Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Holland, regionaal-historisch tijdschrift
Holland is een tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland, die voorts de reeks Hollandse
Studiën uitgeeft. Hollandv/ordt kosteloos aan de leden toegezonden. Voor de Hollandse Studiën gelden
speciale ledenprijzen/ledenkortingen.
Redactie
G.M.E. Dorren, K. Goudriaan, I. Heidebrink, M. Keblusek, P. Knevel, E. Kreuwels, J. Steenhuis, G. Verhoeven,
E.L. Wouthuysen.
Vaste medewerkers
R.M. van Heeringen enJ.-KA. Hagers (archeologie).
Kopij voor Holland en Hollandse Studiën te zenden aan de redactiesecretaris van Holland, mevr.drs. M.
Keblusek, Bellamystraat 121', 1053 BJ Amsterdam, telefoon 020-68311484.
De kopij moet worden ingediend conform de richtlijnen van de redactie. Deze zijn verkrijgbaar bij de
redactiesecretaris.
Publicaties ter bespreking of aankondiging in Holland gaarne zenden aan de boekenredacteur: dr. G.
Verhoeven, p/a Gemeentelijke archiefdienst Delft, Oude Delft 169, 2611 HB Delft, tel. 015-2602340.
Historische Vereniging Holland
De Historische Vereniging Holland stelt zich ten doel de belangstelling voor en de beoefening van de
geschiedenis van Noord- en Zuid-Holland in het bijzonder in haar regionale en lokale aspecten te bevorderen.
Secretariaat: mevr. drs. G.J.A.M. Bolten, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012
CH Haarlem
Ledenadministratie: M.G. Rotteveel, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012 CH
Haarlem, telefoon 023-5319525.
Contributie: ƒ50,- per jaar voor gewone leden (personen) en buitengewone leden (instellingen), na
ontvangst van een acceptgirokaart te storten op postgirorekening nr. 339121 ten name van de Historische
Vereniging Holland te Haarlem. Zij die in de loop van een kalenderjaar lid worden, ontvangen
kosteloos de in dat jaar reeds verschenen nummers van Holland.
Losse nummers: ƒ7,50, dubbele nummers ƒ15,-, vermeerderd met ƒ3 - administratiekosten voor een
enkel nummer, ƒ5,50 voor meerdere nummers of voor een dubbel nummer. Losse nummers kunnen
worden besteld door overmaking van het verschuldigde bedrag op postgirorekening nr. 3593767 ten
name van de penningmeester van de Historische Vereniging Holland, afd. verkoop publicaties te Haarlem,
onder vermelding van het gewenste.
Hollandse Studiën: delen in de serie Hollandse Studiën en het Apparaat voor de geschiedenis van Holland
kunnen op dezelfde wijze worden besteld als losse nummers van Holland. Gegevens over de publicaties
van de Vereniging zijn regelmatig te vinden in de rubriek 'Verkrijgbaar via Holland' achterin het tijdschrift.
ISSN 0166-2511
© 1997 Historische Vereniging Holland. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook, worden vermenigvuldigd
en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie.

Koen Goudriaan
Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad 1
Aan de stichting en vroegste geschiedenis van de stad Gouda is de laatste jaren herhaaldelijk
aandacht besteed. Buiskool heeft in verschillende publicaties de ruimtelijke ontwikkeling
van het vroegste Gouda bestudeerd en daarbij ook de stadsrechtverlening aan onderzoek
onderworpen. 2
Floris V zou dit stadsrecht in 1272 aan heer Nicolaas van Cats hebben gege­
ven, de voogd van jonkvrouw Sophie van der Goude, en aan de burgers van Gouda. In dit
privilege wordt, behalve tolrecht en een reeks strafrechtelijke bepalingen, ook de omvang
van de stadsvrijheid vermeld. Bij dit laatste element zet Buiskool vraagtekens. En wat de rol
van Floris V betreft: Gouda zou bij de stichting een condominium zijn geweest tussen de
graaf van Holland en de bisschop van Utrecht. In samenhang met de publicatie van het der­
de deel van het CJoTkotideTiboek VCITI Holland, waarin ook het Oondse stadsrecht van 1272 is op-
genomen, heeft Kruisheer, tegen een reeks voorgangers, de echtheid van de stadsrechtoor­
konde verdedigd en tevens aandacht gevraagd voor de gelaagdheid van dit document: aan
de verlening van het stadsrecht in 1272 zouden een eerdere oorkonde en een al wat langere
periode van stadswording zijn voorafgegaan. 3
Vervolgens heeft Visser met behulp van gege­
vens uit hofstedegeldregisters en uit het kadastrale minuutplan dc topografische structuur
van de oudste stad gereconstrueerd en gepoogd deze te dateren. 4
Zijns inziens zijn de
oudste huizenblokken, die aan weerszijden van de Haven en aan de Spieringstraat, om­
streeks 1250 uitgegeven. De Haven zelf houdt Visser, evenals onder meer Buiskool, voor ge­
graven. In de Goudse binnenstad geïnteresseerde archeologen hebben de aandacht geves­
tigd op de eigenaardige vorm van de Molenwerf. 5
Zij werpen de vraag op of we hier niet met
1 Met dank aan prof.dr.ir.J.C. Visser voor zijn opmerkingen en aan di s. Kiki Hesselink-Duursma voor haar hulp bij de
kaartjes.
2 Koen Buiskool, 'De ruimtelijke ontwikkeling van Gouda tol 1398' (doctoraalscriptie Universiteit van Amsterdam
1988); idem, 'De Gouwestreek en Gouda. Een historisch-geografisch onderzoek'. De Schatkamer. Regionaal-historisch
tijdschrift 4 (1990) 1-27; idem, 'Het kasteel van Gouda', in: N.D.B. Habermehl ca. (red.), In de start van die Goude
(Delft 1992) 26-44. Vergelijk ook N.D.B. Habermehl, 'De ontginning van de Gouwestreek in de middeleeuwen', Gulda
ö (1990) 26-46.
Afkortingen voor oorkondenpublicaties: OH/A = Oorkondenboek van Halland en Zeeland lol 1299. I: Eind van de 7e
eeuw lal 1222. ed. A.C.F. Koch (Den Haag 1970); OH/AI = Oorkonden/mek van Hollanden Zeeland lat 1299. II: 1222 lot
1256, ed. J.G. Kruisheer (Assen/Maastricht 1986); OH/AU = Oorkondenboek van Hollanden Zeeland tol 1299. III: 1256
tot 127,1, ed.J.G. Kruisheer (Assen/Maastricht 1992); QffZBergh II = Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot het einde
van hel HoUandschehuisll, ed. L.Ph.C. van den Berg (Amsterdam/Den Haag 1873); O/fZ Eremery = Oorkondenboek
van Holland en Zeeland lol hel einde van het HoUandsche huis. Supplement, ed.J. de Fremery (Den Haag 1901); OSU\ =
Onrknndenboek van het Sticht VtrechtX, ed. S. Muller Fzn. en A.C. Bonman; OSUTV = Oorkondenboek van het Sticht Utrecht
IV, ed. F. Ketner (Den Haag 1959); OSUV = Oorkondenboek van hel Sticht UtrechtV, ed. F. Kelner (Den Haag 1954).
Afkortingen voor archiefbewaarplaatsen en -fondsen: ARA = Algemeen Rijksarchief, Den Haag; RAU = Rijksarchief
Utrecht, Utrecht; StrAHM = Streekarchief Hollands Midden, Gouda; OA = Oudarchief; GvH = Archief Graven
van Holland.
3 OHZAU, 685-690. nr. 1603.J.G. Kruisheer, 'De tijd van ontstaan van het oudste Goudse stadsrecht en van Gouda als
stedelijke nederzetting', Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden (BMGN) 108 (1993) 13-19.
-1 J.G Visser, 'Gouda, de wording van een polderstad', KNAG. Históriscli-geogra/iseh tijdschrift 94.2 (1994) 37-52, aldaar
47.
5 Marcel van Dasselaar en Hcnkjan Sprokholt, 'Geologie en vroegste geschiedenis van Gouda tot circa 1400'. in:
Henkjan Sprokholt, Chris Akkerman en Marcel van Dasselaar (red.), Hel kasteel van Gouda (Gouda/Delft 1993) 7-
29. ' '•
(i:'.

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
het restant van een motte, een kunstmatig opgeworpen vluchtburg, te doen hebben en ge­
ven daarmee een interessante wending aan het aloude probleem van de woonplaats van de
heren van Gouda. Aanvullende topografische gegevens versterken het vermoeden dat zich
in deze omgeving een adellijke residentie heeft bevonden: ten oosten van de Sint Janskerk
en de Molenwerf heeft een Hof gelegen en enkele percelen ten westen van de kerk, bij de
Donkere Sluis, werden later als de 'Voorhofstede' aangeduid. 1
' Wie anders dan de Van der
Goudes kunnen hier hebben gezeteld?
Aan deze dynastie, met name aan de laatste vertegenwoordigster ervan in wettige lijn,
jonkvrouw Sophie van der Goude, zijn in de meeste van de genoemde publicaties wel enkele
opmerkingen besteed.' Een samenhangende bespreking van de rol die deze heren (en vrou­
we) kunnen hebben gespeeld in de wording van de stad Gouda is tot dusver niet verschenen.
We weten nauwelijks wie ze waren en waar hun machtsgebied lag. Willen we hun aandeel in
de vroege historie van de stad op waarde schatten, dan moeten we bovendien weten in welk
politiek krachtenveld ze opereerden. Op dergelijke vragen poogt dit artikel een antwoord te
verschaffen. We gaan daarbij als volgt te werk. Eerst zoeken we vaste grond onder de voeten
in de periode die nog het best - of het minst slecht - is gedocumenteerd, de tijd van Sophie
van der Goude. We gaan na wat haar als erfdochter zo gewild maakte bij ambitieuze Holland­
se (-Zeeuwse) heren en vragen ons af welk licht de omstandigheden werpen op het privilege
van 1272. Vervolgens speuren we naar de identiteit van de voorouders van Sophie en naar
hun connecties met Hollandse en Stichtse heren. Tenslotte wagen we ons aan enkele specula­
ties over de rol die ze in de vroegste geschiedenis van de stad kunnen hebben gespeeld.
Jonkvrouw Sophie en haar bezittingen
Jonkvrouw Sophie van der Goude was, als erfdochter Van der Goude, de pupil van Nicolaas
van Cats, door wie ze bestemd werd om te trouwen met één van zijn zonen. Dit huwelijk
sprong echter af, en vóór of in 1282 trouwde Sophie met Jan van Renesse. Deze feiten zijn al
langer bekend en niet omstreden. 8
Sophie overleefde waarschijnlijk de stormachtige carrière
van haar man, die in augustus 1304 abrupt eindigde toen hij, na het mislukken van de Vlaam­
se campagne in Holland en Utrecht, op de vlucht verdronk in de Lek.' 1
In 1306 aanvaardde
hun dochter Margriet van het kapittel van Oudmunster de erfpacht van één van de goederen
der Van der Goudes, 1
" wat wel zal betekenen dat ook Sophie kort voor die tijd was overleden.
Maar de hoofdmoot van de goederen der Van der Goudes kwam in 1308 aan Jan van Beau-
mont, de jongere broer van graaf Willem III.
Door de goederen die haar als erfdochter in handen vielen, is Sophie een begerenswaardi-
6 Buiskool, 'Het kasteel van Gouda', 32; Van Dasselaar en Sprokholt, 'Geologie en vroegste geschiedenis', 22-23; Vis­
ser, 'Gouda, de wording van een polderstad', 39 en 47.
7 Het meest uitgebreid: Buiskool, 'De ruimtelijke ontwikkeling', 38 e.v.
8 Of/ZFicmcry nr. 231 (van 1285); Oi/ZBergh II nr. 462 (van 1282). De argumentatie beknopt in: J.E.J. Geselschap,
'Zwaansdrecht', Zuid-Holland 1 (1963) 1-11, aldaar 8.
9 J.W. Berkelhach van den Sprenkel, Geschiedenis van het bisdom Utrecht 1281-1305 (Utrecht 1923) 119-120; R.P. de
Graal', Ooüogom Holland 1000-1375 (diss. Groningen; Hilversum 1996) 194-200.
10 Zie bijlage, nr. 9.
11 S.A. Waller Zeper, Jan van Henegouwen heer van Beaümonl ('s-Gravenhage 1914) Bijlage II nr. 10 = F. van Mieris, Groot
6 1
charter-boek (Leiden 1753-1756) II. 77; A.A.M. Schmidt-Brnsthausen,Archief van de draven van Blois (Den Haag 1982)

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
ge partij geweest. Maar hoewel de Gouwestreek sinds de publicatie in 1931-34 van de opstel­
len van Fockema Andreae over de polder Bloemendaal en het land van Stein herhaaldelijk is
onderzocht, is men niet tot overeenstemming gekomen over de ligging van de bezittingen
van de Van der Goudes. 12
Bij de stand van de overlevering is dat ook niet verwonderlijk. Van
het archief van de Van der Goudes is niets, 13
en van dat van Jan van Beaumont weinig be­
waard, en ook van het archief van de graven van Blois, de erfgenamen van Beaumont, is veel
verloren gegaan. Wat we hebben is fragmentarisch. We moeten er dus rekening mee houden
dat slechts een deel van de bezitsverschuivingen die hebben plaatsgevonden is gedocumen­
teerd. Van het gerecht van Papekop en van de proosttienden te Moordrecht weten we bij­
voorbeeld niet hoe en wanneer de Van der Goudes eraan gekomen zijn. De onderzoeker
moet de verleiding weerstaan documenten uit ver uiteenliggende perioden en met ongelijk
luidende omschrijvingen van goederen met elkaar te combineren: kortsluiting zou gemakke­
lijk kunnen ontstaan. Juridische onderscheidingen dienen in het oog te worden gehouden.
De gerechtsheerlijkheid en de componenten van het ambachtsgevolg (tijns, tiend, hoeven,
diverse renten) konden zonder bezwaar aan verschillende personen worden uitgegeven, en
in een zelfde gebied waren soms meer leenheren actief. 14
Herhaaldelijk ontstonden feitelijke
bezitsverhoudingen zonder rechtstitel, door usurpatie en verjaring. In de middeleeuwen was
het landschap voortdurend aan veranderingen onderhevig, eerst door de ontginningen, dan
door de aanleg van kaden en dijken, het graven van weteringen en de vorming van polders. 16
Dit betekent dat steeds nieuwe topografische elementen beschikbaar kwamen als basis voor
be grenzingen en bezitsomschrijvingen, terwijl andere snel in vergetelheid raakten. De zijd-
wende die de Broectiende van 1290 oostelijk begrensde, zal er nog niet zijn geweest toen bis­
schop Andreas van Cuyk in 1139 in hetzelfde gebied een schenking deed aan het kapittel van
Oudmunster, terwijl de Swanesdrisch die in 1139 bij die schenking als belending werd opge­
geven in latere documenten niet meer voorkomt."' Ook met geografische aanduidingen zelf
moet voorzichtig worden omgegaan. Swanesdrisch willen lokaliseren op grond van latere ver­
meldingen van zwanenkolonies is onbegonnen werk in het water- en zwanenrijke polderland
rondom Gouda. 1
' Een toponiem als Bloemendaal heeft soms een beperkte reikwijdte, als
aanduiding van een ambacht, dan weer een ruimere, wanneer een waterschap of een paro­
chie is bedoeld. 18
Bij benamingen als 'Vijf Hoeven' kan men niet zeker zijn of een eigennaam
12 SJ. Fockema Andreae, 'Een zeshonderdjarige. De polder Bloemendaal bij Gouda 1331 - 4 (let. - 1931', 'rijdschrift
KNAG4& (1931) 997-1009; idem, 'Stein. Het ontstaan van een vrije hooge heerlijkheid op de grenzen van Holland
v a n
«•'•
hare bestuursorganen'. Tijdschrift vuur geschiedenis (TvG) 47 (1932) 396-431; idem, 'Oude rechten van de
heerlijkheid Stein in Holland'. Verslagen ... OVRS (1934) 420-429; 1'. van Balen, 'Middeleeuwsche landontginning in
de omgeving van Gouda', Bijdragen Oudheidkundige Kring die Goude (OKG) 3 (1941) 10-30; H. van der Linden, De Co-
pe. Bijdrage lot de rechtsgeschiedenis van de openlegging der Hollands-Utrechtse laagvlakte (diss. Utrecht; Assen 1955); J.E.J.
Geselschap, 'Hoe de ambachten Broek, Thuyl en 'tWeegje ontstonden', Zuid-Holland5 (1968) 15-20: ('.. Hoek, 'Het
land langs de benedenloop van de Hollandse IJsel'. in: |.B. Berns e.a.(red.). Feestbundel aangeboden aan prof.dr. DJ'.
Blok (Hilversum 1990) 144-156; Buiskool, 'De Gouwestreek'; Habermehl, 'De ontginning van de Gouwestreek'.
13 In het archief van de graven van Blois, rechtsopvolgers van de Van der Goudes in hun voornaamste goederen, be­
vindt zich geen enkel stuk dat van de Van der Goudes afkomstig is.
14 De discussie is vertroebeld doordat men de tienden te Moordrecht gehouden van de proost van Oudmunster heeft
verward met gerecht, tijns en tiend in erfpacht genomen van deken en kapittel vun Oudmunster.
15 Vgl; 11. van der Linden, 'Een nieuw publiekrechtelijk fenomeen in de veertiende eeuw: de Rijnlandse polder', in: H.
van de Brink (red.), Snnienwiuuinge (Zwolle 1977) 133-162; G.I'. van de Ven. 'De uitwatering van de landstreek tus­
sen Oude Rijn en Hollandse IJssel tot 1850', in: L. Giebels (red.), Waterbeweging rond Gouda van ca. 1100 lol heden. Ge­
schiedenis van Rijnlands waterstaat tussen IJssel en Gouwe (Leiden 1988) 9-23.
16 OSUl, 374 = OH/A. 1 19. Over deze schenking en zijn nasleep later meer.
17 Geselschap, 'Zwaansdreeht'.
65

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
dan wel een soortnaam is bedoeld. 19
Ditzelfde geldt voor Broek/broek (en dus ook 'Broec-
tiend' en 's Gravenbroek) 20
: broek (moeras) kwam immers overal in de omgeving voor, maar
slechts één ambachtje stond later als Broek bekend. 21
Bij een dergelijke stand van zaken is
het raadzaam uit te gaan van een momentopname, gebaseerd op documenten die contempo­
raine formuleringen hebben bewaard, en daarbij te letten op goederen waarvan men met
enige zekerheid kan zeggen dat ze niet identiek zijn.
Past men deze methode strikt toe op het bezit van de Van der Goudes ten tijde van jonk­
vrouw Sophie dan is het resultaat een lijst van niet meer dan vijf documenten. Van de hierin
vermelde goederen weten we dus zeker dat ze op het eind van de 13e eeuw in handen van de
Van der Goudes waren.
(1) Van Holland hield Sophie van der Goude de stadsvrijheid van Gouda. In de stadsrecht­
oorkonde gedateerd 19 juli 1272, uitgevaardigd door Floris V ten gunste van Nicolaas van
Cats, wordt deze als volgt omschreven: 'vierdehalf hondert gherden lang van der halver
Ysel opwaert te Broeke waert, ende vierdehalf hondert gherden breed'.""
(2) Op 23 februari 1290 aanvaardde Sophie van deken en kapittel van Oudmunster in erf­
pacht de tiende genaamd de Broectiende, de tijns en het gerecht in een gebied begrensd
door de Hendrikssloot in het noorden, de IJssel in het zuiden, de zijdwinde waar Willem
genaamd Witte woonde in het oosten en de Piclede in het westen. 23
(3) In 1292 deed Floris V scheidsrechterlijke uitspraak tussen Jan van Renesse en Hendrik de
Rover, de burggraaf van Montfoort, in een geschil over goederen te Gouda en Mont-
foort. 21
(4) In 1294 is sprake van een erfpachtverlening door deken en kapittel van Oudmunster aan
een inwoner van Oudewater van 32 morgen land in Papekop, in het rechtsgebied van de
heer van der Goude.""
(5) Uit het verslag van het onderzoek naar 's graven rechten, in 1295-96 op bevel van Floris V
ingesteld, vernemen we dat de vrouwe van der Goude in Moordrecht de tiende houdt van
de proost van Oudmunster, en heer Jan van Moordrecht van haar weer het derde deel van
die tiende. Daarnaast is er sprake van een reesloot die in de omgeving van Bloemendaal
het bezit van de heer van Brederode scheidt van dat van de heer van der Goude. 2
' 1
Van een zesde bezitting, het gerecht van der Goude onder Haastrecht (dat wil zeggen het la­
tere land van Stein), mag men aannemen dat het ook reeds aan Sophie heeft toebehoord.
Het wordt voor het eerst genoemd in 1307, dus één of twee jaar nadat Sophie is overleden en
18 Ambacht en polder: Fockema Andreae, 'Een zeshonderdjarige', 1004: Van der Linden, 'De Rijnlandse polder'. 142
n. 53. De parochie Bloemendaal is de voorloper van de parochie Gouda: J.G.C. Joosting en S. Muller H/n. Bronnen
van de geschiedenis der kerkelijke rechtspraak in het bisdom Utrecht in de middeleeuwen. I: De indeeling van hel bisdom ('s-Gravenhagé
1908) 20 en 29; Buiskool, 'De Gouwestreek'. 12.
19 Zó, met hoofdletter, bij Hoek, 'Het land langs de benedenloop', 151, als toponiem in Stein. Maar Vijf Hoeven bestaat
niet. wel Elfhoeven.
20 Het Gravenbroek bij Voshol dat in 1269 door Dirk van Teylingen werd verkocht aan Willem van Brederode {OH/.
III, 1491) kan niet identiek zijn aan hel Gravenbroek dat in 1298 door de graaf ter ontginning werd uitgegeven
(SlrAHM, Archief Ambacht Bloemendaal inv. 141 f. 70v). Van dit laatste is de ligging omstreden, zie Van der Linden,
De Cope, 225 en de daar genoemde literatuur.
21 Van der Linden. De Cope, 240 n. 2; Geselschap, Hoe de ambachten ontstonden', 15-20.
22 OH/AU nr. 1603.
23 Tekst afgedrukt ttST'V, 2414; CzHZBergh II, 651. De overgeleverde datum is 1289. maar Kelner neemt in navolging
van Fruin voor hel kapittel in deze tijd Boodschapsstijl aan (zie zijn inleiding op dl. 4, xxiv-xxvii).
24 OSUV, 2566.
25 OSUV, 2613.
26 OHZFremery 309, resp. paragrafen 18 en 28.
66

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
door Margriet opgevolgd."' Daarmee is de lijst echter uitgeput. 28
Bovendien moet nog wor­
den onderzocht of het steeds om verschillende goederen gaat. We lopen daarom de docu­
menten nog een keer langs.
Van de in (3) genoemde bezittingen waarover arbitrage wordt gedaan, weten we al­
leen dat ze in de omgeving van Gouda en van Montfoort lagen. Die rond Gouda kun­
nen dus identiek zijn met de onder (1) of (2) genoemde goederen, maar bij die in
Montfoort is gelijkstelling met één van de andere bezittingen uitgesloten. Dit geldt ook
voor (4) het gerecht van Papekop, een klein ambachtje ten noordwesten van Oudewa­
ter, op enige afstand zowel van Gouda/Stein als van Montfoort. Het wordt opnieuw ge­
noemd in 1307, in een lijst van dijkplichtige hoeven die contribueren aan de dam te
Hopenesse: 'int gherecht van der Goude in Papencoip int bisdoem xii hoeven x mor­
gen (..) int gherecht van der Goude int bisdoem xxviii hoeven ii morgen' en in een lijst
van hoefslagen op de dam te Hopenesse: 'in Papencoip ien roede (..) in Haestrecht int
gherecht van der Goude ii roeden ende 1 l
/2 voit'. 29
Naast Papencoip is er dus ook
sprake van een gerecht van der Goude 'int bisdoem' respectievelijk 'in Haestrecht'. Het
is aannemelijk dat hiermee het over de IJssel gelegen deel van Haastrecht, dat wil zeg­
gen het land van Stein werd bedoeld, 30
en dat dit in leen werd gehouden van de proost
van Oudmunster. 31
In de administratie van de graven van Blois werden later de inkom­
sten uit Papekop verantwoord samen met die van Stein; waarschijnlijk zijn deze twee be­
zittingen ooit gezamenlijk aan de Van der Goudes geschonken. 32
Van de twee informa­
ties die geput kunnen worden uit (5) het onderzoek naar 's graven rechten betreft er
één een goed, de proosttienden onder Moordrecht, dat niet met een andere bezitting
27 Nadere argumentatie volgt hierna in verband met Papekop.
28 Hoek. Het land langs de benedenloop', 151, suggereert dat er documentatie bestaat waaruit zou blijken dat de Van
dei Goudes al vóór 1300 van de proost van Oudmunster hielden: (1) de ambachtsheerlijkheid van Haastrecht over de
IJssel (Stein en Willens). (2) de Vijf Hoeven, (3) de visserij in de IJssel tussen de Gouwe en Hekendorp en (4) tic ambachtsheerlijkheid
in Broekhuizen. Een dergelijk document bestaat niet - Hoek noemt ook geen bron - en op Hoeks
weergave van de stand van zaken is wel iets af te dingen. (1) De vroegste vermelding van rechten der Van der Goudes
op Stein is van ca. 1307, in het Registrum Guidonis.ed. P.WA Immink en A. Johanna Maris (Utrecht 1969) 167-170. Etis
evenwel weinig tegen dit op de situatie vóór 1300 te projecteren. (2) De vijf hoeven die bisschop Anrireas van Cuyk
in 1139 aan de kanunniken van Oudmunster schenkt, worden door Hoek ten onrechte opgevat als een tiendblok in
Stein. Ze liggen namelijk 'intra memoratos terminos', in hel in 1139 nieuw ontgonnen land aan de Gouwe, en dus
niet in het latere Stein: OSUl, 374 = OH/A, 119. (3) Voor de visserij in de IJssel is de vroegste vermelding een oorkonde
van 1 januari 1325 (SlrAHM, OA Gouda inv. 367). Margriet van der Goude en Aernout heer van Steyne geven bij die
gelegenheid aan Diderik Aelrasch het halve veer te Haastrecht en de visserij 'tuschen der Goude ende Wyerincsloet'
in leen. Deze afbakening sluit weliswaar mooi aan op die van de gerechtsheerlijkheid in Stein, maar terugprojectcren
naar de tijd van Sophie is toch onjuist. (4) De ambachtsheerlijkheid Broekhuizen is pas veel later ontstaan, zoals is aangetoond
door Geselschap, 'Hoe de ambachten ontstonden', 18v. De oudst bekende vermelding van het toponiem (!)
Broekhuizen is van 1348, dus van na het graven van de Waddinxveense wetering: de tiend ervan wordt verleend aan
Jan van der Goude, ridder (ARA, Archief Graven van Blois inv. 1 f. 4v; 2 f. 28; StrAHM, OA Gouda inv. 4095).
29 Rfgistrum Guidonis, ed. Immink, 167-170. Voor Papekop zie Ontginningen en publieke organisatie in het gebied aan weerszijden
van de Oude Rijn lussen I trecht en /.wammerdam Doctoraal werkgroep UvA (Amsterdam 1977, herdr. Woerden
1983) 71-74.
30 N. Plomp, 'Haastrecht en de Van Haestrechts', Holland! (1975) 63-87, aldaar 63-64.
31 Dit berust op de volgende bronnen: StrAHM, OA Gouda inv. 760 (lijst met charters), charter van 1308: 'Enen
bryeff, daer mede de proost van Oudemunster verlijt joffrouw Margriete van der Goude alle de goeden die sij van
hem hielt'; RAU, 'Diversoiium' van Frederik van Blankenheim f. 75 (1315): in verband met bet opperdijktoezicht
in het land van Stein wordt van Haastrecht gezegd dat het tot de proosdij van Oudmunster behoort; Registrum Guidonis,
ed. Immink, 147 en 202 (1315-1317): aantekeningen betreffende een dijkdoorbraak bij Haastrecht, met vermelding
van betrokkenheid van de proost; RA Utrecht, Archief Oudmunster inv. 1853 (1316): belening van Jan van Arkel
met de heerschappij enz. van Haastrecht 'dat der proefstien toebehoert van Oudemunster'. De bewijsvoering is
al geleverd door Fockema, 'Stein', 402-407.
67

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
Afb. 1. De bezittingen der Van der Goudes. Legenda:
1 = stadsvrijheid van Gouda
2 = Broectiende etc. (erf'pachtgoed)
3 = goederen te Montfoort
4 = jurisdictie in Papekop
5 = tiende te Moordrecht
6 = gerecht van der Goude te Haastrecht (= land van Stein)
7 = hoeve te Vleuten
kan worden vereenzelvigd. 33
Dat ligt anders bij de reesloot ter hoogte van Bloemendaal,
die het bezit van Brederode (Randenburg of Reeuwijk) van dat van de heer van der
Goude scheidde. Waar de reesloot moet worden geplaatst kan weliswaar niet worden
vastgesteld, maar het is een veilige veronderstelling dat met het goed van Van der Gou­
de bij (of in?) Bloemendaal één van de in (1) of (2) aangeduide goederen is bedoeld. 34
Twee problematische bezittingen
Dit brengt ons bij de twee meest problematische bezittingen uit de reeks. We beschouwen al­
lereerst de stadsrechtoorkonde. Hiervan is het origineel niet overgeleverd. Slechts een vidi­
mus is bewaard, gegeven op 29 juni 1335 door Jan van Diest, bisschop van Utrecht. Hiervan
bevindt het Middelnederlandse origineel zich in het Goudse stadsarchief; een verkorte La­
tijnse vertaling is in 17e-eeuwse afschriften bewaard gebleven. 3
" Tegen de overgeleverde tekst
zijn nogal wat bezwaren ingebracht. Aangezien we de tekst alleen uit het vidimus kennen, is
32 Zie bijvoorbeeld Wallet' Zeper, Jan van Henegouwen, 480: rekening van de rentmeester van Schoonhoven en Gouda
over 1356-57. Het gaat hier om tienden, die blijkbaar samen met de jurisdictie aan de Van der Goudes waren afgestaan.
33 Zie hiervoor noot 1.3.
34 Aan de voor de hand liggende identificatie van deze reesloot met de Hendrikssloot van (2) wagen we ons liever niet.
35 Vidimus: StrAHM, OA Gouda inv. 345 (voor de afschriften en de Latijnse vertaling zie OH/AU nr. 1603).
6,X

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
men steeds bedacht geweest op interpolaties: het stuk zou wel eens eerder de situatie van
1335 dan die van 1272 kunnen weergeven."' Sommige bezwaren tegen het stuk zijn door
Kruisheer nu wel ontzenuwd, zoals de ongebruikelijke titel van Floris V en het feit dat de tol­
vrijheid in 1282 nog eens wordt herhaald.'" Er is zeker geen reden meer om de tekst voor
apocrief te houden. 38
Merkwaardig is wel, dat de stadsrechtverlening met de belening van Ni-
colaas van Cats in één document wordt gecombineerd. Buiskool opperde dat pas de Middel­
nederlandse tekst van het vidimus deze combinatie tot stand zou hebben gebracht. De twee
afzonderlijke documenten, het stadsrechtprivilege en de beleningsacte voor Nicolaas van
Cats, zouden beide te Gouda in 1335 nog in origineel aanwezig zijn geweest. 39
Kruisheers ver­
klaring voor dit fenomeen erkent dat het privilege meerlagig is, maar houdt eraan vast dat de
combinatie van twee elementen (stadsrecht en belening) tot de tijd van Nicolaas van Cats zelf
terug gaat. 40
Hierin kunnen we hem volgen. Maar Kruisheer gaat niet op alle bezwaren in.
Ongebruikelijk is in 13e-eeuwse stadsrechtverleningen, dal de omvang van de stadsvrijheid
wordt afgebakend. 41
De verlening van het privilege zelf past niet goed in de situatie van 1272:
is het jaartal wel goed overgeleverd? 42
En wat te doen met het bezwaar van Geselschap, dat de
oorkonde van 1272 eigenlijk geen rechtskracht bezit, omdat de Gouwemond in dat jaar nog
tot het wereldlijk gebied van de bisschop zou hebben behoord? 43
Het heeft dus zin nogmaals de stadswording van Gouda onder de loep te nemen. Het eer­
ste dat ons te doen staat, is enkele onomstotelijke vertrekpunten te formuleren. Vaststaat in
ieder geval dat Gouda uiterlijk op 15 augustus 1282 een stad was en dat Sophie toen als de
rechthebbende op de stadsvrijheid werd beschouwd. In dat jaar verleende Floris V tolvrijheid
voor de poorters van Gouda aan 'here Jan van Renesse ende de sine, Jhanne sinen zone, die
Sophien heeft die joncvrouwen van der Goude te wive'. 44
We kunnen dus met de datum van
het privilege voor Nicolaas van Cats iets schuiven, maar niet veel. De omschrijving van de
grenzen van de stadsvrijheid in het vidimus van 1335 als 350 gherden breed en 350 gherden
diep vanaf de IJssel zou geïnterpoleerd kunnen zijn. 4
' Misschien kwam dus in de oorspronke­
lijke oorkonde zo'n begrenzing niet voor of was de opgegeven omvang kleiner dan de in
1335 genoemde. Maar ergens anders dan aan de Gouwemond zal Gouda toch wel niet zijn
gesticht. En hoe men zich ook de relatie tussen het stadsrechtprivilege en de belening van Ni­
colaas van Cats voorstelt, de èchtheid van de belening door de Hollandse graaf kan men niet
betwisten. Deze Zeeuwse edelman is overleden tussen februari en augustus 1283; nazaten
speelden in Gouda nooit enige rol. 41
' Bij de fabricage van een valse oorkonde op een later
36 Exemplarisch voor deze bezwaren: JE.]. Geselschap, 'De opkomst van Gouda', in: A. Scheygrond e.a. (red.), Gouda
-even eeuwen stad (1272-1972) 13-34, aldaar 26. Een catalogus van de ingebrachte bezwaren bij Kruisheer, 'De tijd van
37 Kruisheer, 'De tijd van ontstaan'.
38 Zoals bijvoorbeeld Fockema Andreae in: SJ.Fockema Andreae en E.H. ter Kuile, Duizend jaar bauwen in Nederland
(Amsterdam 1948) 55 deed.
39 Buiskool, 'De ruimtelijke ontwikkeling', 36.
40 Kruisheer, 'De tijd van ontstaan', 18-19.
41 Geselschap, 'De opkomst van Gouda', 26; Buiskool, 'De Gouwestreek', 13-14. Kruisheer weerlegt wel de specifieke
tegenwerpingen van Buiskool tegen de opgegeven maten, maar niet het principiële bezwaar tegen het opgeven van
dergelijke maten. Visser, 'Gouda polderstad', 50, blijft dus op dit punt sceptisch.
42 Fockema, Duizend jaar bouwen, 55; Geselschap, 'De opkomst van Gouda', 26.
43 Geselschap, 'De opkomst van Gouda', 23-26.
44 OHZ Bergh II, 462.
45 Op deze nogal technische kwestie wordt hier niet ingegaan; zie Visser, 'Gouda, de wording van een polderstad'.
46 J.M.A Coenen, Graaf en grafelijkheid. Een onderzoek naar de graven van Holland en hun omgeving in de dertiende eeuw (z.p.
1986) 111.

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
tijdstip zou niemand belang hebben gehad. We mogen dus aannemen dat Nicolaas, dat wil
zeggen zijn pupil Sophie van der Goude, werkelijk van Hollandse zijde is beleend met de vrij­
heid van een zojuist gestichte of binnenkort te stichten stad aan de Gouwemonding.
Maar daarmee ontstaat een probleem. Er is weinig twijfel mogelijk dat we in de documen­
ten (1) en (2) geheel verschillende rechtstitels aantreffen. In (1) gaat het om de belening
met de stadsvrijheid van Gouda door de graaf van Holland, in (2) hebben we te doen met de
erfpachtuitgifte door deken en kapittel van Oudmunster van tijns, tiend en gerecht in een ge­
bied dat, gelet op de omschrijving, eerder de indruk maakt een plattelandsambacht te zijn.
Wat echter evenzeer vaststaat, is het feit dat deze twee rechtstitels elkaar materieel moeten
hebben overlapt. Beide omschrijvingen sluiten de Gouwemond in. Voor de stadsvrijheid, 350
gherden diep vanaf de IJssel en 350 gherden breed (langs de IJssel), is dat evident. 4
' Voor het
erfpachtgoed kan het worden bewezen. Essentieel is dat de IJssel als zuidgrens wordt opgege­
ven, terwijl de Gouwe onder de belendingen juist niet voorkomt. Dit laatste moet betekenen
dat het erfpachtgoed beide boorden van de Gouwe besloeg. 48
De westgrens is de Piclede, een
riviertje ten westen van de Gouwe. 49
De oostgrens, gevormd door een zijdwinde, kan niet wor­
den gelokaliseerd: men heeft zowel de Kleiweg als de Omloopkade of het verlengde daarvan
genoemd.' 0
We behoeven hier ook niet te kiezen omdat we met deze zijdwinde in ieder geval
ten oosten van de Gouwe terecht komen. Welnu, als het uitgegeven gebied ter weerszijden
van de Gouwe ligt èn aan de IJssel grenst, moet het ook de Gouwemond omvatten.
Men zou nog kunnen tegenwerpen dat de erfpachtverhouding tussen het kapittel en jonk­
vrouw Sophie pas in 1290 tot stand is gekomen, dus geruime tijd na de belening met de stads­
vrijheid. Maar dit betekent niet dat de claim van Oudmunster toen nieuw was. Aan de uitgifte
van de Broectiende met tijns en gerecht is een lange Utrechtse voorgeschiedenis voorafge­
gaan. Vermoedelijk was tot 1290 Gerrit Wouter Spierinck in het bezit van deze rechtstitel. 1
' 1
De Hollandse en de Utrechtse claims zijn dus contemporain en overlappen elkaar ruimtelijk.
Gouda een condominium?
Moeten we deze stand van zaken zo interpreteren dat de Stichtse en de Hollandse invloeds­
sfeer elkaar in Gouda ten tijde van de stadsstichting beconcurreerden? Aan deze conclusie,
die onder anderen door Geselschap zonder aarzelen is getrokken, 0valt
alleen te ontkomen
als men aanneemt dat de graaf en het kapittel hun in elkaar grijpende belangensferen juri­
disch correct hadden afgebakend. Een dergelijke oplossing is naar voren gebracht door Buis-
47 Geselschap, 'De opkomst van Gouda', 22, slaagt erin deze maten terug te vinden in de latere begrenzing van de
stadsvrijheid.
48 Zo reeds Fockema Andreae, 'Een zeshondcrdjarige', 998. In de rekening van Oudmunster over 1300 (bijlage nr. 8)
staat 'Domicella de Gouda. De bonis ibidem': het erfpachtgoed ligt dus in Gouda of aan de Gouwe.
49 De stroomrichting van de Piclede is nog wel een probleem, maar dal beïnvloedt de hier gevolgde argumentatie niet.
50 Kleiweg: P. van Balen, 'Middeleeuwsche landontginning in de omgeving van Gouda', OKG 3 (1941) 10-31, hieruit
17; gevolgd door Buiskool, 'De Gouwestreek', 8, met sterke argumenten. Verlengde van de Omloopkade: Geselschap,
'De opkomst van Gouda', 18. Zeer onwaarschijnlijk is daarentegen de poging van Hoek, 'Het land langs de
benedenloop', 150, de zijdwinde waar Willem W^itte woont ten mesten van de Gouwe, op de plaats van de latere Waddinxveense
wetering en dus in Oost Moordrecht te lokaliseren: Hoek wil bewijzen dat de in erfpacht gehouden
Broectienden identiek zijn aan de proosttienden onder Moordrecht, hetgeen verwerpelijk is. De noordgrens (Hendrikssloot)
doet er voor mijn argumentatie niet toe.
51 Zie hierna.
52 Geselschap, 'De opkomst van Gouda', 23-26.
70

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
kool, die aan een condominium denkt. 53
Dit is een interessante suggestie, en omdat zij ook
de positie van Sophie van der Goude ten opzichte van haar twee heren raakt zal er hier wat
dieper op worden ingegaan, temeer omdat Kruisheer er geen aandacht aan besteedt.
Volgens Buiskool zouden de graaf en de bisschop dus in het jonge Gouda een condomini­
um hebben uitgeoefend. Buiskool bouwt daarbij voort op de suggestie van Leupen, dat Gou­
da juist het Leidse stadsrecht heeft ontvangen omdat de situatie er sterk op die in Leiden ge­
leek.' 1
Daar deelde de graaf de macht met de burggraaf; beiden hadden er hun jurisdictie en
hun eigen onderzaten. Als de graaf zich in Leiden richtte tot mei oppidani in Leyden bedoelde,
hij de grafelijke poorters, met uitsluiting van de burggrafelijke. Buiskool denkt deze situatie
in Gouda terug te vinden. In de Latijnse tekst van het handvest van Gouda spreekt Floris V
van opidanos nostros in Gouda:" De aanduiding van de grenzen van de stadsvrijheid in de Ne­
derlandse tekst moet eert interpolatie zijn; in werkelijkheid kon de graaf geen rechten laten
gelden op de oostoever van de Gouwe. Om dit te bewijzen beroept Buiskool zich op het 'On­
derzoek naar 's graven rechten' van 1295, 56
een inventarisatie van het Hollandse bezit van de
graaf'van der Sperten tote der Goude toe'. Eerder in zijn artikel geeft Buiskool een overzicht
van de Hollandse ontginningen in het Gottwegebied in de 13e eeuw, waarbij hij de indruk
wekt dat deze aan de westoever van de Gouwe stilhielden. "
In werkelijkheid waren Hollandse ontginners ook vóór 1280 al ten oosten van de Gouwe
actief:' 8
eeuw,' 9
Reyerskoop en De Biezen onder Boskoop vermoedelijk al in het begin van de 13e
Randenburg kort na 1244 en zeker voor 1284, 60
Reeuwijk niet lang na 1248/1250, 61
Foreest (Middelburg) uiterlijk 1250, 62
's Gravenbroek bij Voshol (en dan ook wel Voshol zelf)
vóór 1269, 1
" en Ravensberg, Gravenkoop, Zuidwijk en Sluipwijk ten laatste in ca. 1282. 64
In
1284 kon Floris V dan ook onbekommerd om bisschoppelijke aanspraken een regeling tref­
fen voor de Gouwesluis die ook voor ambachten ten oosten van de Gouwe gold.'' 3
En bij de
inventarisatie van 1295 staken de grafelijke waarnemers de Gouwe wel degelijk over om noti­
ties te maken over Bloemendaal en over het Bosch tussen Oukoop, Oud Bodegraven, Won-
ne, Oud-Reeuwijk en Oude Gouwe. De Gouwe fungeerde niet (meer) als grensrivier.
Ook de overige argumenten voor een condominium overtuigen niet. De Latijnse tekst
waarop Buiskool zich beroept is zwak overgeleverd, in de Nederlandse tekst komt de uitdruk­
king 'onse poirters' niet voor. Van een dubbel schoutambt zoals Leiden heeft gekend, is in
Gouda geen spoor te vinden. Het Leidse stadsrecht kan als voorbeeld zijn gekozen omdat
Leiden dichtbij lag, wat de toekomstige hofvaart zou vergemakkelijken. 1
' 7
In de oudere neder­
zetting Leiden heersten geordende rechtstoestanden. Bovendien was de burggraaf er zo
53 Buiskool,'De Gouwestreek', 12-14.
54 P.H.D. Leupen, 'Heer en stad, stad en heer in de dertiende eeuw', in: De Hollandse stad in de dertiende eeuw (Zutphen
1988) 9-17, aldaar 13-14.
55 M.Z. Boxhorn, Theatrum sive Hotlandiae < omdat us et urbium nova descriptie (Amsterdam z.j.) 270-271.
56 QHZFremery nr. 309.
57 Buiskool, 'De Gouwestreek', 9-11.
58 Het 'expansionistische optreden van de graaf van Holland' is ook door Kruisheer, 'De tijd van ontstaan', 17, gesignaleerd.
59 Van der Linden, De Cape, 203 e.v.; 271. De oudere literatuur bij Van der Linden.
60 OH'/.U, 644; OHZFremery 226; Van der Linden, De Cape, 28.
61 OHZII, 800 en 865; vgl. Van der Linden, De Cope, 88-89.
62 OH/AI, 865; Van der Linden, De Cope, 88-89.
63 OH/AU, 1491.
64 'Oude register van graaf Horens': OHZFremery 228.
65 OHZFremery 226.
66 OHZFremery 309 paragrafen 28 en 29.
71

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
machtig dat de graaf wel rekening met hem moest houden. Maar in het grensgebied tussen
Holland en het Sticht, een pas opengelegd gebied waar de invloedssferen nog niet definitief
waren afgebakend, had Floris V als tegenspeler uitgerekend de machteloze elect Jan van Nas­
sau.
Kan Gouda dan niet, naast Schoonhoven, één van die 'gemeenschappelijke' steden zijn
geweest waar volgens een verdrag van 1297 tussen Jan I van Holland en bisschop Willem Bert-
hout de in het verdrag voorziene geschillencommissie in voorkomende gevallen zitting zou
moeten houden?' 18
Een vergelijking van Gouda met haar zusterstad Schoonhoven is inder­
daad verhelderend. 69
De vergelijking ligt des te meer voor de hand, omdat ook in Schoonho­
ven Nicolaas van Cats een hoofdrol speelde en de politieke omstandigheden er ongeveer de­
zelfde waren.
Voor de vroegste historie van Schoonhoven als stad zijn drie oorkonden van belang. Op 3
mei 1280 beleende Floris V Nicolaas van Cats met gerecht, tiend en bede in Schoonhoven,
voorzover die hem (Floris) en zijn voorvaders toekwamen. Tevens werd de regeling van de
rechtspraak in Schoonhoven gepreciseerd en verleende Floris aan Nicolaas ten behoeve van
de poorters van Schoonhoven tolvrijheid in Holland en Zeeland. Een goed halfjaar later, op
25 januari 1281, maakte de elect Jan van Nassau Nicolaas van Cats tot leenman van de
Utrechtse kerk en gaf hij de ingezetenen van Schoonhoven tolvrijdom in het Sticht. Weer
een halfjaar later, op 22 augustus 1281, schonk de elect tenslotte al de goederen van de
Utrechtse kerk binnen Schoonhoven met de wereldlijke rechtspraak aan Nicolaas van Cats.' 0
Geen van deze drie documenten is een stadsrechtprivilege in eigenlijke zin: een stadsrecht-
brief van Schoonhoven is niet bewaard.' 1
De stad bestond in 1280 al; volgens de meest recen­
te inzichten is zij tussen 1255 en 1275 ontstaan.' 2
Wel schiepen de drie oorkonden tezamen
een rechtskader voor deze gemeenschappelijk Hollands-Stichtse stad. 'De (..) gedeelde stad
is een eenheid geworden, doordat beide delen nu in het bezit zijn van één en dezelfde leen­
man', zo vat Hugenholtz het resultaat samen. 73
Is dit resultaat een condominium? Beslist niet.
Er is geen sprake van dat de stad voortaan aan twee heren gehoorzaamheid verschuldigd is,
aan de graaf en aan de bisschop. De stad heeft één stadsheer, Nicolaas van Cats, en deze is op
zijn beurt leenman van twee leenheren. Schoonhoven krijgt dan ook geen dubbel schout­
ambt zoals Leiden, en begrenzingen van rechtsgebieden binnen de stad, zo die er al zijn ge­
weest, worden uitgewist.' 1
Zon het nu zo zijn dat de situatie in Gouda te vergelijken is met die in Schoonhoven, dan
bewijst dat dus nog niet het bestaan van een condominium. Maar in werkelijkheid springen
bij alle overeenkomsten toch ook enkele verschillen in het oog. De belening van Nicolaas van
Cats en de erfpachtuitgifte aan Sophie van der Goude vinden plaats in ver uiteenlopende ja-
67 J.F. Niêrmeyer, 'Amsterdam als dochterstad van Utrecht, 7VG60 (1947) 40-49, aldaar 40, wijst erop dat het bij over­
name van stadsrecht niet /.o/cer gaat om de inl ichting van het bestuur als om de materiële inhoud van hel recht.
68 OtfZBergh II, 1011 en 1012: Geselschap, 'De opkomst van Gouda', 23.
69 J.G Visser, Schoonhoven. De ruimtelijke ontwikkeling van een kleine stad in hei riviercugehied gedurende de middeleeuwen (As­
sen 1964), vooral 31-37; idem, 'Schoonhoven opnieuw bezien', Historisch geografisch tijdschrift4 (1986) 65-75; F.W.N.
Hugenholtz, 'Het ontstaan van de stad Schoonhoven', Historische encyclopedie Krimpeneneaard 7 (1982) 73-86.
70 Resp. ÖHZBergh II, 392 = OSUTV, 20.30; OflZBergh II, 415 = OM'2063 en OHZBergh II, 430 = GSE/2077.
71 Visser, Schoonhoven, 35; I lugenholtz, 'Hel ontstaan van de stad Schoonhoven', 75.
72 Visser, 'Schoonhoven opnieuw bezien', 73-74.
73 Hugenholtz, 'Het ontstaan van de stad Schoonhoven', 76.
74 Er heeft in de stad Schoonhoven inderdaad een tweede rechtsgebied beslaan: de wijk bij de Lopikerpoort. Maai wc
72
spreken dan van een stadsuitbreiding van veel later datum. Streekarchief Krinipenerwaard, OA Schoonhoven inv.
1129 f. ccxxxvi; Visser, Schoonhoven, 39 en 85.

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
ren. Bij geen van beide rechtshandelingen vinden we sporen van een bewustzijn dat de over­
gedragen rechten slechts een deel van het stadsgebied betreffen (in de erfpachtuitgifte van
1290 wordt de stad zelfs in het geheel niet genoemd). De twee Goudse oorkonden sluiten
buitengewoon slecht op elkaar aan, ze vormen geen onderdeel van een samenhangend pak­
ket. Tenslotte mag het van betekenis zijn dat de directe tegenpartij van de graaf in Gouda
niet de bisschop-elect is, maar 'slechts' deken en kapittel van Oudmunster.
Hollands machtsspel
Usurpatie door de Hollandse graaf, die steunde op één van zijn meest ondernemende edel­
lieden, is dus een veel waarschijnlijker verklaring voor de verhoudingen in Gouda dan een
condominium. Het komt er dan echter wel op aan vast te stellen in welk jaar de stadsrechtver­
lening zich moet hebben afgespeeld. De overgeleverde datum, 1272, is om een aantal rede­
nen minder waarschijnlijk. Men kan niet zeggen dat Floris V dan al op het toppunt van zijn
macht is. In 1272 is hij slechts achttien jaar oud, en zijn eerste veldtocht tegen de Westfrie­
zen wordt een mislukking. Dat hij bij die gelegenheid op de gedachte was gekomen Nicolaas
van Cats aan de Gouwemond te installeren om bij zijn tocht naar het noorden aan de zuid­
oostflank gedekt te zijn,' 5
ligt niet voor de hand. Nicolaas van Cats zelf begint ook pas aan de
opbouw van zijn machtspositie aan het hof." En voor Jan van Nassau moet het dieptepunt
nog komen, met de machtsovername in Utrecht door de ambachtsgilden in verbond met
Gijsbrecht van Amstel (1274), de tweejarige afwezigheid van de elect in Deventer (1274-76)
en de verpanding van de kastelen Ter Horst, Vreeland en Montfoort aan de heren van Kuyk,
van Amstel en van Woerden.
In 1278 is Jan van Nassau zo wanhopig dat hij de opbrengst van de kruistochttienden steelt
uit het dominicanenklooster in Utrecht. Voor Floris is het nu tijd de failliete boedel van de
elect over te nemen en tegelijk met Van Amstel en Van Woerden korte metten te maken.' 8
Op 26 juni 1279 sluiten de graaf en de elect een verdrag waarbij de laatste, om Floris' bijstand
tegen de rebellen en boosdoeners te verkrijgen, in feite het Nedersticht aan Holland uitle­
vert.''' Met die rebellen wordt gedoeld op de bezitters van de verpande sloten, onder anderen
Herman van Woerden die zich van Montfoort heeft meester gemaakt. De herovering van de­
ze sloten vindt plaats in de loop van 1280. 80
De meest recente analyse van Floris' strategie legt
de inpalming van het Sticht en de neutralisering van de heren Van Amstel uit als onderdelen
'5 Voor het volgende: H.P.H. Jansen, 'Holland, Zeeland en het Sticht 1100-1433', in: Algemene geschiedenis der .Vederhinden
dl. 2 (Bussum 1982) 2S2-203, aldaar 299-303; R.P. de Graaf, 'De kastelen van Floris V als instrumenten van zijn
machtspolitiek', in: D.E.H de Boer, E.H.P. Cordfunke en H. Sarfatij (red.), Wi Horens. De Hollandse graaf floris Yin de
samenleving van de dertiende eeuw (Utrecht 1996) 173-190. aldaar 177-186; De Graaf, Oorlog om Holland, 237. Een vergelijking
met Haarlem en Delft, die stadsrecht kregen van Willem II toen deze nog heel jong was, gaat niet op: deze
steden lagen niet in betwistbaar grensgebied.
76 Geselschap, 'De opkomst van Gouda', 22.
77 poenen, draaf en grafelijkheid, 98-99 en 103-106.
'8 Op details van de gebeurtenissen behoeft niet te worden ingegaan. Zie behalve de al genoemde literatuur nog: E.
Ketner, 'De elect Jan van Nassau en zijn tijd', BMGN 12 (1957) 1-25; F.W.N. Hugenholtz. Floris 1'(Bussum 1974, 2e
dr.) 60-71; H.P.H. Jansen. 'Holland, Zeeland en het Sticht 1100-14.33', NAGNU (Bussum 1982) 281-323, aldaar 299-
303.
79 Kelner, 'De elect Jan van Nassau', 14; Hugenholtz, floris V, 66.
80 H. Obrecn, Floris l'(Gent 1907) 79-80; M.P. van der Linden, De burggraven van Montfoort in de geschiedenis van het sticht
Utrecht en hel 'graafschap Holland (/dm. 1260-1490) (Assen 1957) 4. Volgens Melis Stoke, Rijmkroniek IV, S60v, duurde
het beleg van Montfoort zelfs 'den zomer ende den winter dure'.
73

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
van Floris' geduldige streven om de gehele zuidelijke oever van de Zuiderzee in handen te
krijgen. Pas na voltooiing van deze operatie kon hij aan de definitieve onderwerping van de
West-Friezen beginnen. Die zou ditmaal niet worden ondernomen vanuit Kennemerland,
maar door een maritieme expeditie over de Zuiderzee. 81
Tot de machtigste medewerkers van Floris behoort in deze jaren Nicolaas van Cats. 82
Hij is
degene die in het najaar van 1278 voor Floris bezit neemt van de stad Utrecht en er een patri­
cisch regime installeert. 83
Het is goed denkbaar dat Nicolaas de graaf ook geholpen heeft bij
de financiering van zijn Stichtse avontuur door hem een lening te verstrekken. In ieder geval
verklaart de graaf in 1282 dat Nicolaas nog 5000 pond van hem te goed heeft. 84
De belening
van Nicolaas met de Gouwemond en de daar gestichte nederzetting kan dan meerdere doe­
len hebben gediend: de beloning van een trouwe aanhanger, de schadeloosstelling van een
crediteur, de versterking van een punt dat voor veldtochten tegen Montfoort en Utrecht gun­
stig gelegen is, en de vorming van een tegenwicht tegen het Woerdense Oudewater. In het
grootse strategische concept dat Floris na zijn nederlaag tegen de West-Friezen in 1272 ont­
wikkelde, was uiteindelijk ook voor Gouda een plaatsje weggelegd. Ook de economische mo­
gelijkheden van de plek, met zijn vers gegraven haven aan de route 'binnen dunen', zullen
de aandacht hebben getrokken. Smit heeft in 1932 al gewezen op de betekenis van de 'haven-
politiek' van Zeeuwse edelen als Jan van Renesse. 87,
Wat van Jan van Renesse gold met betrek­
king tot Zierikzee kan ook op Nicolaas van Cats en de Gouwemond van toepassing zijn ge­
weest. Dat het in deze omstandigheden van Floris V teveel gevraagd was ook nog rekening te
houden met aanspraken van Stichtse heren op het Gouwegebied, spreekt vanzelf. De egards
waarmee Floris de elect behandelde door het aan deze over te laten zelf in 1281 nog twee
oorkonden ten gunste van Nicolaas van Cats op te stellen, kon hij voor deken en kanunniken
van Oudmunster blijkbaar niet opbrengen. Van de kapittels verneemt men in de jaren rond
1280 trouwens weinig. In een verdrag dat op 5 september 1278 gesloten werd tussen Floris V
en de stad Utrecht, werd onder meer bepaald dat de stad bij een bisschopsvacature de kandi­
daat van Floris zou steunen: de kapittels bij wie de kanonieke bisschopskeuze berustte waren
blijkbaar quantité négligeable. 86
De proost van Sintjan, die namens de aartsbisschop van Keu­
len aan Floris de excommunicatie kwam aanzeggen, werd door hem gevangengezet. 87
Een
deel van de kapittelgeestelijkheid zou in deze jaren op de hand van Floris V zijn geweest. 88
De belening door de Hollandse graaf van Nicolaas van Cats met een stad-in-wording aan
cle Gouwemond, onder veronachtzaming van Stichtse rechten, zou dus goed in de jaren om­
streeks 1279 passen. Daarmee is echter nog niet uitgelegd waarom Sophie van der Goude, in­
middels uit de voogdij van Cats overgegaan naar het huis Renesse, in 1290 alsnog een erf-
81 De Graaf, 'De kastelen', 177-178 en 183.
82 J.F. Niermeyer, 'Hel slicht Utrecht en het graafschap Holland in de dertiende eeuw', Algemene geschiedenis der Nederlanden
II (Utrecht 1950) 269-305, aldaar 292, dateerl de opkomst van Cats op 1277. na de verjaging der Avesnes.
Coenen, Graaf en grafelijkheid, 103-106, komt op 1275-76 uit.
83 Ketner, 'De elect Jan van Nassau', 12.
84 OHZBergh II nr. 467. Zie M Slingerland, 'Wie /al dat betalen? De financiering van Floris' machtspolitiek', in: Handel
en wandel in de dertiende eeuw (Muiderberg 1986) 59-69, aldaar 65. Voor het financiële aspect van Floris' penetratie
in U trecht zie ook J.W.J. Burgers, 'Tussen burgerij en adel. De financiële, politieke en maarschappelijke carrière
van de Utrechtse patriciër Lambert de Vries (ca. 1250-1316?)', BMGN106 (1991) 1-32.
85 H.J. Smit, 'Het begin van de regeering der Henegouwsche graven (1299-1320)',Bijdragen voorvaderiandschegeschiedenis
en OMdheidkundeie reeks 2 (1932) 29-71, aldaar 46.
86 Ketner, 'De elect Jan van Nassau', 13; Hugenholtz, Floris V, 64.
87 Obreen, Floris V, 82v.
88 Ketner, 'De elect Jan van Nassau'. 17.
74

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
pachtovereenkomst afsloot met het kapittel. Om dit te verklaren moeten we de
erfpachtoorkonde aan nauwkeurige lezing onderwerpen. De formulering van de erfpachtuit­
gifte is merkwaardig. De omschrijving van de belending is up-to-dale. Willem de Witte 'die op
de zijdwinde woont' (tegenwoordige lijd) is ook uit andere contemporaine documenten be­
kend. 89
De erfpachtcanon wordt van tien tot dertig schellingen verhoogd. Anderzijds krijgt
men nergens in het document de indruk dat er in het onderhavige gebied een stad ligt. De al
aanwezige of binnenkort te verwachten economische betekenis van die stad wordt in de erf­
pachtcanon - dertig Utrechtse schellingen per jaar - niet doorberekend. 90
Zelfs voor een
plattelandsambacht is het bedrag opvallend laag. 91
Is het slechts symbolisch? Van het feit dat
jonkvrouw Sophie haar echtgenoot aan het erfpachtgoed lijftochtte kijkt men niet op: we
zouden ook zo wel hebben geraden dat Jan van Renesse op de achtergrond een rol heeft ge­
speeld. Opmerkelijk is wel de nadruk die in de aanhef van de oorkonde wordt gelegd op het
rijpe beraad en het indringende verzoek van de zijde van Sophie die aan de uitgifte vooraf
zijn gegaan. Verder valt op dat de oorkonde niet alleen is bezegeld door Sophie zelf, maar
ook door het bisschoppelijk hof en door Herman van Woerden. Alles wijst erop dat de erf­
pachtuitgifte aan Sophie en Jan een politieke zaak is geweest en dat de voorwaarden specifie­
ke bedoelingen van de contracterende partijen verbergen.
Welke die zijn geweest, is een zaak van speculatie. Iets laat zich er toch wel over zeggen.
De omstandigheden waren in 1290 vergeleken met de situatie van tien jaar eerder nogal ge­
wijzigd. Vanaf circa 1288 begonnen onder leiding van de domproost de kapittels zich in
Utrecht te roeren tegen de elect, bij wie ze, terecht, het beheer van de kerkelijke goederen
van het Sticht niet veilig achtten. Op hun instigatie vaardigde in januari 1290 paus Nicolaas
IV een bul uit, waarin hij de grieven tegen de elect opsomde en hem voor de curie daagde.
De greep die Floris op het Sticht had via zijn satelliet Jan van Nassau begon iets te verslap­
pen. Samenspel tussen de domproost en de Vlaamse vijanden van Floris is wel vermoed. 9
"
Wat Herman van Woerden betreft, deze had zich op 21 maart 1288 wel met de graaf ver­
zoend, maar die verzoening was halfhartig en leidde niet tot de opneming van Herman in
de kring van Floris' intimi. 95
En in Zeeland smeulde de opstandigheid tegen graaf Floris, die
in maart 1290 zou uitbarsten in openlijke rebellie, waarbij de Zeeuwse edelen aansluiting
vonden bij Gwijde van Vlaanderen. 94
Eén van die edelen wasjan van Renesse, de schoonva­
der van Sophie van der Goude. Mag men de samenwerking van Jan van Renesse (jr.), Her­
man van Woerden en het kapittel van Oudmunster in de afsluiting van het erfpachtcontract
van 1290 - een contract waarmee slechts een klein sommetje was gemoeid - zien als een po­
ging enige bundeling aan te brengen in de oppositie tegen Floris V? Als dit zo is, clan zullen
bij het rijpe beraad dat aan het contract voorafging behalve het verloop van de Hendriks-
sloot en de overige belendingen van het erfpachtperceel nog wel enige andere kwesties ter
tafel zijn gekomen.
Zo kan het zijn gegaan. Als de gegeven reconstructie juist is, welke gevolgtrekkingen kan
89 Registrum Gmdonised. Immink, 104/5 en 230: zijn voet afgeslagen te Achthoeven bij Montfoort; ibidem 110/1: op­
treden als borg voor Dieiïc Scoutensone in verband met doodslag op Goeie.
90 Bij de overgang op Jan van Blois in 1358 werd de canon verhoogd tot 10 pond!
01 In de oudste rekening van Oudmunster brachten de tienden in Gasperdcn 140 pond op, die in Lexmond 46 pond,
tienden in Jutfaas 8 pond. in Oudewater 20 pond enz. Dertig schellingen bedroeg de opbrengst van één hoeve
(geen tiende?) in Portengen. Zie Van Roijen, BMHG 58 (1937) nrs. 1, 2, 3, 5 en 16.
92 Niermeyer, 'Het sticht Utrecht', 297; Ketner, 'De elect Jan van Nassau', 2Iv.
93 OHZBergh II, 632; Coencn, Graaien grafelijkheid, 119.
94 Hugenholtz, floris V, 85-87. Voor de grieven van de Zeeuwen: Obreen, Fhiris V, 112-126.
75

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
men dan maken met betrekking tot de positie van Sophie van der Goude? De etappes in de
levensgang van Sophie (voogdij door Cats nog tot in 1279, huwelijk met Renesse uiterlijk in
1282) hebben elkaar sneller opgevolgd dan tot nu toe aangenomen, en haar geboortedatum
zou, als andere gegevens zich er niet tegen verzetten, naar 1265-70 kunnen worden verscho­
ven (Geselschap reconstrueerde 1260-65). 95
Duidelijk is in ieder geval dat Sophie aanvanke­
lijk een pion was op het schaakbord van enkele Hollandse groten in het anti-Stichtse en anti-
Woerdense kamp. De Stichtse connecties die haar familie, zoals we zullen zien, ook heeft ge­
had, waren tanende. Ze werden pas weer geactiveerd op het moment dat dit politiek oppor­
tuun was.
Dirk van der Goude
Daarmee zijn we aangekomen bij de vraag naar Sophies verwantschapsbetrekkingen. Wie de
vader van Sophie van der Goude is geweest, blijkt uit geen enkel document. Drie personen
komen in aanmerking: heer Dirk van der Goude, Wouter Gerard de burggraaf van Montfoort
en Gerrit Wouter genaamd Spierinck. 96
Driemaal wordt een Dirk van der Goude genoemd als getuige in een oorkonde: op 17 au­
gustus 1243 als 'dominus Theodericus de Gouda' temidden van Hollandse edelen als Willem
van Teylingen, Nicolaas Persijn, Dirk van Wassenaar, Nicolaas van Putten en Hendrik van
Voorne in een oorkonde waarin graaf Willem II regelingen treft voor de kooplieden uit Lü-
beck en Hamburg op doorreis in zijn gebied; 9
' op 18 juni 1252 als 'Th. de Gouda' temidden
van een reeks Hollandse milites in een oorkonde van Rooms-koning Willem waarin deze de
burgers van Utrecht het jus de non evocando verleent; 98
en als 'Th. dominus de Gouda' op 25
augustus 1260 in een akte van uitgifte door Aleid, voogdes van Holland, van een cope in Wad-
dinxveen. 99
Aan eerstgenoemde oorkonde hangt het zegel van Dirk van der Goude, een
schild met zes (3,2,1) achtpuntige sterren. 1110
Uit het kalendarium van Sint Servaas te Utrecht
blijkt bovendien dat Dirk op 4 maart in een onbekend jaar moet zijn overleden;"" volgens
het nccrologium van Oudmunster echter op 5 maart, dat eraan toevoegt dat een memorie
wordt bekostigd uit de inkomsten van een hoeve in Vleuten. 102
Of deze gegevens op één Dirk
van der Goude slaan of wellicht op vader en zoon, 103
valt moeilijk uit te maken. Wel is duide­
lijk, dat deze Van der Goudes personen van enig gewicht zijn geweest. Van de cope-uitgifte
van 1260 kan men nog vermoeden dat Dirk van der Goude er als lokaal belanghebbende in is
95 Geselschap, 'Zwaansdrecht', 8.
96 Op deze plaats een woord van dank aan dis. N. Plomp van het Centraal Bureau voor Genealogie, die zo vriendelijk
was aan de auteur mededeling te doen van de vondsten door hem betreffende de Van dei Goudes gedaan.
97 OHZII nr. 632. Voor de in de oorkonde genoemde personen vgl. Coenen, Graaf rn grafelijkheid, 77v en 87.
98 OHZU nr. 930.
99 07/ZIII m. 1242.
100 Corpus Sigillmum Neerlandicorum (Den Haag 1937-1910) nr. 886. ZieJ.E.J. Geselschap, 'De zegels en hei wapen van
Gouda', in: E.C.M. Leemans-Prins (red.), /.egels en wapens van steden in Zuid-Holland (Den Haag 1966) 105-112. aldaar
I06v.
101 RAL. Verzameling Buchèll - Booth inv. 6: kalendarium van Sint Servaas, f. lliv. 'dominus Theodericus miles de
Gouda'.
102 Archief Aartsbisdom Utrecht 10 (1882) 313.
103 Geselschap, 'De opkomst van Gouda', 20, op grond van de titulatuur dominus (1213) resp. miles (1252): Visser.
'Gouda polderstad', 49; maar zie het nccrologium van Oudmunster. Voor de titulatuur zie nog Antheun Janse,
'Adel en ridderschap in de tweede helft van de dertiende eeuw', in: De Boer, Cordfunke en Sarfatij, Wi Horens, 154-
172. aldaar 159.
76

gemoeid. 104
Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
Maar in de beide andere oorkonden gaat het toch om boven-lokale aangelegen­
1 , b
heden. Opvallend is ook dat deze Van der Goudes zowel Hollandse als Stichtse connecties
hebben. Weliswaar treden ze driemaal op als 'man' van de Hollandse grafelijkheid, maar in
één geval betreft het een Utrechtse affaire. Op banden met Utrecht wijzen eveneens de twee
vermeldingen in Utrechtse necrologieën en het bezit van een hoeve in Vleuten. De nog te be­
spreken nauwe verwantschap met Wouter Gerard, de burggraaf van Montfoort, en het feit
dat Sophie van der Goude ook goederen te Montfoort bezat, versterken nog de Utrechtse
component. Dit is ook wat men venvacht bij een geslacht dat blijkens de naam 'Van der Gou­
de' in de grensstreek tussen Holland en het Sticht thuis is.
Wouter Gerard
Wouter Gerard (= Gerrit) komt tweemaal onder de getuigen in een oorkonde voor, als 'Wal-
teri Gerhardi borchgravii de Montfort' respectievelijk 'Walterum dictum Gerart, castellanum
in Montfort', in 1260 en 1262. 106
Hij zegelt met zes zespuntige sterren (3,2,1) waarboven een
barensteel met vier hangers."" Volgens Booth bezat Wouter Gerard het kasteleinsambt door
zijn vrouw. 108
Naar Booth aanneemt was dit Aleydis, de zuster van Odilia die gehuwd was met
Roelof de Rover, de stamvader van het latere Montfoortse burggravengeslacht Rover. 109
Maris
heeft zich aangesloten bij deze hypothese over het huwelijk van Wouter Gerard met Aley­
dis. Voor de door Beelaerts van Blokland geformuleerde veronderstelling dat Wouter Ge­
rard de broer van Dirk van der Goude is geweest, hebben we een aantal aanwijzingen. 111
Zijn
zegel met de zes zespuntige sterren is verwant aan dat van de 14e-eeuw.se Van der Goudes. De
zeldzame dubbele voornaam Wouter Gerrit komt in enkele latere takken van het geslacht
Van der Goude voor: volgens Beelaerts van Blokland een betrouwbaar gidsfossiel in middel­
eeuwse genealogie. 112
Daarbij komt nog de reeds genoemde arbitrale uitspraak door Floris V
in 1292, waarbij Sophie van der Goude belangen in Montfoort blijkt te hebben." 3
Het sterk­
ste argument is echter een door Buchell bewaarde aantekening uit het al genoemde kalenda­
rium van Sint Servaas, waarin naast Dirk van der Goude genoemd wordt 'Gerardus, castella-
nus de Montfort, frater eins';" 4
we moeten dan wel aannemen dat 'Gerardus' de dubbele
naam Wouter Gerard vertegenwoordigt. Volgens Buchells notitie worden de broers samen
herdacht op 4 maart. Dit zou kunnen betekenen dat de twee broers op dezelfde dag zijn over­
leden, bijvoorbeeld als gevolg van een militaire ramp. Maar het zou ook kunnen dat één van
104 Zo terecht Geselschap, 'De opkomst van Gouda', 20.
105 Anders Geselschap, 'De opkomst van Gouda', 19-20.
106 OSUÏll, 1527 (Ul sept. 1260) en 1559 (22 jan. 1262).
107 Corpus SiguTonm Neerlandicomm 1095: zegel aan OM'III, 1527 = RAU. charter archief Domkapittel inv. 1455. Geselschap,
'De opkomst van Gouda', 20, meent nog dat het wapenschild is geflankeerd door een pauw links en een
spiering rechts; mijns inziens staat er zowel rechts als links een vogel.
108 RAU, Verzameling Buchell - Booth inv. I 73 f. 808.
109 OSt/ni, 1562 (12 maart 1262).
1 'O A. Johanna Maris. 'Bijdrage tol de geschiedenis van Montfoort',Jaarboek Oud Utrecht (1953) 1 10-129, aldaar 112: zie
ook Van der Linden. De burggraven van Monlfnort, 1.
1
11 WA Beelaerts van Blokland, 'Opmerkingen aangaande het geslacht van de Poll', Nederkmdsche Leeuw 36 (1918)
254; idem, 'Simon van der Goude, stamvader der geslachten van der Zevender en van Matenessc', Nederlandsche
Leeuw 39 (1921) 89-91, aldaar 89.
112 Beelaerts van Blokland, 'Simon van dei Goude', 89.
113 OSITV, 2566.
114 RAU, hs. 358 III f. I ISv.
77

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
de twee een memorie heeft gesticht voor zichzelf en zijn broer. In ieder geval wordt van Dirk
na 1260 en van Wouter Gerard na 1262 niets meer vernomen, en als Sophie in 1279(?)-1282
in de bronnen opduikt is er blijkbaar geen wettelijke mannelijke vertegenwoordiger van het
geslacht.
Gerrit Wouter Spierinck
Ingewikkeld is de stand van zaken met betrekking tot Gerrit Wouter genaamd Spierinck, die
ons bekend is als een eerdere bezitter van het erfpachtgoed van het kapittel van Oudmun­
ster. Beelaerts van Blokland en recent Hoek houden hèm voor de vader van Sophie van der
Goude." 0
Daarentegen heeft Geselschap een dergelijke nauwe verwantschap tussen Gerrit
Wouter Spierinck en Sophie van der Goude nadrukkelijk bestreden, al sluit hij een zekere re­
latie tussen de Spierincks en de Van der Goudes niet uit. 116
Om tussen deze beide uitersten te
kunnen kiezen, besteden we achtereenvolgens aandacht aan de overlevering aangaande Ger­
rit Wouter Spierinck, aan de identiteit van het aan hem in 1264 verleende erfpachtgoed, en
aan de overige 'Spierinck' genoemde personen die met de Van der Goudes in samenhang
kunnen worden gebracht.
Allereerst is het van belang onderscheid te maken tussen 'Geryt Wouter genoemt Spierin­
ck',"' die het erfpachtgoed in 1264 ontving, en de Gerrit Wouter (zonder 'Spierinck') die
ditzelfde deed in 1220. De oorkonden waarbij deze uitgiften werden geregeld zijn niet be­
waard, maar er bestaan wel inhoudsopgaven, in beide gevallen in vijfvoud." 8
Verwarring ont­
staat doordat één van de vijf inhoudsopgaven van de oorkonde van 1220 spreekt van 'Gerrit
Wouter genoempt Spierink', een versie die ook in de secundaire literatuur is doorgedron­
gen." 9
Tegenover de overige vier inhoudsopgaven van deze oorkonde legt de ene afwijkende
tekst, UB Utrecht ms. 1176, geen gewicht in de schaal, temeer omdat deze tekst, zoals we nog
zullen zien, méér corrupties bevat. 1
' 20
De vijf inhoudsopgaven van de oorkonde van 1264 le­
zen unaniem 'Gerrit Wouter genaamd Spierinck'. Er zijn dus twee Gerrit Wouters geweest,
van wie de oudste niet, de jongste wel de toenaam Spierinck droeg. Ongetwijfeld zijn ze ver­
want geweest: men kan denken aan vader en zoon, of eerder nog, gezien de tijdsafstand van
44 jaar en het gebruikelijke vernoemingspatroon, aan grootvader en kleinzoon. Van elders
zijn de beide Gerrit Wouters niet bekend, tenzij de tweede identiek is aan de Gerardus Spie­
ring die in 1257 als coadiulor van Floris de Voogd betrokken is bij een scheidsrechterlijke uit­
spraak tussen Floris en zijn man Gijsbrecht van Amstel enerzijds, bisschop Hendrik van Vian-
den en de stad Utrecht anderzijds. 121
115 Beelaerts van Blokland, 'Opmerkingen aangaande van de Poll', 255; Hoek, 'Het land langs de benedenloop', 150.
116 Geselschap, 'Zwaansdreeht', 9-10.
117 Zo gespeld ARA, GvH 2120 f. 58v n. 549.
118 Zie bijlage, nrs. 4 en 5,
119 O.a. Geselschap, 'Zwaansdreeht', 9. De 'verkeerde' versie is ook afgedrukt OSUV, 3051, hetgeen de verwarring in
de hand /al hebben gewerkt.
120 Dat de versie ARA, GvH 2117 f. 5 'Geraerd Wouterssoen ridder' leest (en f. 4v op 1264 'Gherairt Wouters ghenaempt
Spierinc') is een begrijpelijke verschrijving bij de dubbele voornaam en doet hier niet terzake.
121 ÓSUm, 1413 (12juni 1257).
78

Het erfpachtgoed
Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
Dat in dit verband zoveel aandacht aan Gerrit Wouter Spierinck wordt besteed heeft alleen
zin als we mogen aannemen, dat hij inderdaad de vorige bezitter (of één van de vorige bezit­
ters) is geweest van het in 1290 aan Sophie van der Goude gegunde erfpachtgoed: tiend, tijns
en gerecht in het gebied tussen Hendrikssloot, IJssel, Zijdwende en Piclede. Nu is de moei­
lijkheid dat geen van de inhoudsopgaven van de acten van uitgifte een volledige omschrijving
van het erfpachtgoed geeft: we vinden slechts verkorte aanduidingen als 'de broektienden en
cle heerlijkheid omtrent ter Goude' of 'hetzelfde'.
Geselschap heeft daarom de identiteit van het goed van 1220 (en 1264) met dat van 1290
bestreden. In zijn argumentatie ging hij uit van de afwijkende inhoudsopgave van de oorkon­
de van 1220, die het verleende goed omschrijft als 'den Brouckthiende ende heerlickheyt
Stref omtrent ter Goude'. De door de uitgevers van het oorkondenboek Utrecht gegeven uit­
leg van Stref als 'cum iustitia seculari' (met de wereldlijke rechtspraak) verwierp hij. Hij be­
riep zich vervolgens op de in Gouda bewaarde inhoudsopgavenlijst, 122
één van de tekstgetui­
gen voor de op het onderhavige erfpachtgoed betrekking hebbende oorkonden. Deze
Goudse lijst bracht hij, op zich scherpzinnig en juist, met de inventaris-Suys in verband, 1
-'' om
dan te constateren dat we in beide lijsten te doen hebben met een xvülekeurige verzameling do­
cumenten betreffende uiteenlopende goederen in de omgeving van Gouda, Moordrecht en
Schoonhoven. Zo kan hij de 'heerlijkheid Stref' van zijn tekstgetuige voor de oorkonde van
1220 op Streefkerk laten slaan en een directe connectie tussen Gerrit Wouter Spierinck en
jonkvrouw Sophie loochenen. 121
Het is Geselschaps verdienste te hebben ingezien dat de identiteit van het erfpachtgoed
van 1220-1264 met dat van 1290 problematisch is, en dat dit repercussies heeft voor de genea­
logie van de Van der Gottdes. Maar het resultaat waartoe hij is gekomen, moet worden ver­
worpen. Dat hij juist van ms. UB Utrecht 1176 uitging, blijkt achteraf een valse start. Nadere
bestudering van de inhoudsopgavenlijsten leert, 123
dat op enkele andersoortige documenten
na (deze betreffen met name de proosttienden) de verkort weergegeven documenten alle be­
trekking hebben op het door het kapittel van Oudmunster aan heren van Gouda verstrekte
erfpachtgoed. Alleen geven de lijsten deze documenten niet in chronologische volgorde. De­
ze algemene overweging wordt versterkt door enkele specifieke gegevens. Eén weergave van
de oorkonde van 1264 voegt aan de korte omschrijving van het goed toe, dat dit eertijds door
bisschop Andries aan de kerk van Oudmunster is geschonken. I2fi
We mogen aannemen dat
deze informatie aan het document zelf is ontleend; zij legt dus de verbinding met de schen­
king die Andries van Kuyck in 1139 aan de kanunniken van Oudmunster deed en waarvan de
oorkonde niet in regest maar in extenso is overgeleverd. 127
Hiermee is de identiteit van de rechtstitel van 1264 (en dan ook wel die van 1220) met de
erfpacht van 1139 bewezen, echter nog niet de gelijkheid met het erfpachtgoed van 1290;
daarbij komt dat de in 1139 opgegeven belendingen afwijken van die van 1290. Het bewijsma-
122 StrAHM, OA Gouda 760. Zie de bijlage.
123 ARA. GvH 2102.
124 Geselschap, 'Zwaansdreeht', 9v.
125 Behalve OA Gouda inv. 760 en GvH 2102 ook GvH 2117 en 2120. Op de onderlinge afhankelijkheid van die lijsten
kan hier niet worden ingegaan.
126 GvH 2117 f. 4v.
127 OSUl, 374 = OH/A, 119.
79

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
teriaal is echter nog niet uitgeput. In een in 1348 aangelegd manuaal van Oudmunster wordt
het erfpachtgoed, dat dan door Jan van Beaumont wordt genoten, omschreven met cle belen­
dingen van 1290 maar met de toevoeging dat 'dit ons door bisschop Andries geschonken
is'. 128
Daarmee staat de identiteit van het goed van 1348 (en dat van 1290) met de oorspron­
kelijke schenking van 1139 vast, en indirect is dan ook het verband tussen het goed van Gerrit
Wouter Spierinck en dat van Sophie van der Goude bewezen.
Deze bewijsvoering is niet nieuw. Zij is al in 1932 door Fockema Andreae naar voren ge­
bracht. 12
' 1
Hoewel zijn artikel later bepaald niet aan de aandacht is ontsnapt, is de portee van
wat Fockema Andreae beweerde niet goed doorgedrongen. Dat is wel enigszins begrijpelijk.
Fockema's gedachtengang komt erop neer, dat een rechtstitel die oorspronkelijk een terrein
aan de Gouwe aanduidde, later op het Land van Stein van toepassing is verklaard. Tussen de
rechtstitel en de geografische extensie ervan is - aldus Fockema - in de loop van de geschie­
denis het verband zoek geraakt. Omstreeks 1357-1358 wisten de heren van Blois en het kapit­
tel van Oudmunster niet meer precies waarop de aloude rechtstitel sloeg. Onderhandelingen
leidden tot een hernieuwde fixatie, die onbedoeld afweek van de oorspronkelijke van 1139.
Hoe paradoxaal ook, de overvloed aan vermeldingen van het erfpachtgoed in combinatie
met het steeds verschuiven van de daarin opgegeven belendingen maken Fockema's oplos­
sing onontkoombaar. Er behoeven aan zijn theorie slechts twee retouches te worden aange­
bracht. Volgens de auteur is de rechtstitel pas in de 15e eeuw definitief op het Land van Stein
van toepassing verklaard. Maar uit een rekeningpost die aan Fockema is ontgaan, blijkt dat
de identificatie van het erfpachtgoed met het Land van Stein in 1358juist het resultaat van de
onderhandelingen tussen Blois en Oudmunster is geweest. 130
En nam Fockema slechts één
topografische verschuiving aan, onzes inziens hebben er twee plaatsgevonden. De in 1139 op­
gegeven belending - aan de Gouwe met de Swanesdrisch als benedengrens - impliceert een
bovenstroomse ligging aan de Gouwe, omdat anders de IJssel als grens zou zijn genoemd. De
omschrijving van 1290 laat zien dat dan de IJssel wel de zuidgrens is en dat bovendien beide
oevers van de Gouwe zijn betrokken. En tenslotte vinden we de rechtstitel in 1358 verder
oostwaarts gesitueerd, in het Land van Stein.
Er zijn nog meer aanwijzingen voor een connectie tussen Spierinck en Van der Goude.
Het kan geen toeval zijn dat de dubbele voornaam Gerrit Wouter, in omgekeerde volgorde,
ook gedragen wordt door de burggraaf van Montfoort Wouter Gerrit. Als cle door Geselschap
gedane waarneming van een spiering als schildhouder in het wapen van Wouter Gerrit juist
is, onderstreept deze nog eens de relatie tussen de burggraaf en Gerrit Wouter Spierinck.' 11
Andere gegevens leiden wel niet direct van Spierinck naar Van der Goude, maar tonen
toch aan dat het optreden van Gerrit Wouter Spierinck in 1264 (en van zijn grootvader in
1220) in het grensgebied van Holland en Sticht meer dan alleen toevallig is. In augustus 1291
draagt een Gerard Wolter land in het gebied van Montfoort aan deken en kapittel van de
Dom op om deze in erfpacht terug te ontvangen." 2
In het Registrum Guidonis is op het jaar
1308 sprake van een verzoening na een verminking, waarbij 'Gert Wouters kinder' betrokken
zijn. 133
Een en ander speelt zich afin cle omgeving van Oudewater. Mogelijk gaat het hier om
128 RAU, Archief Oudmunster inv. 934 f. 22v: 'quos dedit nobis Andreas episcopus'; bijlage nr. 12.
129 Fockema Andreae, 'Stein, het ontstaan van een vrije hooge heerlijkheid', 407-410.
130 ARA, Archief Graven van Blois inv. 31 f. 39: bijlage nr. 13 en 14.
131 Geselschap, 41e opkomst van Gouda', 20.
132 OSUV, 2500.
I 33 Ri'gislntni Gtt/flnnis, ed. Immink, 55 paragraaf 17.
80

Af b. 2. Het erfpachtgoed. Legenda:
rivier
= gegraven Haven
— singels van 1350
1 = ligging in 1139 (bij benadering)
2 = ligging in 1290 (bij benadering)
3 = ligging in 1358
Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
dezelfde Gerrit Wouter als de zoeven genoemde. In een dorsale aantekening op een Goudse
rentebrief uit 1.373 staat vermeld dat de rente gegeven werd door 'Gherd Wouter van Slu-
püc', die op de hoek van cle Dijkspoort en de Koningstraatsgracht woont. 134
De naam Spie­
rinck is in Gouda niet onbekend. Wouter Spierinck was schepen in 1331, 1338 en 1343; hij ze­
gelde: boven twee wolscharen (?), onder één zespuntige ster. Een familierelatie met Gerrit
Wouter Spierinck ligt zeer voor de hand. Een Pieter Spijerincksoen wordt genoemd in een
belending aan het Groenendaal in een Goudse pachtoorkonde van 1362.' 3r
' Bekend is ook de
Spieringstraat; de eerste vermelding daarvan is echter pas van 1408, 13(5
voordien heette deze
straat Hofstraat.
Buiten Gouda treffen we de naam Spierinck zeer vaak aan. In veruit de meeste gevallen is
er van een aantoonbare relatie mei de 'Goudse' Spierincks echter geen sprake, en men
krijgt de indruk dat de toenaam 'Spierinck' op meerdere plaatsen spontaan is opgeko-
34 StrAHM, Archief Sint Jansker-k regest 94 (1 mei 1373).
35 StrAHM, Archief Sint Janskerk regest 49 (22 juni 1362).
36 StrAHM, Archief Gasthuizen inv. 544 f. 4.
81

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
men. 1,1
' Enkele Spierincks zijn echter wel een bespreking waard. De interessantste daarvan is
Wouter Spierinck, een nobilis, die in de jaren 1190-1227 herhaaldelijk wordt genoemd in
Gelderse, Stichtse en Hollandse oorkonden waarin behalve de landsheren van deze gewes­
ten ook onder anderen de hertog van Brabant en de bisschop van Luik zijn betrokken. Wou­
ter Spierinck was dus een persoon van een zekere importantie. Des te betreurenswaardiger is
het dat we van zijn herkomst zo weinig weten. Van Winter plaatste hem in de Gelderse sfeer,
maar zij was zich van zijn Hollandse connecties niet bewust. 138
Coenen brengt de naam Spie­
rinck in verband met het Spieringmeer bij Haarlem, dat later in het Haarlemmermeer is op­
gegaan. 139
Hij wijst er met name op dat Wouter Spierinck enige malen samen met Persijns
en Van Haarlems wordt aangetroffen. Eerder nog legde Vermast een relatie tussen Wouter
Spierinck en de Uten Goyes. 140
Van deze drie suggesties is voor de laatste het meest te zeg­
gen. Het optreden van Wouter Spierinck zowel in Gelders-Brabantse als in Stichtse en Hol­
landse aangelegenheden valt het best te verklaren wanneer men hem in het centrale rivie­
rengebied gegoed acht. In cle oorkonden waarin hij als getuige optreedt wordt hij een
enkele maal geassocieerd met een Uten Goye. 141
In één van de andere oorkonden getuigt hij
in een geschil waarbij ook de graaf Uten Goye betrokken was. 14
" De heren Uten Goye heb­
ben de hoge rechtsmacht in het oude graafschap Lek-en-IJssel bekleed. 143
De naam Spierin-
gus komt in het geslacht Uten Goye voor, zoals door Geselschap terecht is opgemerkt. En
blijkens het Registrum. Guidonis moet in 1315 een persoon genaamd Spiering zoengeld beta­
len na een vechtpartij waarbij enkele doden zijn gevallen; onder zijn borgen bevindt zich Gi-
sebrecht uten Goy. 14
' 1
Is deze relatie tussen Spierinck en Uten Goye steekhoudend, dan be­
vinden we ons misschien ook met Henricus dictus Spirinck, in of kort na 1249 schout van de
stad Utrecht, 146
in dezelfde verwantenkring. Nog een familielid zou de domkanunnik Gise-
bertus dictus Spirinc kunnen zijn, die in 1283 een erfpachtovereenkomst afsluit voor een hof­
stede in het Utrechtse Springwijk. 14
' Met een connectie tussen een geslacht Spierinck, het
Utrechtse en het Goudse Springwijk zou de ring dan gesloten zijn. 148
Voorzichtigheid is ech-
1 37 Bijvoorbeeld in 1282 Didderinc Spirinc in een belending te Ha/erswoude in het Oude Register van graaf Florens,
171; Jan Spierinc, in 1408 genoemd in een Woudrichemse schepenakte bewaard in de Goudse kloosterarchieven
(regest 214) en Wilhelmus dictus Spirinc vermeld in 1280 in verband met een geldlening (O.ST'2060). De naam is
ook gangbaar in het land van Heusden: P.C.M. Hoppenbrouwers, Ken middeleeuwse samenleving. Het Land van Heusden,
ca. 1360 -ca. 15152 din. (Groningen 1992) 179-180.
138 J.M. van Winter. Minislericiliteit en ridderschap in Gelre en Zutphen 2 dhr. (Groningen 1962) lijst G nr. .35. Zie nog OSl'
1060.
139 Coenen, Graaf en grafelijkheid, 54v.
140 P.G.F. Vermast, 'De Heeren van Goye', NederlandscheLeeuw66 (1949) 259-410, aldaar 304, 312, 346-347.
141 OB Gelre-ZuiphenSK (1190).
142 ÖSl/757 (1227).
143 Dekker, Kromme Rijngebied, 383-385; A.L.P. Buitelaar, De Stichtse ministerialileil en de ontginningen in de L 'trecktse Vechtstreek
(Hilversum 1993) 52-53.
144 In 1245 en 1259; Vermast, 'Heeren van Goye', 346; Geselschap. 'Zwaansdreeht', 10.
145 Registrum Guidonis, ed. Immink. 136-137 en VgL 234.
146 OSl'1197 (8 april 1249 of later). Volgens Vermast, 'Heeren van Goye', 347 was hij één van de nobiles vassauHvaa de
domproost.
147 OSU2165 (21 mei 1283); Vermast. 'Heeren van Goye'. 346. Vergelijk nog Phylippus dictus Spiring, vermeld OSl
2344 (29 juli 1288) en RAU, ras. 358 f. 3 (6 nov. 1306) en zijn zoon Jan Philips Spierinxsoon, die volgens RAU, ms.
343 II f. 88 te Utrecht woonachtig is en verlijd wordt met zes morgen onder IJsselsteyn en 20 morgen onder Montfoort;
Vermast, 'Heeren van Goye', 347. Nog een Jan Philips Spierinxsoon wordt genoemd onder de Hollandse
leenmannen in Slicht en Gelre in 1398: Van Mieris, Groot charter-boek, III. 675.
148 Geselschap, 'Zwaansdreeht', 10.
S2

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
ter geboden, omdat de naam Spiering ook elders voorkomt zonder bewijsbaar verband met
de Uten Goyes of de Van der Goudes.
De vader van jonkvrouw Sophie
Verder voortgaan op deze weg leidt bij gebrek aan gegevens tot speculatie. We moeten nog
even terug naar Gerrit Wouter Spierinck. Er is nu wel vastgesteld dat er een connectie heeft
bestaan tussen hem en jonkvrouw Sophie, maar niet hoe nauw deze was. Mogen we hem, met
Beelaerts van Blokland en Hoek, als de vader van Sophie beschouwen? Hoewel absolute ze­
kerheid niet te verkrijgen is, pleiten enkele overwegingen ertegen. Sophie wordt ondubbel­
zinnig 'Van der Goude' genoemd, niet Spierinck. Sterk is dit argument niet, omdat een fami­
lienaam als Van der Goude, eventueel gekoppeld aan het voornaamste bezit, ook in
vrouwelijke lijn kon vererven. Andere omstandigheden leggen meer gewicht in de schaal. In­
dien de hierboven gereconstrueerde verbinding via Wouter Spierinck naar de Uten Goyes
juist is, behoorde Gerrit Wouter Spierinck tot een geslacht dat op zijn retour was. 149
Jonk­
vrouw Sophie echter vertegenwoordigde een familie die politiek interessant was voor de gro­
te Hollandse heren. Het belangrijkst is dat Sophie als erfdochter Van der Goude al in 1279
(zelfs al in 1272 volgens de traditionele opvatting) een aantrekkelijke partij was, en wel op
grond van Hollandse aanspraken, niet op grond van de Stichtse rechtstitel, die ze immers pas in
1290 verwierf. Daarbij komt dat we tussen 1264 en 1290 voor het Oudmunsterse erfpacht­
goed geen rechtsovergang kennen, terwijl de inhoudsopgaven de indruk maken het oorkon-
denmateriaal tamelijk volledig weer te geven. Het is dus goed mogelijk dat Gerrit Wouter
Spierinck nog tot kort voor 1290 geleefd heeft. In dat geval kan hij niet de vader van de erf­
dochter Sophie zijn geweest. Of hij geen andere erfgenamen bezat valt niet te zeggen (de al
genoemde Goudse schepen Wouter Spierinck zou een nazaat kunnen zijn geweest). In ieder
geval trad jonkvrouw Sophie in 1290 in zijn rechten mede op grond van de ijzersterke positie
die haar echtgenoot Jan van Renesse toen bezat.
Dan blijven als kandidaten voor het vaderschap over heer Dirk en Wottter Gerrit. Tussen
deze beiden is het moeilijk kiezen. Sophie had slechts een dochter, Margriet; wettige kleinzo­
nen die de naam van hun grootvader, de vader van Sophie, verraden zijn niet voorhanden.
Mijns inziens heeft Dirk toch een zekere voorkeur. Het bewaard gebleven zegel van Wouter
Gerrit heeft een barensteel; hij zal dus de jongere zoon zijn geweest. Zijn de twee broers in­
derdaad tegelijkertijd omgekomen, dan heeft Wouter Gerrit geen tijd gehad zijn broer als
heer van der Goude op te volgen; hij wordt in ieder geval nergens als zodanig aangeduid.
Dan was Dirk ook de laatste heer van der Goude voor Sophie, en die zal hem eerder zijn op­
gevolgd omdat ze zijn dochter dan omdat ze zijn nichtje was.
In de stamboom zijn de aldus vastgestelde familieverhoudingen weergegeven, waarbij na
het voorgaande over het hypothetische karakter van deze reconstructie niets meer behoeft te
Worden gezegd.
149 Buitelaar, Stichtse mmistmaUteü, 337.
83

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
In deze stamboom is ook aan de overige verwanten van Sophie - voorzover tijdgenoot - een
plaats toegekend. 1:,H
De tot nu toe niet behandelde personen in de generatie van Sophie (be­
halve Gerard ook Aernout en Willem Witte en Simon van der Goude) worden als bastaarden
van heer Dirk van der Goude beschouwd.' 3l
De rol van Sophie van der Goude als erfdochter
sluit het bestaan van wettige mannelijke nakomelingen van het huis Van der Goude uit 152
De
riddermatige familie Van der Goude die in de 14e eeuw zo'n prominente rol in de stad zou
spelen - de broeders Jan, Jacob en Dirk en hun neefs Oude en Jonge Dirk Willemsz waren er
de bekendste vertegenwoordigers van - stamde af van de gebroeders Aernout en Willem Wit­
te. Dit impliceert dat de goederen waarover zij beschikten - ze lagen zowel aan en nabij de
Spieringstraat als elders in en om Gouda - géén bruikbaar aanknopingspunt bieden voor de
reconstructie van het bezit van de oude heren Van der Goude. De graven van Beaumont en
Blois, niet de 14e-eettwse Van der Goudes, zijn de opvolgers van de heren Van der Goude ge­
weest.
De stad Gouda
Aan het begin van deze bijdrage is gewaarschuwd tegen de kortsluiting die kan ontstaan, wan­
neer men aan heterogene bronnen ontleende topografische gegevens te snel met elkaar in
verband brengt. Voorzichtigheid is ook geboden als men details afkomstig uit archivalisch
150 De raadselachtige Gerardus de Goude, die in het vroegste op 1282 gedateerde bestanddeel van hel Oude Register
van Graaf Horens wordt genoemd als bezitter van 30 morgen tussen Alfen en de Gouwe ('Oude Register', 115) is
hier opgevat als bastaardzoon van heet- Dirk van der Goude; enig positief bewijs voor juist deze verbinding ontbreekt
echter.
151 Een uitgebreide bewijsvoering kan in dit bestek niet worden geleverd. De auteur werkt aan een systematische genealogie
van de Van der Goudes.
152 Zo ook Buiskool, 'De ruimtelijke ontwikkeling', 39. Met de door hem in 1293 gesignaleerde Jan van der Goude
(OHZBergh II, 856) is echter niemand anders bedoeld dan Jan van Renesse junior, de man van Sophie.
153 Voor de Hof wordt daarom het probleem door Buiskool, 'Het kasteel van Gouda', 31-32 terecht gesignaleerd. Van
Dasselaar en Sprokholt, 'Geologie en vroegste geschiedenis', 23, negeren het ten onrechte.
8 I

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
bronnenmateriaal gaat interpreteren met behulp van resultaten van historisch-geografisch
en archeologisch onderzoek. We zien er daarom ook van af, voor de rechtstitels die in het bezit
der Van der Goudes waren, concrete ontginningsblokken aan te wijzen. De ons overgeleverde
omschrijvingen stammen doorgaans uit een latere periode clan die van de ontginningen.
Uiteraard mag de historicus voor de resultaten van andere disciplines de ogen niet sluiten.
In verband met het ontstaan van de stad Gouda vragen daarom aan het eind van dit onder­
zoek nog twee kwesties om commentaar: het door de archeologen van 'Golda' gewonnen in­
zicht dat zich op de plaats van de latere Molenwerf een motte heeft bevonden; en de situe­
ring door Visser van de oudste rondom 1250 uitgegeven stadskern in de onmiddellijke
nabijheid van de Haven, een gegraven nieuwe Gouwemond. Beide inzichten worden geac­
cepteerd, aan de orde is alleen de vraag wat ze betekenen.
De motte die nu in het centrum van Gouda is getraceerd, is slechts één van de adellijke
versterkte plaatsen in de directe omgeving van Gouda geweest. Vergelijkbare ronde burchten
zijn onder meer gesignaleerd onder Oukoop (de Wiltenburg), bij de kerk van Waarder en in
de Hornpolder aan de Meije. 1
' 4
In het door vervening vergraven gedeelte van de Gouwe­
streek kunnen er nog meer hebben gelegen. Uit het voorafgaande historische betoog kan de
conclusie worden getrokken dat, afgezien van dc van elders komende Hollandse geslachten
zoals Brederode en Foreest, in het Gouwegebied minstens twee - onderling verzwagerde
maar duidelijk te onderscheiden - families actief zijn geweest: de Spierincks en de Van der
Goudes. Voor de Goudse motte moet het probleem dus zó worden geformuleerd: welke re­
den hebben we om juist déze motte (en niet bijvoorbeeld de Wiltenburg) met de familie Van
der Goude (en niet met Spierinck) in verband te brengen?
Een sluitend bewijs voor een dergelijke aanname is niet te leveren, maar we hebben wel in­
dicaties. De naam die het geslacht Van der Goude voerde is een sterk argument voor een lo­
kalisatie van hun thuisbasis in de directe nabijheid van de rivier de Gouwe. En voor een bo­
venstroomse plaatsing van hun huis is er geen reden, nu blijkt dat het erfpachtgoed van 1139,
dal in oorsprong stroomopwaarts is te situeren, jonkvrouw Sophie is aanbesterven niet vanwe­
ge de Van der Goudes maar vanwege de Spierincks. De Goudse Spieringstraat, in de onmid­
dellijke nabijheid van de Molenwerf, mag niet als tegenbewijs gelden: deze naam komt im­
mers pas vanaf 1408 voor. 155
Er is nog een indirect argument dat ervoor pleit de motte aan Dirk van der Goude (vader
en zoon) toe te wijzen. De belangrijkste maatregel die tot de opkomst van Gouda als stad leid­
de, is het graven van de Haven geweest. De Haven heeft bovendien de topografische struc­
tuur van de oudste stad beslissend beïnvloed. 1511
Het aanleggen van de Haven kan weer niet
los worden gezien van de vorming van de scheepvaartroute 'binnen dunen'; Zuiderzee - IJ -
Spaarne - Rijnlandse meren - Oude Rijn - Gouwe - IJssel en dan via de Zuidhollandse en
Zeeuwse eilanden richting Vlaanderen. 157
Deze route kreeg in beginsel zijn beslag toen de
bovenloop van de Gouwe door een nieuw kanaal via Boskoop mei de Oude Rijn in verbin­
ding werd gebracht. Dit kanaal dateert van na de ontginning van Boskoop, omdat het deze
154 P.C. Beunders, 'De vroegste bewoning op de veenwildernis in Hollands Midden', Heemtijtlinghen. Orgaan derStichts-
Hollandse Historische Vereniging22 (1986) 2-23.
155 Zie hierboven noot 135.
156 Visser, 'Gouda, de wording van een polderstad', 47-48.
157 Het belang van deze route voor de opkomst van Gouda is uiteraard vaker gesignaleerd, bijvoorbeeld Buiskool, 'De
ruimtelijke ontwikkeling', 52.
85

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
Afb. 3. De Haven, Gouda. Gekleurde pentekening, 19e eeuw. Museum Catharina Gasthuis. Foto
StrAHM.
doorsnijdt; het wordt in 1244 voor het eerst genoemd. 158
Dat kanaal was in eerste instantie
nodig voor een goede afwatering. Maar toen men zich de betekenis ervan voor de scheep­
vaart realiseerde, kan de aanleg van de Gouwehaven niet lang meer op zich hebben laten
wachten. We kunnen die aanleg slechts bij benadering dateren. Visser plaatst de uitgifte van
de percelen aan de Haven en de Spieringstraat omstreeks het midden van de 13e eeuw: in die
periode moeten we dan ook de vorming van de Haven zoeken. Nu is het in dit verband sug­
gestief dat de oudste vermelding van een Van der Goude, de oorkonde van 1243, de regeling
van de doorvaart door Holland van kooplui uit Hamburg en Lübeck betreft. 159
Verplaatst dit
ons niet in de context waarin ook de havenwerken aan de benedenloop van de Gouwe hun
beslag hebben gekregen? En geeft deze oorkonde dan niet tevens een aanwijzing voor de be­
trokkenheid van Dirk van der Goude bij deze werkzaamheden? Er is, kortom, alle reden om,
met Visser,"' 0
aan Van der Goude het initiatief voor de verbetering van de infrastructuur van
de Gouwemond toe te kennen en hem tevens, met Van Dasselaar en Sprokholt,"' 1
voor de ge­
bruiker van de nabijgelegen motte te houden.
We zijn nu ook beter in staat in de vroege geschiedenis van Gouda twee beslissende stadia
158 Boskoop: OHZl, 423. Kanaal: OHZU, 644. Zie Van de Ven, 'De uilwatering', 12. Buiskool, 'De ruimtelijke ontwik­
keling', 6 noemt het jaartal 1233, maai beroept zich daarvoor ten onrechte op Van der Linden.
159 OHZU, 6.32.
160 Visser, 'Gouda, de wording van een polderstad', 47.
161 Van Dasselaar en Sprokholt, 'Geologie en vroegste geschiedenis', 20-23.
86

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
te onderscheiden. Het eerste stadium betreft de aanleg van de Haven, die samenvalt met het
vroegste begin van de stad, omstreeks 1240-50. Vervolgens komt er een cluster van ontwikke­
lingen, die - indien men bereid is de eerder in deze bijdrage voorgestelde herdatering van
het 'stadsrecht' op omstreeks 1279 te aanvaarden - in de jaren rondom 1280 moet worden
geplaatst. Tegen de achtergrond van de strijd met de Stichtse heren gebruikt graaf Floris de
stad Gouda, gelegen aan de grens van zijn invloedssfeer, om zijn positie te versterken. Enkele
van zijn belangrijkste vazallen, Nicolaas van Cats en daarna Jan van Renesse, worden met de
stad beleend. De burgers krijgen het recht van Leiden en tot tweemaal toe (1279 en 1282)
een tolprivilege. Aan de abnormale situatie dat de stad geen eigen parochie vormt en nog on­
der Bloemendaal ressorteert, wordt een eind gemaakt door de kapel van de hof der heren
Van der Goude tot parochiekerk te verheffen. 162
Kort daarna is vermoedelijk de grafelijke tol
van Moordrecht naar Gouda verplaatst. 163
Symbolisch voor het toegenomen belang van Gou­
da voor Floris V is de brief van aanbeveling bij de Engelse koning die hij omstreeks 1284 voor
de Goudse poorter Peter Gerelmuszoon schrijft. 164
Dat de wettige 'heer' van Gouda in deze
jaren een vrouw was, kan hem zijn ingrepen alleen maar hebben vergemakkelijkt.
Samenvatting
Analyseert men de gegevens die beschikbaar zijn over de goederen in het bezit van jonk­
vrouw Sophie van der Goude, de enige wettige vertegenwoordigster van de dynastie Van der
Goude die ons wat beter bekend is, dan blijken deze goederen, behalve in het Sticht, toch
vooral aan de Gouwemond te liggen. Op de plek waar de stad Gouda groeide hadden Hol­
land en liet Sticht tegenstrijdige claims, maar de machtsverhoudingen waren omstreeks 1280
zodanig dat de Hollandse zich zonder moeite konden doorzetten. Om deze ontwikkeling te
begrijpen en de rol van Nicolaas van Cats, voogd van jonkvrouw Sophie, en van haar man fan
van Renesse te kunnen verklaren, is het wel nodig gebleken het op het jaar 1272 overgelever­
de 'stadsrecht' te herdateren en omstreeks 1279 te plaatsen. Er is dan geen reden de rechts­
verhoudingen in het prille Gouda als condominium te interpreteren: usurpatie van Holland­
se zijde geeft een betere verklaring voor wat er aan de hand was.
De gebeurtenissen rondom 1280 vormen een tweede fase in de ontwikkeling van de stad.
Reeds omstreeks 1250 moet de Haven gegraven zijn en werden de eerste percelen ter stedelij­
ke bebouwing uitgegeven. Als meest waarschijnlijke initiatiefnemer voor deze eigenlijke
stadsstichting komt de bezitter van de op de Molenwerf te situeren motte in aanmerking. Om
deze te identificeren is het bronnenmateriaal over de oudere generaties van de heren Van
der Goude doorgenomen. Dit leidde tot de conclusie dat in de Gouwestreek twee, met elkaar
verzwagerde, families actief waren, namelijk Spierinck en Van der Goude. Het laatstgenoem­
de geslacht, dat sterke Stichtse connecties bezat, heeft de beste papieren om de voorouders
van jonkvrouw Sophie te mogen leveren. Van de twee broeders die als vader van Sophie in
aanmerking komen, Wouter Gerrit de burggraaf van Montfoort en Dirk van der Goude, ko­
zen we, niet zonder aarzeling, Dirk. Hij en zijn gelijknamige vader moeten als de echte stich­
ters van Gouda worden beschouwd.
162 OHZFremery 209: in 1280 vermelding van 'Jacobus sacerdos de Gouda', terwijl in eerdere lijsten de parochie nog
Bloemendael wordt genoemd.
103 OHZBergh II, 503 (7juni 1284) vermeldt de lol nog te Moordrecht.
164 OHZFremery 532; Buiskool, 41e ruimtelijke ontwikkeling', 53.
87

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
Bijlage
Het erfpachtgoed van deken en kapittel van Oudmunster.
1. 1139, voor 13 maart. Andreas, bisschop van Utrecht, schenkt aan de kanunniken van Sint
Salvator de tienden van nieuw land aan de Gouwe met cle tijns en het wereldlijk gerecht, 'su-
periorem earum terminum inchoans sine intervallo post Alberonis filii Ghiselberti benefi­
cium, inferiorem vero terminum diffmiens in Suanesdrisch'; hieraan voegt hij toe 'intra me­
moratos terminos mansos quinque possessionis hereditarie, post triginta mansos episcopi
nulla medietate proximos'. De kanunniken zullen door betrouwbare beheerders jaarlijks de
opbrengsten innen en besteden aan hun gezamenlijke maaltijden. Ze zullen bisschop
Andreas en proost Themo in hun gebeden herdenken.
OverL: RAU, Archief Oudmunster inv. 1 (Liber catenatus) f. 59v. Druk: OSU 374; OHZ
Koch I, 119.
2. 1178, april. Godfried, bisschop van Utrecht, restitueert aan de kerk van Sint Salvator o.a.
land aan de Gouwe.
OverL: RAU, Archief Oudmunster inv. 1 (Liber catenatus) f. 62. Druk: OSU 498; OHZ
Koch I, 191.
3. 1179, 27 juni. Paus Alexander III bevestigt de kanunniken van Sint Salvator in al hun bezit­
tingen, waaronder de tienden van nieuw land aan de Gouwe met de tijns en het wereldlijk ge­
recht en 'mansos quinque, quorum terminus superior est sine intervallo post Alberonis filli
Giselberti beneficium, inferior vero in Swanesdrisch post triginta mansos episcopi' hun gege­
ven door bisschop Andreas.
OverL: RAU, Archief Oudmunster, origineel (beschadigd) en inv. 1 (Liber catenatus) f.
61. Druk: OSU502; OHZKoch I, 196.
4. 1220 (1219: B). Oorkonde waarmee (deken en) kapittel van Sint Salvator aan Gerrit Wou­
ter (Geraerd Wouters soen: B), ridder, en zijn erven uitgeven de tienden bij de Gouwe (voor
de som van 10 Utrechtse schellingen: D II; voor vijf schellingen: D I). (Zij geven aan Gerrit
Wouter genaamd Spierinck de broektienden en de heerlijkheid Stref gelegen omtrent ter
Goude: UB Utrecht hs. 1176}.
OverL: B f. 5 (5); C f. 57v nr. 541; D f. 50 (2); E (6); UB Utrecht hs. 1176 f 8v (afschrift van
memoriael van M. van der Houve). Druk: OSU3051 (685bis).
5. 1264. Oorkonde waarmee het kapittel van Sint Salvator overgeeft 'huere thiende bider
Goude mit Interen chens ende waerliken rechte alse die biscops Andries van Utrecht hueren
kerken gaf (B) aan Gerrit Wouter (Gherairt Wouters: B) genaamd Spierinck, 'daert segel aff-
gebroocken es ende verduystert' (D/E).
OverL: B f 4v (7); C f 58v nr. 549; D f. 49v (3); E (3). Druk: OSU 1648.
6. 1290. Het kapittel van Sint Salvator draagt de Broektienden enzovoort over aan jonkvrouw
Sophie van der Goude.
OverL: B f. 5 (2); C f. 57v nr. 540; D f. 50 (1); E (5). Druk: CW2413.

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
7. 1290, 23 februari. Sophia jonkvrouw van der Goude erkent van deken en kapittel van Sint
Salvator in erfpacht ontvangen te hebben 'decimamque dicitur Broectiende ac censum etju-
ridictionem jacentes infra terminos subscriptos, videlicet inter Henrics Slote a parte septen-
trionali et Yslam a parte meridionali, ae inter siitwendam in qua nunc moratur Wilhelmus
dictus Albus a parte orientali et Pieclede ab occidentali parte' voor de jaarlijkse som van der­
tig Utrechtse schellingen. Zij verleent haar man jan van Renesse lijftocht aan deze goederen.
OverL: A (2). Druk: GWZBergh II, 651; OS772414.
8. (a) 1295. 'Domina de Golda de bonis que habet ab Ecclesia 30 sol.'.
(b) 1296. 'Domina de Gouda de decima quae dicitur broctinde et census et iurisdictio 30 sol.
Victoris'.
(c) 1300. 'Domicella de Golda. De bonis ibidem 30 sol. in Nat. Domini'.
OverL: RAU, Archief Oudmunster inv. 413 (rekeningen Oudmunster). Druk: R.van
Roijen, 'De oudste kapittelrekening van Oudmunster uit het jaar 1295', BMHG 58 (1937) 1-
50, nr. 124.
9. 1306 (1370: B). Margriet dochter van Jan van Renesse en van Sophie van der Goude erkent
van het kapittel van Sint Salvator in erfpacht ontvangen te hebben de tienden genoemd de
Broektienden en de heerlijkheid 'bider Goude' (B) 'daerinne verclaei t staen alle die limiten'
(D/E) 'ende es 't geschrifte seer verghaen' (D/E).
OverL: B f. 5 (6); C f. 58 nr. 545; D f. 50 (4); E (8).
10. 1325, 1 mei. Jan van Beaumont erkent van deken en kapittel van Sint Salvator voor dertig
schellingen in erfpacht genomen te hebben de Broecthiende [enz., volgen de limieten zoals
in nr. 7] 'prout domina Sophia quondam de Golda a predicta ecclesia possedit et tenuit'.
OverL: A (3). Druk: P.L. Muller, Regesta Hannonensia (Den Haag 1881).
11. 1325, 'op Sint Jacobs avont' (C). Deken en kapittel geven aan Jan van Beaumont de
Broektiende en de heerlijkheid in erfpacht voor dertig schellingen.
OverL: B f. 4v (4); C f. 57v nr. 539; D; E (4).
12. 1348. Vermelding in het manuaal van Oudmunster van de tiende geheten Broectiende
[enz.: limieten als in nr. 10], aan het kapittel gegeven door bisschop Andreas die stierf 23
juni. Deze goederen worden nu gepacht door heer Jan van Henegouwen.
OverL: RAU, Archief Oudmunster inv. 934 f 22v.
13. 1358 (1354: B). Oorkonde van deken en kapittel van Sint Salvator waarmee zij heer Jan
van Blois voor tien pond jaarlijks de erfpacht geven van 'de brouckthyen ende heerlickheyt
gelegen ontrent ter Goude gelyck Sophia van der Goude die te gebruycken plach' (E).
OverL: B f. 4v (8); C f. 58v nr. 548; D f. 49v (2); E (2).
14. 1358. 'Item den capitel van Oudemonstre tUtrecht van dat si seyden dat Jan tgoet van den
lande van Steyne jeghen hem luden versuumt hadde dat hijt binnen jaers na mijns heren
doet van Byaumonde (...) niet versocht en hadde bi den zegghe des here van Yselsteyne ende
des dekens van Oudemonstre 100 oude scilde islic voer 18 sc. loept 90 lb.

Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad
Item den selven capitel van den versoeke van den lande van Steyne voernoemt voer een
aem goets wijns 12 Bruxe scilde tstic voer 16 sc. loept 9 lb. 12 sc.
Item voer 3 lb. Trichtsche die den voers. cappitel van 2 jaren tafterstonden 6 Bruxe scilde
tstic voer 16 sc. loept 4 lb. 16 sc.'
Sigla:
OverL: ARA, Graven van Blois 34 f. 39.
A= RAU, Archief Oudmunster inv. 679: Erfpachtbrieven van de tiend, tijns en jurisdictie van
het land van Steyn, 1289-1481 (tien charters en één stuk).
B= ARA, GvH inv. 2117: Staat van charters van Holland en Zeeland opgemaakt ca. 1440 (be­
vat korte beschrijvingen van charters).
C= ARA, GvH inv. 2120: Staat van charters van Holland en Zeeland opgenmaakt door Floris
Oom van Wijngaarden, raad, en Jacob Clamp, controleur en overgedragen aan Jan van
Oudheusden, bewaarder van de charters en registers, 1511 (als vorig).
D=ARA, GvFI inv. 2102: Inventaris door Cornelis Suys van het archief van de graven van Hol­
land, 1552 (als vorig).
E= StrAHM, OA Gouda inv. 760, hieruit lijst van charters 1220-1358; volgens Geselschap,
90
'Zwaansdreeht', Zuid-Holland 1 (1963) 1-11, aldaar 9-10, een extract uit de inventaris -
Suys.

Bart Ibelings
De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer:
de drieV's (1554-1610) 1
Inleiding
Het is opvallend hoe weinig onderzoek er recent gedaan is naar (jaar)markten in het laat­
middeleeuwse en vroegmoderne Holland. 2
Algemeen bestaat overeenstemming over de hoge
mate van verstedelijking en de marktoriëntatie van het platteland in dit gewest tijdens de 16e
eeuw. Dit geeft voldoende aanleiding om marktontwikkeling en -werking te bestuderen.
In dit artikel wil ik de paardenjaarmarkten van de heer Van Wassenaer in Holland bespre­
ken. Deze zijn te situeren in een drietal plaatsen, waarvan er twee zeker niet als stad zijn te
kenschetsen, namelijk Voorschoten en Valkenburg, de derde werd gehouden in de stad
\ laardingen. 4
Het bronnenmateriaal werd in hoofdzaak gevonden in het Huisarchief Twickel (te Del­
den, Overijssel) onder het goederencomplex van de heerlijkheid Wassenaar. Aandacht zal
worden besteed aan het gebruikte bronnentype (een markttolrekening en een aantal rent­
meesterrekeningen) en de daaraan verbonden problemen. Speciale behandeling verdient
het begrip tolvrijheid. Bij toeval is daarover voor deze markten een bijzondere bron bruik­
baar: een tweetal kaarten met het tolvrije gebied daarop getekend.
1 Mei dank aan mevrouw A. Bruut, archiv aris te Delden. De gegevens werden bestudeerd in het kader van een speurtocht
naar vergelijkingsmateriaal voor de cijfers ov er de paardenmarkt te Gouda (waar jaarlijkse totalen aan verhandelde
paarden vanaf hel midden van cle 15e eeuw voorhanden zijn). Zie voor die vergelijking mijn te verschijnen
dissertatie (Universiteit van Amsterdam) over landschap en economie rond Gouda (14e-16e eeuw).
2 In oude stadsgeschiedenissen «as daar vaak wel plaats voor. In cle recente stadsgeschiedenissen van Haarlem (Deugd
luwen geweld. Een geschiedenis van Haarlem. 1245-1995 (Hilversum 1995)) en Dordrecht (Geschiedenis van Dordrecht lot
1572 (Hilversum 1996)) wordt echter nauwelijks aandacht besteed aan de stedelijke markt. Buiten Holland zijn wel
recente voorbeelden: GJ.F. Slootmans, Faas- en koudemarkten Ie liergen op /.oom 1365-1565 3 dln. (Tilburg 1985) en
beknopter maar over een langere periode: Markten in Utrecht. Van de vroege middeleeuwen lol nu (Utrecht 1995). Een
populair en ruim geïllustreerd overzichtswerk met opgave van de bestaande literatuur (ook van cle oude stadsbeschrijvingen)
per stad: Leo Noordegraaf, Atlas van de Nederlandse marktsteden (Utrecht/Antwerpen en Amsterdam
1985). Van belang voor dil artikel is de inleiding van deze atlas: -Markten hun ontstaan en ontwikkeling', 10-51. Zie
ook J.A. van Houtte en R. van Uytven, 'Nijverheid en handel', in: Algemene geschiedenis der Nederlanden dl. 4 (Bussum
1980) 87-111, aldaar 95-96. waar op het belang van jaarmarkten en cle handel van paarden wordt gewezen.
3 Achtergrondliteratuur voor de historie van de drie paardenmarkten (met name over cle periode na 1600): M.G. Sigal
jr., 'De Vlaardingse paardenmarkt en cle kermis', Uit Vlaardiugs verleden (3; herdr. Nieuwe Vlaardingsche Gourantïl
juni 1920) 1-6 (mei dank aan het Gemeentearchief (GA) Vlaardingen); E. Pelinck, De paardenmarkt te Valkenburg',
Jaarboekje Leiden e.o. 50 (1958) 80-86 (met afbeeldingen van de vele 17e- en 18e-eeuw.se schilderijen van de
markt): J.L. van der Gouw, Hel ambacht Voorscholen (Voorburg 1956) 47-49; H.P.H. Jansen, '1282, 700 jaren vermelding
van de Voorschotel' malknechten', Gemeentegids Voorschoten 1983, 19-24; J.H.M. Sloof, 'Handel tussen kruisen:
de jaarmarkt [in Voorschoten]', in: E. Koch e.a. (red.). Overkoken, broodbanken 6f elstoelen. Sporen van middeleeuws Nederland
(Utrecht 1995) 112-113.
4 De stedelijke hoedanigheid van Vlaardingen was in de onderzoeksperiode niet onomstreden, fa 1546 weiden de
\1aardingers bij cle Grote Raad van Mechelen bevestigd in hun mening dat zij geen dorp maar een stad waren. Het
vonnis van het Hof v an Holland uit 1544, dat afbraak v an biet brouwerijen in Vlaardingen op eis van de zes grote steden
(ondei v erwijzing naai de Order op cle Büitennering uil 1531) afwees, bleef daarmee overeind: Grote Raad van
Mechelen, Chronologische lijsten, sententie nr. 845.128. 20 maai t 1546. Uit de Resoluties van de Staten van Holland,
16 dcc. 1545, blijkt dat de zes grote steden van mening waren dat onbemuurde sleden, zoals Vlaardingen, tot het
platteland gerekend dienden te worden, ook al waren zij in het bezit van stadsrechten.
91

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
Paarden in Holland
Omtrent het verhandelen en fokken van paarden in Holland gedurende deze periode is, voor­
zover ik weet, nagenoeg niets bekend. Zeker lijkt wel dat er een flinke behoefte aan paarden
was. In de steden werden paarden als trekdier bij het verplaatsen van goederen of voor de aan­
drijvingvan rosmolens gebruikt. Op het platteland was het paard het geëigende ploeg- en trek­
dier. Zeker in de slappe veengronden met smalle door sloten begrensde kavels was het lichtere
en wendbare paard ver te prefereren boven de os. Het merendeel van deze gronden was wel­
iswaar in gebruik als gras- en hooiland, maar juist de oppervlakte aan te ploegen akkerland be­
stemd voor haververbouw (het paardenvoedsel bij uitstek) is tot nu toe onderschat. De verbe­
terde ontwatering met behulp van windwatermolens gaf daar de mogelijkheden toe.
Dat paardenfokkerij in Holland een rol van betekenis speelde, blijkt uit een tweetal plak­
katen. Uit 1518 dateert een plakkaat van de koning, afgekondigd door het Hof van Holland,
geen merries uit Holland uit te voeren. Dagelijks zouden 'grote menigten paarden' verkocht
worden. Het land zou daardoor 'zeer gebloet ende gespolieert' worden, omdat er zo te wei­
nig veulens binnen Holland overbleven. Ook werden veel jonge paarden uitgevoerd, on­
danks het verbod dat daar onlangs op gemaakt was. In 1531 volgde opnieuw een verbod mer-
riepaarden uit te voeren of te kopen op het platteland.''
De handelwijze van de Hollandse boer is op te maken uit een succesvol protest van de in­
woners van Voorschoten in 1623 tegen de verschuiving van de datum van de paardenmarkt
aldaar. De jaarmarkt was tijdens de oogst geplaatst. Tevoren was deze juist na de oogst, waar­
mee dan de oude 'affgaende' paarden verkocht konden worden om jonge 'aencoomende' te
kopen. b
Waarschijnlijk worden met deze jonge paarden reeds volleerde werkpaarden be­
doeld en geen veulens. J. Bieleman wijst op de gewoonte van de Drentse boer om op de in
het najaar gehouden paardenmarkt de in het voorjaar geboren veulens te verkopen en met
de opbrengst volwassen werkpaarden te kopen. Daarmee werden de relatief dure opfok
(waarin tegenover goede voeding geen deelname aan het productieproces stond) en het
leerproces van de veulens gedurende de eerste twee of drie jaar uitbesteed.'
Voor een aantal grotere steden in Holland is met enig zoekwerk het bestaan van een paar-
denjaarmarkt in deze periode aantoonbaar. Voor het achterhalen van de omvang ervan ont­
breken bijna steeds de gegevens. In zijn bekende beschrijving van de Nederlanden van 1566
brengt de Italiaanse diplomaat L. Guicciardini Valkenburg ter sprake, een plaats (naar de Ne­
derlandse vertaling van Kiliaan uit 1612) 'seer vermaerdt door cle vernaemde peerdenmarckt
die hier jaerlijck in de herfstmaendt ghehottden wordt, daer alsdan een ontellijcke menichte
van allerley peerden zijn, soo dat veel volcks van alle kanten hem dies komt versien'. Voor het
gewest Holland in het algemeen roemt hij de goede kwaliteit van de paarden. De Hollandse
paarden waren met die uit nog enkele andere gewesten van de Nederlanden 'seer goedt tot
alle werek [bruikbaar], besonder ter oorloghen'. 8
De inzetbaarheid als strijdros is nog toe te
voegen aan cle bovengenoemde behoefte aan paarden.
f> 4 nov. 1518: Algemeen Rijksarchief (ARA), Hof van Holland inv.nr. 26 f. 241v. 13 nov. 1531: Register van meester
Acrt van der Goes van cle dagvaarten van de Staten van Holland (z.p., 1750) 174.
6 Van der Gouw, Het ambacht Voorschoten, 79-82 (bijlagen) nrs. 22-24.
7 Jan Bieleman, Geschiedenis van de landbouw in Nederland 15011-1950 (Meppel/Amsterdam 1992) 83-84.
8 I.. Guicciardini, Beschryvinghe van alle de Nederlanden Nederlandse vertaling door C. Kilianus (Amsterdam 1612) 9.
92
239 en cle los bijgevoegde kaart bij W. Brulez, 'De economische kaart van de Nederlanden in cle 16e eeuw volgens
Guicciardini', 'tijdschrift voorgeschiedenis 83 (1970) 352-357.

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
De voorgeschiedenis van de drie markten
De plaatsen Voorschoten, Vlaardingen en Valkenburg (de drie V's) zijn reeds in cle eerste
helft van de 13e eeuw de drie grote bekende jaarmarkten in Holland. S.J. Fockema Andreae
meende dat een keten van jaarmarkten was ontstaan langs de landweg die door Vlaamse
kooplieden werd gebruikt om via de Hollandse kuststrook naar Friesland te reizen. Valken­
burg zou daardoor reeds sinds de 12e eeuw meer dan een landbouwdorp zijn. Voor de me­
ning van H.P.H.Jansen, dat de markten van Valkenburg en Voorschoten slechts door de na­
bijheid van de zee tot ontwikkeling zijn gekomen, zie ik geen bewijzen. Ook de reden die
J.H.M. Sloof geeft voor de opkomst van de Voorschotense jaarmarkt is naar mijn mening on­
juist. Naar zijn idee zouden de jaarmarkten in de steden met de opkomst van de gilden aan
meer regels gebonden raken, waarna de markten op het platteland drukker bezocht werden.
Niet alleen is bekend dat de gilden in de Hollandse steden (met uitzondering van Dor­
drecht) geen politieke rol van betekenis speelden, opvallend is nu juist dat de oudste gege­
vens over jaarmarkten in Holland betrekking hebben op plattelandsmarkten. 9
Melis Stoke schreef eind 13e eeuw over Voorschoten: 'daer was van volke groot gheloop,
grote marct ende groten coop, van alles dies men behoevede doe'. Hierbij greep hij terug op
een vermelding in de Annales Egmundenses op het jaar 1204: 'mercatum ibi plenum omnium
rerum sufficienda'. In het stadsrecht van Geertruidenberg uit 1213 wordt melding gemaakt
van de passage door de stad van kooplui op weg naar de Hollandse jaarmarkten (de 'nundi-
nae Hollandenses'). Hiermee moeten die van de drie V's bedoeld zijn. De bekendheid van
de jaarmarkten van Voorschoten en Valkenburg blijkt ook uit het in oorkonden veelvuldig
voorkomen van de data van deze markten als tijdstip van betaling van pachten of tijnsen.
Voor het eerst gebeurt dat in 1246 in het Delftse stadsrecht met de Valkenburgse jaarmarkt. 10
Het oudste overzicht van de Hollandse leengoederen van de Van Wassenaers uit de ja­
ren 1282-84 noemt als bezit de markttollen van de jaarmarkten te Voorschoten en Vlaar­
dingen." Rond 1339 zou Valkenburg als gecombineerde ambachtsheerlijkheid met Kat­
wijk in leen zijn uitgegeven aan de burggraaf van Leiden, dan heer Filips (III) van Wasse-
9 S.J. Fockema Andreae, 'Een HoUandsche grondheerüjkheid (Valkenburg)', in: Warmond, Valkenburgen Oegstgeest
(Dordrecht 1976), ingeleid door D.P. Blok 49-58, aldaar 54: W'J. Alberts en H.P.H. Jansen, Welvaart in wording (Den
Haag 1977, 2e dl.) 209: Sloof, 'Handel tussen kruisen', 113.
10 mjmkroniek van Melis Stoke, ed. W.G. Bril] (Utrecht 1885/198.3) III vs. 299-301 en Annales Egmundenses, ed. O. Oppermann
(Utrecht 1933). Reeds vaak geciteerd, recent nog D.E.H. de Boer. 'Florerend vanuit de delta.'De handelsbetrekkingen
van Holland en Zeeland in de tweede helft van de dertiende eeuw', in: Wi Horens... De Hollandse graal Floris
V in de samenleving van de 13de eeuw (Utrecht 1996) 126-153, die als oudste v ermelding van de jaarmarkten van
valkenburg en Voorschoten 1246 geeft, maar op een hogere ouderdom wijst: aldaar 126 en 148 nt. 2; R. de Graaf,
Oorlog om Holland 10011-1375 (Hilversum 1996) 384. vgl. ook 319. Voor de opmerking betreffende Geertruidenberg:
H.P.H. Jansen. 'Handel en nijverheid 1000-1300', in: Algemene geschiedenis der Nederlanden dl. 2 (Bussum 1982) 148-
186. aldaar 181 en idem. '1282. 700 jaren vermelding', 24: J.A. van Houtte, Economische geschiedenis van de Lage Landen
800-1800 (Haarlem 1979) 45. Verder G. van Herwijnen, 'Stad en land in hel graafschap Holland en Zeeland in
de dertiende eeuw' en Dick E.H. de Boer "Op weg naar volwassenheid'. De ontwikkeling van productie en consumptie
in cle Hollandse en Zeeuwse steden in de dertiende eeuw', beide in: E.H.P. Cordfunke e.a. (red.), De Hollandsestad
in de dertiende eeuw (Zutphen 1988) resp. 18-27 (aldaar 19-20) en 28-43 (aldaar 35). In Welvaart in wording.
208-209 wordt van de 'nundinae Hollandenses' die in de 13e eeuw worden genoemd, slechts aan die van Valkenburg
en Voorschoten nadien iels meer dan regionaal belang toegekend.
11 AJ. Bruin. Inventaris van het huisarchief 1'wicket 1133-19757 dln (Zwolle/Delden 1993) dl. I, xix; ARA Archief Graven
v an Holland inv.nr. 706 f. 45; vgl. H.G.A. Obreen, Geschiedenis van hel Geslacht van Wassenaer (Leiden 1903) 15: 'theloneum
nundinaniin in Voirscoten, theloneum de Vierdingen in nundinis hiemalibus et aestivis cum theloneo fori
hebdomarialis'. Voor de geschiedenis van cle vérwerving van het goederencomplex van cle heerlijkheid Wassenaer
ca. en cle relatie met Twickel: Brunt, Inventaris dl. I, xviii-xxi.

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
naer. 1
In 1360, toen heer Dirk van Wassenaer, burggraaf van Leiden, aan Amsterdam
tolvrijdom verleende van al zijn tollen, werden de tollen op de jaarmarkten te Vlaardingen,
Voorschoten en Valkenburg daarvan uitgezonderd. 13
Dit lijkt een aanwijzing voor het be­
lang van de inkomsten daaruit. Of in deze tijden de paarden al een belangrijke rol speel­
den op de jaarmarkten is onzeker; Blok en Jansen meenden van wel." Zeker is dat in Val­
kenburg, waar de Leidse burggraaf het recht van de ellenmaat bezat, en Voorschoten -
waar een wanthuis was - de lakennijverheid op de jaarmarkten toen van betekenis was. lr
'
Pas eind 15e eeuw komen de jaarmarkten weer in beeld. Nadat Leiden in 1497 toestem­
ming kreeg haar in onbruik geraakte jaarmarkt rond 22 juli in ere te herstellen, werd door de
vrouwe van Wassenaer een proces voor de Grote Raad van Mechelen aangespannen. Haar in­
komsten van de tol van de jaarmarkt in het nabijgelegen Voorschoten zouden zeer bena­
deeld worden, daar de markt hier kort na de Leidse tussen 31 juli en 2 augustus werd gehou­
den. In 1502 werd haar verzet echter ongegrond verklaard. De Raad van Holland liet
vervolgens het octrooi van cle vrije Leidse jaarmarkt in Holland door de deurwaarder afkon­
digen. Het optreden van de baljuw van Rijnland werd evenwel door de Grote Raad gelaakt;
hij had op verzoek van Leiden inwoners van de heerlijkheid Wassenaar gedwongen de markt
te Leiden te bezoeken."' Van der Gouw noemt ook Valkenburg als partij in dit proces; 17
aan­
wijzingen hiervoor ken ik niet.
Merkwaardig is dat noch in cle bekende Enquestevm 1494, noch in de Informacie van 1514
door de drie plaatsen gerept wordt van de (paarden-) jaarmarkten. Mogelijk speelden hier fi­
nanciële overwegingen een rol: op grond van de verslagen in de beide onderzoeken werd de
hoogte van de belastingaanslag van dorp of stad bepaald. 18
Bij de belening van Maria van Was­
senaer in 1525 worden de inkomsten tut twee van de drie jaarmarkten wel genoemd; nu wordt
voor het eerst expliciet van een paardenmarkt gesproken (zie ook hieronder bij tabel 2). 19
12 GJ.W. dejongh, inleiding op inventaris 'De archieven van cle hei en van de beide Katwijken en het Zand en van Valkenburg
(1203-1927)' (ARA, typoscript 1958) 1; Fockema Andreae. 'Een HoUandsche grondheerlijkheid'. 51.
13 P.H.J. van tier Laan, Oorkondenboek van Amsterdam lal 1400 (Amsterdam 1975) nr. 200.
14 P.J. Blok, Geschiedenis eener HoUandsche stad dl 1 Eeue HoUandsche stad in de middeneeuwen [Leiden] ('s-Gravenhage
1910) 197. De Leidse jaarmarkt was in zijn ogen toen nog van minder belang dan die te Voorschoten en te Valkenburg.
De paardenmarkten daar kenden naar zijn mening reeds in de 13e eeuw zowel binnen- als buitenlandse bekendheid.
Jansen, 'Handel en nijverheid', 181 meende dal de markten lange tijd niet anders dan paardenmarkten
bleven, net als de al in 1232 genoemde markt te Zuidlaren (Di.).
15 D.F..H. de Boer, Graaf en grafiek (Leiden 1978) 296.
16 Grote Raad van Mechelen, Dossiers Eerste Aanleg nr. 169 (het betrof hier dus geen beroepszaak van het I lof van Holland)
en Chronologische lijsten van de Geêxtendeerde Sententiën, sententie nr. 804.98, 8juli 1502; J.C. Overvoorde
enJ.W. Verbuigt, Archief der secretarie van de stad Leiden 1253-1575 (Leiden 1937) regest nis. 1108 met het privilege rooide
markt aan Leiden, dec. 1497 (de markt bier overigens op 12 juli gedateerd voor de duur van 8 dagen) en nr. 1151.
2 juli 1502 met bevel tot afkondiging van het octrooi; Blok, Geschiedenis eener HoUandsche stad dl. 2 Onder de Bourgondisch-Oostenrijksche
heerschappij ('s-Gravenhage 1912) 242 meende dat de Leidse jaarmarkt nadien weinig bezoekers
trok omdat de Rijnlandse boeren de oude jaarmarkten van Valkenburg en Voorschoten bleven prefereren.
17 J.L. van der Gouw, 'Schieland als koloniaal gebied van Rotterdam', Rotterdams jaarhoekje 5 (1977) 235-249, aldaar
240, die (zonder bronopgave) cle twist op laken lijkt te betrekken. Het is dus onjuist dit proces aan te halen als een
voorbeeld van succesvol verzet van een dorp tegen een stad, zoals (afgaande op de weergave bij Van der Gouw) L.
Noordegraaf, 'Domestic trade and domestic trade conflicts in the Low Countries: autonome, centralism and statelormation
in the pre-industrial era', in: S. Groenvelden M. VVintle (red.), Britain and the Netherlands X State and trade
(Zutphen 1992) 12-27, aldaar 22.
18 Enquesteeta., ed. R. Fruin (Leiden 1876); Informacieenz., ed. R. Fruiri, (Leiden 1866).
19 De belening vond plaats na het uitsterven in mannelijke lijn van het geslac ht Van Wassenaer. In 1521 gaf keizer Karei
V Jan van Wassenaer (over hem mét afbeelding H.F.K. van N'ierop, Van ridders lol regenten (z.p. [Dieren] 1984) 11-14)
toestemmming voor de opv olging door zijn oudste doc hter. Dooi haai huwelijk met de Henegouwse graaf De Ligne
kwam het bezit in 1544 na haar dood aan hun zoon Philips de Ligne. Deze katholieke Waalse edelman bleef trouw
aan Spanje en zijn goederen werden daarom door de Staten van Holland geconfisccci d: Bruut. Inventaris dl. I. xx.

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
De Vlaardingse markttolrekening van 1581
De bij mijn weten enige bewaarde tolrekening van een Hollandse paardenjaarmarkt vóór
1600 betreft de rekening uit 1581 van de Vlaardinger paardenmarkt, gehouden rond St. Pie-
ter en Pouwelsavond (eind juni). 20
In 1581 werden hier 64 'vrije' paarden verhandeld aan in­
woners van steden en dorpen in Holland (tabel 1). Met 'vrij' wordt hier gedoeld op de hoog­
te van de te betalen markttol voor een paard, die afhankelijk was van de geografische
herkomst van de koper. Een veertigtal kopers van 'vrije' paarden wordt genoemd, afkomstig
uit Delft, Naaldwijk, Rotterdam, Schiedam, Den Haag, Maasland, Berkel, Voorburg en Gou­
da; met uitzondering van Gouda plaatsen die in de omgeving van Vlaardingen zijn gelegen.
Voor de 64 paarden dienden de kopers 2 groot (ofwel 1 stuiver) tol te betalen, voor 50 van
deze 64 moest nog een extra tol van 5 groot per paard worden afgedragen. De reden hier­
voor wordt niet gegeven. 'Vrij' betekende dus niet geheel tolvrij; wel lag het te betalen tolbe-
drag lager dan hetgeen 'onvrije' kopers dienden af te dragen.
Het totaal aan verkochte 'onvrije' paarden betrof 866 stuks. Hiervan diende 3 stuiver en 6
denier (ofwel 7 groot) als tol te worden gegeven. Voor 761 stuks van deze 866 moest ook nog
4 groot per paard betaald worden (wederom zonder reden). Van de 866 werden er 133 bin­
nen Holland afgezet (ofwel ruim 15%); het betrof plaatsen in Holland buiten de 'rinck' van
de vrije gezeten. Wat met deze ring (misschien ook wel te verstaan als 'rang') van onvrijen
wordt bedoeld, zal hieronder duidelijker worden. Totaal worden daarbij 22 namen van ko­
pers genoemd in hoofdzaak afkomstig uit Woerden, Oudewater, Haastrecht, Gorktim en
Dordrecht. Indien de vrije en onvrije paarden van Hollandse kopers worden opgeteld, blijkt
dat ruim eenvijfde van het totaal aantal verkochte paarden te zijn. Waar de overige onvrije
paarden heengingen, is te zien in tabel 1.
Tabel 1: Paardenmarkt Vlaardingen 1581
herkomst kopers paarden % van totaal kopers max. per koper
Holland vrij 64 6.9 40 11
Holland onvrij 133 14.3 22 18
Zeeland 47 5 32 6
Brabant 473 50.1 67 27
Maanderen 188 20.2 23 16
Kleef 9 1 1 9
Sticht 3 0.3 1 3
Gelre 13 1.4 2 8
totaal 930 100 188
Dat het hier niet zomaar een paardenmarkt betrof blijkt wel uit de afstanden die kopers afleg­
den om te Vlaardingen op de jaarmarkt te komen en uit de totalen aan verhandelde paarden.
Aparte pagina's zonder verkopen zijn in de rekening nog ingeruimd voor Luik, Henegouwen
en Culemborg. Aangenomen mag worden dat hier gewoonlijk ook kopers vandaan kwamen.
De helft van het totaal aantal verkochte paarden ging naar Brabant, waar overigens slechts
JO Huisarchief Twickel inv.nr. 7772, papieren katern opgesteld door Luyt Wïllemsz.

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
ruim 35% van het aantal kopers vandaan kwam. Het grootste aantal paarden werd in 1581 gekocht
door een koper uit Heusden in Brabant: 21
27 stuks.
De rentmeesterrekeningen (1554-1610)
Naast de Vlaardingse tolrekening over 1581 is nog een elftal rentmeesterrekeningen van de heer
Van Wassenaer bewaard gebleven over de periode 1554-1610. 22
Hierin zijn tttssen de overige in­
komsten de drie paardenmarkten te vinden. Gegevens over herkomst of aantallen kopers ontbre­
ken; dergelijke specificaties zijn slechts opgenomen in de markttolrekeningen. Hiernaar wordt
in de rentmeesterrekeningen bij de betreffende post in de marge vaak verwezen als een bijge­
voegd 'registerken' met het aantal beschreven folio's en de naam van de klerk die het opstelde.
Juist deze bijlagen zijn bij latere 'opschoning' van het archief veelal verloren gegaan.
De oudst bewaarde rentmeesterrekening uit 1554 bevat onder het kopje 'ontvangsten van de
paardenmarkten' de aantekening dat 7 groot van onvrije paarden werd gevraagd van 'te weeten
alle die gheene die pairden coopen ende woonachtich zyn over die Maze ende over thardt sta-
ende opde Sparendamschen dyck'. Hieruit is af te leiden dat degenen die tussen de Spaarndamse
dijk (bij het IJ) en de Maas woonden, 'vrije' paarden (waarvan in geen van de rekeningen echter
gesproken wordt) kochten. Met het 'hart' op de dijk wordt het huis 't Hart te Halfweg bedoeld;
één van de gemeenlandshuizen van het Hoogheemraadschap van Rijnland. Op een kaart uit 1557
is dit huis getekend. 2
' Blijkbaar vormde het een goed en bekend herkenningspunt.
De zuidgrens komt overeen met de middeleeuwse begrenzing van Zttid- en Noord-Hol­
land. Deze grens werd ook in andere steden gebruikt. Al rond 1372 werd in het sinds meer
dan 40 jaar gebruikelijke recht van de Sint Jansmis (jaarmarkt) in Haarlem opgegeven, dat al
degenen van 'Over Mase' er het zogenaamde gordelgeld en de roedertolschuldig waren. 24
Bij de
21 Hei is merkwaardig Heusden onder Brabant geadministreerd te zien. In 1577 koos de stad definitief de zijde van de
Stalen van Holland en de territoriale band met Holland was daarmee, na enige twijfel in de eerste jaren van de Opstand,
weer duidelijk. Zie over de Brabantse aanspraken op bet sinds 1357 Hollandse Heusden. P.C.M. Hoppenbrouwers,
Een middeleeuwse samenleving. Hel Land van Heusden (ra. 1360-ca. 1515) (Wageningen 1992) 5-11.
22 HuisarchiefTwickel imams. 7039 en 7041. Oudere rekeningen zijn niet bewaard.
23 M.H.V. van Amstel-Horak, 'Nieuwbouw van twee sluizen in een benauwde tijd: Halfweg 1556-1558'. in: L. Giebels
(red.). Zeven eeuwen Rijnlands uitwatering in SpaOrndam en Hal/weg (Leiden 1994) 47-74. aldaar 49-50 en afb. 9. Hel
gebouw Zwanenburg mei de fraaie wapenborden tussen de (19e-eeuwse) fabrieksgebouwen van cle suikerfabriek
CSM te I lalfweg, te zien vanuil cle trein Haarlem-Amsterdam, is de opvolger hiervan. Het werd ge bouwd door Pieter
Post (1644-4,8) en bleef tot 1863 dienst doen als gemeenlandshuis van Rijnland (zie voor een afbeelding uit 1702:
Monsters van Rijnland. Aeld eeuwen droge voeten en schoon water (Leiden 1996. catalogus Museum Boerhaave) 50 en de
Tegenwoordige Staal van Holland'van 1750; bew. heruitgave door C. Postma. Holland in vroeger lijd. dl. 5 (Zallbommel
1974) 800; zie ook noot 44 hierna.
24 Dit lot nu toe blijkbaar onbekend gebleven recht is te vinden in: ARA. Archief Graven van Blois inv.nr. 1 f. 157: als
gordelgeld werd 1 'stoep' (een stoop is een kruik of beker) wijn geheven, als roei tol 1 oude groot. Ook kopers uit
Zeeland en van buiten Holland dienden deze rechten te betalen, Dordrecht (ten zuiden van de Maas gelegen) behoefde
slechts cle helft van beide te betalen. De opgave van het marktrecht is zonder datum, maai er wordt gesproken
van ontvangen boetes uit vechten tijdens de markt in | 13J72. Over deze Bloise markttol ook: Corien Glaudemans,
'De schout van Haarlem (ca. 1360-1426)', in: H. Brokken e.a. (red.). Hart voor Haarlem. Liber amicorum voor
Jaap Lemmiuek (Haarlem z,j. [1996]) 43-59, aldaar 44. De tol van de Stjansmarkl wordt al een eeuw eerder in 1267
genoemd: J.G. Kruisheer, Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299'dl. 3. 1256 lol 127S (Assen/Maastricht 1992)
nr. 1442, 3 febr., deperditum. Roertol werd overigens ook te Vlaardingen geheven tijdens de paardenmarkten, ten
bedrage van een halve stuiver per schip dat cle haven aandeed. Hel hoogste aantal in cle periode 1554-1610 bedroeg
84 schepen die in 1581 wei den geregistreerd, hel laagste 26 stuks in 1605. De tarieflijst van de overslag aan de Leidse
he dam uit 1562 noemt de 'boei' (een platen laag scheepje) als scheepstype waarmee naar de Voorschoteren Valkenburger
markten gevaren werd: J.G. Smit. Vorst en onderdaan (Leuven 1995) 455.
96

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
opgave van het recht van de jaarmarkttol te Alkmaar in de grafelijke rentmeesterrekening
van West-Friesland over 1524 werd bepaald dat 'bijzonder die van Overmase' tolgeld schuldig
zijn; ook daar dezelfde zuidgrens. Voor de paardenmarkt in Alkmaar werd door Karei V in
1526 een verlaging van het toltarief toegestaan, omdat sinds kort in omliggende dorpen door
particuliere ambachtsheren met consent van de koning paardenmarkten gehouden werden
met lagere tollen. Het recht van de paardenmarkt te Alkmaar diende conform dat van de
markten in Gouda, Vlaardingen, Voorschoten en Valkenburg te worden. 23
Met het recht
moet uitsluitend het tarief zijn bedoeld en niet de vrijheid, want die kan nooit overeenkom­
stig zijn geweest: Alkmaar lag zelf immers buiten het tolvrije gebied van de drie V's, zoals
bijna geheel het Noorderkwartier. 26
In Gouda gold overigens ook een geheel ander systeem
van tolvrijheid op de paardenmarkten. Hier bestonden (bilaterale?) overeenkomsten met be­
paalde steden in en buiten Holland. 27
De merkwaardige noordgrens van het tolvrije gebied van de Wassenaerse paardenmarkten
komt hieronder nog ter sprake.
Aantallen verhandelde paarden
De wijze van administratie in de Wassenaerse rentmeesterrekeningen is voor alledrie de
markten steeds dezelfde. De rekeningen geven per markt een vierdeling: a) het totaal aantal
paarden dat 7 groot als tol diende op te brengen, b) 4 groot, c) 2 groot, d) en 5 groot. Een al­
gemeen totaal van het aantal paarden van deze vier categorieën ontbreekt. Slechts door ver­
gelijking met de Vlaardingse tolrekcning van 1581 is uit cle gegeven tarieven op te maken wel­
ke aantallen de vrije paarden betreffen in de rentmeesterrekeningen en hoe het totaal is te
berekenen. Door namelijk a) en c) op te tellen, respectievelijk de onvrije en vrije paarden, is
het totaal aantal verhandelde paarden te vinden. De paarden genoemd bij b) en d) zijn res­
pectievelijke ondercategorieën van a) en c); de aantallen zijn dan ook altijd lager. Ze dienen
voor het totaal aan paarden niet meegeteld te worden, maar waren voor de rentmeester na­
tuurlijk wel van belang: hem ging hel om de geldelijke inkomsten. De rekeningen van 1605
en 1610 kennen een vijfde categorie: vrije paarden waarover men 1 groot betaalde. In 1610
werd hier 'van het opschrijven' bijgezet: het betrof dus een heffing voor administratieve han­
delingen. 28
Inventaris Stadsac hief Alkmaar regest nrs. 136 en 137, I mei 1526 en 29 juli 1527; ARA. Rekeningen Rekenkamer
(RRl inv .nr 1152, 1524 f. 19v: op de drie jaarmarkten diende tolgeld betaald te worden van paarden, koeien, ossen,
schapen, varkens en 'lyndelaken'. Bij handel dooi orrvrijen dienden zowel kopers als verkopers de 15e penning te
betalen; indien een vrij iemand kocht van een onvrije dan was de laatste de 40e penning schuldig. De vermelding
van het recht van de paardenmarkt als in Gouda en de drie V's: ARA, RR inv.nr. 1171, 1544 f. 37/v.
26 Voor het octrooi van 26 leb. 160.3 dooi de Staten van Holland voor een vrije jaarlijkse paardenmarkt ie Schagen met
hei recht zoals de heer van Wassenaer dal had te Valkenburg en Voorscholen, moet hetzelfde hebben gegolden
(ARA. Archief van de heien van Katwijk en Valkenburg inv.nr. 800, afschr. ca. 1780), vgl. Diederik Aten, 'Als het gemeU
comt...'. Politiek én economie in HoBand benoorden het // 1500-1800(Hilversum 1995) 195.
2 / Ik kom hierop terug in mijn dissertatie.
28 De totalen voor deze categorie zijn in beide jaren alleen bij Valkenburg hoger dan die van categorie c) [resp. 302 in
1605 en 246 in 1610. vgl. de cijfers in tabel 2): toch ga ik ervan uit dat hei hier om een ondercate'gorie gaat (indien
dal niet zo zou zijn en deze nieuwe categorie bij a) en c) opgeteld wordt voor het lotaal, ontstaat een sterk afwijkend
beeld: cle verhouding vrij/onvrij komt dan op ongeveer half/hall, vgl. grafiek 2 hierna). De verklaring voor deze ho­
gere totalen is mogelijk dat ook een deel van de kopers die tot d) behoorden cle 1 groot dienden le betalen. Hoe be­
paald werd wie de 1 groot móest betalen, is onbekend. Het totaal aantal vei handelde paarden is dan ook als voor de
andere jaren berekend: a) + e).
97

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: cle drie V's (1554-1610)
• Valkenburg S Vlaardingen ^Voorschoten
jaar
In de Tegenwoordige Staal van Holland (1746) wordt bij Valkenburg trots gesproken van 3106
aangevoerde paarden in 1554. 29
Dit is blijkens de rentmecsterrekening het totaal van a+b+c+d;
a+c geeft het juiste aantal en betreft een totaal van 'slechts' 2163 paarden (zie tabel 3).
De rekeningen geven (in chronologische volgorde van het kalenderjaar) eerst de opgave
van de paardenmarkt van Vlaardingen, gehouden op St. Pieters ende Pouwels avondt (de dag
voor 29 juni), dan die te Voorschoten op St. Pieters avondt ad vincida (dag voor 1 augustus) en
tenslotte de markt van Valkenburg op St. Lamberts avondt (dag voor 17 september). Blijkens
een plakkaat uit 1580 gingen de markten acht dagen vóór deze feestdagen in. :iH
Grafiek 1 en tabel 3 met de verhandelde paarden laten een duidelijke rangorde zien: Val­
kenburg had de grootste markt, Voorschoten veruit de kleinste en Vlaardingen was goede
tweede. De Opstand laat in de cijfers na 1570 zijn sporen na: de totalen nemen flink af. De
belangrijke markt van Valkenburg werd in 1573 te Leiden gehouden, omdat het platteland
niet voldoende veilig was. Het jaar erop was ook dat niet mogelijk door het beleg van Leiden
en werd de markt helemaal verhuisd naar het door Spanjaarden niet bezette Zwijndrecht. 3
'
Opmerkelijk is nog wel het hoge totaal van Vlaardingen in 1581 (bekend uit de markttolreke-
ning, de rentmeesterrekening is niet bewaard): hoger clan het totaal van de drie markten in
1590 en vergelijkbaar met de Vlaardingse cijfers van vóór de Opstand in 1554, 1560 en 1570.
De markt werd nog juist gehouden voor de opstandige gewesten zich met de Akte van Verla-
tinghe van koning Filips II afkeerden in 1581.
In grafiek 2 is te zien, dat het totaal aantal vrije paarden dat binnen Holland werd afgezet
op de drie jaarmarkten, aanvankelijk steeds aanzienlijk minder was dan het aantal onvrije
29 Bewerkte heruitgave dooi (:. Postma, Holland in vroeger tijd&\. 3 (Zaltbommel 1963) 458. Andere aantallen worden
niet genoemd, ook niet bij Vlaardingen of Voorschoten. Mogelijk is hieruit af te leiden dat ook in het midden van
de 18e eeuw de rekening van 1554 reeds de oudst bewaarde was. Ook Sigal, 'De Vlaardingse paardenmarkt' 6 nt 1
en Pelinck, 'De paardenmarkt te Valkenburg', 80 noemen een getal van (meer dan) 3000 paarden te Valkenburg in
1554 (of vager in de 16e eeuw).
30 ARA, Hof van Holland inv.nr. 45 f. 70-lv 5 sept.: voor Vlaardingen wordt hier gesproken van St. Pieter en Pouwels
aposteldag (dus 29 juni), voor Valkenburg van St. Lambrechtsdag (17 september). Sloof, 'Handel tussen kruisen'.
1 13 meent ten onrechte dat de markt te Voorscholen vanouds op 28 juli begon en eindigde met St. I.aiuentius (10
augustus): deze data zijn van latere tijd.
31 Pelinck,'De paardenmarkt te Valkenburg', 81 en Resoluties Staten van Holland 1574, 13 sept.
9

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
paarden dat erbuiten werd verkocht (voor 1581 zijn alleen de cijfers van Vlaardingen voorhanden
uit de markttolrekening). Het verschil tussen beide wordt steeds kleiner. Ook hier
zal de onrust die door de Opstand werd veroorzaakt de reden zijn: reizen over grote afstanden
werd vaak bemoeilijkt.
De eerstvolgende bewaarde rentmeesterrekening na 1610 is van 1617 en noemt nog
slechts de inkomsten van de paardenmarkt te Gaardingen. De aantallen verhandelde paar­
den zijn sterk afgenomen, mogelijk als gevolg van een forse tariefverhoging per paard (geno­
teerd staan 57 vrije en 51 onvrije paarden). 52
De paardenmarkten van Voorschoten en Val­
kenburg zijn intussen verkocht. De markt te Voorschoten kwam met het heerlijk recht aan de
heer Van Duivenvoorde." In 1615 liet de nieuwe eigenaar van de heerlijkheid Valkenburg
zich door de buren 2300 gulden betalen voor de belofte dat hij de paardenmarkt zou hand­
haven." Die van Vlaardingen werd kort daarna verkocht: in 1622 voor 1200 gulden. 35
Bekend
is, dat van een totaal aan inkomsten uit de Wassenaerse goederen in 1610 van ruim 20.000
pond, in 1657 nog slechts 2046 pond resteerde. De drie paardenmarkten werden in 1610 sa­
men op 716 pond geschat (ruim 3.5% van het totaal)."''
De reeds genoemde belening van Maria van Wassenaer in 1525 met een opsomming van
haar bezittingen en de waarden daarvan, geeft de mogelijkheid iets te zeggen over de om­
vang van twee van de drie markten in een vroegere periode (tabel 2).
Tabel 2: Vergelijking tolinkomsten paardenmarkten in 1525, 1554 en 1562 in ponden, stuivers,
denieren
1525 1554 1562
Voorschoten 36p. 30p. 3s. 42p. 19s. 6d.
Valkenburg 250p. i7
461p. lOs. 6d. 456p. 12s. 6d.
Vlaardingen - 187p. 14s. 6d. 196p. lOs.
Uit deze vergelijking blijkt dat de markt in Valkenburg in 1525 aanzienlijk kleiner was dan in
de tweede helft van de 16e eeuw. Bij Voorschoten wordt gesproken van een vrije jaarlijkse
markt; daarmee zal cle paardenmarkt bedoeld zijn. De opgave van de markt te Vlaardingen
ontbreekt in haar geheel. Toegevoegd aan tabel 2 zijn nog de inkomsten over het jaar 1562
32 Huisarchief Twickel inv.nr. 7042/1. De tarieven zijn 2 en 5 groot voor de v rije en 8 en 11 groot v oor de onv rije paarden.
Bij de lollen voor de onv rije paai den staat nu ook een verdeling voor het aandeel dat koper en verkoper betaalden:
van de 8 groot werd 7 groot door de koper en 1 groot door de verkoper bijgedragen, voor de tol van 11 groot
was de verhouding , esp. 7 en 4 groot. De rekening van 1 619 (inv.nr. 7042/2) vermeldt dat de Vlaardingse paardenmarkt
verhuurd is. opgaven van ontvangen tollen of verkochte paarden ontbreken daarom (de inventaris noemt
ook een rekening over 1618: dit is onjuist, het betreft een dubbel van de tekening over 1619). De eerstvolgende bewaarde
rentmeesterrekening is pas van 1654 (inv.nr. 7043/1).
33 Van dei Gouw, Het ambacht Voorschoten, 48 en 78 (bijlage) nr. 20. Deze heer ging zich later overigens Van Wassenaer
noemen.'
34 Pelinck. De paai denmarkt te Valkenburg', 82. Hel betrof jonker Johan de Hei toghe. heer v an Orsmaal.
35 Sigal, 'De Vlaardingse paardenmarkt'. 4, 11 jan.; aan Pieter Gerritsz van Ruytenburg, weesmeester van Amsterdam
en heer van Vlaardingen.
36 Bruut, Inventaris dl. 1 xx en inv.nr. 7029: stalen van inkomsten uit 1610: Voorscholen: 16])., Vlaardingen. 200p. en
Valkenburg: 500p.
37 Het (niet nader gespecificeerde) bedrag beeft betrekking op cle jaarlijkse paardenmarkt en het veer over de Rijn le
Valkenburg. In 1562 bedroegen cle inkomsten van dit veer slechts ruim 5 pond tegenover ruim 456 pond uit cle
paardenmarkt (ofwel ruim 1%), in 1610 was dii afgerond 30 pond tegenover 500 pond, ofwel 6% (huisarchief
Twickel inv.nr. 7029: staten van inkomsten).
99

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1(310)
(tot nu toe steeds foutief als uit 1525 gedateerd), waarover geen rentmeesterrekening is bewaard
en dus ook geen aantallen verhandelde paarden bekend zijn. 38
De bedragen voor 1554
zijn uit de oudst bewaarde rentmeesterrekening en te vergelijken met de aantallen paarden
voor dat jaar uit tabel 3.
Ontduiking van tolbetaling
Alleen bij de opgave van Valkenburg wordt in de rentmeesterrekeningen steeds melding ge­
maakt van paarden die buiten de markt waren verkocht. Soms worden slechts de geldelijke
inkomsten daarvan gegeven, soms ook het aantal paarden (in de grafieken en tabel 3 buiten
beschouwing gelaten). Om verlies van tolgelden tegen te gaan, waren zogenaamde wachten
aangesteld. De rekening van 1560 noemt als eerste een wacht bij de 'Goudtsche sluys' en een
wacht te Leiden. Die sluis lag bij Alphen op het kruispunt van Gouwe en Oude Rijn. Een
wacht op deze plek is niet toevallig, want de inkomsten van de scheepvaarttol die hier lag kwa­
men ook toe aan de heer Van Wassenaer. Hieruit moet overigens niet worden afgeleid dat de
paarden over water hierlangs gevoerd werden. Voor de Goudse paardenmarkten is bekend
dat de landwegen langs de Gouwe kaden in de 16e eeuw van groot belang waren voor het han­
delsverkeer. Transport van paarden van en naar de markten geschiedde naar mijn idee in
hoofdzaak over land. Zo is tussen de aantallen schepen die de haven in "Gaardingen aande­
den tijdens de paardenmarkten (blijkens de betaalde roertol, zie noot 24) en de hoeveelhe­
den verkochte paarden geen relatie te vinden.
Ook de ligging van een wacht te Leiden is goed verklaarbaar: de heer Van Wassenaer was
immers tevens burggraaf van Leiden. Vanaf de rekening van 1580 worden ook nog wachten
genoemd te Rotterdam en Delfshaven, plaatsen waar men met het oversteken van de rivier cle
Maas in het onvrije deel van Holland kwam. Dit optreden tegen tolontduiking was redelijk
succesvol: de rekeningen laten een afnemend aantal paarden zien dat buiten de markten
werd verhandeld. In 1570 betrof het 183 paarden, in 1590 47, in 1598 zes, in 1600 acht en in
1605 tien stuks. In laatstgenoemde jaar kreeg de wacht te Rotterdam een extra toelage van de
rentmeester, 'overmits hair clachte vande groete moytcn van de Vlairdinger ende Valckenbur-
ger marekten'. 39
Ook op andere wijze werd opgetreden tegen het handelen buiten de markten. In 1552,
1569, 1580 en 1608 werden door de Hoge Raad en het Hof van Holland plakkaten uitgevaar­
digd op verzoek van de heer Van Wassenaer met het verbod paarden op het platteland te ver­
handelen tijdens de drie markten. Verkoop diende slechts te geschieden tussen de staande
38 GA Leiden. Archieven van de Stadsheerlijkheden en van de Vroonwateren, 98 e.v.: het Burggraafschap inv.nr. 929a
(zie de getypte aamrillingen in het archief-exemplaar van de inventaris te Leiden) 1521 (27 dcc. afschrift f651). In
de akte waarbij Maria van Wassenaer. vrouwe van jonker Jacob van Ligne, met de genoemde lenen wordt beleend in
1525 (12 sept.) wordt de paardenmarkt te Vlaardingen wel genoemd, maar ontbreken bedragen (inv.nr. 929b. af­
schrift f651). De gegevens bij F. van Mieris (ed.), Handvesten, privilegiën enz. der stad Leyden (Leiden 1759) dl. 2.
hfdst. 21 43e Burg van Leiden', 393-6: •uittreksel van goede en kwade lenen verheven in I 525' (oorspr. in het flans)
met cle paardenmarkten op 394, hebben betrekking op 1562! (de foutieve datering is ondermeer gevolgd door
Obreen, Geschiedenis van hel Geslacht van XVassenaei 49, doorJ.C. Overvoerde in de genoemde inventaris bij de inlei­
ding op het Burggraafschap, 98 en dooi- Van der Gouw, Hel ambacht Vaarscholen, 70 (bijlage) nr. 15 naar Obreen en
met een iets afwijkend bedrag, 48 ut. 24). Zie voor de staat van inkomsten in het frans gesteld over het jaar [15]62:
huisarchief Twickel inv .nr. 7029.
39 Huisarchief Twickel inv .nr. 7041/1 f. 84v; de uitkering bedroeg slechts 30 stuivers. De Gouwesluis is ov erigens ook
100
aangegeven op de hieronder te behandelen kaarten.

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
kruisen (marktkruisen waren reeds eeuwen lang bekend in Holland om tijdens de jaarmarkt
de periode van marktwede aan te geven). 1(1
Ook in de loop van de 17e eeuw bleven dergelij­
ke plakkaten nodig, blijkens een exemplaar uitgevaardigd door de Staten van Holland met
dezelfde strekking uit 1657 voor de paardenmarkt te Voorschoten. 41
Cartografisch bewijs voor de omvang van het tolvrije gebied
In het archief van de heren van Katwijk en Valkenburg bevindt zich een kaart, waarop de
plaatsen staan aangegeven die op de Valkenburgse paardenmarkt tolvrij waren (afb. I). 42
Het
is een perkamenten kaart, waarop de kerken, kloosters en kastelen zijn getekend en inge­
kleurd en de plaatsnamen en waterwegen worden genoemd. De kerken van de grote steden
zijn herkenbaar als getekend ad vivum. De tekst van de cartouche luidt: 'Dese steden ende
dorpen in Hollandt syn tolvry in mijn heere van Valckenburghs Paerdemarckt, sulckx sy oock
zyn gheweest ten tyt van hondert jaren ende meer'. De kaart zou volgens de inventaris een
kopie van circa 1625 zijn naar een kaart van circa 1565. Waar deze jaartallen op gebaseerd
zijn, wordt niet aangegeven. Als grenzen van het tolvrije gebied in Holland zijn op de kaart te
zien: aan de zuid- en westkant een natuurlijke grens in de vorm van respectievelijk de rivier
de Maas (en de niet genoemde Hollandse IJssel in het verlengde daarvan) en de Noordzee.
De Maas kwam in de rentmeesterrekeningen ook voor als zuidgrens. De noord- en oostkant
zijn scherp getrokken lijnen. De noordgrens loopt dwars door de kerk van Castricum; aan de
ene zijde van de lijn staat 'vrij' en aan de andere zijde 'onvrij' geschreven. De kerk van Castri­
cum fungeerde bij de noordgrens als gemakkelijk herkenbaar meetpunt in het landschap.
Dit blijkt uit een verzoekschrift van Akersloot om tolvrij te blijven van de Wassenaerse tollen,
in het bijzonder van die op de paardenmarkt te Valkenburg. 43
Door een notaris van de Staten
van Holland werd hiertoe in 1605 te Rusenborch (Rustenburg) in de ban van Ursem in tegen­
woordigheid van een door hem ontboden heemraad van de Uitwaterende Sluizen een 'peij-
ling opt compas' genomen en bevonden dat de kerk van Castricum veel noordelijker lag dan
die van Akersloot. Ook te Oterlcek kwam hij met een oud-schepen na meting tot dezelfde
conclusie. Akersloot viel dus juist binnen het tolvrije gebied. Niet onbelangrijke Hollandse
steden als Alkmaar, Hoorn en Enkhuizen vielen echter buiten het tolvrije gebied.
Vanuit Castricum loopt de lijn op de kaart bovenlangs Uitgeest naar de Schermer en dan
naar Tye (het Y), waar op de niet genoemde Spaarndammerdijk bij een getekend huis Thuys
hart staat geschreven. Dit Rijnlandse gemeenlandshuis werd in 1518 te Halfweg nieuw ge­
bouwd. Vandaar gaat een rechte lijn zuidwaarts, dwars door wat nu het Groene Hart ge­
noemd wordt, ten oosten van Zevenhoven, Nieuwkoop, Slupich (Sluipwijk bij Reeuwijk) en
40 Huisarchief Twickel inv.nr. 7768 en concept regestlijst voorl. nr». 234 en 27.3-277, 1552 (25 mei) en 1569 (20 mei);
ARA. Hof van Holland inv.nr. 42 f. 33v. 1569 (20 mei) en inv.nr. 45 f. 70-lv, 1580 (5 sept.); ARA, Archief heren van
Katwijk en Valkenburg inv.nr. 795. 1608. Het plakkaat van 1569 wordt genoemd bij Sigal, 'De Vlaardingse paarden­
markt', 2-3 eir Sloof. 'Handel lussen kruisen', 1 13. Pelinc k, 'De paardenmarkt te Valkenburg', 81 en (ansen, '1282.
700 jaren vermelding', 2.3 noemen nog een plakkaat van 1586 (21 aug.), bewaard te Leiden. Over de marktkruisen
ook Fockema Andreae. 'Ken HoUandsche grondheerlijkheid', 54. Met 'marktwede' wordt gedoeld op een wijgelei-
de waarmee men gedurende de omschrev en periode juridisch niet aangesproken kon worden op eerdere vergrij­
pen, zelf of door mede-poorters begaan.
41 Afgedrukt bij Van der Gouw, Hel ambacht Voorschoten, 105-107 (bijlage) nr. 39 19 juli.
42 ARA, Archief van de heren van Katwijk en Valkenburg inv.nr. 798, opgeborgen in de Algemene Kaartenverzameling
o]) het .ARA onder code 4.WKF: nr. 27.
43 ARA, Archief van de heren van Katwijk en Valkenburg inv.nr. 799.
101

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
-V
Afb. 1. Het tolvrije gebied van de Wassenaerse naardenmarkren nn de mw. IWP,,,,,.,. V „ „ P„,I..,
ment, 48 x 67.5 cm., schaal ca. I: 25.000. Foto Algemeen Rijksarchief, Den Haag.
102

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
Steyn. Stein is een polder ten oosten van Gouda. Opvallend is, dat hier het klooster Emaus
(waar Erasmus nog heeft gewoond) getekend is, dat in 1549 al was afgebrand. Bij Stein komt
de lijn aan de zuidgrens: de Hollandse IJssel. Buiten het genoemde tolvrije gebied is slechts
de positie van Dordt (Dordrecht) en Amsterdam aangegeven. 4
'Amsterdam was, zo bleek hier­
boven, tenminste sinds 1360 al tolplichtig op de drie jaarmarkten.
De plaatsen die in de Vlaardingse tolrekening van 1581 als niet tolvrij maar binnen Hol­
land gelegen werden genoemd (zie hierboven), zijn in overeenstemming met de kaart voor
de markt te Valkenburg. Het lijkt dan ook logisch dat de kaart van toepassing was voor alle­
drie de paardenmarkten.
Deze gedachte wordt bevestigd door een perkamenten kaart die op het gemeentearchief
te Leiden wordt bewaard en die hetzelfde gebied weergeeft, maar een afwijkende tekst in de
cartouche kent (afb. 2): 'Deese Steeden ende Dorpen in Hollant verstaet wel mij, Sijn tot
Vlaerdinck tot Voerschoeten ende tot Valckenburch meede, In mijn Heer van Wassenaers
paerdemarckts tollen vrij, Gelijck zij luijden over die vijftien jaeren deeden, 1565'. Het tol­
vrije gebied was dus zeker sinds 1515 op gelijke wijze begrensd.
Het betreft hier een eind-18e- of begin-19e-eeuwse zeer nauwkeurige kopie van een kaart
uit 1565."' De ingekleurde kopie op perkament is dermate goed dat aan een veel oudere
kaart zou worden gedacht, als niet rechtsonderaan in modern handschrift stond: 'par Jaques
Bureau', wat een datering in de Frans (-Bataafse) tijd aangeeft. 17
De originele kaart uit 1565 is
voor zover ik weet niet bewaard.
Merkwaardig is dat de rentmeester van het huis van Wassenaer in een proces voor het Hof
van Holland medio 16e eeuw volhield, dat Spaarnwoude zich ten onrechte beriep op tolvrij­
dom bij de Wassenaerse tollen te Gouwesluis (de genoemde scheepvaarttol), te Katwijk (een
vistol) en Valkenburg (de paardentol). De rentmeester spreekt van een boek met een gespe­
cificeerde lijst van steden en dorpen die vrij zouden zijn van de Wassenaerse tollen; Spaarn­
woude zou daar niet in staan. Van cartografisch bewijsmateriaal voor de grenzen van het tol­
vrije gebied maakt hij geen melding. 48
Spaarnwoude viel blijkens de beide kaarten voor de
paardentollen wèl binnen het tolvrije gebied en staat daar ook letterlijk op genoemd. Voor
cle Wassenaerse scheepvaarttol en vistol golden andere bepalingen ten aanzien van tolvrij­
dom. Ze werden door de rentmeester ten onrechte op één hoop geveegd. Zo werd Purmer-
44 S.J. Fockema Andreae, Hoogheemraadschap van Rijnland (Leiden 1934) 142. Over de betekenis van de term 'gemeenlandshuis';
(,. 't Hart. Hetgemeenlandshuis teSpaarndam (uitgave Hoogheemraadschap Rijnland 1982) 3. Het gebouw
werd in 1645 afgebroken (zie ook noot 23 hiervoor).
45 Vermeldenswaard zijn verder de ingekleurde wapens van rle familie Van Wassenaer en van de graaf van Holland en
de schepen die op de Noordzee èn Maas zijn getekend. Aardig is ook cle Latijnse tekst die melding maakt van de ligging
van de Brittenburg ('Ostium Rheni & arx bic olim Brittannica'), die voor Katwijk in cle zee is aangegeven en
verder het kerkje van Berckhey bij Katwijk in de duinen getekend; een dorpje dat later geheel overstoven is door
het zand (W.J.J.C. Bijleveld, 'Hetdemembrementvan de heerlijkheid van Wassenaer', Nederlandsche Leeuw54 (1936)
k. 58-60, aldaar k. 59).
46 GA Leiden, kaart nr. 70252, volgens de beschrijving zou de kaart eerder rond 1700 gekopieerd zijn door Cornelis
van Alckemade.
47 Ook hier is een opmerking te vinden over cle Brittenburg: Den Ryn hier in Sec te loepen plach, anno 1520 men dieplaats
vant huys te Britten sach' (vgl. over de storm van 1520 waai bij cle fundamenten droogvielen: H. Dijkstra en
F.C.J. Ketelaar. Brittenburg (Bussum 1965) 10). Het gaat hiermee om de (tot nu toe onbekende en) op één-naoudste
vermelding van de Brittenburg; de vermelding uit 1565 op deze kaart is toe te voegen aan de lange lijst betreflende
de iconografie van dit bouwwerk, Brittenburg, 104.
48 Archiefdienst Kennemerland. are hief Spaarnwoude inv.nr. 215 (ik heb niet nader gezocht in het archief van het
Hof van Holland). Ongedateerde processtukken vair mi. Cornelis de Jonge rentmeester van Wassenaer. Mr. Cornelis
Huysmans en Jan van Soimcvclt worden genoemd als tollenaars te Gouwesluis. De Wassenaerse vistol te Katwijk
behandel ik uitgebreider in het vis-themaniumner van het Tijdschrift voor zeegeschiedenis (nog te verschijnen).
103

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
Afb. 2. Het tolvrije gebied van de Wassenaerse paardenmarkten op de Iaat-18e- o( vroeg-19e-eeuwse kopie
van een kaart uit 1565. Perkament, 32 x 45 cm. Foto Gemeentearchief Leiden.
lo l

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
end in 1414 door Filips IV van Wassenaer tolvrij verklaard van de Gouwesluis, terwijl het buiten
het tolvrije gebied van de paardenmarkten viel. 49
Besluit
Het blijft opmerkelijk, dat de drie marktplaatsen hun positie eeuwenlang konden behouden.
De strijd van de steden tegen plattelandsmarkten in Holland heeft in het geval van de paar­
denmarkten van Voorschoten en Valkenburg geen succes opgeleverd. De paardenjaarmarkt
van het dorp Stolwijk in de Krimpenerwaard werd reeds in 1412 door graaf Willem VI ver­
plaatst naar de stad Schoonhoven.'" De gevestigde naam en faam van de Wassenaerse mark­
ten zal hierbij zeker hebben meegespeeld. Een verzoek van het nabij de drie V's gelegen
dorp Monster uit 1581 tot het houden van een vrije paardenmarkt in september, werd dooi­
de Staten van Holland bijvoorbeeld wel afgewezen. 7
' 1
De aanvraag lijkt overigens een bewijs
temeer voor het belang van de paardenfokkerij en -handel in dit deel van Holland.
Met name uit de verschuiving in de verhouding tussen vrije en onvrije paarden (grafiek 2)
is volgens mij af te leiden dat de markten hun interregionale functie steeds meer gingen ver­
liezen. In de jaren tot 1580 lag het aandeel vrije paarden dat in het tolvrije deel van Holland
werd afgezet op zo'n 10%, rond 1590 op zo'n 20%, in 1600 op bijna 30% en in 1605 zelfs bijna
op 40%. In 1610 was de uitvoer buiten Holland weer gestegen tot een kleine 70%, mogelijk een
gevolg van het Twaalfjarig Bestand dat in 1609 van kracht werd. De totalen aan verhandelde
paarden van vóór de Opstand werden echter bij lange na niet meer gehaald. Het lijkt er sterk
op dat het paard als Hollands exportproduct na de 16c eeuw verdween. Wat op den duur over­
bleef waren paardenmarkten met een regionale functie, waar jaarlijks een aanzienlijk kleiner
49 Huisarchief Twickel inv.nr. 7754 (afschrift 15e eeuw) mei bevestiging door graaf Willem VI. In 1415 (17 nov.) verklaarde
Jacop Doede Ghvsensz. tollenaarvan de burggraaf van Leiden 'ter Gousluis'vanwege Purmerend 1 nobel te
hebben ontvangen, schuldig over 1415 (Inventaris Oud Archief Purmerend regest nr. 15).
50 Streekarchief Krimpenerwaard, Oud Archief Schoonhoven inv.nr. 947, c harter 27 juni.
51 Resoluties Staten van Holland, 2jan. Over markten in dorpen en cle strijd door steden daartegen ook: Noordegraaf,
Atlas mm ie Nederlandse marktsteden, 47-48.
105

De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610)
aantal paarden werd verhandeld. Midden 18e eeuw werden te Valkenburg jaarlijks nog maar
zo'n 200 paaiden verhandeld. Herkomstplaatsen van de kopers worden niet genoemd, maar
uit het feit dat het onderscheid tussen vrije en onvrije paarden niet meer gemaakt werd is waar­
schijnlijk af te leiden dat de kopers uit het omliggende deel van Holland kwamen. 32
Tabel 3: Verhandelde paarden op de markten van de heer Van Wassenaer 1554-1610
a a l
l ' (on)vrij Vlaardingen Voorschoten Valkenburg totaal
1554 onvrij 757 134 1984 2875
vrij 61 54 179 294
subtot. 818 188 2163 3169
1560 onvrij 775 126 1683 2584
vrij 105 18 145 268
subtot. 880 144 1828 2852
1 5 7 0
onvrij 996 81 1588 2665
vri
j 122 60 191 373
subtot. 1118 141 1779 3038
1580 onvrij 436 24 1178 1638
vr
'j 52 35 155 242
subtot. 488 59 1333 1880
1581 onvrij 866 ? ? ?
vrij 64 ? ? ?
subtot. 930 ? ? ?
1590 onvrij 244 24 444 712
vrij 40 11 106 157
subtot. 284 35 550 869
1598 onvrij 416 42 778 1236
vrij 117 26 202 345
subtot. 533 68 980 1581
1600 onvrij 187 - 611 798
vrij 112 23 185 320
subtot. 299 23 796 1118
1605 onvrij 140 8 558 706
vrij 131 10 286 427
subtot. 271 18 844 1133
1610 onvrij 167 6 549 722
vrij 93 39 210 342
subtot. 260 45 759 1064
52 ARA, Archief van cle heren van Katwijk en Valkenburg inv.nrs. 798 e.v., rekeningen paardenmarkt Valkenburg 1757
en later, vgl. ook Pelinck, 'De paardenmarkt te Valkenburg', 84.
106

Boekbesprekingen
Rondom Vermeer
ba 1935 werd ie Rotterdam de eerste overzichtstentoonstelling van werk van Johannes Vermeer georga­
niseerd. Onder de titel "Vermeer - oorsprong en invloed' werd hier een monument voor de Delftse
schilder opgericht. De begeleidende catalogus zette dan ook hoog in: 'Naast Rembrandi verheft zich de
figuur van Vermeel boven alle andere kunstenaars van het groote tijdperk der zeventiende eeuw'. Over
de plaats van Vermeer in de Nederlandse kunstgeschiedenis hadden de organisatoren dus geen enkele
twijfel.
Deze Rotterdamse tentoonstelling was de logische afsluiting van de herontdekking van de schilder,
die met de wens van koning Willem I hel Gezicht op Delft een prominente plaats te geven in het Maurits-
huis een voorzichtige start had gemaakt en door de publicatie van Thoré-Bürgers baanbrekende artikel
111 liet gezaghebbende Gazelle des beaux-arts (f866) in een stroomversnelling was geraakt. Met ontzag
weid in de tweede helft van de 19e eeuw over het werk van de schilder gesproken. Maar over de figuur
Vermeer wist men weinig (e vertellen. 'Jean ver Meer ott Van der Meer, de Delft, Né vers 1632? - mort
en [...]' gaf Charles Blanc in 1.860 als hulpeloze titel mee aan een artikel dat de stand van zaken wilde sa­
menvatten. En Thoré-Bürger probeerde het gebrek aan relevante biografische gegevens te verhullen
door Vermeer te tooien met de geuzennaam 'de sfinx van Delft'.
Dit gebrek aan achtergrondinformatie verhinderde de kunstkenners overigens niet lal van werken
aan de Delftse meesier toe te schrijven, vaak slechts op basis van een vluchtig onderzoek of primitieve af­
beeldingen in museumcatalogi. Fouten waren daarbij onontkoombaar. Zo wist Thoré-Bürger het werk
van Vermeer niet le onderscheiden van zijn Haarlemse naamgenoot, een landschapschilder. En op de
Rotterdamse overzichtstentoonstelling waren maar liefst zes van de vijftien tentoongestelde 'Vermeers'
niet van de hand van deze schilder. Dit alles maakte Vermeer natuurlijk een gemakkelijke prooi voor
hagiografen en vervalsers, met Han van Meegeren als bekendste voorbeeld.
Over diens Emmaüsgangers verscheen onlangs een fraai uitgevoerd boekje van de hand van Dicderik
Kraaijpoel en Harry van Wijnen. Han van Meegeren 18S9-1947 en zijn meesterwerk van Icrwwrvertelt het
verhaal van Van Meegeren en zijn mecstervervalsing. Dat verhaal is bekend genoeg. Na de oorlog opge­
pakt op verdenking van collaboratie door de verkoop van een schilderij van Vermeer aan Göriiig, be­
kent Van Meegeren de vervalser te zijn van onder andere AL- Emmaüsgangers, in 1937 door kunstkenner
Abraham Bredius als een vroege Vermeer geïdentificeerd en sindsdien een van de pronkstukken van
het Museum Boymans. Om zijn gelijk ie bewijzen, vervaardigt Van Meegeren tijdens zijn gevangenschap
Christus en de schriftgeleerden in de tempel in de stijl van Johannes Vermeet-. De zaak van Van Meegeren
heeft wel iets van een vroeg voorbeeld van een medhrhype. van een collaborateur groeit Van Meegeren
binnen korte lijd uit tot een volksheld ('the man vvho spindled Goering') die op de steun kan rekenen
van verschillende bekende Nederlanders, waaronder Godfried Bomans, Simon Vestdijk en Kees Verwey.
Maar lang geniet hij niet van zijn jinesl hour. Nog geen twee maanden na zijn veroordeling tot een jaar
gevangenschap overlijdt Van Meegeren op 30 december 1947 aan een hartverlamming.
Han van Meegeren is een amusant maar ook wat eigenaardig boek. Beide auteurs belichten ieder op ei­
gen wijze facetten van Van Meegerens verhaal. Zo wijdt de schilder Kraaijpoel in zijn persoonlijk ge­
toonzette bijdrage met plezier uit over de technische kwaliteiten en gebreken van Van Meegerens mees­
terwerk. De journalist Van Wijnen gaat daarentegen vooral in op de 'ontdekking' van het schilderij in
1937 en de rechtszaak tegen Van Meegeren. Hij oppert daarbij dat Van Meegeren misschien wel nooit
een 'Vermeer' heeft vervalst en dit slechts heeft verklaard om zijn collaboratie toe te dekken. Dat klinkt
spannend, maar de uitwerking van deze gedachte blijft steken in suggesties. In een artikel voor de zater-
dagbijlage van de krant is dat misschien genoeg voor amusante leesstof, maar in boekvorm heeft een
dergelijke werkwijze iels onbevredigends. De vele opgenomen illustraties van werk van Van Meegeren
maken deze publicatie echter wel degelijk tot een 'hebbedingetje'.
De Van Meegeren-affaire heeft de reputatie van hel kunstkennerschap een geduchte knauw gegeven,
maar tegelijkertijd ook de weg vrijgemaakt voor een meer voorzichtige omgang met het fenomeen Ver­
meer, uiteindelijk resulterend in het standaardwerk van Albert Blanken: Vermeer, uit 1987. Eindelijk
werd afstand gedaan van de verafgoding van het genie, en werd Vermeer gepresenteerd als een kind
van zijn tijd, beïnvloed door de lokale artistieke traditie, en in discussie met voorgangers en tijdgenoten.
Enkele jaren later plaatste de Amerikaanse econoom Johan Michael Montias Vermeer bovendien stcr-
1(17

Boekbesprekingen
ker clan ooit in zijn historische context door in zijn Vermeer and kis indien: A web of social history (1989) een
dicht net van familieleden, vrienden, buren en andere sociale relaties om de schilder te weven.
Deze 'zakelijke' benadering wordt ten dele voortgezet in Johannes Vermeer, cle catalogus van de prestigieuze
en succesrijke overzichtstentoonstelling in het Haagse Mauritshuis. In een viertal bijdragen
wordt de lezer door erkende deskundigen geïnformeerd over Vermeers leven en werk (Arthur K.
Wheelockjr.), onderwerpkeuze (Albert Blanken), werkwijze (Jorgen Wadum) en de receptiegeschiedenis
van zijn werken (Ben Broos). Uit deze artikelen komt Vermeer inderdaad naar voren als een kind
van zijn tijd, hecht verankerd in het Delftse artistieke milieu zoals dat na de komst van Care] Fabritius
vorm had gekregen, in thematiek schatplichtig aan zijn voorgangers en tijdgenoten, uitstekend op de
hoogte van cle regels van het perspectief en van de schilderkunstige beeldtaal, en door de kunstkenners
van zijn tijd erkend. Kortom: Vermeer was een bijzonder schilder, een uitstekend vakman bovendien,
maar daarom zijn tijd nog niet vooruit.
En wie dat niet wil óf kan geloven moet de bundel De Hollandse samenleving in de tijd van Vermeerei
maar eens op naslaan. Vermeer mocht in zijn werk clan hebben gekozen voor eenvoud, rust en stilte,
maar als Delfts burger, vermaard schilder, hoofd van een kinderrijk gezin en zaakwaarnemer van zijn
schoonmoeder Maria van Thins stond hij middenin het maatschappelijk leven van zijn tijd. In de door
Donald Haks en Marie Christine van der Sman met zorg geredigeerde bundel maken we kennis met facetten
van dat leven: het stadsbeeld, de sociaal-economische omstandigheden, religie en kerk, de rechtspraak,
het gezinsleven, kunstmarkt en muziekleven. Tezamen bieden de negen opgenomen bijdragen
een helder beeld van Vermeers tijd. Specialisten zullen er veel bekends in aantreffen, maar als algemene
inleiding op de 17e-eeuwse samenleving in een Hollandse stad is de bundel zeker een succes te noemen.
Sommige auteurs zijn er bovendien in geslaagd nieuwe inkijkjes in Vermeers leven te geven. Zo
komt P.H.A.M. Abels door uit te gaan van de religieuze pluriformiteit in het 17e-eeuwse Delft tot de
conclusie dat Vermeer behoorde tot de brede middengroep van mensen die in religieus opzicht (nog)
geen keuze hadden gemaakt. Net als zijn ouders trad Vermeer nimmer toe tot de gereformeerde kerk.
Daarentegen kwam hij door zijn huwelijk met de katholieke Catharina Bolnes in een katholiek milieu
terecht, maar dat maakte hem niet automatisch tot katholiek. Natuurlijk, in zijn nieuwe omgeving werd
hij geconfronteerd met schilderijen met een katholieke thematiek en was het niet ongewoon dat zijn
jongste zoon bij de doop de voornaam [gnatius meekreeg, als eerbetoon aan Ignatius van Loyola, de
stichter van de jezuïetenorde. En in zijn laatste jaren vervaardigde hij bovendien met het schilderij Allegorie
op het geloof een geloofsexpressie in olieverf. Maar dit was nadrukkelijk een opdrachtwerk, en de onhandige
uitvoering, zo redeneert Abels, is een mooie aanwijzing dat Vermeer het rooms-kafholicisme
onvoldoende had geïnternaliseerd om deze overtuiging geloofwaardig op het doek gestalte te geven.
'Op deze wijze', zo besluit hij zijn bijdrage, 'heeft Johannes Vermeer op subtiele wijze in zijn werk een
signaal nagelaten, dat hij een onvoorwaardelijke geloofskeuze niet kon of wilde maken' (p. 77).
Het mooiste artikel in de bundel is van de hand van Donald Haks. In een tiental pagina's schetst hij
met vaardige hand het huishouden van Vermeer. Dat betrof overigens dooi de vele kinderen (vijftien
geboorten) en een inwonende schoonmoeder in demografisch opzicht een hoogst eigenaardig huishouden.
In maatschappelijk opzicht echter kent Vermeers levensverhaal tal van overeenkomsten met
dat van succesvolle burgers. Als zoon van ouders uit de kleine burgerij weet hij door zijn huwelijk in hogere
sociale sferen te komen, met goede financiële vooruitzichten. Maatschappelijk gaat het Vermeer
dan ook lange tijd voor de wind. Hij bewoont een ruime woning, presenteert zich naar buiten als 'sinjeur',
oriënteert zich sterk op zijn prestigieuze schoonfamilie, en is als schutter en hoofdman van het
Sint Lucasgilde een aanzienlijk burger. Van populaire noties als zou Vermeer in kommervolle omstandigheden
of in maatschappelijk isolement hebben geleefd, moet Haks terecht niets hebben.
Vermeer als gewone 17e-eeuwer. Sommige kunsthistorici blijven er moeite mee houden, zeker zodra
de kunstwerken ter sprake worden gebracht. Hel melkmeisje, zo leren we bijvoorbeeld op pagina 111 van
de tentoonstellingscatalogus Johannes Vermeer, zou weieens geïnspireerd kunnen zijn op een Italiaans
schilderij van de legendarische koningin Artemisia: 'Zijn hele persoonlijk arsenaal aan schildertechnieken,
zijn meesterlijke beheersing van licht en perspectief, wendde Vermeer aan om een illusie van de
werkelijkheid te geven. Inhoudelijk liet hij zich inspireren door een historiestuk van de liefhebbende
koningin Artemisia, waarbij de voorstelling van hel eenvoudige dienstmeisje nog aan betekenis wint.
Hoe tastbaar echt cle keukenmeid ook mag lijken, door dil alles wordt het een tijdloos schilderij, een ab-
108

Boekbesprekingen
stract ideaal van deugdzaamheid'. Dil taalgebruik illustreert duidelijk hoe de doorgaans nuchtere aan­
pak uit de inleidende artikelen in het catalogusgedeelte vanjohannes Vermin herhaaldelijk plaats maakt
voor onverholen bewondering voor de (vermeende?) tijdloze schoonheid van Vermeers oeuvre. Tegen
zoveel schoonheid zijn kennelijk maar weinig kunsthistorici bestand. Van het ene op het andere mo­
ment worden zij kunstkenners, die ons leken deelgenoot willen maken van de geheimen van grote
Kunst. Maar of dat ook bijdraagt tot een beter begrip van de 17e-eeuwer Johannes Vermeer?
Paul Knevel
Naar aanleiding van: A.R. Wheelockjr. e.a (red.),Johannes Vermeer (cal. tent. Mauritshuis Den Haag. National Gallen
of Ari Washington: Zwolle: Uitgeverij Waanders. 1995, 229 hl/., ISBN 90-400-9793-3 (geh.), 90-400-9801-8 (pb.));
D. Haks en M.C. van der Sman (red ). De Hollandse samenleving in de tijd van Vermeer (/.wolk- Uitgeverij Waanders
1996, 144 blz., ISBN 90-400-9822-0); I). Kraaijpoel en H. v an Wijnen, Han van Meegeren 1889-1947 en zijn meesterwerk,
van Vermeer (Zwolle: Uitgeverij-Waanders, 1996, 96 blz., ƒ 24,95, ISBN 90-400-9797-6)
Recensies
J.A.M.Y. Bos-Rops, Graven op zoek naar geld. De in­
komsten van de graven van Holland en Zeeland,
1389-1433 (Hollandse Studiën 29; Hilversum:
Verforen, 1993, 426 blz., 31., ISBN 90-70403-31-5)
Voor de laat-middeleeuwse vorst was het geld het
centrale probleem bij het uitoefenen van het
landsbestuur; daarin verschilt hij niet van de mo­
derne regeerder. Het steeds uitdijende ambtena­
renapparaat, de regelmatig voorkomende oorlog­
voering met legers waarin de beroepssoldaten een
steeds grotere rol gingen spelen, de groeiende
uitgaven voor representatieve doeleinden, alles
werkte eraan mee dat acute geldnood voor de
vorst steeds dreigde of zelfs dagelijkse realiteit
was. De traditionele middelen om aan geld te ko­
men - de inkomsten uit cle eigen domeinen, zoals
tolheffingen en belastingen als schot en bede-
voorzagen niet meer in de behoefte, en de vor­
sten en hun financiële ambtenaren waren ge­
dwongen nieuwe wegen te zoeken om de ingeze­
tenen van het land te bewegen tot afdracht van
gelden aan de overheid. Over de manier waarop
de graven van Holland en Zeeland in de jaren
1389-1433 oplossingen hebben gezocht voor dit
probleem, heeft J.A.M.Y. Bos-Rops een dissertatie
geschreven.
Het boek heeft een logische en strakke opzet.
Het opent met een inleidend hoofdstuk, waarin
kort het onderzoeksdoel wordt uiteengezet, als­
mede de methodologische aanpak en de proble­
men daarbij, die vooral voortkomen uit de hiaten
in het bronnenbestand en uit complicerende fac­
toren als de laat-middeleeuwse budgettaire door-
schuiftechnieken en de ingewikkelde monetaire
situatie. Ook wordt hel bronnenmateriaal doorge­
licht; er is voornamelijk gebruik gemaakt van stuk­
ken uit het archief van de grav en van Holland. In
hoofdstuk I geeft de auteur een beschrijving van
de toestand van de Hollands-Zeeuwse overheidsfi­
nanciën in 1389, het jaar waarin Albrecht van Bei­
eren formeel graaf wordt, het beginpunt van de
studie. Hier vinden we ook een belangrijk over­
zicht v an de manieren van boekhouden in de gra­
felijke administratie en van het (chaotische) geld­
verkeer in die tijd. In de volgende hoofdstukken
II-V wordt per regeerperiode van de afzonderlijke
graven of gravinnen bestudeerd hoe die vorsten
de liquide middelen trachtten te verwen-en om
hun politieke doelen te verwezenlijken. Achter­
eenvolgens komen zo aan bod Albrecht (1389-
1404), Willem VI (1404-1417), de periode van
strijd tussen Jacoba van Beieren, Jan van Brabant
en Jan van Beieren (1417-1425) en Filips van
Bourgondië (vanaf 1425). Het eindpunt van de
studie valt in 1433, wanneer Jacoba formeel af­
stand doet van de grafelijke waardigheid ten gun­
ste v an Filips, waarna Holland en Zeeland worden
geïntegreerd in het Bourgondische statencom-
plex, en een deel van hun financiële zelfstandig­
heid en eigenheid verliezen. In het afsluitende
hoofdstuk VI wordt de situatie geschilderd zoals
die rond 1433 in het graafschap bestond, en wor­
den de ontwikkelingen gedurende de hele bestu­
deerde periode samengevat.
Met name de hoofdstukken II-V zijn opge­
bouwd volgens een vast patroon: na een kort over­
zicht van de politieke ontwikkelingen in de betref­
fende periode volgen overzichten van grafelijke
inkomsten uil het domein (mei gegevens over
omvang, inrichting- en beheer van het domein),
uitleningen door ambtenaren (en de bezoldiging
van die functionarissen), uit de lollen en uil de
muntslag. Daarna worden de buitengewone in-
109

Boekbesprekingen
komsten behandeld: lijfrenten en leningen, be­
den en soudijgeld. Een samenvatting besluit het
hoofdstuk. Deze systematische aanpak komt cle
overzichtelijkheid van het boek ten goede, maar
degene die het hele werk doorleest, wordt zo wel
geconfronteerd met veel herhalingen in de stof.
Bos-Rops beschrijft hoe een reeks van oorlo­
gen, die de graven met name in de periode 1393-
1428 voerden, hebben gezorgd voor een sterke
stijging van de uitgaven. Deze extra-kosten waren
niet op te brengen uit de traditionele grafelijke
domeininkomsten, bijvoorbeeld belastingen als
jaarbede (Holland) en schot (Zeeland), omdat de
hoogte daarvan vast lag. Andere inkomsten liepen
zelfs terug: zo ontvingen de graven in tijd van oor­
log minder geld uit de tollen, vanwege de in die
onrustige tijden afgenomen handelsactiviteiten.
De graven moesten dus extra gelden zien te ver­
werven. Daartoe vonden zij verschillende wegen.
Een mogelijkheid bestond uit het aanspreken van
hun ambtenaren, die hun heer grote sommen
geld moesten lenen, of hun ambt in pacht hiel­
den van de graaf. Ook werden de voorheen inci­
dentele belastingen, de beden, steeds meer veran­
derd in regelmatig op te brengen betalingen.
Nieuwe belastingen vervingen soms oude feodale
verplichtingen: zo betaalden de onderdanen
voortaan soudijgeld in plaats van in persoon deel
te nemen aan de grafelijke veldtochten. Voorts
leenden de graven op grote schaal geld, vooral bij
de steden van het graafschap. Dit gebeurde vaak
in de vorm van lijfrenten, die ten behoeve van de
landsheer werden verkocht door de steden, die
anders dan cle graaf wel kredietwaardig werden
geacht. Zo nam in de grafelijke financiën het aan­
deel van de buitengewone inkomsten sterk toe in
verhouding tot de reguliere inkomsten uit het do­
mein. De verschillende graven hebben die ontwik­
keling structureel aangepakt. Ten gevolge daar­
van groeide de administratieve eenheid van het
land; de grotere en kleinere regio's daarbinnen
werden steeds meer op uniforme wijze belast.
Ook is duidelijk dat de steden, die de meeste fi­
nanciële steun verleenden, een steeds belangrij­
ker stem verwierven in het centrale overleg over
beleidszaken; overigens kwamen de steden later
in de 15e eeuw zeifin grote financiële problemen,
juist vanwege de lijfrenten.
Graven op zoek naar geld is een belangrijk boek;
niet voor niets heeft het nu al de status van stan­
daardwerk gekregen. De auteur heeft fundamen­
teel onderzoek verricht naar het financiële func­
tioneren van het bestuursapparaat in Holland en
I 10
Zeeland, in een periode waarin op dat terrein veel
ontwikkelingen plaatsvonden, die nog lang door
zouden werken. Het boek is gebaseerd op inten­
sieve studie van omvangrijk en weerbarstig bron­
nenmateriaal; veel resultaten daarvan hebben
hun neerslag gevonden in de bijlagen, die ook
voor volgende onderzoekers van grote waarde
kunnen zijn. Nog lange tijd zal niemand, die de
geschiedenis van het graafschap in de late middel­
eeuwen bestudeert, om dit boek heen kunnen.
Het belang ervan overstijgt natuurlijk verre dat
van de louter financieel-economische geschiede­
nis: ook bij onderzoek op het terrein van de insti­
tutionele en polilieke geschiedenis biedt dit boek
veel aanknopingspunten. Zelfs de cultuurhistori­
cus kan hier materiaal vinden. Zo maken de fraaie
afbeeldingen van bladen uit de grafelijke rekenin­
gen, vooral van gedecoreerde initialen daaruit,
duidelijk dat die ook eens onderwerp van kunst­
historisch onderzoek zouden moeten vormen.
Ondergetekende, een leek op dit gebied, viel al­
thans een initiaal op uit een rekening uit 1396
met in het penwerk de afbeelding van een draakje
(p. 73), dat doet denken aan de draakjes zoals die
in die periode kenmerkend waren voor de
Utrechtse school van handschriftdecoratie.
J.W.J. Burgers
Woest en ledig? Nederland vóór Willibrord (Thema­
nummer van Madoe. Tijdschrift over de middeleeuwen
jaargang 9 nummer 3, oktober 1995; Hilversum:
Verloren, 111 blz.., ISSN 0922-369-X, ISBN 90-
6550-276-9, ƒ] 1)
Er is weinig bekend over hoe Nederland eruit zag
in de periode van 400 tot 700 na Christus. Van de
bewoners in die tijd weet men niet goed of men
ze als Germaans of als Romeins moet beschou­
wen. De belangrijkste bronnen die historici ter
beschikking staan voor de bestudering van deze
tijd, zijn archeologische vondsten. In het voor­
woord van dit themanummer van Madoc wordt
ons verteld dat onder invloed van de archeologie
de beeldvorming over die periode de laatste tijd
nogal veranderd is. Opvallend genoeg echter
wordt geopend met een bijdrage van F. Theuws,
die vaststelt dat de archeologen in het recent her­
nieuwde debat over de etnische identiteit van de
bewoners van onze streken nog geen inbreng
van betekenis gehad hebben. Zolang ze volgens
de traditionele methoden blijven werken, zal dit

volgens de auteur ook niet mogelijk zijn. Men zal
het idee los moeten laten dat de materiële cultuur
die men bij opgravingen aantreft, een directe
afspiegeling vormt van iemands etnische herkomst.
Overigens wordt er door verscheidene
auteurs in dit tijdschrift verrassend positief gesproken
over amateur-archeologen. Deze blijken
meer dan eens een belangrijke bijdrage te hebben
geleverd aan de inventarisatie van bepaalde
voorwerpen en zijn blijkbaar niet allemaal de
schatgravers waar ze elders nogal eens voor worden
uitgemaakt.
In een interview van Ottie Thiers met Judith
Schuyf komen - helaas zeer kort - enkele interessante
gegevens over prehistorisch en heidens Nederland
aan bod. Deze historica gebruikt het
landschap als uitgangspunt voor haar onderzoek
en gebruikt archeologische en schriftelijke bronnen
als aanvulling, hetgeen tot verrassend nieuwe
ontdekkingen heeft geleid.
Een ander item in dit nummer is de vraag naar
de continuïteit van de bewoning van deze streken.
R. Rijntjes bestrijdt de opvatting dat de Franken
pas met de steun aan de missionering van Willibrord
hun expansiepolitiek startten. Volgens hem
waren er al veel vroeger contacten en was de kerstening
slechts één manier waarmee de Franken
volkeren aan zich bonden. Een andere wijze was
bijvoorbeeld huwelijkspolitiek. Aan de hand van
vroege kerkstichtingen in het //««-gebied kan
men zien dat contacten terug te leiden zijn tot de
vroeg-Mcrovingisrhe tijd.
De vraag naar de continuïteit wordt ook door
GJ. de Langen behandeld. Hij schrijft een klein
stukje sociaal-economische geschiedenis van het
Friese kweldergebied. De Friezen onderhielden
vanaf hun terpen intensieve handelscontacten
met onder andere Zuidoost-Engeland en Denemarken.
Het geven van geschenken was bij de
Germaanse volkeren een manier waarmee leiders
mensen aan zich bonden.
Onder leiding van N. Voorwinden kunnen we
vervolgens een 'speurtocht naar de verhalen en
liederen die vóór en ten tijde van de kerstening
(..) in onze streken de ronde deden' ondernemen.
Hier blijkt weer eens hoe schaars de schriftelijke
bronnen zijn. Het artikel van Ineke Joosten
en Matthijs van Nie over vroeg-middeleeuwse ijzerproductie
op de Veluwe steunt weer voornamelijk
op de archeologie, ditmaal bijgestaan door de
chemie, die het mogelijk maakt om de herkomst
van liet erts van de aldaar gevonden ijzerslakken
en ijzerproducten vast te stellen. Met veel oog
Boekbesprekingen
voor details (hoe wist men in die tijd erts te vinden?)
wordt beschreven dat de Veluwe een zeer
belangrijke productieplaats was.
Dit themanummer is een geslaagde poging om
meer licht te werpen op een als duister te boek
staande periode van de Nederlandse geschiedenis.
Fr worden manieren aangereikt om bekende
bronnen aan een nieuw onderzoek te onderwerpen
en er worden nieuwe bronnen aangeboord.
Als men de auteurs mag geloven, zal het hier zeker
niet bij blijven.
Joke Batink
J.G Okkema e.a. (red.), Heidenen, papen, libertijnen
en fijnen. Artikelen over de kerkgeschiedenis van
het zuidwestelijk gedeelte van Zuid-Holland van de
voorchristelijke tijd tot heden (Zesde verzameling
bijdragen van de VNK; Delft: Eburon, 1994, 293
blz., ISBN 90-5166-423-0)
Deze bundel bestaat uit een aantal artikelen over
de kerkgeschiedenis van zuidwestelijk Zuid-Holland.
Auteurs met een verschillende achtergrond
hebben een bijdrage geleverd, hetgeen resulteert
in een bonte verzameling van artikelen over uiteenlopende
onderwerpen, van de vroeg-christelijke
tijd tot heden. In een beschouwend artikel van
H. ten Boom wordt de beoogde gemene deler van
de bundel geformuleerd: kerkgeschiedenis dient
het krachtenveld tussen de kerk, de samenleving
en de overheid te beschrijven. De bijdrage van
G.H. Leurdijk over de Nadere Reformatie in Delft
is hiervan een mooi voorbeeld. Daarin wordt onder
meer beschreven hoe de kerkenraad bij liet
stadsbestuur pleitte voor het verbieden van allerlei
volksvermaken. Niet alle artikelen echter beschrijven
de kerkgeschiedenis zoals Ten Boom dat
zon doen. In het - overigens duidelijk geschreven
- artikel van F. Cossee-de Wijs over doopsgezinden
en remonstranten in Delft wordt nauwelijks
verband gelegd tussen kerkelijke en maatschappelijke
gebeurtenissen. En in liet stuk van G. de
Moor over de Haagse 'mini-Granvelle' Jacob
Ruysch (ca. 1440-1519) wordt niet ingegaan op
leerstellige zaken. De auteur schetst het leven van
een bijzondere vertegenwoordiger van de rechterlijke
macht, die zich zowel in kerkelijke als in wereldlijke
zaken liet gelden.
Helaas zijn niet alle artikelen even leesbaar. Zo
zijn niet altijd de citaten uit hel Latijn of Middelnederlands
vertaald. Daarnaast worden termen ge-
I I I

Boekbesprekingen
bruikt die bij veel lezers waarschijnlijk onbekend
zullen zijn. Leurdijk bijvoorbeeld gebruikt in zijn
artikel woorden als 'irenisch' en 'independentis-
me' zonder deze toe te lichten. Tenslotte moet
worden opgemerkt dat onder meer A. Janse (over
de verering van Onze-Lieve-Vrouwe van 's-Graven-
zande) en wijlen J.L. van der Gouw (over de kerk
van Putten tijdens de late middeleeuwen) wel zeer
gedetailleerd verslag doen van hun onderzoek.
Dat de detaillering evenwel nodig is om het beeld
zo volledig mogelijk te maken, wordt duidelijk in
het betoog van Van der Gouw. In de conclusie val­
len alle stukjes op hun plaats. De auteur schetst
een beeld van het in hoog tempo protestant wor­
den van het land van Putten: door een aantal fac­
toren worden in de late middeleeuwen kerkelijke
functies steeds minder naar behoren vervuld. De
vici'-nireyl vervangt de parochiepriester en soms
blijv en functies vacant. Dat wordt erger op het mo­
ment dat kerken in de 15e en 16e eeuw verarmen
door overstroming. Hierdoor ontstaat een va­
cuüm, dat door het protestantisme zonder slag of
stoot kan worden opgevuld. Alle details vormen in
de conclusie een goed uitgewerkt beeld.
In de bundel wordt met name de periode van
de late middeleeuwen behandeld. Daarbij krijgen
naast het katholicisme veel stromingen binnen
het protestantisme aandacht. M.R. Wielema bij­
voorbeeld schrijft helder over het optreden van
de gereformeerde kerkenraad van Moerkapelle in
1705 en de ideeën van Balthasar Bekker. Deze
ontkende in zijn geschriften de macht van de dui­
vel en beriep zich op een niet-letterlijke bijbelin­
terpretatie, die hij afleidde uit de recle. Zijn ge­
dachten werden fel bestreden door de kerkelijke
overheid. Desondanks kon in de gemeente Moer­
kapelle, waar niemand veel scholing had genoten,
zijn leer begrepen en gewaardeerd worden. Het
artikel spreekt door de uitgebreide citaten zeer
tot de verbeelding.
Er kan geconcludeerd worden dat in de bundel
interessante en onderhoudende, zowel in aard als
in onderwerp zeer diverse artikelen verzameld
zijn. Hierdoor zal iedere in het onderwerp geïnte­
resseerde lezer iets van zijn smaak vinden. De
bundel is zeer geschikt als inleiding, waarbij de
uitgebreide annotatie aan het eind van elk artikel
kan helpen bij het verdiepen van de kennisma­
king.
Ernestine J.A.M. Smit
112
J.J. Temminck (red.), Huis ter Kleef. Het enige kas­
teel van Haarlem (Haarlem: Schuyt & Co, 1995,
135 blz., ISBN 90-6097-407-7)
Al honderden jaren dienen de ruïnes van Huis ter
Kleef romantische schilders, aangetrokken dooi­
de mysterieuze uitstraling van de ruïne, tot inspi­
ratie voor hun schilderijen en tekeningen. Ook
historici werden aangetrokken door de geheim­
zinnige geschiedenis van het enige kasteel dat
Haarlem ooit rijk is geweest. Naar de resten van
dit in 1573 door de troepen van Aha opgeblazen
huis vond in de jaren zeventig van de 20e eeuw al
op beperkte schaal archeologisch en historisch
onderzoek plaats, maat veel vragen bleven on­
beantwoord. Aan het eind van de jaren tachtig
ontstond mede door de schadelijke werking van
de weersinvloeden op de ruïne de behoefte een
poging te doen alle aspecten rond het gebouw en
zijn bewoners naast elkaar te onderzoeken. De re­
sultaten van dit onderzoek worden in deze bundel
gepresenteerd.
De eerste bijdrage in het boek, van de mediëvis-
le E. Vink, is getiteld 'Opkomst en verval van een
memorabel gebouw'. Zij probeert hierin aan de
hand van schriftelijke en picturale bronnen de lig­
ging en het uiterlijk van het kasteel vast te stellen.
Tevens schetst zij een beeld van de bewoners van
het Huis ter Kleef. In het tweede hoofdstuk, 'Lig­
ging in relatie tot de ondergrond', gaat de archeo­
loog A.M. Numan kort in op de situering van het
huis in verband met de bodemgesteldheid. Daar­
na nemen de bouwhistorici J. Kamphuis en A.
Viersen met hun 'Bouwhistorisch verslag' de fak­
kel van hem over. Uit hun onderzoek blijkt dat de
oudste bebouwing van het Huis ter Kleef uit de
tweede helft van de 13e eeuw stamt. Opvallende
conclusie is, dat het kasteel niet gericht was op de­
fensieve taken maar de functie van buitenverblijf
schijnt te hebben gehad. Aangenaam van dit
hoofdstuk is dat het is voorzien van verhelderen­
de reconstructietekeningen, zodat de lezer zich
een duidelijk beeld van de oude glorie van het
Huis ter Kleef kan vormen.
Vervolgens neemt Numan ons mee naar de
plaats van de opgravingen en geeft hij een uitge­
breide beschrijving van de graafactiviteiten. In de­
ze bijdrage, 'Archeologisch onderzoek' geheten,
geeft hij een systematisch en uitvoerig versla" v an
de opgravingen van de verschillende delen van
het kasteel. Het hoofdstuk eindigt met een be­
spreking van enige vondsten die bij deze opgra­
vingswerkzaamheden werden gedaan. In het daar-

opvolgende hoofdstuk gaat Numan kort in op het
'Einde van het Huis ter Kleef. Hij wijdt de lezer
in in de geheimen van het zwarte buskruit en ver­
haalt hoe het goedje waarschijnlijk is gebruikt om
het kasteel te vernietigen.
In de daaropvolgende hoofdstukken gaat een
vijftal auteurs in op het gebruik van hout, glas,
metaal, keramiek en leer in de middeleeuwen en
worden vondsten, gedaan bij het Huis ter Kleef,
aan een nader onderzoek onderworpen. Het laat­
ste hoofdstuk, 'Kostbare kost voor kasteelbewo­
ners' van de hand van archeologe E. Esser, gaat in
op de eetgewoonten.
Al met al is het een zeer verzorgd boek met veel
verhelderende illustraties. Helaas zijn de onder­
delen over de ondergrond en over de vernietiging
van het kasteel erg kort en zijn de verbanden met
de rest van het boek niet direct duidelijk. Ook het
gedicht 'De Doodenbruid' valt een beetje uit de
toon met het voorgaande. De kracht van het boek
zit hem vooral in het multi-disciplinaire karakter
van het onderzoek. Het is interessant verschillen­
de specialisten op het gebied van historisch en ar­
cheologisch onderzoek naast elkaar te zien wer­
ken en op elkaar aan te zien sluiten. Hiermee
bereiken de auteurs dat wat aan het begin van het
boek nog een ruïne was, na lezing een min of
meer volledig herbouwd kasteel is geworden.
Milo van der Burgt
Boekbesprekingen
bellen verduidelijken verder dit gecompliceerde
onderzoek, waarvan vooral de tabellen G op p.
124-125 (generaties YI-XIV) en D op p. 70-71
(generaties XI-XVII) nodig zijn voor de telling
der generaties en het algehele overzicht. Er
wordt chronologisch teruggewerkt, van later naar
vroeger, zoals bij stamboomonderzoek gebruike­
lijk is.
Anders dan de meeste genealogen begint de
auteur, jurist als hij is, met een 'Inleiding over be­
wijs', waarin hij zijn bewijsmethode verantwoordt
en duidelijk maakt dat een volstrekte zekerheid
over afstamming nooit kan worden verkregen,
tenzij men over DNA-gegevens beschikt. Wij moe­
ten het dus doen met een zo groot mogelijke ma­
te van waarschijnlijkheid en aannemelijkheid, ge­
baseerd op ecu zorgvuldig gebruik van de
bronnen, samen met opmerkingsgave en combi­
natievermogen. Daarover blijkt de auteur inder­
daad te beschikken, zodat zijn resultaten geloof­
waardig overkomen. Wie de moeite wil nemen,
kan alles natrekken, iets waartoe ik mij niet geroe­
pen heb gevoeld.
Voor de niet-genealoog schuilt hel belang van
dit boek niet in de eerste plaats in de fraaie stam­
bomen, maar in de geschiedkundige beschouwin­
gen over standen en klassen, en dan met name
over adel en ridderschap in het graafschap Hol­
land. We hebben hier te maken met een geslacht
dat zich in de 16e eeuw op zijn wclgeborenschap
beriep, terwijl zijn leden niet leefden als edelen of
ridders, maar als ververiers in Waddinxveen en
M. Bos, Het Stichts-Hollands geslacht Van den Bosch. omstreken en turfhandelaars in Rotterdam. Hun
Voorlopig verslag van een onderzoek naar persoon en afstamming in de rechte mannelijke lijn van een
voorgeslacht van Coinelis Jacobsz. (ca. 1500 - ca. schildboortig geslacht uit de 13e eeuw gaf hun
1580) te Waddinxveen (Hilversum: Verloren, 1995, recht op deze kwalificatie. Gezien dit feit kon de
256 blz., ISBN 90-6550-273-4, ƒ45)
auteur bij het terugzoeken van hun voorgeslacht
de welgeborenschap als leidraad hanteren.
Hier hebben we te maken met een genealogisch Nu is dit fenomeen van de Hollandse welgebo­
onderzoek ter reconstructie van een stamboom renen zonder ridderlijke levenswijze maar met
over ruim zes eeuwen en twintig generaties, be­ een adelsstatuut een zaak waarvoor juist in de laatginnend
in de 12c eeuw met Wolfgcr van Amstel, ste jaren onder historici weer belangstelling be­
ministeriaal van de bisschop van Utrecht in 1118 staat. In het proefschrift van A.L.P. Buitelaar over
(tabel M op p. 196-197, generaties I-X) en eindi­ Dé Stichtse ministerialiteit en de ontginningen in de
gend in de 18e eeuw met het geslacht Bos(ch) in Utrechtse Vechtstreek (Hilversum 1993) wordt uitvoe­
Nieuwerkerk aan den IJssel (tabel A op p. 4-5, gerig aandacht besteed aan het daaraan ten grondneraties
XV-XX), waarvan de auteur zelf afstamt. slag liggende standsbegrip, waarbij de auteur op
Die laatste generaties, beginnend met de in de ti­ p. 279-280 in een uitvoerige noot in discussie
tel genoemde Cornelis Jacobsz. te Waddinxveen, treedt met P.OM. Hoppenbrouwers en de opvat­
"aren al gedeeltelijk uitgezocht en gepubliceerd tingen in diens proefschrift Een middeleeuwse sa­
door een andere nazaat. H.M. Kuypers (in Ons menleving. Hel land van Heusden (ca. 1360-ca. 1515)
voorgeslacht, 1987), op wiens werk hier dus wordt (2 dln.; Wageningen 1992). Hoppenbrouwers op
voortgebouwd. Diverse andere genealogische ta­ zijn beurt heeft geantwoord in een bespreking
1 1.",

Boekbesprekingen
van Buitelaars boek in de Bijdragen en mededelingen
betreffende de geschiedenis der Nederlanden 1 10 (1995)
563-565. Daarmee is de discussie echter bepaald
nog niet gesloten.
Ook de auteur van het hier besproken boek, M.
Bos, gaat op het werk van Buitelaar in en daarmee
expliciet ook op het mijne, aangezien het mijn vi­
sie is die door Buitelaar nader is uitgewerkt. Voor­
al in paragraaf 4 van hoofdstuk V over 'De stand
van het geslacht: ministerialiteit en adel' (p. 209-
215) behandelt hij deze problematiek. De stamva­
der van zijn geslacht is immers de Stichtse ministe-
rialis Wolfger van Amstel uit de 12e eeuw, een
dienstman van de bisschop en dus onvrij en niet
van adel. Maar in de loop van de 13e eeuw gingen
diens nazaten adellijke allures vertonen, zoals het
zegelen met een ruiterzegel (Gijsbrecht III en
Gijsbrecht IV van Amstel) en het trouwen met een
adellijke dame (Egbert II van den Bosch met Oda
van Wassenaar; niet eens vermeld is het feit dat
Gijsbrecht III van Amstel was gehuwd met een
meisje uit het geslacht van Cuyk). Daaruit leidt de
auteur dan af dat er met Gijsbrecht III omstreeks
1250 een verandering optrad in de stand van
diens geslacht, zodat het voortaan niet meer tot
de ministerialiteit maar tot de adel behoorde.
Op dat punt verschillen wij (Buitelaar en ik)
met hem van mening. Kort gezegd komt het hier­
op neer, dat in het graafschap Holland in het
midden van de 13e eeuw een splitsing in de nh-
nisterialenstand werd doorgevoerd, waardoor de
ridderlijk levenden onder hen voortaan werden
betiteld als nobiles, edelen, en vrij waren van de
belasting genaamd 'schot', terwijl de boeren-mi-
nisterialen schotplichtig werden en golden als
ignobiles, onedelen. De nazaten van beide groe­
pen in de rechte mannelijke lijn behielden die
kwalificaties ook voor de rechtbank en gingen
dus twee standen vormen, de welgeborenen en
de huislieden, ongeacht het sociale niveau dat ze
bereikten dooi stijging of daling op de maat­
schappelijke ladder. De nazaten van Wolfger van
Amstel leefden in de 13e eeuw als ridders en gin­
gen in het graafschap Holland dus als edelen gel­
den, ondanks hun afkomst van Stichtse ministe-
rialen.
In hel Sticht Utrecht evenwel vond deze twee­
deling van de ministerialenstand in een ridderlij­
ke of edele en een niet-ridderlijke of onedele
component niet plaats, zodat daar alle nazaten
van 12e-eeuwse ministerialen hun voorvaderlijke
stand behielden, ongeacht hun sociale niveau. Zo
waren en bleven de Amstels Stichtse ministeria­
1 I 1
len, terwijl ze tegelijkertijd Hollandse edelen wer­
den. Er was dus geen sprake van de overgang van
de ene stand in een andere, hetzij door een adels­
verheffing of door geboorte uit een edelvrije moe­
der (zie onder), maar van een leven onder twee
landsheerlijkheden, het graafschap Holland en
het Sticht Utrecht, met twee verschillende adels-
statuten; een soort van dubbele nationaliteit dus,
om het anachronistisch te zeggen.
Aan de andere kant behoorde men binnen een
bepaald vorstendom niet tegelijkertijd tot twee-
standen, maar slechts tot één, ofwel adel ofwel mi­
nisterialiteit. Zo moet ik Bos dan ook bestrijden
als hij op p. 213 naar aanleiding van de overgang
van de edelvrije Giselbertus uten Goye in de
Stichtse ministerialiteit kort voor 1245 het 'volle­
dig ondenkbaar' acht dat deze toetreding 'verval
van zijn adeldom zou hebben meegebracht'. Hij
noemt hem een 'ministeriaal in buitengewone
dienst' en vraagt zich af of er nog meer van derge­
lijke 'ministerialen hors cadre' zijn geweest.
Ik wil niet ontkennen dat er enkele ministeria-
lengeslachten van edelvrije afkomst zijn geweest,
die door dat feit een zeker sociaal prestige bleven
genieten, zolang zij tenminste hun ridderlijke le­
venswijze overeind hielden; naast de Stichtse he­
ren uten Goye is het Gelderse ministerialenge-
slacht Cock van W r
eerdenburg zo'n geval, waarvan
ik vermoed dat het afstamde van Rudolf, broer
van bisschop Balderic in de 10e eeuw. Dat presti­
ge kon ertoe leiden dat deze ministerialen met
edelvrije dames konden trouwen, zodat hun kin­
deren, althans in wereldlijke vorstendommen,
dan weer als edelen golden. In de geestelijke vor­
stendommen binnen het Duitse Rijk evenwel,
waartoe ook het Sticht Utrecht behoorde, was dat
niet het geval: daar gold bij een huwelijk tussen
een ministeriale man en een edelvrije vrouw of
andersom die argere Hand, dat wil zeggen dat de
kinderen de stand kregen van de ministeriale
ouder. Buitelaar heeft dat probleem behandeld
(p. 33-34), aangezien zich zulke huwelijken bin­
nen de Stichtse ministerialiteit hebben voorge­
daan. Juist omdat de bisschop er zeker van kon
zijn dat de kinderen van zijn ministerialen ook
weer tot zijn ministerialiteit zouden behoren,
maakte hij tegen dergelijke huwelijken al in de
12e eeuw geen bezwaar. Wereldlijke vorsten wa­
ren daartoe uit cle omgekeerde overweging toen
nog volstrekt niet bereid.
Hadden de Amstels tot de Gelderse of de Hol­
landse ministerialiteit behoord, dan zouden de
huwelijken van Gijsbrecht III met een meisje van

Boekbesprekingen
Cuyk en van Egbert II van den Bosch met Oda van in de 16e eeuw niet meer over leenbezit, maar wel
Wassenaar in de 13e eeuw hebben geleid tot een over allerlei andere vormen van bezit en eigen­
adellijke status van hun kinderen. Maar zij bedom beschikte, zich in 1528 met succes voor het
hoorden niet tot de Hollandse of de Gelderse, Hof van Holland op schotvrijdom beriep en ver­
maar tot de Stichtse ministerialiteit, waar dit niet wees naar haar plicht om met de baljuw de straf­
gold. Hun nazaten bleven Stichtse ministerialen, rechtspraak ter Hoge Vierschaar uit te oefenen
zoals Egbert van den Bosch, knape, die ca. 1356 (p. 68). De schotgaarders, eisers in dit geding, wil­
onder de 'mannen en dienstmannen' van de bisden alleen schotvrijdom verlenen voor grond die
schop als getuige bij een rechtszitting figureerde leengoed was, maar werden daarin niet ontvanke­
(Bos p. 205 noot 34, onder verwijzing naar Buitelijk verklaard, hoewel de grond van de welgeborelaar
p. 359 noot 190). Dat sloot niet uit dat ze nen uitdrukkelijk geen leengoed was. Leenbezit
sinds de tweede helft van de 13e eeuw tegelijker­ was dus kennelijk niet het criterium voor schottijd
deel uitmaakten van de stand der Hollandse vrijdom, en ook rustte deze niet op de grond
edelen of welgeborenen, waarop ze zich nog in de maar op de persoon van de welgeborene. Verder
16e eeuw beriepen.
was de Hoge Vierschaar van de baljuw geen bank
Dat beroep op hun welgeborenschap was voor van het leenrecht, maar van het landrecht, zodat
Bos uiteraard een dankbaar aangegrepen uit­ de welgeborenen ook in dat opzicht niet als leengangspunt
voor verder genealogisch onderzoek, mannen maar als landrechtelijk gekwalificeerden
aangezien de welgeborenen tot de 'oligarchie ten optraden. Zelfs hun persoonlijke krijgsdienst be­
platteiande' behoorden (p. 75) en 'slechts een gerustte niet op leenbezit, maar kwam in plaats van
ring percentage der totale bevolking uitmaakten' de collectieve heervaart der huislieden, die een
(p. 69). Toch waren er in de late middeleeuwen landrechtelijke plicht was. Hun voorkeursbehan­
in Holland naar de mening van I.H. Gosses, Welgedeling berustte dus niet op feodaliteit maar op
borenen en huislieden (Groningen/Den Haag 1926) (gewezen) schildboortigheid, wat niet hetzelfde
teveel welgeborenen per ambacht om hen allen af was, al wordt het door Immink en Bos wel zo voor­
te laten stammen van de feodale adel, zodat hij gesteld.
meende in hen de nazaten van een pre-feodale Het boek van Bos biedt kortom een uiterst
adel te moeten zien. Die opvatting is weerlegd boeiende en veelzijdige verzameling van bronnen­
door P.W.A. Immink, 'De HoUandsche 'Welgebomateriaal met bijbehorende interpretatie, die niet
renen", in Verslagen en Mededeelingen Oud-Vader- alleen heeft gediend ter reconstructie van twintig
lundsch Recht 10/2 (1948) 253-289, die op hun feo­ generaties nazaten van de Utrechtse ministerialis
dale en schildboortige kenmerken wees, maar Wolfger van Amstel, maar ook kan bijdragen tot de
hun grote aantal niet verklaarde. Volgens Bos ligt verheldering van enige kernvragen betreffende
die omvang mede aan een exodus van Leidse wel­ adel en ridderschap in het middeleeuwse graafgeboren
Hoeken naar het omringende platteland
ten gevolge van de twisten met de Kabeljauwen in
schap Holland en het Sticht Utrecht.
de 14e en 15e eeuw (p. 120); een oplossing die ik
niet erg bevredigend vind. Want waar kwamen
Johanna Maria van Winter
dan al die welgeboren Leidenaren vandaan? Mij
lijkt het eerder een vanzelfsprekend bijverschijnsel
van de collectieve verheffing van een sociale
bovenlaag tot juridische adelstand, met rechtsver-
(Deze recensie is ook verschenen in Virlus. Bulletin
van de Werkgroep Adelsgeschiedenis 3 (1995/
1996) nr. 2.)
krijging door alle nazaten daarvan in de rechte
mannelijke lijn, ongeacht sociaal niveau. Evenredig
met de bevolkingsgroei neemt dan ook de
adel of welgeborenschap in omvang toe.
In verband hiermee wil ik nog een opmerking
D. Aten, 'Als hel gewelt comt...' Politiek en economie
in Holland benoorden het IJ, 1500-1800 (N.W. Posthumus
Reeks V; Hilversum: Verloren, 1995, 441
blz., ISBN 90-6550-392-7. ƒ79)
maken over het 'feodale' element in de rechtspo­ In september 1642 voeren de Alkmaarse burgesitie
der welgeborenen, op welk punt Bos naar meesters in hun officiële stadsjacht door de vaar­
mijn mening ten onrechte kritiekloos Immink ten van de onlangs drooggelegde Starnmeerpol-
volgt (p. 68-74). Het interessante aan hel door der. Op het eerste gezicht leek er sprake te zijn
Bos bijeengebrachte genealogische materiaal is van een pleziervaartje, maar dat was niet het ge­
juist dat een groep van welgeboren mannen, die val, want voor hen uit ging een met zand gevuld
115

Boekbesprekingen
schip dal moest controleren of de hoofdingelan­
den van de Starnmeer zich wel hadden gehouden
aan de afgesproken breedtes en diepten van de
vaarten. Dat bleek tegen te vallen. In de vaart
langs de westzijde, richting Knollendam, bleef de
schuit maar liefst driemaal steken, tot woede van
de inmiddels waarschijnlijk toch al niet meer zo
goed gehumeurde burgemeesters. Even overwo­
gen zij de volgende dag arbeiders te sturen om
het werk maar zelf op te knappen, maar angst
voor ingrijpen door de Stalen van Holland weer­
hield hen daarvan. Echl vrolijk zullen zij dus wel
niet in Alkmaar zijn teruggekeerd.
Maar wat konden deze Alkmaarse bestuurders
eigenlijk de ringvaarten van de Starnmeerpolder
schelen? Bijzonder veel, zo leert 'Als het gewelt comt',
het gedegen Amsterdamse proefschrift van Die-
derik Aten. Zonder goed bevaarbare ringvaarten
dreigde de verbinding met Amsterdam namelijk te
worden belemmerd, en dat was voor een stad die
vanaf de 16e eeuw economisch steeds afhankelij­
ker was geworden van de Amsterdamse goederen­
stroom een weinig aanlokkelijk vooruitzicht.
Dit conflict staat niet op zichzelf, maar is ken­
merkend te noemen voor de geschiedenis van de
binnenlandse handel van het preïndustriële Hol­
land benoorden het IJ, een geschiedenis die in de
woorden van de auteur wordt gekenmerkt door
'een schier eindeloze reeks van moeilijkheden en
conflicten in iedere denkbare gradatie' (p. 9).
Veel van die ruzies spitsten zich, zoals in boven­
staand geval, toe op het beheersen van interregio­
nale verbindingen, maar ook de pogingen tol be­
scherming en uitbreiding van het eigen
marktgebied lopen als een rode draad door de
Hollandse handelsgeschiedenis. De omvang van
dit gebied bepaalde immers niet alleen de beteke­
nis van een stad als marktplaats, maar ook haar rol
als verzorgingscentrum, en was dus in economisch
opzicht van levensbelang. In Noord-Holland ston­
den in dit opzicht Alkmaar en Hoorn telkens te­
genover elkaar. Vooral in de jaren van de grote
landaanwinningen (1612-1635), toen het poten­
tiële marktgebied aanzienlijk werd vergroot, voch­
ten beide steden herhaaldelijk felle conflicten uit
over centraal gelegen sluizen, overtomen en
nieuw aan te leggen ringsloten, waarbij zelfs sabo-
tage en de inzet van de eigen schutters niet werd
geschuwd. Uiteindelijk kwam Alkmaar als over­
winnaar uit de strijd.
Naast deze interstedelijke ruzies - die zich op
wat kleinere schaal ook voordeden tussen Purme­
rend en Edam - waren er natuurlijk ook nog de
1 16
talrijke conflicten tussen stad en platteland,
meestal voortvloeiend uit acties van individuele
steden tegen bedreigende dorpsneringen, -mark­
ten en -wagen, het zogenaamde buitendrinken,
en concurrerende meelmolens en bakkerijen.
Vooral de opkomende nijverheid in de Zaan­
streek en op het Schermereiland bezorgde de
Noordhollandse stadsbestuurders en ambachtslie­
den de nodige hoofdbrekens.
Sinds 1572 beschikten de steden over een rui­
me meerderheid in de provinciale statenvergade­
ring: achttien stemmen, tegen één voor de ridder­
schap, die geacht werd de belangen van het
platteland te vertegenwoordigen. De strijd leek
dus op voorhand een ongelijke, en incidenteel
werd dan ook, meestal op initiatief van Amster­
dam, gezocht naai middelen om de plattelands­
neringen in hun geheel aan te pakken. De be­
faamde order op de buitennering van 1531 gold
daarbij als vanzelfsprekend referentiepunt. Maar
net zoals in de 16e eeuw, toen de order door (juri­
dische) sabotage van de adel met succes werd te­
gengewerkt, was ook ditmaal het resultaat van de
gezamenlijke stedelijke inspanningen gering. Uit­
eindelijk bleken de dorpen, met steun van de rid­
derschap, sterk genoeg om hun eigen belangen te
behartigen, terwijl de steden maar al te vaak on­
derling verdeeld waren.
Op het eerste gezicht hebben veel van de door
Aten beschreven ruzies iets pietluttigs, maar alleen
al de emoties waarmee ze gepaard gingen en de
enorme aandacht die de verantwoordelijke stads­
bestuurders eraan besteedden, maken duidelijk
hoe belangrijk deze conflicten voor tijdgenoten
waren. Ze onthullen ons bovendien het nodige
over de botsende economische belangen van de
verschillende steden en de heersende politieke
cultuur.
De kracht van het boek ligt echter niet in de
analyse van dergelijke 'grote' thema's, al komt de
oplettende lezer heel wat te weten over de waarde
van privileges, het rekest als politiek strijdmiddel,
de verhoudingen tussen stadsbestuurders, am­
bachtslieden en consumenten, de gelegenheids­
coalities tussen dorpen, en de Staten van Holland
als beslechter van conflicten. De meeste aandacht
besteedt de auteur aan het inventariseren en uit­
voerig beschrijven van de opvallendste handels­
conflicten in de periode 1500-1800. Men kan deze
keuze betreuren, maar moet tegelijkertijd toege­
ven dat Alen de door hemzelf gestelde taak met
verve en grote kennis van zaken heeft vervuld. Hij
is er in geslaagd tal van op het eerste gezicht nog-

al gecompliceerd verlopende conflicten en ruzies
te presenteren in een overzichtelijk geheel, en dat
is zeker een compliment waard. Na de studies van
Jonathan Israël, Leo Noordegraaf en Marjolein 't
Hart is 'Als hel gexuell coml' opnieuw een geslaagde
integratie van economische en politieke geschie­
denis te noemen.
Paul Knev el
P. Spierenburg, Zwarte schapen. Losbollen, dronk­
aards en levensgenieters in achttiende-eeuwse beterhui­
zen (FHKW 18; Hilversum: Verloren, 1995, 153
blz., ISBN 90-6550-419-2, ƒ30)
Wie zich in de 18e eeuw te buiten ging aan een
losbandige levensstijl, gedrag vertoonde dat in de
gevestigde kringen afgekeurd werd of gewoon
niet volledig 'bij zinnen' was, kon op verzoek van
zijn of haar familie gedetineerd worden in een be­
terhuis. Daarvoor hoefden familieleden slechts
een rekest te richten tot de overheid (het Hof van
Holland of een stedelijk gerecht), waarin het af­
wijkend gedrag van het 'zwarte schaap' werd uil-
gemeten - ondersteund door getuigenverklarin­
gen - en opsluiting als remedie werd bepleit. Met
toestemming van die overheid, maar zonder eni­
ge vorm van proces, kon de betrokkene dan in
een beterhuis worden opgenomen. Op de keper
beschouwd waren de beterhuizen particuliere ge­
vangenissen, gedreven door een ondernemer uit
winstbejag (de kastelein). De inrichtingen ont­
stonden rond 1660 en verdwenen betrekkelijk
snel na 1810, toen de nog bestaande instellingen
evolueerden tot krankzinnigengestichten.
Pieter Spierenburg richt zich in dit boek op de
mannen en vrouwen die op aandrang van hun
naaste verwanten van de buitenwereld werden af­
gesloten om de familie de schande van hun ge­
drag te besparen. Als voorbeeld vertelt hij eerst
liet rijk gedocumenteerde verhaal van Abraham
Douglas, die in 1731 in een beterhuis belandde
en de vrijheid tol zijn dood in 1749 niet meer zou
ervaren. Na een schets van de beterhuizen als in­
stituut gaat de auteur dan in op de vormen van ge­
drag die 'ontspoorden' en 'gestoorden' in een be­
terhuis deden belanden. Beide categorieën
gedetineerden hadden gemeen dat hun familiele­
den detentie verzochten omdat zij hun goede re­
putatie bedreigd zagen. Soms werd in de rekesten
tot de overheid getracht aan te tonen dat de be­
trokkenen een gevaar vormden voor zichzelf en
Boekbesprekingen
hun naaste omgeving, hetgeen bij de 'gestoorden'
vaker de realiteit leek dan bij de 'ontspoorden'.
Spierenburg behandelt vervolgens de gevallen
waarin familietwisten via een opname in een be­
terhuis werden uitgevochten. Detentie werd dan
als (dreig) middel gebruikt om een zoon of doch­
ter van een huwelijk op te jonge leeftijd of met
een verkeerde partij te weerhouden, een echt­
scheiding te forceren of andere geschillen te be­
slechten. Na een beschrijving van het leven in de
beterhuizen zoekt de auteur in een afsluitende
paragraaf naar een reden voor het verdwijnen van
deze inrichtingen in het begin van de 19e eeuw.
Mede onder invloed van de vrijheidsidealen van
de Franse Revolutie bleek toen opsluiting als mid­
del tot disciplinering van wangedrag niet langer
acceptabel te zijn.
Het boek berust slechts op een beperkte hoe­
veelheid bewaard gebleven archiefmateriaal van
de overheden die toestemming tot opsluiting in
een beterhuis gaven. Het gaat dan in de eerste
plaats om de rekesten die de families van de 'zwar­
te schapen' bij het Hof van Holland en enkele ste­
delijke gerechten hebben ingediend. Voorts werd
tegen het einde van de 17e eeuw een begin ge­
maakt met het jaarlijks inspecteren van de beter­
huizen. De visitatierapporten van met name het
Hof geven inzicht in het gevangenisleven van de
gedetineerden. Ook een deel van hun correspon­
dentie is beland in de dossiers die de overheid van
hen heeft aangelegd, mede omdat in de beterhui­
zen briefcensuur werd toegepast.
De bronnen stellen Spierenburg daarmee in
staat zijn onderwerp vanuit drie verschillende per­
spectieven te benaderen: die van familie, overheid
en gedetineerden. Hij heeft daarvan rijkelijk ge­
bruik gemaakt. Zwarte schapen is echter niet bedoeld
als een strikt historisch-wetenschappelijke studie.
Daarvoor verwijst de auteur naar eerdere publica­
ties, waarvan hier met name The prison experience
(New Brunswick/Londen, 1991) te noemen valt.
De auteur poogt met deze studie zowel de 'specia-
list' als een breder publiek aan te spreken. De eerst­
genoemde worden op de achterflap van het boek
'analyses van het gezin, fatsoensnormen en het zelf-
beeld van elite en burgerij' in het vooruitzicht ge­
steld. Die analyses zijn echter over het hele boek
versnipperd en graven niet altijd die]). Overheer­
send zijn toch de verhalen over de 'zwarte scha­
pen', waarbij Spierenburg vooral de bronnen laat
spreken. Dat doet hij doorgaans in een zeer toegan­
kelijke stijl, waarmee hij inderdaad een bredere le­
zerskring dan zijn vakgenoten lijkt te dienen.
I 17

Boekbesprekingen
Een bezwaar is echter dat de auteur ondanks de buurt). In 'laag' Den Haag, waar de vraag het aan­
beperkte hoeveelheid materiaal bijzonder veel te bod verre oversteeg, leidde dit tot een ongebreidel­
vertellen heeft en in zijn tekst de lezer weinig tijd de bouwrevolutie: kleine, slecht gebouwde
gunt om op adem te komen. Het boek zou zeer beneden- en bovenwoningen in smalle straten
gediend zijn met samenvattende passages aan het (Schildersbuurt). Na 1887 werden de regels voor
slot van elk hoofdstuk of een algehele samenvat­ de woningbouw en de stadsuitbreiding steeds meer
ting aan het eind, waardoor de kern van het ver­ aangescherpt. Zo werd in 1892 de bouw van hofjeshaal
beter bij de lezer beklijft. Het verhaal zelf woningen verboden en eiste de gemeente in het
heeft echter onmiskenbaar de charme van het on­ bouwplan van het prestigieuze Duinoord verbrede,
bekende. De mannen en vrouwen die gedeti­ bochtig verlopende straten, die bovendien goed
neerd werden in de beterhuizen, bewogen zich in aansloten op de andere delen van de stad.
een ongewone leefwereld, die door Spierenburg Ook na 1900 bleef Den Haag groeien met on­
op boeiende wijze aan de vergetelheid van de geder meer het sjieke Benoordenhout en het eenschiedenis
is ontrukt.
voudige Transvaalkwartier. In laatstgenoemde
A.Ph.F. Wouters
wijk spanden gemeente en woningbouwverenigingen
zich in om betere portiekwoningen te bouwen
tegen redelijke huren, die dankzij de gestegen
lonen voor arbeiders bereikbaar weiden. De
Henk Schmal, Den Haag of 's-Gravenhage? De 19de- nieuwe wijken waren sociaal veel homogener dan
eeuwse gordel, een zone gemodelleerd door zand en de oude. De 19e-eettwse gordel raakte dooi deze
veen (Utrecht: Matrijs, 1995, 256 blz., ISBN 90- verdere uitbreidingen zijn stadsrandfunctie kwijl
5345-071-8, ƒ 49,95)
en dat had gevolgen. Zo verschenen in de hele
gordel winkels in de doorgaande straten, die nu
de buitenwijken met de binnenstad verbonden. In
'hoog' Den Haag werden vele grote villa's als kantoor
in gebruik genomen. En de eens zo deftige
Archipelbuurt verloor haar aantrekkelijkheid
voor veel van de oorspronkelijke bewoners, dienaar
de nieuwe wijken trokken. De woningen werden
gesplitst en voortaan verhuurd aan geschoolde
arbeiders en kleine ambtenaren.
Dooi de toenemende invloed van de overheid
groeide vanaf 1848 het aantal ambtenaren in Den
Haag sterk. Hierdoor werd het ook voor veel bedrijven
en semi-overheidsinslellingen aantrekkelijk
zich hier te vestigen. Bovendien oefenden het
hof en de mooie omgeving een grote aantrekkingskracht
uit op tal van welgestelden, zoals de
bekende Indiëgangers. De bevolking groeide explosief
(1850: 72.000, 1900: 206.000, 1940:
500.000) en moest gehuisvest worden. Van
oudsher was Den Haag verdeeld in een bovenhelft
op het droge zand, waar de regering zetelde
en de welgestelden resideerden, en een benedenhelft
op het vochtige veen, waar handel en industrie
geconcentreerd waren en het merendeel van
de arbeiders en kleine middenstanders woonde.
De uitleg van Den Haag sloot aan bij deze al bestaande
tweedeling. De overheid nam vanaf 1840
de stadsuitbreiding zoveel mogelijk zelf ter hand.
In het Willemspark werden door de lokale elite
vlakbij de zeer dure villa's uit charitatieve overwegingen
ook zogenaamde hofjeswoningen gebouwd:
kleine woningen zonder een ingang aan
de straat.
Vanaf 1868 liet de gemeente liet initiatief aan de
vrije markt over en stelde zij slechts marginale eisen.
Juist in deze periode vonden de grootste uitbreidingen
plaats. In 'hoog' Den Haag werden
kwalitatief goede beneden- en bovenwoningen gebouwd
voor de gegoede middenstand (Archipel-
1 18
Sociaal-geograaf Schmal beschrijft een proces
van stedebouw en -bewoning dat menige stad in
Nederland op min of meer gelijke wijze heeft
doorgemaakt. Hij verwijst dan ook regelmatig
naar de situatie in Amsterdam en Rotterdam. Het
grootste deel van Schmals studie is gebaseerd op
het analyseren van kwantificeerbare bronnen, zoals
belastinggegevens per wijk, die vervolgens zijn
verwerkt in vele tabellen en staafdiagrammen. Dit
is voorwaar geen sinecure, hiervoor is doorzettingsvermogen
vereist. Het vertoog is goed te volgen
en de vele foto's en de hier en daar ingelaste
jeugdherinneringen van Hagenaars vergroten de
aantrekkelijkheid van dit boek. De drukkwaliteit is
jammer genoeg mager, met als gevolg moeilijk te
'lezen' staafdiagrammen en fletse foto's.
Schmal begint zijn verhaal met het beschrijven
van modellen ter verklaring van de stedelijke ontwikkeling
en de ruimtelijke geleding van de stad,
die hij in zijn studie wil toetsen. Daar is natuurlijk
niets op tegen, maar dat had wat mij betreft wel
wat meer naar de algemene lezer toegeschreven

kunnen zijn. Zo worden bijvoorbeeld vaktermen
als ecologie, mediaan en morfologie niet nader
verklaard. Het boek draait om de tegenstelling
tussen hoog en laag, zand en veen, droog en voch­
tig. Toch lees ik helaas niets over de tot ver in de
19e eeuw aangehangen 'miasmatische theorie',
waarin uitwasemingen uit onder andere de bo­
dem als ziekteverwekkend werden beschouwd,
hetgeen de genoemde tweedeling nog een extra
dimensie zou geven. Ook mis ik een overzichts­
kaart van het stratenplan van Den Haag, waardoor
de stadsontwikkeling maar moeizaam is te volgen.
Het boek bevat wel een index, maat alleen op
straatnamen. Verder wordt het hoge vestigings­
overschot van Den Haag niet uitgesplitst naar rijk
of arm en worden de bouwkosten en rendemen­
ten op woningen cijfermatig niet verduidelijkt.
In zekere zin sluit deze studie aan bij de huidige
discussie in de politiek over het 'upgraden' van ver­
loederde wijken door middel van de bouw van
koopwoningen. Een buurt dient een aantal aan­
trekkelijke aspecten te hebben, anders zijn derge­
lijke projecten bij voorbaat gedoemd te mislukken.
Welke aspecten dat zijn, blijkt mede uit dit boek.
J.Th. Rijper
J.G. Kikkert, Het licht van Texel. Johannes Ludovicns
Kikkert (1810-1878) (Hilversum: Verloren, 1996,
105 blz., ISBN 90-6550-53.3-4, ƒ25)
In het midden latend of hij op enigerlei wijze aan
hem verwant is, heeft de historicus J.G. Kikkert
enkele eerder verschenen publicaties bewerkt en
uitgebreid tot een boekje, waarin zijn in 1810 op
Texel geboren naamgenoot Johannes Ludovicns
Kikkert centraal staat. Als telg uit een geslacht van
eilandelijke notabelen ging deze op dertienjarige
leeftijd naar de Amsterdamse Kweekschool voor
de Zeevaart en Stuurmanskunst. Maar al na twee
jaar werd hij naar huis gehaald om op het notaris­
kantoor van zijn vader te werken. Tijdens de Bel­
gische Opstand van 1830 meldde Kikkert zich aan
als vrijwilliger voor de strijd tegen de Belgen en
werd hij tweede luitenant bij de Noordholland-
sche Mobiele Schutterij. Gedurende zijn krijgs­
dienst hield hij een dagjournaal bij, waaruit de au­
teur herhaaldelijk citeert. Het verschaft een
ontluisterend beeld van slecht uitgeruste, nauwe­
lijks geoefende en ongemotiveerde schutters, hun
Boekbesprekingen
doelloze marsen, gebrekkige verzorging en ontbe­
ringen. Na de wapenstilstand van augustus 1831
bleef Kikkert nog drie jaar onder de wapenen,
waarna hij groot verlof kreeg, naar Texel terug­
keerde en weer bij zijn vader in dienst trad.
In 1836, na zijn vaders dood, werd Johannes
Ludovicns zelf notaris in Texels hoofdplaats Den
Burg. Datzelfde jaar huwde hij Maria Coninck
Westenberg. Het paar kreeg twaalf kinderen, van
wie er negen jong stierven. Kikkert verwierf een
vooraanstaande plaats in de Texelse gemeen­
schap en daarbuiten. Hij bekleedde onder meer
functies als strandvonder, dijkgraaf, gemeente­
raadslid en wethouder, lid van de Provinciale Sta­
ten, vice-consul voor België en consulair agent
voor Sardinië. Voorts was hij geen onverdienste­
lijk cartograaf. Door zijn bemoeienissen met de
publieke zaak werd hij daarvoor weer veel ge­
vraagd. Desondanks slaagde hij er niet in een ze­
tel in de Tweede Kamer te bemachtigen. Maar op
het eiland was hij een erudiet man, een man met
vele contacten bovendien: het 'licht van Texel'.
De titel van onderhavige publicatie verwijst ech­
ter ook en vooral naar Johannes Ludovicns' ijve­
ren om op Texel een vuurtoren te krijgen, waar­
toe eerder al initiatieven door de onderwijzer
Tekele Zwaai waren genomen. In de verraderlijke
wateren rond het eiland waren in de loop van de
tijd talrijke schepen vergaan. Na Zwaals vertrek
naar Terschelling in 1857 werd Kikkert de vurig­
ste voorvechter van de vuurtorenbeweging en in
1863 slaagde zijn streven. Hij mocht zelf op 1 no­
vember 1864 voor het eerst het licht ontsteken -
waarschijnlijk zijn fin est hour. Voor de scheepvaart
was de vuurtoren een zegen, doch de eilanders
waren niet onverdeeld enthousiast; als rechtgeaar­
de jutters liepen ze door het afnemende aantal
strandingen heel wat inkomsten mis. Zijn daad­
kracht in deze kwam Kikkerts populariteit onder
hen niet ten goede.
Het was niet liet enige noch het belangrijkste-
probleem waarmee hij in deze jaren te kampen
kreeg. Al eerder was zijn vrouw overleden, waarna
Kikken in 1861 hertrouwde met Elisabeth Boom,
met wie hij nog eens vier kinderen kreeg. In toe­
nemende mate kreeg hij in de jaren zestig te kam­
pen met financiële problemen; een zakelijk licht
was hij namelijk nauwelijks. Investeringen en be­
leggingen mislukten door onvoorzichtige specula­
tie en domme pech. Een zaakwaarnemerschap
voor prins Hendrik als administrateur en bestuur­
der van een Texelse polder (waarin de prins een
meerderheidsbelang aan aandelen had) werd een
1 19

Boekbesprekingen
fiasco omdat Kikkert voor zijn bemoeienissen niet
alleen geen cent ontving, maar daarbovenop kos­
ten maakte. Zijn nood steeg zo hoog, dat hij in
1867 de wijk nam naar Engeland en later naar
Pruisen. De meeste van zijn publieke functies had
hij toen al opgegeven, de overige werden hem na­
dien ontnomen. Als notaris kreeg hij oneervol
ontslag. Vanuit zijn ballingschap deed hij verwoe­
de pogingen alsnog iets van het geld dat prins
Hendrik hem schuldig was terug te zien. Tever­
geefs: zijn smeekbeden bleven onbeantwoord en
het gerucht verspreidde zich zelfs dat de prins
door Kikkerts handelen vele duizenden guldens
armer was geworden.
Door deze perikelen was Kikkert gebogen,
doch niet gebroken. Zijn investeringen in de
stoombootverbinding lussen het eiland en Den
Helder gingen aan hel eind van het decennium
renderen en in het begin van de jaren zeventig
roerde hij zich, zonder resultaat, met een pamflet
tegen het doorgraven van Holland ten behoeve
van het Noordzeekanaal en de Nieuwe Waterweg.
In 1878 stierf hij in Maarssen, waar hij ook werd
begraven - ver van het eiland waar hij een voor­
aanstaand man was geweest.
De ene Kikkert heeft over de andere een aardig
en ruimhartig geïllustreerd boekje geschreven,
dat echter toch niet bevredigt. De koppeling lus­
sen peltte en grande lüsloire is weliswaar prijzens­
waardig, maar als biografie is het te onevenwichtig
omdat het vooral aan enkele episodes uit Kikkerts
leven aandacht besteedt. Bovendien is het ge­
schrift hier en daar wijdlopig en qua opbouw rom­
melig. Er zijn uitgebreide citaten die weinig terza­
ke doen en er is veel achtergrondmateriaal over
Texel ontleend aan publicaties van de eilandhisto­
ricus J.A. van der Vlis, terwijl belangrijke andere
literatuur niet geraadpleegd lijkt te zijn, althans
onvermeld blijft. Ronduit storend is dat een tekst­
gedeelte is weggevallen (tussen p. 84-85), doch
dat moet waarschijnlijk niet de auteur maar de
uitgever aangerekend worden.
Rob van Ginkel
H.Th.M. Lambooy e.a., Heerlijk Schagen. De ge­
schiedenis van een Westfriese Marktstad (Baant: de
Prom, 1996, 328 blz., ISBN 90-6801-466-8, ƒ49,50)
Zo'n 2500 jaar voor Christus woonden er al jagers­
verzamelaars in de buurt van Schagen. Tegen­
woordig heeft het stadje van 16.000 inwoners een
120
centrumfunctie voor de streek in het midden van
de Kop van Noord-Holland. De auteurs lichten
ons uitvoerig in over de landschappelijke verande­
ringen, de strijd tegen het water, godsdienst, so­
ciaal-economische aspecten (zoals middelen van
bestaan, transport, onderwijs, armenzorg, gezond­
heidszorg en woonomstandigheden) en over de
bestuurlijke instellingen van Schagen en omstre­
ken.
In 1427 ontving Willem van Beijeren, een bas­
taardzoon van de Hollandse graaf Albrecht van
Beijeren, Schagen en omstreken als erfelijk leen
van zijn oomzegger Philips de Goede van
Bourgondië, de toenmalige graaf van Holland.
Philips wilde Willem een inkomen verschaffen en
zag in hem een betrouwbaar bestuurder in hel
toen roerige West-Friesland. Willem en de latere
heren bewoonden tot 1676 het Slot van Schagen,
waarvan nu nog slechts twee hoektorens resten.
De heer van Schagen had recht op bepaalde in­
komsten uit zijn gebied, diende zijn goedkeuring
te hechten aan keuren en maatregelen van het
stads- en polderbestuur en bezat hel benoemings­
recht van de pastoor (later de dominee), de nota­
ris en de vroedvrouw. Deze situatie duurde onver­
minderd voort tot de Bataafse lijd; de laatste
restanten van de heerlijke rechten werden bij de
grondwetswijziging van 1848 teniet gedaan.
Nu had Schagen reeds in 1415 stadsrechten
ontvangen van graaf Willem VI van Holland, zo­
dat de burgers (binnen bepaalde marges) zelf
hun bestuur konden kiezen en recht konden
spreken. Afgezien van de competentiestrijd tussen
de heer en het stadsbestuur ontwikkelde Schagen
zich voorspoedig tot een centrum van agrarische
handel en de daaraan gerelateerde nijverheid. In
1463 ontving Schagen hel marktrecht, dat een
reeds bestaande situatie sanctioneerde. De voort­
durende inpolderingen rond Schagen versterkten
deze marktfunctie. Vanwege het laagliggende
land werd er rond Schagen veel veeteelt bedre­
ven. Op de donderdagse markt werden naast vee,
ook wol, boter, kaas en eieren verhandeld. De la­
ter ingestelde Schager paardenmarkt (1603-1962)
was wijd en zijd bekend. Het zal duidelijk zijn dat
winkels en café's op marktdagen goede zaken de­
den.
Het boek is bedoeld voor een breed publiek,
met andere woorden: de geïnteresseerde leek
moet het zonder al te veel moeite goed kunnen
begrijpen. Dan heb ik echter een paar opmerkin­
gen over dit boek, die beslist op veel meer boeken
van toepassing zijn. Mijn kritiek heeft eigenlijk

vooral betrekking op het stuk dat de middeleeu­
wen behandelt, toch al een moeilijke periode van­
wege de steeds veranderende kustlijn en de naar
ons gevoel - gewend als we zi jn aan de trios politica
- rommelige verdeling van functies en bevoegd­
heden. Het verdient wellicht aanbeveling hier een
werk als dal van H.P.H. Jansen, Middeleeuwse ge­
schiedenis der Nederlanden (Utrecht 1965 en latere
drukken) naast te lezen. Een aantal historische
termen wordt niet uitgelegd, bijvoorbeeld kaste­
lein, verhoefslaging, stadhouder (in de zin van
een baljuw en schoul die tevens stadhouder is).
Een verklarende woordenlijst was hier op zijn
plaats geweest. Nu we hel toch over termen heb­
ben, wil ik hier tevens iets rechtzetten. In de tekst
wordt ervan uitgegaan dat de zogenaamde lagere
wijdingen voor het priesterschap bestaan uit die
van subdiaken en diaken. Dit is onjuist: de lagere
wijdingen zijn die voor ostiarius, lector, exorcist
en acoliet, terwijl de wijdingen voor subdiaken,
diaken en priester juist tot de hogere behoren.
Ook kaarten hadden veel duidelijk kunnen ma­
ken, vooral moderne met daaroverheen de oude
situatie. Zo zou bijvoorbeeld de indeling in gou­
wen en koggen in één oogopslag inzichtelijk zijn
gemaakt; nu tast de lezer meestal in het duister.
Ook ontbreekt bij een aantal wel opgenomen
kaarten de legenda. De meeste zijn tocli al lastig
te lezen vanwege de matige drukkwaliteit van de
afbeeldingen. Deze zijn vaak niet scherp, zitten
vol met spikkels en de kleurenafbeeldingen zijn
wel erg geel uitgevallen. Dat is jammer, want nu
komen de kostelijke tekeningen van Cornelis Bok
(eerste kwart 19e eeuw) niel goed tot hun recht.
Deze tekenaar had als persoon toch wel iets meer
in het zonnetje gezet kunnen worden, want wie
was nu eigenlijk Cornelis Bok?
Toch heb ik bepaald niet alleen kritiek; uit deze
studie blijkt duidelijk dat nieuwe inzichten zijn
doorgedrongen tot de lokale geschiedschrijving,
en dat verdient navolging. Deze vorm van ge­
schiedbeoefening neemt zo langzamerhand een
steeds professionelere allure aan, niet in de laatste
plaats vanwege het toenemend aantal universitair
geschoolde historici dat zich hiermee bezighoudt.
Gelukkig hebben de auteurs niet verzuimd de so­
ciaal-economische invalshoek in hun boek op te
nemen, zoals demografische gegevens en data
over Ionen en prijzen. Verder blijkt uit een analy­
se van de bestuurders van voor, tijdens en na de
Bataafse Revolutie dat niet zozeer van een breuk,
maar juist van een grote mate van continuïteit in
het bestuur sprake is geweest.
Boekbesprekingen
Wat ik buitengewoon waardeer, is de combina­
tie van archeologie en geschiedenis; het is een
'compleet' verhaal. De kunstgeschiedenis in de
hoedanigheid van stedebouwkunde en architec­
tuurgeschiedenis komt er wat bekaaider af. Zo
moet er bijvoorbeeld over de 19e-eeuwse katholie­
ke kerk van de architect A. Tepe toch wel liet no­
dige bekend zijn.
J.Th. Rijper
De Boerenwetering. Wonen, werken en vermaak langs
een eeuwenoude waterweg (Amstelveense Histori­
sche Reeks nr. 2; Amstelveen: 1995, 182 blz.., ISBN
90-801745-3-X)
Momenteel is de Boerenwetering grotendeels ge­
dempt en is het geen transportweg van betekenis.
Vroeger was dat wel anders. De tuinders die op de
aanliggende vruchtbare veengrond hun groenten
teelden, gebruikten de waterweg dagelijks om
hun oogst te vervoeren naar de markt in Amster­
dam. Al het transport gebeurde per boot; er was
geen pad langs de wetering. Het hier besproken
boek biedt de geschiedenis van de Boerenwete­
ring, en vooral die van het aangelegen land, van
de Middeleeuwen tot nu, in elf hoofdstukken, ver­
zorgd dooi acht auteurs. De publicatie is hel re­
sultaat van onderzoek dat verricht is door de
Werkgroep Genealogie van de Vereniging Histo­
risch Amstelveen. Het onderzoek heeft veel mate­
riaal opgeleverd: de genealogen hebben dan ook
de concessie moeten doen om de opgenomen ge­
nealogieën zeer beknopt te houden. Men belooft
echter deze inperking ooit goed te maken met
een nieuwe, uitgebreide publicatie op dit terrein.
De bronnen zijn rijk en divers genoeg: de gebrui­
kelijke doop-, trouw- en begrafenisboeken zijn be­
keken, maar ook zaken als boedelbeschrijvingen,
ambtelijke of notariële stukken en parochiebla­
den. Eveneens heeft men nazaten geïnterviewd,
en die herinneringen zorgen voor een aangena­
me verlevendiging van het boek.
Hoofdstuk 1 gaat over het ontstaan en de loop
van de Boerenwetering. De auteur houdt het erop
dat de deels natuurlijke waterloop door mensen­
handen is verlengd. In hoofdstuk 2 wordt de be­
lendende Binnendijkse Buitenveldertse Polder
behandeld. Het waterniveau in de Boerenwete­
ring was lager dan dat in Amsterdam. De boten
werden geschut of via de overhaal naar het hoge­
re niveau gebracht. De bewoner van het bij de
121

Boekbesprekingen
sluis gelegen polderhuis was de sluiswachter. Hij
was tevens kastelein van de herberg die in het huis
was gevestigd, een niet altijd even gelukkige combinatie.
Hoofdstuk 3 gaat over de bedrijven die
langs de wetering gevestigd waren. Dit is een interessant
stuk over heel vroege industrieën zoals
lijm-, loodwit- en kruitproductie. Een aparte paragraaf
is gewijd aan de beroemde waskaarsenfabriek.
De hoofdstukken 4, 5 en 6 gaan over de bewoners,
de warmoezeniers. Hoofdstuk 4 is het verhaal
van deze tuiniers in de 17e en 18e eeuw. We
vinden de oorsprong van de Warmoesstraat in
Amsterdam (warmoes is groente) en krijgen een
beschrijving van de 'playsir'tuinen, siertuinen
waaf Amsterdammers hun vrije tijd doorbrachten.
Hoofdstuk 5 biedt een stukje sociaal-economische
geschiedschrijving over de 'Heuerleute' en over
het functioneren van de Amsterdamse groentemarkt.
Hoofdstuk 6 gaat over het warmoezeniersleven
in de 20e eeuw en bevat veel persoonlijke
herinneringen van oude bewoners of overleveringen
uit familiekring.
In hoofdstuk 7 wordt gesproken over wonen en
werken langs de paden die loodrecht op de Boerenwetering
liepen. Die paden zijn nog steeds op
122
de huidige kaart van Amsterdam terug te vinden.
In hoofdstuk 8 over het vermaak op en langs het
water, wordt een prominente plaats ingenomen
door herberg Stadlander. Deze uitspanning heeft
eeuwenlang vele recreanten getrokken. De auteur
van hoofdstuk 9 dat over de annexatie door Amsterdam
gaat, belooft een aparte publicatie aan
dit onderwerp te zullen wijden. In dit boek wordt
volstaan met een korte geschiedenis. Hoofdstuk
10 heeft als titel 'De Boerenwetering nu en na
2000' en bevat een korte beschrijving van hoe de
wetering er op dit moment bij ligt en wat de toekomstplannen
van de gemeente Amsterdam zijn.
Hoofdstuk 11 tot slot bevat deelgenealogieën van
families die aan de Boerenwetering woonden.
Het boek is goed verzorgd en de auteurs hebben
bewonderenswaardig speurwerk verricht naar
de kleinste verwijzingen naar de door hen bestudeerde
families. Het is nog eens extra handzaam
gemaakt met een verklarende woordenlijst en een
beknopt register op namen en onderwerpen. Misschien
moeten we de soms wat nostalgische of paternalistische
toon dan maar door de vingers zien.
Joke Batink

Museumnieuws
Nederlands Biermuseum De Boom
Houttil 1
1811JL Alkmaar
072-5113801
dinsdag t/m vrijdag 10-16 uur, zaterdag en zondag
13-16 uur.
Van 1 november tot 31 maart: dinsdag t/m zondag
13-16 uur.
Entree ƒ 3,50, 65+ en kinderen ƒ 2,50, MJK gratis.
Rondleidingen voor groepen op afspraak.
Historische locatie
Vanaf de middeleeuwen is bier in de Nederlanden
een belangrijke industrie geweest. In veel steden
herinneren vaak alleen straatnamen, denk
bijvoorbeeld aan Bierkade en Brouwersgracht,
nog aan deze bloeiende brouwnijverheid. Bier
werd als vervanger van water beschouwd - het alcoholpercentage
was meestal laag - en door grote
groepen van de bevolking gedronken. Aan het
eind van de 19e en begin van de 20e eeuw werd
het bierbrouwen steeds verder geconcentreerd.
Bestonden er omstreeks 1900 in ons land nog on­
geveer 500 brouwerijen, nu zijn dat er niet meer
dan 38, inclusief de kleinere, zogenaamde huisbrouwerijen.
Ook in Alkmaar bestond vanaf de 15e eeuw een
bloeiende bierindustrie. Nu wordt er al zeker tien
jaar geen bier meer gebrouwen: de laatste bierbrouwerij,
de Alkmaarse Stoombierbrouwerij,
sloot zijn deuren in 1986. De herinnering aan het
ambacht wordt echter levend gehouden in het
Nederlands Biermuseum De Boom. Op een unieke
locatie wordt met behulp van een gevarieerde
collectie op speelse wijze de rijke Nederlandse
brouwhistorie verbeeld.
Het historische pand aan de Houttil 1 in Alkmaar
wordt reeds in 1519 genoemd als brouwerij.
De archieven geven aan dat vanaf 1647 hier de
brouwerij De Boom was gevestigd. In dat jaar werden
de panden Houttil 1 en 3 samengevoegd. Tot
1750 was er een brouwerij in gehuisvest, vervolgens
is er sprake van een pakhuis De Boom en vanaf
1846 van een kaaspakhuis. Na een periode van
leegstand is het pand Houttil 1 door de gemeente
Alkmaar gerestaureerd en sinds 1986 is het Nederlands
Biermuseum De Boom de vaste bewoner.
\fb. 1. Voormalige bierbrouwerij De Boom. Ingekleurde tekening, J.A. Cresent 1808. Regionaal Ar-
:hief Alkmaar.
123

Museumnieuws
Afb. 2. Voormalige bierbrouwerij De Boom, vóór de restauratie van 1986.
Herinrichting
Na een voorspoedige start en een aantal goede jaren
bleek het nodig in 1994 een verandering van
exploitatie-opzet te kiezen om het voortbestaan te
waarborgen. Een nieuw bestuur trad aan en het
Proeflokaal De Boom, gesitueerd in de kelder van
het pand, werd verzelfstandigd. In dit proeflokaal
is het gehele Nederlandse bierassortiment op fles
verkrijgbaar. Nieuwe plannen werden ontwikkeld
en met steun van de Nederlandse brouwers, verenigd
in het Centraal Brouwerij Kantoor (C.B.K.)
en met steun van Alkmaarse vrijwilligers werd het
museum gerenoveerd en aangepast.
De inhoudelijke kant van de permanente expositie
werd mei hulp van de Slichting Musea
Noord-Kennemerland en met name van de museumconsulent
drs. Peter Saai onder de loep ge­
12 1
nomen, afgestof t en waar nodig ververst en/of in
een nieuw jasje gestoken. Mede dankzij het C.B.K.
en de daarbij aangesloten Nederlandse brouwers
is een structurele ondersteuning tot stand gekomen,
waardoor de historie van bier en brouwen in
Nederland met gepaste trots en op bruisende wijze
kan worden getoond.
De collectie van het museum is als het ware opgehangen
aan het bierbrouwproces. Door middel
van een pictogram wordt het brouwproces stapsgewijs
uiteengezet en vervolgens gaat de bezoeker
aan de hand van de stappen door het museum.
Op die wijze maakt de bezoeker in Biermuseum
De Boom op verantwoorde en aantrekkelijke wijze
kennis met de rijke historie van bier en bierbrouwen
in Nederland.
De grondstoffen water, brouwgerst en hop zijn

Afb. 3. Moutvloer, Nederlands Biermuseum De Boom.
Afb. 4. Fustenkar, Nederlands Biermuseum De Boom.
Museumnieuws
125

Museumnieuws
tastbaar aanwezig. Een moutvloer en schrootmolen
zijn op de eerste verdieping de in het oog
springende objecten. De tweede museumvloer
herbergt een laboratorium met authentieke instrumenten,
een roodkoperen brouwketel, een
open vergistingsbak en een kuiperij. De bovenste
verdieping is gewijd aan het transport en de consumptie;
zo is er een prachtig ingerichte, 19eeeuwse
tapperij te bewonderen. Een pronkstuk is
het door het Stedelijk Museum Alkmaar in bruik­
126
leen gegeven uithangbord De Raaf: dit 19e-eeuwse,
beschilderde houten schild is in Alkmaar vervaardigd.
De afsluiting van de rondgang wordt
gevormd door een terugblik op de zeer succesvolle
C.B.K.-campagne uit de naoorlogse jaren: 'Het
bier is weer best'.
Bard Schiphorst
voorzitter van het Nederlands Biermuseum De
Boom

Inhoud
29e jaargang nr. 2, 1997
Koen Goudriaan
Jonkvrouw Sophie van der Goude, haar familie en haar stad 63
Bart Ibelings
De Hollandse paardenmarkten van de heer Van Wassenaer: de drie V's (1554-1610) 91
Boekbesprekingen 107
Museumnieuws P23
Aan dit nummer werkten mee:
Dr. Koen Goudriaan (1950), sinds 1996 redacteur van Holland, is als universitair docent ver­
bonden aan de vakgroep geschiedenis, afdeling middeleeuwen, van de Vrije Universiteit Am­
sterdam. Hij houdt zich in het bijzonder bezig met de socio-religieuze geschiedenis van het
gewest Holland in de late middeleeuwen en publiceert met name over de stad Gouda. Adres:
Maldenhof 153, 1106 ED Amsterdam.
Drs. Bart Ibelings (1960), studeerde aan de lerarenopleiding (vrije letteren-Vrije Universiteit
Amsterdam) geschiedenis en aardrijkskunde en vervolgens doctoraal middeleeuwse geschie­
denis. Momenteel rondt hij zijn proefschrift (Universiteit van Amsterdam) af over landschap
en economie in het laat-middeleeuwse Holland (14e-16e eeuw), in het bijzonder rond Gou­
da. Adres: Donkerelaan 53a, 2061JK Bloemendaal.
Omslagontwerp: Ester Wouthuysen.
Productie: Uitgeverij Verloren, Larenseweg 123, 1221 CL Hilversum, telefoon 035-6859856,
fax 035-6836557, e-mail verloren@worldaccess.nl.