Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Boekbesprekingen
ker clan ooit in zijn historische context door in zijn Vermeer and kis indien: A web of social history (1989) een
dicht net van familieleden, vrienden, buren en andere sociale relaties om de schilder te weven.
Deze 'zakelijke' benadering wordt ten dele voortgezet in Johannes Vermeer, cle catalogus van de prestigieuze
en succesrijke overzichtstentoonstelling in het Haagse Mauritshuis. In een viertal bijdragen
wordt de lezer door erkende deskundigen geïnformeerd over Vermeers leven en werk (Arthur K.
Wheelockjr.), onderwerpkeuze (Albert Blanken), werkwijze (Jorgen Wadum) en de receptiegeschiedenis
van zijn werken (Ben Broos). Uit deze artikelen komt Vermeer inderdaad naar voren als een kind
van zijn tijd, hecht verankerd in het Delftse artistieke milieu zoals dat na de komst van Care] Fabritius
vorm had gekregen, in thematiek schatplichtig aan zijn voorgangers en tijdgenoten, uitstekend op de
hoogte van cle regels van het perspectief en van de schilderkunstige beeldtaal, en door de kunstkenners
van zijn tijd erkend. Kortom: Vermeer was een bijzonder schilder, een uitstekend vakman bovendien,
maar daarom zijn tijd nog niet vooruit.
En wie dat niet wil óf kan geloven moet de bundel De Hollandse samenleving in de tijd van Vermeerei
maar eens op naslaan. Vermeer mocht in zijn werk clan hebben gekozen voor eenvoud, rust en stilte,
maar als Delfts burger, vermaard schilder, hoofd van een kinderrijk gezin en zaakwaarnemer van zijn
schoonmoeder Maria van Thins stond hij middenin het maatschappelijk leven van zijn tijd. In de door
Donald Haks en Marie Christine van der Sman met zorg geredigeerde bundel maken we kennis met facetten
van dat leven: het stadsbeeld, de sociaal-economische omstandigheden, religie en kerk, de rechtspraak,
het gezinsleven, kunstmarkt en muziekleven. Tezamen bieden de negen opgenomen bijdragen
een helder beeld van Vermeers tijd. Specialisten zullen er veel bekends in aantreffen, maar als algemene
inleiding op de 17e-eeuwse samenleving in een Hollandse stad is de bundel zeker een succes te noemen.
Sommige auteurs zijn er bovendien in geslaagd nieuwe inkijkjes in Vermeers leven te geven. Zo
komt P.H.A.M. Abels door uit te gaan van de religieuze pluriformiteit in het 17e-eeuwse Delft tot de
conclusie dat Vermeer behoorde tot de brede middengroep van mensen die in religieus opzicht (nog)
geen keuze hadden gemaakt. Net als zijn ouders trad Vermeer nimmer toe tot de gereformeerde kerk.
Daarentegen kwam hij door zijn huwelijk met de katholieke Catharina Bolnes in een katholiek milieu
terecht, maar dat maakte hem niet automatisch tot katholiek. Natuurlijk, in zijn nieuwe omgeving werd
hij geconfronteerd met schilderijen met een katholieke thematiek en was het niet ongewoon dat zijn
jongste zoon bij de doop de voornaam [gnatius meekreeg, als eerbetoon aan Ignatius van Loyola, de
stichter van de jezuïetenorde. En in zijn laatste jaren vervaardigde hij bovendien met het schilderij Allegorie
op het geloof een geloofsexpressie in olieverf. Maar dit was nadrukkelijk een opdrachtwerk, en de onhandige
uitvoering, zo redeneert Abels, is een mooie aanwijzing dat Vermeer het rooms-kafholicisme
onvoldoende had geïnternaliseerd om deze overtuiging geloofwaardig op het doek gestalte te geven.
'Op deze wijze', zo besluit hij zijn bijdrage, 'heeft Johannes Vermeer op subtiele wijze in zijn werk een
signaal nagelaten, dat hij een onvoorwaardelijke geloofskeuze niet kon of wilde maken' (p. 77).
Het mooiste artikel in de bundel is van de hand van Donald Haks. In een tiental pagina's schetst hij
met vaardige hand het huishouden van Vermeer. Dat betrof overigens dooi de vele kinderen (vijftien
geboorten) en een inwonende schoonmoeder in demografisch opzicht een hoogst eigenaardig huishouden.
In maatschappelijk opzicht echter kent Vermeers levensverhaal tal van overeenkomsten met
dat van succesvolle burgers. Als zoon van ouders uit de kleine burgerij weet hij door zijn huwelijk in hogere
sociale sferen te komen, met goede financiële vooruitzichten. Maatschappelijk gaat het Vermeer
dan ook lange tijd voor de wind. Hij bewoont een ruime woning, presenteert zich naar buiten als 'sinjeur',
oriënteert zich sterk op zijn prestigieuze schoonfamilie, en is als schutter en hoofdman van het
Sint Lucasgilde een aanzienlijk burger. Van populaire noties als zou Vermeer in kommervolle omstandigheden
of in maatschappelijk isolement hebben geleefd, moet Haks terecht niets hebben.
Vermeer als gewone 17e-eeuwer. Sommige kunsthistorici blijven er moeite mee houden, zeker zodra
de kunstwerken ter sprake worden gebracht. Hel melkmeisje, zo leren we bijvoorbeeld op pagina 111 van
de tentoonstellingscatalogus Johannes Vermeer, zou weieens geïnspireerd kunnen zijn op een Italiaans
schilderij van de legendarische koningin Artemisia: 'Zijn hele persoonlijk arsenaal aan schildertechnieken,
zijn meesterlijke beheersing van licht en perspectief, wendde Vermeer aan om een illusie van de
werkelijkheid te geven. Inhoudelijk liet hij zich inspireren door een historiestuk van de liefhebbende
koningin Artemisia, waarbij de voorstelling van hel eenvoudige dienstmeisje nog aan betekenis wint.
Hoe tastbaar echt cle keukenmeid ook mag lijken, door dil alles wordt het een tijdloos schilderij, een ab-
108