveer 5 uur moeten ze evenwel de strijd opgeven
tegen een veertigvoudige overmacht. Daarna trekken de Duitsers volkomen
onverwacht langs de onbestrate Boerendijk in de richting van De Gouden
Ploeg naar het Schol. Niemand rekent erop dat ze langs deze zandweg zouden
naderen. Het detachement dat de kanaalovergang vernield heeft, moet zich
overgeven. In het kanaal ligt (toevallig?) een groot schip, waarmee een nood
1006

Duitse colonnes komen langs de Gramsbergerweg.
Sergeant Eilander.
Kees Loyenga wordt zwaar
gewond tijdens het vuurgevecht
op de Vechtbrug.
1007

ug wordt gemaakt, nadat men het schip dwars in het kanaal gelegd heeft.
Daarna kan de stroom van Duitse voertuigen voortgang vinden. Men verwacht
de vijand eerder in Bergentheim en daar heeft het springdetachement reeds
maatregelen genomen. De brug moet eraan geloven, maar de moeilijkheid is,
dat de springlading door de constructie van de brug aan de oostzijde met het
vuurkoord moet worden aangestoken. Soldaat Rozema krijgt hiertoe de opdracht.
Hij ziet zijn kameraden vertrekken in een gevorderde vrachtauto. Ten
zuiden van de Vecht rijden ze naar de IJssellinie. Met een geweldige knal vliegt
de brug van Bergentheim de lucht in. Daar staat Rozema! Hij heeft niet veel lust
om krijgsgevangene te worden. In het kledingmagazijn De Bijenkorf, niet ver
van de vernielde brug, haalt men hem binnen en niet lang daarna kan Rozema
in burgerkleren ontkomen.
Bij Zweers in Hardenberg worden balken en planken gevorderd uit zijn houtstek
aan de Bruchterweg. Burgers worden gedwongen om bij het herstel van de
Vechtbrug te helpen.
Dat alles brengt meer oponthoud dan de vijand verwacht. De plannen om Nederland
in één dag onder de voet te lopen, kunnen niet volgens het schema uitgevoerd
worden.
De kleine Nederlandse detachementen in en rondom Hardenberg hebben op 10
mei 1940 hun taak naar behoren en met moed vervuld. Ze stonden tegenover
een overweldigende strijdmacht, die de oorlog uit ervaring kenden. Voor de Nederlanders
was het de eerste vuurdoop. De weerstand die men op een aantal
plaatsen bood, ging ver uit boven hetgeen men redelijkerwijs mocht verwachten.
„Bekijk het van beide kanten" Herman Jansen
Onze vereniging kan met voldoening terugzien op de tentoonstelling „Bekijk het
van beide kanten" in het gemeentehuis van Hardenberg. Bij de opening van de
expositie, waarin onder meer veel aandacht aan kleding uit het verleden geschonken
was, sprak de heer H.C. Jansen, die een kleermakersachtergrond
heeft van vader op zoon, leuke toepasselijke woorden in het Hardenbergs, die
we hieronder laten volgen:
Het gezegde „Bekijk het van beide kanten" slot vandage op de tentoonstelling
zo as din hier temee wordt opend. De bedoeling is da'j doardeur een better inzicht
zult kriegen in de klere, de kleedgewoonten en gebruken van de luu die
vrogger in disse streek an beide kaanten van de grèènze hebt 'ewond. Now heb
ik, wat dat bekieken an beide kaanten van de grèènze èn wat die klere betreft,
dat in't verleden al es eerder 'edoane, al mu'k zeggen dat dat niet hele-moale
uut vri'je wille is gebeurd.
A'k ow now goa vertellen dat het gebeurden in 1940-'45, dan zu'j misschien
dèènken: „Mut dat vandage now weer op'erakeld worden?" Niks is minder woar,
althans niet in die zin zo a'j misschien zollen dèènken. Wel, da'j het in die tied ök
van beide kaanten konnen bekieken en doarbi'j vake nog wel es van de vrolijke
kaante. Want ondanks alle narigheid die din oorlog met zich meebracht, waren
d'r toch
1008

nog wel es dinge woar a'j umme lachen konnen en zoas ik het mee'emaakt hebbe,
in verbaand met klere en het maken doarvan.
Hoe a'k in die kleding verzeild raken, za'k ow eerst èèm uut de duke doen. In
die tied, zo ongeveer 1943, weuren volle jongeluu op'eroepen deur 't arbeidsburo,
urn veur onze buren an de oaverkaante van 'n streep te warken, soms tot
verre in Duutslaand. Now ha'j doar vanzölfsprekkend niet volle zin an. Vandoar
dat het woord „onderduken" uut'evunnen weur. Now is onderduken in 't water
nogal benauwd a'j 't te lange doet, en van onderduken in oaverdrachtelijke zin
heurden i'j in die tied ok niet altied opwekkende verhalen. Op 't arbeidsburo,
woar 'k mi-j veur de darde moale mosse melden en woar ze mi'j al twie keer
'ematst hadden, roadden ze mi'j dan ok an urn wark te goan zuuken bi'j 'nen
boer an de oaverkaante, in de Groafschop, want dat „warken" bi'j mien va op de
kleermakeri'je, umdat din zogenaamd ziek was, konnen de ambtenaren van 't
arbeidsburo bi'j controle ok niet langer woarmaken, want ik kon amper 'ne noalde
vaste hollen.
Volgens 'nen Haddenbarger schoenmaker, din al 'n zettien in Uelsen warken,
wusse doar nog wel 'ne plaatse veur mi'j, bi'j 'nen „Schneidermeister". Dus ikke
op 'nen goeien dag, met 'nen brief van 't arbeidsbureau in de zak, op de fietse,
bi'j Gaitdiene op 'n Belt, de grèènze oaver.
In Uelsen an'ekommen, weur 'k verwelkomd deur, wat later bleek, de dochter
des huizes, din de stoepe an 't dweilen was en din mi'j in heur beste Hollaans
(heur va was 'nen Hollaander) te woord stund. Now klunk dat allemoale wel vertrouwd
en 't wicht zag 'ter niet onappeteiteluk uut..., maar ja, 'nen Hollaander in
Duutsland, i'j wussen 't maar nooit in 't buutenlaand!
Now bleken het heel oardege luu te ween, want op miene vroage hoe late ik
mos begunnen en met de mededeling da'k van 't vak niet al te volle kennen,
antwoorden mien toekomstige baas: „I'j beschouwt het hier maar as ow onderduuk-adres
en i'j hoeft allenneg maar te kommen as 't in Hollaand niet veilig is."
Now, toen was 't ies gauw 'ebrökken en ik kan ow vertellen da'k 'ter ondanks alles
met volle plezier 'ewarkt heb, met volle „Urlaub" urn thuus te kunnen blieven.
Now was d'r in de oorlogsjoaren niet volle meer te koop en waren klere in die
dage heel betuun (=schaars). Veur zovarre as 'ter nog wat te koop was, was de
moede veur vrouwluu-maantels een zogenaamd Swagger-model, hoge an 'n
hals dichte, met 'nen kleinen kragen met ronde huuke.
Now kreeg mienen baas op zekern dag het illuustere idee urn van 'nen olde
maantel van zienen dochter zo'n Swaggermodel te maken. Deur van de revers
'ne rechte kaante te maken, kon zonne maantel dan hoog 'eslötten worden.
Veur din kragen met ronde punten knippen 'e dan van de onderkaante een stuk
of. Dat din maantel doardeur wat korter weur, mog 'em niet hinderen, want 't
waren toch nogal tutten-modellen in die tied. Zo ha'j met niet al te volle muite
'nen heel aandere maantel. 't Model had, zoas ze 't doar nuumden, 'nen groszen
Erfolg... en binnen de kortste keren leup de halve Groafschop met het model-Bremmer,
want zo hieten mienen baas. 'k Heb hier op de tentoonstelling
nog rond'ekekken of 'ter soms nog zo'n model tusschen hunk, maar nee, 't valt
bliekbaar niet onder de klederdrachten, helaas!
Een aander veurval wi'k ow ok nog èèm vertellen. Op de sniederi'je van mienen
baas warken ok nog ziene zönne. As Hollaander mos din op 't leste ok nog veur
1009

de Wehrmacht an 't wark. Doarveur mosse noar Bremen, noar 'ne militaire uniform-kleermakeri'je,
woar 'e boksen die al 'eknipt waren, in mekare mos zetten.
Now krege 't gedoane dat 'e die boksen met mog nemmen noar Uelsen en ze
doar klaor te maken, um ze dan de volgende wekke weer noar Bremen te brengen.
Zo zate wi'j dan met zien drieën twie dage in de wekke boksen te neien.
Now was mien baas nogal inventief, veural as 't op sabotage ankwaamp, en op
'nen dag zegge: A'w now veur 't neien van 'n gesasznoad (schritnoad = kruisnaad)
de spanning van de machiene es goed strak zet? As de soldoaten zich
dan bukt um an te leggen, dan knapt ze vaste uut de bokse en schiet ze van
schrik in de locht... Zo gezegd, zo gedaan. En 't hef vaste holpen, want 'n feit is,
dat 'n oorlog gauw was ofelopen en 't weer vrede was. En ik dache da'w doar
vandage an'n dag an beide kaanten van de grèènze nog bli'j met bint.
Over grensstenen en smokkelaars
(grensstenentocht 1992) c. Lina
Op de tweede zaterdag van september had dit jaar de traditionele grensstenentocht
van onze Historische Vereniging plaats, dit keer in noordelijke richting. Ongeveer
veertig belangstellenden kwamen hiervoor naar Radewijk-Achterin getogen
en verzamelden zich bij het erve Brill, vanwaar het gezelschap om half twee
per bus vertrok naar het grenskantoor te Venebrugge.
1010

Vandaar trok men te voet over landweggetjes, door bossen en velden langs de
stenen palen die sinds eeuwen de grens tussen Nederland en onze oosterburen
markeren. Onder de deelnemers waren twee wethouders van de gemeente Hardenberg,
te weten mevrouw R.G.M. Muller-Nijland en de heer E.J. Wendt. Zoals
u kunt weten uit een publicatie in ons blad, van secretaris Meijer, was het de
taak van de overheid jaarlijks de grens te inspecteren. Dit was nodig omdat de
aanwonende boeren nogal eens naar eigen inzicht de loop van de Wellebeek
veranderden. Deze beek vormde de grens tussen Nederland en Duitsland. Jaarlijks
controleerden de Ambtman van Neuenhaus en de Burgemeester van Ambt-
Hardenberg of alles nog in orde was. De oudste grensstenen zijn van Bentheimer
zandsteen. Aan de Nederlandse kant lezen we daarop de letter N. Aan de
Duitse zijde staat de H van Hannover. Behalve de grote grensstenen zijn ook
kleinere geplaatst. Op de volgende foto zien we secretaris Meijer hierover iets
vertellen.
Het was een genoeglijke wandeling, nu eens in Nederland, dan weer vlak over
de grens in Duitsland. De volgende foto geeft ons een beeld van de Wellebeek.
Duidelijk zien we aan beide kanten van het op deze plaats onbeduidende
stroompje de palen staan die aangeven waar Nederland ophoudt en Duitsland
begint. Een greppel, zou men haast zeggen, maar in de diepte klatert het stromende
water. De foto heb ik in Nederland genomen op de Wellebeekweg, dichtbij
de boerderij van lemhoff.
1011

Aanvankelijk gaat de tocht over een zandweg die langs de grens loopt. Bij diverse
grensstenen, die allen hun verhaal hebben, wordt geluisterd naar de explicaties.
1012

Na enige tijd wordt de weg verlaten en doorkruisen de wandelaars een heuvelachtig
bos, weiden en akkers. Dat het prikkeldraad van de afrasteringen geen al
te grote problemen opleverde, zien we op de foto, waarop Jan Hofsink met de
voet de versperring laag houdt voor de verslagschrijver van de tocht. Een
enthousiaste grensloopster geeft zich spontaan op als lid van de Historische
Vereniging. Ze mag daarvoor de rug van de heer D. Taat uit Enschede als
schrijftafel gebruiken, wanneer zij zich als lid „inschrijft".
De Radewijkerbeek komt in zicht. Deze dient ook als grens. Aan weerszijden
wordt dat door zandstenen markeringen aangeduid. Op de Pekelbrug krijgen de
wandelaars tijd om uit te blazen. Secretaris Meijer tovert dan enige flessen Jagermeister
tevoorschijn. Liefhebbers daarvan krijgen een glaasje ingeschonken.
Zal de volgende keer ook gedacht worden aan hen die dit drankje niet drinken,
ook niet wanneer het ijs en ijskoud is?
Als de tocht weer wordt voortgezet, komen de deelnemers, de een wat vlugger
dan de ander, al wandelend langs een maïsveld bij enkele Duitse commieswoningen.
Daar staat de laatste en tevens de interessantste grenssteen van de
tocht. Boven de N van Nederland zien we een bekroning. Eronder is het Bourgondische
kruis zichtbaar.
1013

1014
Onderweg.
Laatste grenssteen bij Brill.
1015

Terug bij de familie Brill in Radewijk worden de deelnemers onthaald op koffie
met krentewegge. Terwijl het gezelschap op de deel van de boerderij zich hieraan
te goed doet, verhaalt de heer J. Brill ons over de grens en alles wat daarmee
samenhangt.
Brill had wel meegemaakt dat bezoekers van de boerderij hem verbaasd vroegen:
„Waar is nu de grens?" Daar de vragenstellers zelf ver van de grens
woonden, zochten ze naar een
afrastering van prikkeldraad
tussen de beide landen. Anderen
verwachtten dat de grens bestond
uit gemetselde muurtjes.
Op onderhoudende manier vertelt
onze gastheer dat vóór 1900 een
vrij verkeer tussen de beide
landen mogelijk was. Dokter Van
Riemsdijk ging dan ook zonder
pas naar zijn patiënten in Wielen.
De bakker uit Hardenberg bracht
gewoon in Duitsland brood bij zijn
klanten. Na 1933 werd de grens
steeds strenger bewaakt, vooral
van Duitse kant. Dit stond in
verband met het waardeverschil
tussen de Hollandse gulden en
de Duitse mark. Ook waren er
verschillen in de belastingstelsels
van beide landen. Voor het invoeren
van goedkope koffie moest
men flink wat invoerrechten
betalen en dat maakte de koffie
dan weer duur. U zult het haast
niet kunnen geloven, maar in de
dertiger jaren hadden de mensen
Een boeiend verteller uit Radewijk: J. Brill.
aan beide kanten van „De Streep" een
geweldige hekel aan die invoerrechten.
Komt die tegenzin u bekend voor? Wat ging men dus in die dagen doen?
Goed geraden! Men smokkelde koffie, of wat het dan ook maar was, over de
grens.
Voor sommigen was het een opwindende sport. En wie heeft niet ergens in een
vergeten hoekje van zijn hart een heel klein beetje sympathie voor avontuurlijke
smokkelaars, wanneer het tenminste niet de verfoeilijke verdovende middelen
betreft? Anderen deden dat handwerk uit bittere noodzaak in een tijd van armoede
en werkloosheid. Vaak deed men het voor eigen gebruik en passeerden sigaren,
tabak, suiker, koffie en thee heimelijk de grens. Maar ook koeien en varkens
en ander vee werden door boerenknechten 's avonds, begunstigd door de duis-
1016

ternis, over de grens gebracht. Gelukte het koeien over „De Streep" te brengen,
dan leverde dat een gulden per koe op. Wanneer we in aanmerking nemen dat
het jaarloon van een knecht ongeveer 250 gulden bedroeg, dan begrijpt men
wel dat het smokkelen van vee een welkome aanvulling van de verdiensten
was. Landbouwprodukten gingen eveneens van Nederland naar Duitsland en
omgekeerd. Niet langs de gebaande wegen natuurlijk, maar langs een route die
men aanduidde met de naam: „De groene grens". Deze liep dwars door de velden.
Met een zak kippevoer van vijftig kilo op de rug was dat een hele klus,
want men ontmoette allerlei obstakels onderweg: sloten, prikkeldraad, greppels
en struikgewas. Steeds moest men op zijn hoede zijn voor commiezen, want
vanzelfsprekend werd er bij de grens gepatrouilleerd.
Vooral van Duitse kant was men bedroefd en verbolgen over dat gesmokkel.
Daar werd onafgebroken gespeurd naar overtreders der wet en dat maakte het
de smokkelaars behoorlijk moeilijk. Aan de andere kant verhoogde het de spanning
bij de smokkelaars om de mannen van de douane te slim af te zijn. In
Radewijk woonde bijvoorbeeld een man die zijn hond zo afgericht had, dat het
dier op zijn commando naar de grens liep, daar wat heen en weer snuffelde, om
vervolgens weer op huis aan te gaan. Wanneer het dier grommend bij zijn baas
kwam, wist deze wat dat betekende: „Het is niet pluis baas, blijf maar thuis!"
Voordat een grensbewoner besloot te gaan smokkelen, lette hij de hele dag op
het doen en laten van de commiezen. Hoezeer de Duitse douanen ook
patrouilleerden, toch kwam het moment waarop ze afgelost werden door collega's.
Dan was de kust even veilig. Men wist zo ongeveer het tijdstip waarop dit
kon gebeuren en lag gespannen op de uitkijk, wachtend op een sein dat het zover
was.
Ja! Daar in de verte op een Duitse boerderij lichtte een lamp op. Dat was het teken
voor de smokkelaars om in beweging te komen. Gehaast gingen ze op weg
langs de „groene grens". Wie te traag was, liep gevaar te worden gesnapt. O
wee, daar klonk een waarschuwingsschot in de lucht! Wanneer men dieren
smokkelde, was het raadzaam ze dan maar gauw achter te laten en het hazepad
te kiezen.
Het vee dat de commiezen in beslag namen, werd later verkocht tegen een redelijke
prijs, want de koper was verplicht het gekochte dier te slachten. Men
controleerde of aan deze bepaling de hand gehouden werd. Op een dag werd
aan de grens bij Radewijk een drachtig varken, een pracht-exemplaar, door de
commiezen geconfisqueerd, nadat de smokkelaar het dier in haast
achtergelaten had. Een Radewijker boer werd voor een zacht prijsje de
eigenaar van het dier. Hij laadde het op zijn wagen, waar hij een snelle draver
voor gespannen had, en reed vervolgens naar huis. Een commies op de fiets
moest controleren of het dier inderdaad geslacht werd, en volgde hem. De boer
liet zijn klepper flink draven. De wagen bolderde door het stuivende karrespoor
van de zandweg. De douanebeambte had grote moeite om op de rulle zandweg
in het goede spoor te blijven en zijn stuur recht te houden. Hij raakte al gauw
achter. De boer was zeker doof, want hij hoorde niet dat de commies hem nog
nariep het wat kalmer aan te doen. Natuurlijk keek hij ook niet om. De wagen
verdween achter dichte stofwolken. Veel later kwam de commies bij de
boerderij aan en zag dat men al bezig was
1017

het varken te slachten. Wat hij niet bemerkte was, dat daar niet het drachtige
varken - zo voordelig door de boer gekocht - aan de ladder hing, maar een ander
zwijntje, dat ijlings voor de slacht bestemd werd.
Het geluk was niet altijd met de smokkelaars. Op een avond trokken zeven
knechten, ieder vijftig kilo kippevoer op de rug torsend, de grens over. Plotseling
stonden ze oog in oog met een grensbewaker. Ze wisten niet beter te doen dan
de zakken voer van hun rug te laten glijden en snel de benen te nemen. Daar
stond de commies alleen in het veld met zeven zakken voer. Hoe moest hij die
naar het grenskantoor krijgen? Als hij een boer ging zoeken om de 350 kilo
kippevoer te laten wegbrengen op zijn wagen, wist hij wel zeker dat de
smokkelaars terug zouden komen zodra hij de buit onbeheerd in het veld achterliet.
Daarom sleepte hij de zakken bij elkaar. Met behulp van een stok, zijn jas
en zijn pet maakte hij een soort vogelverschrikker en plaatste die voor de zakken.
In het schemerduister leek het op enige afstand alsof een commies op
wacht stond bij de smokkelwaar. Vervolgens trommelde de overijverige beambte
een boer uit zijn huis die met paard en wagen alles naar het bureau vervoerde.
Met deze anecdote besloot de heer Brill zijn verhalen over belevenissen bij de
grens, die bij de aanwezigen zeer in de smaak vielen. Nog enige tijd bleven de
deelnemers aan de tocht bijeen op de gastvrije boerderij van Brill onder het genot
van koffie en krentewegge. Aan de tafels gingen de smokkelverhalen verder.
Zo vertelde iemand van geruchten als zou men in deze tijd voor veel geld
vreemdelingen ons land binnen smokkelen.
Een mooi verhaal handelde over een oude Radewijker boer die, voor de oorlog
in de dertiger jaren, aan tante Diene in Wilsum een vette gans beloofd had met
de kerst.
Hij had evenwel geen zin om invoerrechten te betalen. Omdat de kerstdagen
dichterbij kwamen, besloot hij op een zaterdagmorgen de gans dan toch maar
met de wagen over de grens te brengen.
Hij deed het dier in een mand met stro en wierp er een stuk dekzeil over. Een
slim lachje kwam op zijn gezicht terwijl hij een plannetje bedacht om de douanen
om de tuin te leiden zonder te liegen.
Aaltje, zijn kleindochter van veertien jaar, had al kerstvakantie. Zij paste in opa's
plan. Hij ging de boerderij binnen, vond daar het meisje en vroeg haar of ze
geen zin had om mee te gaan naar tante Diene in Duitsland. Oaltien wilde dat
maar wat graag, ze klom op de wagen en vort! In volle draf ging het op het
grenskantoor af.
Daar aangekomen, was de slagboom neergelaten, maar de dienstdoende douane
kwam al naar buiten en vroeg: „Nichts zu verzollen? Iets aan te geven?"
„Niet dat ik weet", kreeg hij ten antwoord, „ik ga alleen maar met dat gansje naar
tante Diene in Wilsum. „Zijn duim wees achter hem in de richting van Oaltien,
die vuurrood werd en spinnijdig uitriep: „Ik ben geen gans!" Grootvader
probeerde haar te sussen en sprak bezwerend: „Wees maar niet boos, kind, ik
had het toch niet over een domme gans?" Oaltje begreep er niets van, wat had
opa toch? De douane grinnikte en deed de slagboom omhoog. „Rij maar door",
lachte hij, „voor zulke gansjes behoef je geen invoerrechten te betalen."
1018

Een woord van dank dient gebracht te worden aan de gehele familie Brill, die de
gasten zo voortreffelijk ontving. Dank komt ook toe aan secretaris Meijer voor
zijn goede organisatie van de tocht. Leuk was ook de onverwachte ontmoeting
met oude bekenden. Zo ontmoetten we in Radewijk de oud-Hardenberger Jan
Bosch en zijn vrouw Wieke, die na een lang verblijf in Luxemburg, waar Jan
werkzaam was, weer teruggekeerd zijn in ons land en - hoe kan het ook anders
- altijd weer getrokken worden door Hardenberg. Hij bracht een grote foto mee,
die fotograaf Frijling maakte bij de bevrijding in 1945. Een fragment daarvan
stond in ons vorige nummer.
Op die foto zien we vader en moeder Bosch met andere familieleden temidden
van toegestroomde Hardenbergers rond een Canadese tank geschaard. We
zullen deze foto in een volgende aflevering, met nog andere foto's uit die dagen,
in haar geheel afbeelden in vervolgartikelen over de tweede wereldoorlog in
Hardenberg.
Aan alles komt een eind. Ook aan de grensstenentocht 1992. De deelnemers
namen afscheid van elkaar en hopen dat er in de toekomst nog meer van deze
activiteiten door de Historische Vereniging georganiseerd zullen worden. Acht
foto's in deze bijdrage met daarop de deelnemers aan de tocht werden gemaakt
door ons bestuurslid Frieke Kampman.
1019

Een nieuwe gedenkplaat op de stadsmuur? R. Gritter
We schrijven het jaar 1952. Historie-minnend Hardenberg is in rep en roer. Er
zal namelijk een onderzoek komen naar de onderaardse gangen van Hardenberg.
Volgens de overlevering moet zich een eeuwenoude gang, daterend uit de
middeleeuwen, onder Hardenberg bevinden. Door deze gang konden de bisschoppelijke
soldaten zich binnen de vesting verplaatsen zonder opgemerkt te
worden. Al in 1951 was door een drietal personen getracht vanuit een keldergewelf
in de Voorstraat de gang te vinden, een poging die helaas was mislukt.
Maar nu was er een heuse wichelroede-loper ingeschakeld, namelijk J. Gouwe,
de broer van dokter Gouwe, voorzitter van de Oudheidkamer. Deze J. Gouwe
had gedurende een 25-tal jaren een wichelroede-bureau in Indië geëxploiteerd
om waterbronnen op te sporen. Bij smederij Schuurman geeft hij een staaltje
van zijn kunnen, in de smederij wijst de wichelroede direct de kelder aan. De
smid bevestigt de vondst. Terloops merkt Gouwe op dat het niet best is om
daarboven te slapen, omdat je dan last van reumatiek kunt krijgen. „Dat hebbe
wi'j ondervunden", was het antwoord van Schuurman. „Mien vrouw hef doar
esloapen en toen had zi'j knap last van rimmetiek. Nou slop ze der niet meer en
't giet een stuk better".
De wichelroede-loper ontdekt bij Schuurman in het achterhuis ook nog een gewelf,
dat zich uitstrekt onder de woning van slagerij Brunink. Het bestaan van dit
gewelf was smid Schuurman volkomen onbekend.
Op vrijdag 30 mei vindt Gouwe, onder grote publieke belangstelling, de ingang
van de onderaardse gang, net onder de stoep achter het pand van Drukkerij
Kremer (Voorstraat 41, nu Koos Kamst Damesmode). De gang loopt onder het
huis van Grooters door naar dé Voorstraat, verder onder de woningen van Dorgelo
en Hamhuis tot ongeveer bij de Höftekerk. Voorlopig laat men het hierbij.
Maar op donderdag 14 augustus gaat men verder. Zonder dat men er ruchtbaarheid
aan heeft gegeven, is men gaan graven in de tuin van Drukkerij Kremer.
Onder de belangstellenden is wel meester Jongsma, Hardenbergs historieschrijver.
Hij is nogal sceptisch. En Jongsma kreeg gelijk: al het gegraaf levert
niets op. De onderaardse gang wordt niet gevonden. Hardenberg is teleurgesteld.
Men had zo gehoopt een stukje middeleeuwse geschiedenis boven water
te halen. Er waren al plannen gemaakt om de gang in kaart te brengen en deze
in de Oudheidkamer tentoon te stellen. En nu zo'n resultaat! Echter, een maand
later is het wel raak. Op maandag 8 september zijn gemeentewerkers bezig een
gleuf te graven voor rioolbuizen op de Hoge Doelen. Tijdens de
werkzaamheden vinden ze vier urnen en de resten van de stadsmuur. Er blijken
dus toch middeleeuwse resten in de bodem verborgen te zitten. De grote
ontdekking komt evenwel zeven jaar later, als het postkantoor wordt verbouwd.
Tussendoor heeft men, in juni 1958, bij de aanleg van de riolering nog een stuk
muur blootgelegd. Bij het graven vóór de Höftekerk vindt men een stuk muur van
meer dan een meter dik, aangebracht op een solide ondergrond. Verder vindt
men er scherven van urnen en een bot, volgens dichter Van Laar (bestuurslid
van de Oudheidkamer) een stuk van een menselijke elleboog. Maar, zoals
gezegd, bij de verbouw van het postkantoor, eind september 1959, komt de
grote ontdekking.
1020

Het huisje van wijlen het echtpaar Van de Bosch, dat naast het postkantoor
staat, wordt afgebroken. Daarbij stuit men op een muur, die ongeveer 2 meter
diep is en die geheel onder de grond is verborgen. De vorm is rond; aan de ene
kant steil, aan de westkant meer glooiend. Ook worden er schedels van mens
en dier gevonden. Het werk wordt voorlopig stil gelegd. Allerlei archeologen en
oudheidkundige verenigingen worden ingeschakeld om de muur te onderzoeken.
Hardenberg hoopt dat de muur behouden kan blijven, al was het alleen
maar om trots de toerist op een zichtbaar stukje van Hardenbergs roemrijk verleden
te wijzen. Maar het postkantoor moet vergroot worden en de muur verdwijnt
onder de nieuwbouw. Wel lukt het de gemeente later op de grond naast
de nieuwbouw een stuk stadsmuur bloot te leggen en te restaureren. Op het
gerestaureerde stuk wordt een plaat aangebracht met de tekst": „Stadsmuur,
gebouwd in 1230, versterkt en uitgebreid 1354, geslecht 1518, gedeeltelijk
gerestaureerd 1962".
Het jaartal 1230 verwijst naar de bouw van een muur door bisschop Willebrand
van Oldenburg. Maar volgens Jacob van Riemsdijk, die eind 18e eeuw de
stadsgeschiedenis beschreef, moet dit niet 1230 zijn, maar 1227, aldus de bronnen,
de geschiedschrijvers Beka en Dumbar.
Het tweede jaartal op de plaat, 1354, verwijst naar de versterking van de muur
door bisschop Jan van Arkel. Echter, volgens Van Riemsdijk, die Picardt, Ten
Boecoop, Moonen en Dumbar citeert, werd het kasteel in 1354 gebouwd (of
werd het oude hersteld) en de muur eerst in 1358.
Waarom de tekst op het bord waarschijnlijk beter als volgt zou kunnen luiden:
„Stadsmuur, gebouwd in 1386, in gedeelten geslecht vanaf 1518, gerestaureerd
in 1962", kunt u in het volgende nummer lezen.
Geveltekens in Hardenberg en omgeving (V) J.K. Alsema
In het vorige nummer van ons blad beloofde ik u een tuiltje als gevelteken uit
Beerze, zoals u hem zag met een hartje. Welnu, hier is het dan (foto 1): Beerzerpoort
2, Beerze. Zoals u inmiddels al weet, dient het ter bescherming tegen
ziektes van gezin en vee en tegen blikseminslag. U moet zich wel kunnen verplaatsen
in een oudere tijd dan de onze. Zoals u zult weten, heeft de heer H.L.
Kok in maart van dit jaar een boeiende dia-lezing gehouden voor onze vereniging
over „Dood en begraven worden". Zo vertelt hij dat het luiden van de gewijde
klokken tijdens de begrafenisplechtigheid een machtig middel was om boze
geesten verre te houden van de gestorvene en de lijkstoet. Duivels hadden blijkbaar
een hekel aan lawaai!
Inmiddels heb ik veel leuke reacties ontvangen over de fiets-geveltekensroute.
Van de ANBO-Hardenberg kreeg ik het verzoek om als begeleider met een
groep leden mee te fietsen. Ongeveer 25 personen, allen 55+, hebben hun
ogen uitgekeken. Voor mij was het leuk te horen dat de echte Hardenbergers
zeer veel eigenaars van de boerderijen en huizen uit de route met naam en toenaam
kenden. Bijna iedereen verbaast zich erover dat in Hardenberg en omgeving
zoveel geveltekens in grote verscheidenheid te zien zijn. Hoewel men de
streek goed kent en vaak langs de huizen en de boerderijen fietst, heeft men
1021

meestal minder oog voor het detail. Daarom is dit de titel van het boekje waarin
de twee fiets-gevelsteenroutes zijn beschreven. Mocht u zo'n routebeschrijving
willen gebruiken, dan kunt u zich vervoegen bij het VVV-kantoor en/of de
Oudheidkamer te Hardenberg. In het vorige nummer stond dat, indien u ook een
gevelteken wilt laten maken, de heer M. Hoevink dit voor u kan verzorgen. Een
aantal leden heeft reeds aan deze oproep gehoor gegeven. De eerste is reeds
gemaakt (foto 2). Het is een protestants gevelteken met druppel- en hartmotief.
Bovendien heeft de eigenaar zijn achternaam als initiaal (Z) in de gevelbekroning
laten aanbrengen. U kunt dit gevelteken bekijken bij de familie Zandman,
Hardenbergerweg 47, Brucht.
Het nieuwe gevelteken inspireerde de eigenaar tot het maken van een gedicht:
'n Druppel van boam'n (boam'n in de betekenis van boven)
is genog as teek'n
urn 't hart beneen'n
te doen week'n.
U ziet op foto 3 hoe het gevelteken voorheen was. De heren Zandman en Meijer
zijn de samenstellers van het boek „Brucht 600 jaar 1385-1985", waarin vele
foto's zijn geplaatst van huizen waarop geveltekens zijn aangebracht. Al eerder
schreef ik: „Gisteren was het er nog!". Binnenkort verdwijnen er opnieuw twee
huizen met geveltekens door afbraak. De secretaris van de Historische Vereniging,
W. Meijer, heeft het gemeentebestuur verzocht deze twee tekens ter beschikking
te stellen aan onze vereniging.
U kunt ze nog zien op de Beekweg 13 en tegenover het Boorderpad. Een afbeelding
hiervan vindt u in het derde nummer van 1991. Eveneens verdween
het gevelteken Hoogeveenseweg 16 (foto 4).
Nu gaan we over naar de katholieke geveltekens.
In het kort dit: aan het eind van de 16e eeuw werd in Twente de openbare uitoefening
van het katholieke geloof verboden, nadat prins Maurits de Spanjaarden
verdreef en in 1597 dit gewest onder de „staatse" vlag wist te brengen. De pastoors
krijgen te horen dat ze voortaan calvinistisch moeten prediken. De katholieken
bouwen schuilkerken en laten een kruis op hun huis zetten, zodat de
priester, die in het geheim zijn ronde deed, wist waar hij zijn moest. Ook de
klopjes (ongehuwde vrome vrouwen) bepalen in de 17e en 18e eeuw het beeld
van de Katholieke Kerk naar buiten met hun „klopjeshuis". We vinden o.a. in
Borne een mooi voorbeeld daarvan. Te zelfder tijd begint men met het aanbrengen
van katholieke geveltekens. Op bijgaande tekening kunt u duidelijk zien hoe
het verspreidingsgebied van katholieke en protestantse geveltekens is verdeeld
(zie tekening 5: In gebied I veel protestantse geveltekens; in gebied 2 overwegend
katholieke geveltekens).
Al eerder schreef ik dat in de gemeente Hardenberg ook enkele katholieke geveltekens
te zien zijn: (foto 6) Zwarte Dijk 8i, Slagharen; (foto 7) Elfde Wijk
42/18, Rheezerveen (Daalders Plekkie); (foto 8) Luggersweg 4, Collendoornerveen.
Zoals u ziet, zijn vele katholieke geveltekens rijk versierd met figuren en vele
symbolen zijn weergegeven. Enkele symbolen kunnen we als volgt omschrijven:
zonnewiel - in de betekenis
1022

1023

Op zoek in Noord Deurningen naar de oude Havezate, waar de dichter George
de Thouars zijn kinderjaren doorbracht, bleek deze niet meer te bestaan. Op die
plaats vinden we een groot tehuis voor bejaarden. Wel ontdekten we daar een
karakteristiek klopjeshuis, waarvan we hier een afbeelding plaatsen.
van Christus, Licht der wereld; hartvormen - het Heilig Hart is een Christussymbool;
zesster (hexagram) - Christussymbool, tegelijkertijd onheilafwerend;
maansikkel - in de middeleeuwen sterk verbonden met Maria, moeder van God,
vaak komen afbeeldingen voor van de Madonna-figuur, staande in een maansikkel;
hart - anker - kruis: symbolen voor geloof, hoop en liefde; duif - symbool
van de Heilige Geest. Daarnaast ziet men veelvuldig uitgebeeld de kelk, de hostie,
de monstrans, vele soorten kruisen, zoals het Malthezer, het Griekse en het
Andreaskruis (maalkruis) en we besluiten dit hoofdstuk met een zeer rechtlijnig
kruis (foto 9), Vasserdijk 47, Langeveen. In de volgende uitgave behandelen we
de protestantse geveltekens.
Bronnen:
Jan en Everhard Jans, Gevel- en Stiepeltekens in Oost-Nederland.
1024

Achtergronden van de Baalderborg F.G. Kluit
Over enige tijd zullen op de Roeterskamp de gebouwen van een nieuwe leefgemeenschap
voor mensen met een verstandelijke handicap in gebruik genomen
worden. Deze leefgemeenschap heeft de naam „De Baalderborg" gekregen. Ze
is het resultaat van een initiatief der inrichting 's Heerenloo-Lozenoord uit Ermelo.
Historisch gezien waren er in de twintiger jaren van deze eeuw al contacten
tussen Hardenberg en de bovengenoemde inrichting. Niet weinig Hardenbergse
meisjes gingen na het behalen van hun Mulo-diploma werken op 's Heerenloo,
verlangend om iets te doen voor zwakzinnige kinderen. Op 1 mei 1925 werd de
Hardenbergse huisarts H.G. Oldeboom geneesheer-directeur van de Ermelose
inrichting 's Heerenloo, die in 1890 gesticht werd. Onze mederedacteur, de heer
J.T.A. te Gussinklo, ontving van de heer F.G. Kluit uit Ermelo een artikel, waarin
de oorsprong en ontwikkeling van de zorg voor verstandelijk gehandicapten te
Ermelo wordt geschetst. Wij maken hiervan gaarne gebruik in ons blad.
De redactie
Het begin
Op 30 oktober 1890 betrad de 34-jarige architect Fokko Kortlang het bordes van
het statige herenhuis in de Veluwse bossen. Het was nog maar twee jaar gele
den, dat op een provinciale diaconale vergadering van de Nederlandse Gerefor
meerde Kerken in Gelderland dominee Van den Berg zei, dat hij vond dat „ ........
er iets gedaan zou moeten worden voor verschillende ongelukkigen die thans
veelszins aan hun lot waren overgelaten .....".
Van den Berg was niet zomaar op dat idee gekomen. Eén van zijn gemeenteleden
was de Harderwijker meesterschilder E. van Aken, die zelf een achterlijke
zoon had.
Ze hadden Fokko Kortlang gevraagd directeur te worden. Aarzelend had hij de
benoeming aangenomen: hij was een leek op het gebied van de zorg voor deze
kinderen.
De zakenman Chevallier, die ook in de stichtingscommissie zat en in Ermelo
woonde, wist daar een landgoed te koop dat voor hun doel heel geschikt was.
Hij kocht het vast. 't Geld zou hij later wel terugkrijgen als de vereniging een feit
was.
Het huis waarin de stichting begon, was in 1876 gebouwd door baron Nahuijs,
commissaris van de Koning in Overijssel. Het werd in 1881 aan de achterzijde
flink uitgebreid. De baron overleed echter in 1882 en zijn vrouw in 1883. Het
landgoed werd daarna gekocht door jonkheer Sickinghe. Hij woonde er met zijn
gezin tot 1890.
Behalve een keuken en een provisiekamer waren er 15 grote en kleine kamers
in het huis.
Aan de achterzijde liep een gracht die links van het huis overging in een brede
vijver. Een brug over deze gracht gaf toegang tot een moestuin met vruchtbomen.
Rechts van het huis stonden een oud poortgebouw uit 1406 van de commanderij
St. Jansdal en een koetshuis. Ook was er een boerderij. Links stond
een theekoepeltje, dat merkwaardigerwijs over de gracht heen gebouwd was.
1025

Op 6 februari 1891 nam Fokko Kortlang het eerste patientje op: Geurt. In de jaren
die volgden, groeide de jonge inrichting gestaag; er was veel behoefte aan
zorg voor „achterlijken en idioten", zoals ze toen genoemd werden.
Na de eerste jaren
In 1894 kwamen er echter vijf open plaatsen, omdat ouders hun kinderen van 's
Heerenloo weghaalden. Ze verwachtten teveel van hun kinderen en van de
stichting.
Kortlang merkte dat er mensen waren: „.... die menen dat zoodra hun kinderen
maar op 's Heeren Loo zijn, er terstond eene groote verandering bij hen moet
plaatsvinden. Spraakgebrekkigen, ja zelfs stommen moeten na een verblijf van
drie maanden aanmerkelijk vooruitgegaan zijn - achterlijken die vaak jaren zonder
eenig gevolg de gewoone school bezochten, moeten op 's Heeren Loo in
een jaar minstens zooveel leeren als een normaal kind in twee jaar. Is dit niet
het geval, dan wordt men ontevreden en wij ondervinden de nadeelige gevolgen
van „beroemd" te zijn".
Een dag in het paviljoen
Hoe verliep in die tijd een dag in het paviljoen? Fokko Kortlang gaf er een nogal
idyllische impressie van:
„Het uur van opstaan is daar. In de morgenstilte klinken kinderstemmen. Vroolijk
gezang gaat hier en daar uit de paviljoenen op. Ongetwijfeld, de idioten zijn diep
beklagenswaardig. Maar.... en dit wordt gewoonlijk voorbijgezien... van hun ongeluk
beseffen de meesten zoo goed als niets. En zoo kan ons die vroolijkheid
en luidruchtigheid van de meesten dan ook niet verbazen. Zoodra mogelijk,
verzamelt het hoofd van het paviljoen hare patiënten met degenen die hen
verzorgen in één der ruime benedenzalen. Een hoofdstuk uit Gods Woord wordt
gelezen, een psalmvers gezongen en daarna wordt gebeden. Vlug zoeken nu
de patientjes hun plaats aan tafel op. Den meesten ontbreekt het gewoonlijk
niet aan eetlust en voor een viertal dikke sneden tarwebrood zijn maar weinigen
onder hen vervaard. Zoodra het ontbijt is afgeloopen, wordt met dankzegging
geëindigd en begeeft de schoolgaande jeugd zich onder geleide van één onzer
zusters naar school.
Sommigen der grooteren patiënten bieden de helpende hand bij het verrichten
van huishoudelijke werkzaamheden zoals het aandragen van water, het schrobben
der zalen, het opmaken van bedden. Anderen begeven zich naar de verschillende
werkplaatsen, zoals de mattenmakerij, de timmermanswinkel, de
schoenmakerij of ook naar den tuin of de boerderij, en welhaast rept zich alles
wat maar enigszins arbeiden kan.
In de paviljoenen blijven er helaas toch genoeg over, die min of meer een plantenleven
leiden moeten en niet in staat zijn iets uit te richten. Tegen twaalf ure
verzamelen allen zich weer in hunne paviljoenen. De maaltijd wacht reeds en
ook nu ontbreekt het den meesten niet aan eetlust! De dienstdoende zuster
gaat voor in gebed. De porties worden rondgedeeld en zijn in een ommezien
verdwenen. Enkelen, die al heel vlug gereed zijn, slaan begeeri-ge blikken op de
borden hunner buren rechts of links en zouden er geen been in zien, hun
makkers een handje te helpen indien er niet tegen gewaakt werd. Na-
1026

dat allen genoeg gegeten hebben, wordt een gedeelte van Gods Woord gelezen,
een psalmvers gezongen en een dankgebed gesproken. Indien het weer
het toelaat, maken de kinderen voor schooltijd 's middags een wandeling.
Anders vermaken ze zich op verschillende manieren te huis. Na afloop van de
school volgt tegen vijf uur een maaltijd. Des zomers bij goed weer gaan de
grootere kinderen nog wat buiten spelen. Sommigen verzorgen hun tuintjes,
anderen knutselen hokjes voor konijnen of kooitjes voor vogels.
Des winters moet natuurlijk iets anders bedacht worden. Velen doen dan 's
avonds aan figuurzagen of ook wel vertelt de zuster een geschiedenis of leest
zij een verhaal voor. Talrijke plaatwerken zijn steeds voorhanden. Oude jaargangen
van The Graphic, L'lllustration en Ueber Land und Meer bewijzen uitnemende
diensten. Het gaat onze kinderen als de meeste anderen: van platen
zien krijgen ze nooit genoeg.
Tegen zes ure gaan de kleinsten naar bed; de grooteren volgen tegen acht ure.
Een ware verademing voor de verzorgers en verzorgsters, als alles ter ruste is.
Voor wie „nachtdienst" hebben, begint dan echter de arbeid pas. Hoe gaarne wij
namelijk ook elk onzer mede-arbeiders en mede-arbeidsters 's nachts rust gunden,
de ervaring heeft ons geleerd, dat ook des nacht, het oog op de verpleegden
gehouden moet worden, zullen niet allerlei rampen te duchten zijn. leder
heeft dus op zijn beurt „nachtdienst" en waakt terwijl de anderen slapen. Gelukkig
voor hen die des daags de schade kunnen inhalen, hetgeen trouwens den
meesten jongen menschen spoedig niet al te moeielijk valt".
Zo begaan als Kortlang kon zijn met de patientjes die hij opnam, zo streng kon
hij zijn in zijn omgang met het personeel. Regelmatig deed hij de ronde over het
terrein en bezocht de paviljoenen. Hij controleerde of de matrassen niet nat op
de bedden lagen. De zusters wilden een natte matras namelijk nog wel eens
omdraaien als ze geen tijd hadden om een schone droge matras te halen. Maar
de directeur prikte onverbiddelijk met zijn wandelstok de matras omhoog en als
er een natte plek in zat, dan zwaaide er wat. Geslapen werd onder katoenen
dekens.
Kortlang eiste veel van zijn mensen, maar ook van zichzelf. Hij was streng,
maar men accepteerde dat van hem.
25-jarig jubileum
Op 3 maart 1916 bestond de stichting 's Heeren Loo officieel 25 jaar. Dit werd
op sobere wijze herdacht. Het tijdschrift De Spiegel schreef in 1916 onder meer:
„De Vereeniging tot opvoeding en verpleging van idiote en achterlijke kinderen
is rijkelijk gezegend geworden. Hare stichting 's Heeren Loo telt thans reeds ver
over de 400 verpleegden. In het jaar 1910 is zij den bouw begonnen van Lozenoord
voor de verpleging van idiote meisjes. Lozenoord biedt thans ruimte voor
126 meisjes. Een nieuw paviljoen voor 60 meisjes zal weldra verrijzen. Aan de
stichting 's Heeren Loo zijn verbonden als medici de heeren Dr. J.G. Schreurer
en Dr. C. Moolhuizen. Het hoofd van de school op 's Heeren Loo is de heer B.
Pegman Hzn. De school van 's Heeren Loo wordt ook door meisjes van
Lozenoord bezocht.
1027

De stichting beschikt over een boerderij, een moestuin, een timmermanswerkplaats,
een schoenmakerij, een wasscherij, een mattenmakerij enz., terwijl
maatregelen worden genomen om tal van andere industrieën in het leven te
roepen.
De verpleegden zijn in verschillende gebouwen of paviljoenen gehuisvest. Aan
de eene zijde van den vijver vindt men de gebouwen voor vrouwelijke patiënten;
aan de andere zijde treft men de paviljoenen voor mannelijke patiënten aan.
Zooveel mogelijk wordt zorg gedragen dat kinderen van denzelfden leeftijd bijeen
zijn.
Zoo vindt men een paviljoen waarin kleine, zeer gebrekkige jongens, die niet
voor ontwikkeling vatbaar zijn, worden verzorgd. Iets verder bevindt zich een
paviljoen voor kleine jongens die de school bezoeken. Een ander paviljoen is
bestemd voor jongens die wat ouder zijn, maar nog in de termen vallen om geheel
door pleegzusters verzorgd te worden, terwijl op grooten afstand van de
genoemde gebouwen een paviljoen verrezen is, waar oudere mannelijke patiënten
verzorgd worden.
In een ruim en geheel naar de eischen des tijds ingericht ziekenhuis vinden de
lichamelijk kranken en zeer hulpbehoevenden een plaats. Dat tal van
afdeelingen zijn ingericht met het oog op de verpleegden die aan epilepsie
lijden, en voorts met het oog op onzindelijke patiënten, die om andere redenen
niet met kinderen die voor ontwikkeling vatbaar zijn, te veel in aanraking
komen, spreekt vanzelf.
In 's Heeren Loo heeft God ons een plek gegeven, waar aan duizenden barmhartigheid
is betoond in lichaams- en zielelijden".
Het personeel bood de heer Kortlang ter gelegenheid van zijn 25-jarig directeurschap
een prachtig handgeschreven album aan. Paviljoenshoofden, artsen en
bestuursleden legden hierin hun al dan niet eigenhandig geschreven bijdragen
neer.
Acht jaar later kondigde de heer Kortlang aan dat hij voornemens was zijn functie
neer te leggen. Het vele intensieve werk had hem ook lichamelijk gesloopt.
Naarstig ging het bestuur dat jaar op zoek naar een opvolger voor de eerste directeur.
Die vonden ze in de Hardenbergse huisarts Oldeboom. Een gesprek
met het bestuur volgde en dokter Oldeboom kwam de inmiddels omvangrijke inrichting
bekijken.
Op 1 mei 1925 aanvaardde hij zijn functie als geneesheer-directeur en op 7 mei
1925 nam Fokko Kortlang officieel afscheid als directeur van 's Heeren Loo. Hij
was 69 jaar oud. Vierendertig jaar lang was hij directeur geweest van een
steeds groeiende inrichting. Hij had mede de aanzet gegeven tot de stichting
van Groot Emmaüs en had als secretaris van het bestuur van de vereniging ook
buiten de eigen inrichting belangrijk werk verricht.
We mogen ervan uitgaan dat de situatie die dokter Oldeboom op de „stichting"
aantrof, niet zoveel afweek van de toestand zoals die al jaren bestond. Er veranderde
niet zoveel in die tijd en de veranderingen verliepen zeker niet zo snel
als nu het geval is. Bovendien was het voortdurende geldgebrek al voldoende
reden om niet aan iedere nieuwlichterij mee te doen. Slechts mondjesmaat werden
hier en daar modernere voorzieningen toegepast.
1028

De oudste paviljoenen op het terrein waren inmiddels al meer dan dertig jaar
oud en een aantal daarvan was zelfs al enkele malen gerenoveerd en gemoderniseerd.
Een der paviljoenen kreeg als toppunt van modern comfort centrale
verwarming.
Het „nieuwste" paviljoen op het terrein dateerde van 1913 en werd bewoond
door grote jongens. De bouw was dan ook berekend op het robuuste gedrag dat
sommigen onder hen wel eens ten toon spreidden.
Dokter Oldeboom
De nieuwe directeur, Oldeboom, betrok in datzelfde jaar met zijn vrouw en drie
dochters het grote huis waar eerder Fokko Kortlang woonde. Hij was de laatste
directeur van de inrichting die dit imposante gebouw zou bewonen. Beneden
was een uiterst deftige „bestuurskamer". Hier vergaderden de bestuursleden, al
dan niet in aanwezigheid van de geneesheer-directeur. In de winterdag
betekenden die vergaderingen een extra belasting voor de huismees-teres. Zij
moest ervoor zorgen dat de aanwezige tegelkachel reeds twee dagen voor de
vergadering werd aangemaakt, omdat het vertrek anders niet tijdig warm was.
Aan de achterzijde was een eetkamer en een zitkamer voor het directeursgezin.
Aan de voorzijde was, naast de hoge hal, een werkkamer voor de directeur. Op
de bovenverdieping waren de slaapkamers, waar ook de drie jonge dochters van
de familie Oldeboom hun kamers hadden. Het was voor de meisjes een zalige
omgeving.
Ze gingen 's morgens lopend naar de school in Ermelo. Vlakbij de school woonde
de heer Pieper, administrateur, bij wie ze tussen de middag hun brood opaten.
Als ze vrij waren, liepen ze vaak de zijdeur van het hoofdgebouw uit en
gingen naar mejuffrouw Swint in de naaikamer of naar de winkel bij Wiert Jansen,
een patiënt.
Wiert werkte in het magazijn in Zeezicht. De dochters van dokter Oldeboom
mochten daar altijd spelen. Wiert zette dan wat zakken voor de planken in het
magazijn en dan gingen de meisjes achter de zakken „huisje" spelen.
Stroop
In dat magazijn lag een vat met stroop. Zusters kwamen er regelmatig in ronde
bakken stroop halen. Als de bak vol was, ging de stop weer op het vat. Er bleef
dan altijd een druppel stroop onderaan hangen, die de kinderen oplikten. Op
zekere keer hield een van de meisjes haar mond onder de stop om het laatste
restje stroop op te vangen, toen Wiert, die wel van een grapje hield, de stop uit
het vat trok. Het gevolg was dat de stroop over het kind heen stroomde; haar
haar was één dikke stroopmassa.
Het lukte niet om die stroop eruit te halen, integendeel, het werd alleen maar erger.
Wiert was al even ongerust als de meisjes over de gevolgen. Uiteindelijk is
het kind toch met haar stroopkop naar huis gelopen.
Rook
De jongste dochter heeft op een onbewaakt moment bijna brand gesticht in het
statige herenhuis
1029

Dokter Oldeboom.
1030
Rond 1926 moest een oude beuk naast het
hoofdgebouw omgehakt worden wegens de
slechte toestand van de boom. Rechts op de
foto de drie kinderen van de toenmalige
directeur dokter Oldeboom.
Een der gebouwen van De Baalderborg.

Zij ging het kantoor van haar vader binnen, waar zij stilletjes een van zijn sigaren
opstak. Toen zij echter iemand op de gang hoorde, moffelde ze snel de
brandende sigaar in de prullebak en maakte dat ze wegkwam. Toen de dokter
enige tijd later binnenkwam, stond de prullebak al in lichterlaaie en lekten de
vlammen aan zijn zware houten bureau. Door zijn kordaat optreden werd het
vuur snel gedoofd.
Kitika
Als Kitika langs het hoofdgebouw liep, zwaaide dokter Oldeboom vanuit de tuin
of vanuit zijn werkkamer naar de forse man die uit het kleine jongetje was gegroeid.
Hij was als klein knulletje van amper vier jaar in 1898 op 's Heeren Loo gekomen
en kon niets anders zeggen dan „kitika". Zo werd hij dan ook al gauw genoemd
en zo heet hij nog steeds.
Kitika ging graag een weddenschap aan met de dokter, waarbij hij beweerde dat
hij de dokter op de grond kon gooien. Dit „gevecht" vond plaats op het grasveld
naast het hoofdgebouw. Hij vond het geweldig dat hij de dokter de baas kon.
ledere keer opnieuw meldde Kitika zich bij het hoofdgebouw om te vragen of hij
de dokter mocht vloeren. Als hem dat gelukt was, kreeg hij een pakje tabak voor
zijn pijp. Dat waren kleine lange pakjes, die dokter Oldeboom voor zulke gelegenheden
klaar had liggen in zijn bureaula.
Terug naar Hardenberg
Ondanks dit soort gemoedelijke gebeurtenissen, waarin dokter Oldeboom veel
plezier had, kon hij toch niet aarden in de wat formele sfeer die op de inrichting
heerste, zeker ten opzichte van de directeur, waar men erg tegenop zag. Ook
zijn plaats, dicht bij het bestuur, maakte dat de mensen hem minder snel benaderden.
Zijn beminnelijke omgangswijze en zijn vriendelijke bejegening maakten grote
indruk op het verplegende personeel. Zij waren eerder de rijzige en wat afstandelijke
figuur van Fokko Kortlang gewend, die, gewapend met wandelstok, de
paviljoenen langs ging.
Steeds minder voelde de dokter zich thuis op de inrichting, waar hij in 1925 zo
hoopvol was begonnen. In 1928 liet hij dan ook weten dat hij weer naar Hardenberg
terug wilde om zijn huisartsenpraktijk weer op te nemen. In 1929 vertrok hij
met zijn gezin naar Hardenberg.
Enige jaren geleden bezochten twee van de drie dochters Oldeboom het grote
huis waar ze een aantal heerlijke jaren hadden doorgebracht. Veel van de gebeurtenissen
uit hun jeugd herleefde, weer toen ze het statige bordes van het
herenhuis na ruim een halve eeuw opnieuw betraden.
Bijna 63 jaar na het vertrek van dokter Oldeboom krijgen Hardenberg en de Vereniging
's Heeren Loo opnieuw met elkaar te maken. Aan de Roeterskamp verrijst
een moderne kleinschalige woongemeenschap voor mensen met een verstandelijke
handicap. Vooralsnog zullen er in vier groepswoningen veertig mensen
kunnen wonen.
1031

Daarnaast komt er een gebouw voor dagactiviteiten en er komt een gebouw
voor fysiotherapeutische behandeling met een zwembad. De gebouwen zullen
zoveel mogelijk aansluiten bij de woonwijk die de laatste jaren aan de
Roeterskamp is verrezen.
Behalve deze hoofdlocatie komt er een netwerk van kleine woonvoorzieningen
in de regio. Vergaande samenwerking wordt gezocht met bestaande voorzieningen
voor verstandelijk gehandicapten, als dagverblijven en gezinsvervangende
tehuizen.
Zo ontmoeten Hardenberg en 's Heeren Loo elkaar opnieuw in het kader van de
zorg voor verstandelijk gehandicapte mensen. De naam van dokter Oldeboom
blijft onverbrekelijk aan de leefgemeenschap in Ermelo verbonden als één van
de mensen die zich hebben ingezet om een menswaardige verzorging van verstandelijk
gehandicapten mogelijk te maken.
Tot zover uit het verslag van de heer F.G. Kluit Hardenberg krijgt weldra een eigentijdse
inrichting voor verstandelijk gehandicapten. Mogen de toekomstige
bewoners van Baalderborg daar hun vaste burcht vinden en een tehuis waarin
ze zich veilig en in genegenheid geborgen weten.
Uit de geschiedenis van de
toneelvereniging Thalia Herman Jansen
Nu Hardenberg, anno 1992, met „De Voorveghter" beschikt over een modern
geoutilleerd Cultureel Centrum, is het misschien een goede gedachte eens een
terugblik te werpen op een facet van het cultureel gebeuren gedurende het tijdvak
1920-1970, en wel het Hardenberger toneelgebeuren in die jaren, toegespitst
op de toenmalige toneelvereniging „Thalia" (de muze van het blijspel).
Kunnen we vandaag de dag, gedurende het winterseizoen, in de plaatselijke
pers wekelijks advertenties lezen van amateurtoneelverenigingen uit de kern
Hardenberg, Heemse, Baaider en de overige buurtschappen die hun opvoeringen
aankondigen, in de eerste helft van deze eeuw is toneelspelen iets dat
meestal gebeurt in kerkelijk verband door jongelings- en meisjesverenigingen
en sporadisch door een specifieke amateurtoneelvereniging. Wel geven plaatselijke
zang- en muziekverenigingen eens per jaar één of twee uitvoeringen,
waarbij naast muziek of zang door zogenaamde „eigen krachten" een toneelstuk
wordt opgevoerd. Betreft het dan, wat men noemt, een „neutrale" vereniging,
dan wordt de uitvoering gecompleteerd met een derde facet: „na afloop bal".
Deze uitvoeringen vinden in de beginjaren plaats in het café van Jos de Bruin
(thans herenkledingzaak Koos Kamst) aan de Markt. In deze zaal wordt ook
dansles gegeven door een joodse dansleraar, genaamd Leviet, uit Stadskanaal.
Tijdens het instuderen van een dans, genaamd „Valeta", zingt men dan de volgende
tekst:
„Eén, twee, drie, vier, vijf, zes,
jeude Leviet geeft dansles
in de zaal van Jos de Bruin,
daar kan het zo gezellig zijn .... " enz.
1032

Wat betreft „Thalia" valt uit kranteknipsels op te maken dat de oorsprong van de
vereniging is gelegen in de jaren twintig, maar soms met nogal vrij grote tussenpozen
van zich laat horen.
Uit die jaren is dan ook niet veel bewaard gebleven, behoudens een foto waarop
voorkwamen: Andries Frank (zoon van een joodse manufacturier), Henk
Wilmink (chef-monteur van het GEB), Bep van Velzel, dochter van een slager,
Gon Wilmink, Herman Frijling, zoon van hotel-caféhouder aan het station (thans
Chinees rest.), Piet Bruins, zoon van graanhandelaar-kruidenier Cars Bruins
(naast geref. kerk), Zwaan Aten, onderwijzeres, Bertha Eeftink, dochter van een
kleermaker, en David Leman (slager).
Foto uit ± 1925.
V.l.n.r.: (voor) Gon Wilmink, Herman Frijling, onbekend, Piet Bruins, Zwaan
Aten, David Leman, Bertha Eeftink; (achter) Andries Frank, Henk Wilmink en
Bep van Velzel.
In de zaal van Jos de Bruin treedt men dan op met toneel, cabaret of revue,
waarover helaas weinig bekend is. Met de komst van Co en Herman Bruins (eierhandelaar,
die tot 1985 een belangrijke rol speelde in het culturele en sportleven
in Hardenberg) komt „Thalia" weer goed van de grond en treedt men vanaf
1936 weer regelmatig op.
1033

Foto uit 1938, „Suikerfreule".
V.l.n.r.: (achter) Herman Frijling, Ru de Bruin en Andries Frank; (midden) Aaron
Frank, Annie Sonnenberg en Co en Herman Bruins; (voor) Leon de Bruin.
Het eerste stuk heet: „De nieuwe typiste" en wordt gespeeld in café Leering,
waarbij de achterzaal bij het café wordt aangetrokken, waar dan inclusief zes
stoelen op het biljart tweehonderd personen een plaats vinden (op deze plaats
thans de Hema). De regisseur, de heer Ru de Bruin, eigenaar van het plaatselijk
weekblad „De Vechtstreek", opent de avond, daarbij de Hardenberger winkeliers
dankend voor het afstaan van de toneelaankleding, zoals meubilair, lampen, vazen,
planten, enz. Tijdens de pauzes (meestal twee, voor het gratis afstaan van
de zaal) worden dan vanaf het in de zaal staande „schap" de nodige spiritualiën
geserveerd door twee obers in witte jasjes, de heren v.d. Haar en v.d. Veen uit
Gramsbergen. Wanneer het doek voor de laatste keer is gevallen (getrokken,
waarbij het koord nogal eens knapt), verheft zich meester Kruizinga (hoofd van
de openbare school) en vertolkt op lyrische wijze de dank van het publiek. Dezelfde
meester uit zich daarna nogmaals over deze avond in bloemrijke woorden,
vervat in zijn recentie van bijna een halve pagina in de eerstvolgende
„Vechtstreek". Tijdens de pauzes wordt de traditionele verloting gehouden. De
eerste prijs is een gans, die in levende lijve ter animering aan het publiek wordt
getoond. Na afloop volgt het bal, waarna men tegen twee uur de zaal verlaat
met het voldane gevoel zich een avond kostelijk te hebben vermaakt a raison
van 60 cent!
In 1938 wordt „Suikerfreule", een blijspel uit het Indische leven van de bekende
schrijver Henri van Wermeskerken, opgevoerd. De rolverdeling is dan: Co
Bruins, Herman Bruins, Herman Frijling, Andries Frank, Aaron Frank, Leon de
1034

1953: Herman Bruins en Be Nieborg als „De Straatzangers" oogsten veel bijval.
Bruin en Annie Sonnenbergh. Na afloop wordt er dan tijdens het bal ook nog cabaret
gebracht en dat alles voor: 70 cent.
In 1939 wordt „Adel in livrei" op het repertoire genomen, waarna in 1940, ondanks
de Duitse bezetting, nogmaals een stuk van Van Wermeskerken wordt
gespeeld. Gedurende het verdere verloop van de oorlog wordt er niet meer opgetreden.
De bezetters verlangen dan een lidmaatschap van de cultuurkamer
om te spelen. Aangezien hieraan een „nazi-luchtje" zit, voelt niemand hiervoor
en staakt men de activiteiten.
Helaas keerden de joodse leden van Thalia niet uit de concentratiekampen terug.
Als de oorlog in 1945 voorbij is, zijn van het gezelschap alleen nog Co en Herman
Bruins en Herman Frijling in Hardenberg woonachtig. Het bloed kruipt echter
waar het niet gaan kan. Gevolg: zij verzamelen weer een groepje om zich
heen. Wanneer men een jongeman nodig heeft van ± achttien jaar, wordt mij
gevraagd om lid te worden, al ben ik dan reeds 24 jaar. Verder spelen nog: Lien
van der Sluys, Henny Jonkers, Joop Greven, Riek Bruins-Elfring, Riek Bolks en
Henny Stoel. Onder regie van de heer G.J. Verdaasdonck, een gepensioneerde
belastingambtenaar, afkomstig uit Amsterdam, wordt „Jong zijn we maar éénmaal"
ingestudeerd. Het stuk heeft een enorm succes en de naam „Thalia" krijgt
een meer dan regionale bekendheid. In 1947 wordt het vooroorlogse stuk „Suikerfreule"
weer uit de kast gehaald en o.a. opgevoerd in Ommen, Coevorden,
Hardenberg en Klazienaveen. De omstandigheden waaronder de eerste jaren
na de bevrijding moet worden
1035

gespeeld, zijn soms abominabel. De toneelaccomodaties zijn in de kleine plaatsen
minimaal. Zo kan het gebeuren dat we in De Krim spelen op een toneel
waar de vloer uit losse planken bestaat die zijn gelegd op biertonnetjes. Op een
gegeven moment steekt een plank zo ver over een ton, dat deze een wip vormt,
waardoor één van de spelers in de coulissen half onder de grond verdwijnt. In
Mariënberg laat onze souffleur zich in het souffleurshok zakken. Omdat we laat
zijn gearriveerd, gaat gelijk het doek open. In plaats van souffleren trekt hij
lelijke gezichten en mompelt niet nader te verduidelijken kreten. Na afloop van
het eerste bedrijf blijkt hij meer dan een half uur op een natte zandbodem te
hebben gezeten en dat bij tien graden vorst in januari ..... !
In Hardenberg spelen we in die jaren in Zaal Leering en Zaal ten Cate (thans
„De Herdenbergher"). Grimeur is W. Eikendal, van beroep kapper. Vergezeld
van zijn vrouw trekt hij iedere winter met ons mee „de boer op". Enige jaren later
wordt in de buitendorpen hier en daar een toneelvereniging opgericht. Ook daar
hanteert Eikendal met veel zwier de schminkstift. Wanneer hij één der jongelui
met een snor een wat mannelijker face probeert aan te meten,
komt even erna nummer twee om een snor vragen. Goed ....... een snor meer of
minder, daarop komt het ook niet aan. Gevolg: alle heren willen een snor en
even later brult de zaal van het lachen als vier van de vijf heren tegelijk op het
toneel verschijnen. Gelukkig is het stuk een klucht. Of het kwam door het goede
spel of door de snorren is niet bekend, maar gelachen is er die avond - onbedaarlijk.
En de naam van Eikendal kon nadien niet meer kapot in de regio....
Jong zijn we maar eenmaal (1946).
Achterste rij v.l.n.r.: G.J. Verdaasdonck, Hennie Jonkers, Riek Bruins, Herman
Bruins, Lien van der Sluis.
Voorste rij v.l.n.r.; Riek Bolks, Coba Bruins, Herman Jansen en Henny Stoel.
1036

In Ommen, waar we jaren hebben opgetreden tijdens de uitvoering van de muziekvereniging
„Crescendo", spelen we in 1949 met veel succes een „detective":
„In de nacht van 23 april". Het enorm enthousiaste publiek trakteert ons na afloop
tijdens het bal in de zaal van Hotel de Zon zodanig, dat de aanwezige politie
bedenkelijke gezichten trekt wanneer we in drie luxe auto's ons richting Hardenberg
willen begeven. Bij gebrek aan blaaspijpjes in die tijd moeten de
chauffeurs ± tien meter over een trottoirband lopen. Als het blijkt dat ze er niet
afvallen, mogen we de terugweg aanvaarden ..... !
Omstreeks 1952 krijgen we een welkome aanvulling van ons ledental met de
komst van de echtparen Nieborg, Remeijer en Dini Jansen. Ze zullen in Thaliaverband
vele jaren toneel en cabaret „bedrijven".
In 1953 gaan we met het „cabaret" o.a. naar Gramsbergen, waarbij de nodige
attributen en zetstukken worden meegenomen. Achter en naast het toneel van
zaal Kamphuis is amper ruimte voor de spelers, laat staan voor attributen. Daar
cabaret snelheid van wisselingen vraagt, worden de zetstukken na iedere
schets of voordracht door de enige deur in het donker achter het toneel naar
buiten gezet. Wanneer er eens iets op elkaar komt te staan en daarna omvalt,
wordt er in de haast niet verder naar gekeken ....... Groot is onze verwondering
wanneer er in de pauze iemand achter het toneel verschijnt en ons waarschuwt
dat alles op straat staat. Wat blijkt? De deur kwam uit op een straat die pal achter
het toneel liep! Enfin, de verkeersintensiteit was anno 1953 niet zodanig als
thans, waardoor de schade beperkt blijkt. Het cabaretnummer „De straatzangers"
wordt reeds een succes vóórdat het voor het voetlicht komt. In de keuken
van de familie Kamphuis zit de gemeenteveldwachter De Weert, die dienst heeft
deze avond om „een oogje in het zeil te houden". Verder enige klanten, die hier
hun dagelijkse neutje nuttigen, omdat de zaal (het café) in gebruik is voor de uitvoering,
en tevens opoe Kamphuis, een nog steeds niet weg te cijferen figuur in
het cafébedrijf. Twee van onze leden, twee zogenaamde straatzangers, die het
volgend nummer zullen brengen (in de zaal, tussen het publiek), zijn reeds verkleed
en komen de keuken binnen om er te wachten tot ze aan de beurt zijn. Bij
het zien van de twee sjofel geklede figuren met een trekharmonica trekt opoe
een bedenkelijk gezicht en vraagt „pinnig": „Wat mut ieluu hier?" Een der zangers
antwoordt: „Wi'j wollen hier in de zaal een deuntien speulen". „Maar dat
kan niet, d'r is hier uutvoerege", zegt opoe. Onverdroten gaan de zangers ertegenin:
„,Nou, dan kunnen wi'j toch mooi een liedtien zingen". „Niks 't er van, d'r
uut!" Als dat nog niet helpt, richt ze zich tot de naderbij gekomen veldwachter:
„De Weert, zeg-ie d'r is wat van. Ze mut hier vot". De veldwachter hoeft echter
niet op te treden, want het is tijd voor het volgende nummer en de straatzangers
verdwijnen in de zaal om hun lied te brengen, waarbij diverse Gramsbergers „op
de hak worden genomen" en „wantoestanden" in de gemeente vocaal/instrumentaal
aan de kaak worden gesteld. Aangezien er geen kleedkamers zijn,
moeten we ons boven in een slaapkamer verkleden. Voor tussentijdse verkleedpartijen
moeten we ons behelpen in een kleine ruimte naast het toneel. Deze is
door middel van een gordijn afgescheiden van de zaal en voorzien van een
spaarzaam lampje. Eén van onze dames verkleedt zich op zeker moment, maar
het gordijn blijkt zo dun, dat ze vanuit de zaal gezien „erotische" beelden op het
doek brengt. In de pauze worden we gewaarschuwd door een bezoeker. Op
1037

Even voorstellen.... mijn tante (1954).
Achterste rij v.l.n.r.: Dini Jansen, Co Bruins, Peter Remeyer, Herman Jansen,
Johan van Druten, Bé Nieborg, Van Kesteren (voorzitter Crescendo, Ommen),
Marinus Eeftink en Egbers (secr. Crescendo).
Voorste rij v.l.n.r.: Herman Bruins, AH Nieborg, Jopie Remeyer en Cor van Druten
(Herman Bruins vierde zijn verjaardag).
onze vraag waarom hij dit niet direct had gedaan, antwoordde deze: „Wi'j konnen
niet achter 't toneel kommen en och, wi'j vunnen 't ok nog wel mooi ok!" Zo
zou ik nog veel meer van Thalia kunnen vertellen, maar dit zou te ver voeren.
Tot 1960 hebben we vanaf 1946 ± honderd opvoeringen gebracht, voor onszelf
met veel plezier en hopelijk ook voor ons publiek, van Emmen tot Zutphen en
van Vroomshoop tot Emmeloord.
Hendrik van Laar (II) C. Lina
Schatgraven
Wie heeft in zijn of haar jeugdjaren niet gedroomd van een schat die men ontdekt
in een oud huis of zomaar ergens in de grond? Ook op latere leeftijd is bij
velen het verlangen een schat te vinden niet geheel verdwenen. Denk maar
eens aan de archeologen, die ons kunnen verhalen van hun zoeken naar sporen
uit het verleden. De vondst van een urn, een stenen bijl of een ander voorwerp
uit langvervlogen tijden wakkert hun speurzin en hun begeerte aan om nog
verder te zoeken naar hetgeen de bodem verbergt. Elk voorwerp uit het verleden
is voor hen een stukje van een legpuzzel, waarmee men - samen met de
1038

Bij de verjaardagen van het Koninklijk Huis stuurde Van Laar altijd een gedichtje
in, waarvoor hij officieel een bedankbrief ontving. Bekend is een regel over koningin
Wilhelmina, waarin hij de gehechtheid aan het vorstenhuis tot uitdrukking
bracht: „Eén haar van deze ed'le vrouw, Trekt sterker dan een kabeltouw".
Schapen en schaapskooi op de heide bij Hardenberg. Rechts de herde
„kloetenschop". Een beeld uit de tijd dat Van Laar scheper was.
1039

andere stukjes die men vindt - een totaalbeeld tracht te vormen. Hun doel is niet
in de eerste plaats het verwerven van materiële rijkdom, maar vermeerdering
van kennis.
Schatgravers, wij allen hebben er tien! Het is met die schatgravers als in het
verhaal over een oude boer die op sterven lag. Zijn zonen stonden rondom zijn
bed. De vader richtte zich nog eenmaal op en bracht er met moeite uit: „In onze
akker ligt een schat, graaf ernaar!" Tevergeefs riepen de zonen hem nog toe:
„Waar dan, vader?". Het was te laat. Vader nam het geheim mee in zijn graf. De
zoons gingen koortsachtig zoeken en groeven overal op de akker naar de
schat. Ze vonden die niet, maar door hun gedreven bewerking van de grond
werd de oogst overvloediger dan ooit. Toen begrepen ze wat hun vader bedoeld
had: ze moesten werken met hun tien schatgravers, hun tien vingers en hun
handen, om tot welstand te komen.
Misschien glimlachen we wat over dat schatgraven, maar zouden u en ik niet
gretig naar een schat grijpen wanneer we bij de afbraak van een eeuwenoude
woning of bij het graven in de grond zomaar ineens een aarden pot zouden vinden
die tot de rand gevuld blijkt te zijn met gouden en zilveren munten? Zulke
aardewerken potten met kostbaarheden werden eeuwen geleden, in onveilige
tijden, verborgen met het doel ze later weer tevoorschijn te halen wanneer betere
tijden aanbraken.
Niet zelden werd de eigenaar van de schat zelf door geweld getroffen en was hij
nooit meer in staat zijn kostbare bezit weer tevoorschijn te halen. Aan het begin
van deze eeuw dwaalde Hendrik van Laar als jonge schaapherder door onze
streek. In die tijd vond men zeker niet zoveel rijkdom in Noord-Oost-Overijssel.
Voor velen was schraalhans keukenmeester. Ook de kleine boeren kenden
armoe en gebrek. Men kon zich in gemoede afvragen of er hier ooit wel eens iets
van waarde in de bodem verborgen werd? Was dat wel mogelijk? Het antwoord
vinden we in het werk van de schaapherder-dichter Van Laar. Op een koude
morgen hoedt hij de schapen van een boer in Collendoorn. Om warm te
worden, wroet de jonge scheper met zijn schapenschopje de grond los en wat
vindt hij daar tot zijn verbazing?
We zullen hem zelf aan het woord laten, met de woorden van zijn gedicht:
„Toew ik nog scheper was".
Toew ik nog scheper was
Toew ik scheper was in Koldern,
was ik op un margen kold.
'k Gunge in de grond aan 't poldern
en ik vund ... geleuf mi'j ...... gold!
't Waren drie nog blaanke ringe as
nun snieders vingerhoed, jonge,
dacht ik, disse dinge brengt weer
warmte in mien bloed.
1040
Ook vund ik drie golden munten
met nen Spaansen koningskop
en un steerne met vief punten
stund aan d' aandre kaante erop.
't Joartal vieftien twie en tachtig
was zo kloar as glas te zien. 'k
Was nog jonk en kinderachtig,
want ik zee 't aan iederien.

Toew ik 't ook mien boer vertelde was
het uut met miene pret, want die bracht
het toew te gelde en sleut 't op in 't
kammenet. Om het doar weer uut te
kriegen weur veur mi'j ne jeudentoer,
want hie wust wel zo te liegen Dat 't
weerklunk deur 't onderskoer
Liegen konne eerste klasse, watte zee
kwam hum niet net, doch wat hum niet
kwam te passé wus de rechter, man der
wet. Woor e 't geld vandan wol haaien
leut de rechter kold as ies, doch hie mos
terug betaalen Tot 'n lesten cent
precies.
Mar de guldens in die daage
Lagen niet bi'j 'n asschenbult,
want 't is woar: tot an de kraage
Zatten boerties in de schuld.
Doar wusse van mee te proaten
en het kostte hum ook sloap, en
urn hum toew vri'j te loaten eiste
ik een dregtig schoap.
Wat d'r toew nog bleef ontbrekken
was de muujte echt wel weerd, doch
doar zak mar niet van sprekken, want
helaas: het was verteerd!
Zoals we dus lezen, eindigt het verhaal met een milde glimlach van de verteller.
Hij kende de moeilijkheden waarmee de kleine boertjes te kampen hadden en
wist van hun zorgen. Hij wist zelf wat armoede betekende en kon afstand doen
van het geld. Het bleek dat de boer na vele slapeloze nachten zijn schulden afbetaald
had met de opbrengst van de vondst. Van Laar wilde de man niet in
moeilijkheden brengen en nam genoegen met minder, want: „het was verteerd!".
Op de gouden munten die Van Laar vond, las hij het jaartal 1582. We weten dat
de jaren tussen 1580 en 1622 voor Hardenberg en omgeving zeer moeilijk waren.
In 1580 vindt immers de slag tussen de Spaanse troepen van bevelhebber
Marten Schenk en het Staatse leger onder de graaf Philip van Hohenlohe
plaats, een strijd die door de Spanjaarden gewonnen wordt. De gevolgen waren
rampzalig: Coevorden geeft zich over. Meppen wordt ingenomen doordat ritmeester
Renswoude verzuimd heeft goede wachtposten uit te zetten, het beleg
van Groningen moet afgebroken worden en de stad blijft aan de Spanjaarden.
Na 1580 ontstaat in deze streken een grote onveiligheid, een land van de verschroeide
aarde. Gewapende benden stropen het platteland af, Maurits herovert
met het Staatse leger in 1592 Coevorden. In 1594 wordt hier weer gestreden
met de Spanjaarden, die het veld moeten ruimen.
Al dat krijgsgeweld trekt langs of door Hardenberg, waar een belangrijke brug is
over de Vecht. Vele boerenhoeven in de buurtschappen van Dalfsen, Ommen
en Hardenberg bieden een vervallen en troosteloos beeld. De bewoners hebben
hun bezit verlaten wegens de gevaren. Het stadje Gramsbergen ziet haar inwoners
naar veiliger oorden wegtrekken. De oogst op de velden wordt geroofd of
door paardehoeven en soldatenlaarzen vertrapt. En dan de vernielingen! In
1601 verkopen de Hardenbergers het kerkzilver om hun kerk en toren te herstellen
en om schulden af te lossen.
Stel u de grote schrik voor in het jaar 1622. Daar zijn ze weer! Over de Hardenberger
heide trekken Spaanse troepen naar het noorden: achttien compagnieën
voetvolk telt men en negen cornetten ruiters. Dat belooft niet veel goeds. Zij die
1041
I

nog iets bezitten, bergen dat weg, ergens in huis of, wat een betere schuilplaats
biedt, ergens in de grond. Huizen kunnen immers afbranden of verwoest worden!
De strijd in 1622 golft heen en weer over de heide. De Spanjaarden deinzen terug
naar Ommen en moeten capituleren. Mogelijk heeft een aantal Spaanse soldaten
de benen kunnen nemen en op hun vlucht hun bezit aan de aarde toevertrouwd,
met de bedoeling later de buit weer op te graven. Wie zal het zeggen?
In ieder geval vond Hendrik van Laar een schat uit die tijd.
Uit de „omslag tot onderhoud der garnizoenen te Deventer" uit het jaar 1585.
Almelo, Delden en Goor zijn verbrand. Bijdrage nihil. Van Wijhe, Olst, Bathmen en
Holten komen geen bijdragen, „soo niemant daer meer en woont".
Een oude Saksische zegswijze luidt: „De scheper met zien kloetenschop, is nog
luier as nen bok". Dat was niet van toepassing op de jonge Hendrik van Laar.
Wanneer zijn werk als schapenhoeder het toeliet, verdiepte hij zich in de boeken,
Nederlandse zowel als Duitse, en leerde op die manier door zelfstudie de
Duitse taal. Maar ook maakte hij zich nuttig met zijn handen door te breien, terwijl
zijn ogen rondspeurden over de heide naar de dieren in de natuur.
Als hij in Diffelen de schapen hoedt, ontdekt hij dat daar adders voorkomen. Hij
is er niet bang voor en wil uit eigen waarnemingen het gedrag van deze giftige
reptielen onderzoeken. Op een dag ziet hij hoe een kikker reddeloos wordt gebiologeerd
door een adder. Om het arme dier te redden van een zekere dood,
helpt de herdersjongen de kikker door de slang te doden. Met zijn „kloetenschop"
lukt hem dat zonder gevaar te lopen. Hier volgt zijn verhaal:
1042

As ik op die stille heide daagens
met de schoape was, woor bi'j ik
dan lustig breide, was het grote
veld mien klas. Waren aandere
schepers bange dat nun padde
hun wat dee of nun giftig'
adderslange -ikke niet - ik nam ze
mee!
'k Wusse ze wel of te wearen,
umdat ik ne schuppe had, din urn
adders te bezwearen eerste
klasse goaven had. 'k Zaage is
nun kikkert kroepen, wrokkend
deur nun heidestroek, want hie
zag nun adder gloepen,
uutgestrekt op zienen boek.
Zagchies kreup din kikkert wieder,
angstig klagende zien nood. Och
toch, dacht ik, erme lieder mis hi'j
ouwe moddersloot? Ik bleef zitten,
onbewogen, en kwam doardeur
aan de weet: die bedrieg'lukke
adderogen trokken hum as nun
magneet
Toew nam ik de schoapenschuppe
en 'k stak hum zien köppien of. Ha,
dacht ik, ziezo, now kruppe zonder
kop in 't vennestof. 'k Naame 't
köppien in mien haande en 'k
bekeek dat ding is goed urn te zien
wat of die taande, die toch aaltied
plat ligt, doet.
Met de stopnoalde uut de pette
zette ik nun taand rechtop en veur
dat ik doar op lette veul d'r op mien
haand nun drop. Toew heb ik het
wal begreppen: deur din
opgezetten taand weur nun kliere
uut he kneppen en dreup mi'j 't
venient op d' haand.
Als schaapherder had hij in Diffelen het menigmaal met adders te stellen, die daar
veelvuldig voorkwamen, getuige de volgende regels uit zijn werk:
As nun schoapien was ebetten in
zien bien of aan zien kop, mosse
kröppelen, kon niet vretten, want
het zwol geweldig op.
'k Greepe gaauwe noa mien vessien,
dat gemartel kon 'k niet zien. 'k
Namme 't scharpe veeloatmessien
urn 't venint d'r uut te snien.
Van Laar weet dat addergif volgens oude overlevering soms als geneesmiddel voor
paarden en andere huisdieren gebruikt wordt. Hij zegt daarover:
Mar holt dit ook in de gaate:
adders bint nog wel wat weard,
want ze komt nun boer te baate
bij ne kraanke koe of peard.
Stopt nun adder in nun flesse
dint zowat vol olie is, dan löp
hie zich dood in 't leste Al
kanne zwommen as nun vis.
Wordt din olie dan he geven aan
nun koe of aan 'n peard, dan doert 't
meeste tied mar even Of de kwoale
is bezweard. Zo bracht mi'j de stille
heide groote dinge aan 't verstaand,
Woortoe 's Heeren Geest mi'j leidde,
in Diffelen en in 't Pruussenlaand.
1043

1044
Wanneer Hendrik van Laar
schaapherder eerste klas is
geworden, krijgt hij de verantwoording
over een grote
kudde te Getelo (Duitsland).
Van Laar op latere leeftijd op „studiereis"
naar de bronnen van de
Vecht. (Foto archief gem.
Hardenberg).
"

Hij vertelt hoe men hem vraagt een adder te vangen „Urn in de ölieflessche te
doen".
Ak 't verzuuk is hadde kregen
of ik adders vangen wol,
zocht ik die aan d'esschenweege,
wetend, dat ik vinnen zol.
Want doar lagen z'in de zunne,
opgerold net as een rad.
'k Wust wel: ak ze doar niet vunne,
dat ik dan gien kans meer had
Hij vangt adders met behulp van „nun ekenstok uut 't bos" van een vinger dikte
en „kleufde die hun aandbreed op, tot 't ne kniepe weur" en daarmee „stikte hij
hum vaste achter 'n kop". En bij dat alles paste hij wel op dat hij niet gebeten
werd.
Dat ik op zien bekkie paste
doar dreug ik wel zorge voor.
En zo kreeg hij de slang wel in de ölieflessche.
Van Laar is ook schaapherder geweest in Duitsland, bij de schapenhouder Krake.
Hoog waren de verdiensten niet, vandaar dat hij trachtte er wat bij te verdienen
door te smokkelen. Daarin was hij niet de enige! Wij lezen in zijn verhaal
daarover:
Toen ik herder was in Pruisen, In
het Geteloër-veen, Ging ik 't
heideveld doorkruisen Met mijn
kudde om mij heen. 'k Was toen
scheper eerste klasse, Dus ik had
het ver gebracht In een
schapenled'ren tasse Torste ik mijn
etensvracht.
Pannekoek met spek en boter Was
mijn dagelijkse kost. 't Loon werd
door de smokkel groter 'k Bleef dus
ijverig op mijn post. In een winkeltje
te Mander, Aan de grens van
Nederland, Kenden wij al gauw
elkander, Want ik werd er vaste
klant.
Mar hum adders aan te griepen
zonder haanschen valt niet mee! Dan
muj die wel vaste kniepen, wat ik dan
ook duftig dee. Denkt mar niet: „Wat
kan dat schellen, wooi hum griept
kömp niet zo krek", mar dan wik ow
wel vertellen: wacht ow dan veur
zienen bek!
Bij de schaapskooi aangekomen,
Werd de waar, aan mij besteld,
Door de boeren aangenomen,
En ik kreeg mijn smokkelgeld.
Daar wist ik tabak te kopen Voor de
pijp of in de mond, Die ik dan in
kussenslopen Onder een der
schapen bond! Aan accijns of
invoerrechten Werd geen ogenblik
gedacht. Om voor smokkelwinst te
vechten Toond' ik steeds mijn volle
kracht.
Moest ik dan de grens passeren, Wat
voor and'ren angstig was, Ik durfde
dat wel riskeren, Zonder vrees en....
zonder pas!! Wat kon een kommies
mij schelen! 't Schaap dat steeds in 't
midden liep, Wist het altijd klaar te
spelen, Dat men het geen „halt"
toeriep!
1045

Onder welk schaap heeft Hendrik van Laar een sloop gehangen met smokkelwaar?
De douanen zagen het niet!
Smokkelen tussen Ootmarsum,
Mander en Getelo.
1046
Stoere grenswachters tijdens de
eerste wereldoorlog in Twente met
Nederlandse en Duitse soldaten.
Op de achtergrond vrouwen in klederdracht.
Een beeld uit de tijd toen Hendrik
van Laar scheper was.

Er waren vier dagen waarop de schepers gezamenlijk erop uittrokken. Dat was
op de jaarmarkten te Uelsen en te Neuenhaus, waar de parades van de keizerlijke
Pruisische soldaten met hun mooie uniformen sterk tot hun verbeelding
spraken. Maar ook ging de reis eenmaal per jaar naar Ootmarsum, waarover
Van Laar de volgende regels schreef:
't Mooi Ootmarsum, wel te weten:
d' Oudste stad in 't Twenteland,
Bleef de schepers welkom heten
Van de Duitse overkant.
Marktkooplieden met hun kramen
Waren er zéér op gesteld, Dat de
boerenschepers kwamen, want
hun beurs was vol met geld.
Waarvoor zij dan goed'ren kochten,
Naar hun lust en hartewens, Die zij
niet vervoeren mochten Naar de
overzij der grens. Doch de Duitse
grenscommiezen Met hun knevels
en hun baard Om hun tanden en
hun kiezen, Achtten 't niet de
moeite waard.
Schepers lieten ze vrij lopen, Als
die - bijna middernacht -Zongen,
met hun mond wijd open, Onder 't
torsen van hun vracht.
Met vreugde brachten ze dan hun buit Holland uit en Duitsland binnen, ongehinderd
door de grenswachten. De vierde uitgaansdag voerde naar Hardenberg.
Maar daarover een volgende keer.
Uit het leven van een joodse jongen in oorlogstijd (V) Izak Kan
Onze schoenen hebben we weer aangetrokken, maar dat heeft niet kunnen
voorkomen dat we weer kletsnatte voeten hebben. De drassige bodem begint
op een moeras te lijken en op 't laatst kunnen we onmogelijk verder. Weer terug
dus! maar nu kunnen we het pad niet terugvinden. Rechts van ons horen we
een eigenaardig gedruis. Daar dan maar eens op af, misschien staat er wel een
boerderij waar we aan kunnen kloppen. Naderbij gekomen is er niets anders te
zien dan een watermolen. Omgekeerd dan maar weer. Maar welke kant op?
Precies weten we het niet. We lopen maar wat rond, willen onszelf nog niet bekennen
dat we verdwaald zijn. We hebben de Grote Beer wel zo'n beetje in de
gaten gehouden, maar nu we hem nodig hebben, kunnen we hem nergens
meer ontdekken. De sterren beginnen ook al wat te verbleken. Het loopt tegen
half vier. Nu beginnen de vermoeidheid en de slaap toch een woordje mee te
spreken. We denken aan ons bed thuis. Ik begin last te krijgen van blaren onder
m'n voeten. Het op kousevoeten lopen begint zich te wreken. „We moeten
rechts", zegt Jo. Goed, we gaan naar rechts. Maar dan stuiten we weer op het
moeras. We dwalen in een kringetje rond. „We moeten naar links", zegt
Herman, „we moeten zien dat we weer op de grote weg komen". Goed, dus naar
links. Maar ligt daar de grote weg wel? Wat is alles bij daglicht toch gemakkelijk
te onderscheiden. De grote weg komt niet in zicht, het is om moedeloos te
1047

worden. „Het is moeilijk, maar niet onmogelijk", zeggen we tegen elkaar. „We
moeten volhouden en doorzetten!" „Nog scherper links", zegt Herman en eindelijk,
wanneer we er al aan wanhopen, ontrolt de weg zich weer voor onze voeten.
Op de weg gekomen, weet ik werkelijk niet of we nu links- of rechtsaf moeten.
„We moeten linksaf", zegt Jo en dat blijkt gelukkig juist te zijn. We besluiten
nu om de weg niet meer te verlaten, we zullen wel zien hoe de zaak verder
loopt. Misschien zullen we bij een boer om onderdak vragen, misschien komen
er nog bossen of we krijgen nog een ander idee.
De tijd dringt nu, we komen onder de rook van Hoogeveen, het begint al wat te
dagen. We kunnen het ons niet meer veroorloven om rond te dwalen en komen
op een punt waar naast de weg een modern fietspad begint. Rechts daarvan is
een straatweg. We besluiten die in te slaan en daar eens poolshoogte te nemen.
We passeren een kerkhof, een fabriek en vele arbeiderswoningen. Dan
een kruispunt met een kanaaltje langs de weg en een ANWB-bord, waarop
staat: Alteveer. Dan staat plotseling ons besluit vast; we zullen toch maar bij
een boer aankloppen en om onderdak vragen. Natuurlijk lopen we de kans bij
een NSB-boer aan te kloppen, met alle gevaren van dien, maar we moeten het
wagen, we hebben geen andere keus. Vandaag moeten we daar dan blijven en
dan kunnen we vanavond in het donker Hoogeveen binnengaan. We passeren
een brug en dan zien we diverse boerderijen liggen. Maar ze staan hier veel te
dicht bij elkaar. We moeten een alleenstaande hebben. Als onze keus reeds op
een gevallen is, besluiten we toch nog verder te gaan. Hoe verder van de
bewoonde wereld af, hoe beter. Eindelijk hebben we er een gevonden die ons
wel wat lijkt. Deze boerderij ziet er wat beter uit dan de anderen. Er schijnt een
Groningse boer te wonen. Óp onze tenen sluipen we het erf op. We zullen
wachten tot de boer wakker is, dat maakt een betere indruk dan hem te
wekken. We lopen om de boerderij heen en komen bij de baanderdeur. Hier
staan wat tonnetjes, waar we op gaan zitten. Het is nu bijna licht en er hangt
wat nevel. Dat laatste is zeker niet erg. „Wat hoop ik dat het een goede kerel zal
zijn", zegt Herman. „Dan kunnen we eens fijn in het hooi slapen". We zitten een
poosje stil bij elkaar. We worden huiverig en slaan de kraag van onze jasjes op.
Onze hoofden hangen omlaag, we zijn net als kippen op hun stok. Langzaam
verstrijkt de tijd. We slapen bijna. Heel in de verte horen we opeens zingen:
„Blonde Mientje heeft een hart van prikkeldraad, blijf maar thuis prikkeldraad".
Het zijn de jongens van de Arbeidsdienst uit het kamp dat we net gepasseerd
zijn. Die zijn ook al op. We horen gestommel in de boerderij. Het is vijf uur, het
kritieke moment nadert. We hebben besloten om aan de boer te vragen of hij
een goed Oranjeman is. Als dat in orde is, kunnen we praten. We lopen om het
huis heen en we staan voor de deur. Met bonzend hart staan we te wachten. Er
hangt ook zoveel vanaf. Dan kloppen we op de deur. Een hond begint te blaffen.
We kloppen nog eens. „D'r is vollek", zegt een stem. „Ik kom d'r zo an", roept
een nogal barse stem. Het klinkt niet bemoedigend. We wachten. Dan gaat de
deur open.
„Wie is daar?", wordt er gevraagd. We treden naar voren en staan voor de boer.
„Wat is d'r?", klinkt het ruw. „Bent u Oranjeman, bent u een goede Hollander?",
vraagt Herman. „Wat zol dat, wie binnen jullie? Jij bent toch gien jeuden?" „Ja",
zeggen we. „Hé, wat, waorumme hej dan gien sterre op?" We zwijgen en dein-
1048

zen iets terug. „Wel potverdikke, mien erf of. Ik wil met die rotjeuden niks te maken
hebben. Waor is de hond?" We vluchten weg. Het is mis, we zijn verloren.
Deze NSB-er zal ons aangeven en dan zijn we erbij. In verwarring lopen we
hard de weg die we gekomen zijn, weer terug. Schichtig kijken we telkens achterom
of we niet achtervolgd worden. De weg, niet onze weg, voert ons rechtstreeks
naar Hoogeveen. We kunnen er nu niets meer aan doen als we gepakt
worden. Tegen zoveel pech kunnen we niet op.
We bereiken de Hoogeveense Vaart. En dan staan we plotseling weer tegenover
het geluk. In de vorm van een vrouw. Een vrouw met een ster op. Een
joodse vrouw dus. We klampen haar aan en we maken ons bekend. „Hee, binnen
jullie ook jidden", zegt ze. „Ja, wij zijn ontvlucht uit het kamp. Weet u ook
een goede boer die ons onderdak kan geven?" „Nee, dat wiet ik niet, dat durven
ze hier niet". „Och, kom", zeggen we gejaagd, „u weet toch wel een goede boer,
we móeten onderdak hebben". „Nee", zegt ze, „ik mot weg, ik mot noar de trein.
Ik gao mien schoonzunne goejendag zeggen, die komt hier straks langs. Die is
in Linde, en now motten ze hier op de trein naor Westerbork. Hij komt ook uut
Coevorden".
Het blijkt dus, dat het hele kamp die nacht dezelfde weg afgelegd heeft als wij.
We hadden ze dus makkelijk tegen het lijf kunnen lopen. Ze wil weggaan, maar
we grijpen haar weer vast. „Kunt u ons dan ook zeggen waar Dikkers woont?"
„Is dat die christenman die met een jiddenvrouw trouwt is?" „Ja". „Nou, dat treft
mooi, die woont vlakbij 't station. Dan kuj mooi met mij met loop'n. Ik mot naor
de trein, mien schoonzunne goejendag zeggen". Het lijkt waarachtig wel of het
een pleziertje voor haar is, op zo'n opgewekte toon zegt ze dat. Twee aan twee
lopen we achter elkaar langs de Hoogeveense Vaart. Herman loopt naast haar.
Het mens kwebbelt vreselijk, 't Is helemaal niet goed dat iemand weet waar we
naar toe gaan. Maar we hebben geen keus.
Jo en ik blijven hoe langer hoe meer achter. Het is beter dat we niet met ons
vieren gezien worden. Die vrouw mag nog niet eens buiten lopen. Het is namelijk
half zes en we mogen niet eerder dan om zes uur op straat. Ze schijnt het
niet te weten. Dit op straat lopen is voor ons levensgevaarlijk. Als we politie tegenkomen,
zijn we gepiept. Die weten zeker allang van onze ontvluchting af. De
weg naar het station is lang. Er zijn al mensen op straat. Arbeiders die naar hun
werk gaan, allen op de fiets. Als we maar niet opvallen, zo vroeg lopende en
dan zonder jas. En dan die boer, als die maar niet naar de burgemeester gaat.
Als men dan uitvindt dat er 's morgens drie jongens met die en die vrouw liepen,
zijn we er gloeiend bij. Komt daarginder geen politieagent aan? Hier links is een
zijstraat. Die kunnen we zo inschieten. We zien dat de vrouw Herman wijst welke
straat we in moeten. Herman neemt afscheid van haar en we voegen ons bij
hem.
(wordt vervolgd)
1049

Geachte lezer,
Is dit nummer van ons verenigingsblad u goed bevallen? Welnu, het volgend
jaar kunt u weer allerlei mooie bijdragen verwachten, bijv. over de oorlog in
Hardenberg, over Hendrik van Laar, waarvan wij nog mooie verhalen hebben,
over verenigingsactiviteiten en wetenswaardigheden uit het verleden,
met foto's van veel Hardenbergers.
Bent u nog geen lid? U hoeft niet te wachten tot de volgende grensstenentocht
om u op de rug van de heer D. Taat als zodanig aan te melden (zie pagina
1013).
Als u even een berichtje stuurt aan onze secretaris, W. Meijer, weet u zeker
dat u ons blad thuisgestuurd krijgt en geen nummer hoeft te missen.
Bovendien hebt u dan toegang tot alle verenigingsactiviteiten. Doe het vandaag
nog. U vindt zijn adres en telefoonnummer voor in ons blad.
Van de bestuurstafel
Dit is het laatste boekje van het jaar 1992. Het is extra dik. De redactie heeft zijn best gedaan
om u ook dit jaar weer een grote verscheidenheid aan artikelen voor te zetten. Het
bestuur hoopt dat het u plezier heeft gedaan en dat de geschiedenis van Hardenberg en
omgeving voor u meer gestalte heeft gekregen. Hulde aan onze redactie. Ook een woord
van dank aan alle leden van de werkgroepen. Zij hebben meestal in stilte veel werk verricht.
Wilt u meer weten over deze werkgroepen, vraag het de secretaris. Het bestuur
wenst u allen een voorspoedig en gelukkig 1993 toe.
Aktiviteiten
Maandag 18 januari 1993:
De prehistorische mens lang de Overijsselse Vecht.
Dit is de titel van de lezing met dia's die de heer Goutbeek uit Dalfsen voor ons zal houden.
Velen van u kennen Goutbeek als een ras verteller, als de archeoloog, als de kenner
van bloemen en planten. Ongetwijfeld zal hij deze avond tot een genoegen maken.
Lees er meer over in de plaatselijke krant. De lezing begint om 20.00 uur in De Schakel
te Hardenberg. Maandag 22 maart 1993:
Op deze avond is de heer Girbe Buist uit Zwolle onze gast. Zijn lezing met dia's draagt
als titel: Levende spreekwoorden. In de lezing worden diverse spreekwoorden verklaart
die aan oude gebruiksvoorwerpen zijn ontleend; te denken valt aan smeerlap, hekel,
huik, enz. Met behulp van dia's worden de achtergronden van deze voorwerpen toegelicht.
Komen en genieten die avond in De Schakel te Hardenberg; aanvang 20.00 uur.
Dinsdag 27 april 1993:
Jaarvergadering. Na afloop van de vergadering zullen een drietal leden van onze vereniging,
nl. Jannie Luisman, Jan Ribberink en Frieke Kampman, vertellen en dia's laten zien
over geschiedenissen en volksgebruiken en andere dingen uit onze buurt met als voorlopige
titel: „Beeldverhalen tussen Vecht en grens". Een avond om te reserveren!!!
1050

De jaarvergadering begint om 19.30 uur en wordt gehouden in De Schakel te Hardenberg.
Zaterdag 12 juni 1993:
Zomerexcursie. Waar de reis naar toe gaat, is nog onzeker. Bij voorbaat kunnen we wel
zeggen dat het een gezellige tocht zal worden, net als voorgaande jaren. Wilt u mee? U
kunt zich al opgeven bij de secretaris. Zaterdag 4 september 1993:
Evenals in andere jaren weer de grensstenentocht. Ditmaal over het grondgebied van de
gemeente Gramsbergen, van de Poffershut naar Radewijk Achterin. Vroeger hoorde ook
dit gebied tot het Schoutambt van Hardenberg. In tegenstelling tot vorige jaren gaan we
een zaterdag eerder, dit om te voorkomen dat Open Monumentendag en de grensstenentocht
samenvallen. Houdt ook deze middag vrij. Zaterdag 11 september 1993:
Open Monumentendag. In samenwerking met de Oudheidkamer, gemeente Hardenberg,
GIAG een bijzondere dag gewijd aan het Openbaar Vervoer vroeger en nu. Het belooft
bijzonder te worden die dag.
Cursussen
De cursus Oral History, opgezet door de CRO, en de cursus Genealogie, opgezet door
onze vereniging, gaan beide niet door wegens gebrek aan belangstelling. Volgende keer
beter.
„Bekijk het van beide kanten"
De tentoonstelling met deze naam heeft een groot aantal bezoekers naar het gemeentehuis
van Hardenberg gelokt. We kunnen dan ook spreken van zeer geslaagd, het bijbehorende
boek kunt u nog verkrijgen bij de boekhandel of bij uw secretaris; het kost f 25,-.
Hiervoor hebt u een boek van 320 pagina's met meer dan 400 foto's over klederdracht,
folklore, geschiedenis van de grensstreek, van Losser tot en met Gramsbergen. Een
koopje. Misschien een idee om iemand mee te verrassen de komende tijd.
Contributie
In de voorgaande periode hebt u, als u nog geen machtigingskaart heeft ingestuurd, een
acceptgirokaart ontvangen. Diegenen die een machtiging hebben afgegeven en toch een
acceptgiro hebben ontvangen, verzoeken wij deze acceptgiro te gebruiken; de automatische
incasso was al gedaan toen wij uw machtiging ontvingen. Nog niet betaald?
Direct doen!!
AUTOMATISCHE INCASSO
Ook in dit nummer vindt u een machtigingskaart. Hebt u nog geen machtiging tot automatische
incasso gegeven, denk er eens over.
U wilt toch ook dat de vereniging zoveel mogelijk voor u kan doen. Accepgiro's kosten
extra geld, extra moeite van secretaris en penningmeester. Werk daarom mee om kosten
te sparen, geld dat de vereniging beter kan gebruiken. Vul in die machtiging, een
postzegel erop en in de brievenbus ermee!!!
Verhuisberichten
Graag op tijd. Spaart moeite en kosten. Gaat u verhuizen, laat het ook ons weten, we behoeven
u dan niet op te sporen.
Lidmaatschap
Het lidmaatschap wordt automatisch verlengd voor een jaar, tenzij het twee maanden
voor het einde van het kalenderjaar schriftelijk wordt opgezegd.