U gelooft in een Kristallen Paleis - Soren Kierkegaard

vertwijfeld van zichzelf af willen raken, is de formule voor alle
vertwijfeling.” 118 Daarin bestaan dan de vorm „vertwijfeld niet zichzelf willen
zijn‟ en „vertwijfeld zichzelf willen zijn‟. Deze twee zijn tot elkaar te herleiden,
want ook het zelf dat vertwijfeld zichzelf wil zijn, wil in feite iets anders zijn
dan hij is, namelijk zichzelf. Hij is, daarmee in schril contrast, vertwijfeld
zichzelf. Deze twee vormen noemt Kierkegaard later de vrouwelijke en
mannelijke vertwijfeling. De eerste is vertwijfeling van zwakheid, de laatste
die van opstandigheid. De ondergrondse man heeft wezenlijk elementen van
beide.
De vertwijfeling van zwakheid, het niet zichzelf willen zijn, komen we
expliciet tegen in de tekst van Dostoievski. De ondergrondse man kan uit de
voeten met noch zijn lijfelijke, noch zijn psychische situatie. Hij verklaart de
lezer “plechtig dat ik vaak een insect heb willen worden” 119 om vervolgens toe
te voegen dat teveel begrijpen “een heuse ziekte” is. Hij lijdt aan die ziekte, dat
staat inmiddels vast. Hij is van mening dat de gemiddelde, „normale‟ mens
hier niet aan lijdt, deze mist immers zijn verhevigde bewustzijn? Hij wil dus
van zichzelf af. Over de normale mens zegt hij: “zo iemand benijd ik dermate
dat de gal mij overloopt. Hij is dom, […] maar misschien moet een normaal
mens wel dom zijn.” 120 Van hem zou Kierkegaard zeggen dat hij vertwijfelt.
“En zijn vertwijfeling is: niet zichzelf te willen zijn.” 121 Goed, hij wil niet
zichzelf zijn, maar evenzeer wil hij niet iemand anders zijn. Hij wil anders zijn,
maar niet een andere persoon.
Maar hij wil, paradoxaal genoeg, zijn leed wel. Hij pretendeert namens de
mens te spreken, maar spreekt zich op zijn minst voor zichzelf uit wanneer hij
zegt dat hij ervan overtuigd is “dat de mens nooit afstand zal doen van het
echte lijden […]. Lijden – dat is immers de enige oorzaak van het bewustzijn.
Ik heb weliswaar vooropgesteld dat bewustzijn het grootste ongeluk is voor de
mens, maar toch weet ik dat de mens het liefheeft.” 122 Zie hier nogmaals de
parallel met de schrijver van de diapsalmata, die van zijn leed zegt “wat de
Engelsman zegt van zijn huis: mijn leed is my castle.” 123 Dit geeft te denken of
118 Idem. p. 32
119 Dostoievski, F. (2010) Aantekeningen uit het ondergrondse. p. 15
120 Idem. p. 19
121 Kierkegaard, S. (2010) De ziekte tot de dood. p. 70
122 Dostoievski, F. (2010) Aantekeningen uit het ondergrondse. p. 52
123 Kierkegaard, S. (2007) Of/of. p. 48
~ 44 ~