Operationalisering van varianten van kleinschalig verblijf voor ...

Operationalisering van varianten van
kleinschalig verblijf voor dementerenden
prof.dr. R. Huijsman MBA
I. Bronsvoort
instituut Beleid en Management gezondheidszorg
Erasmus Universiteit Rotterdam
juli 2006

Inhoudsopgave
1. Aanleiding 3
2. Opzet van het onderzoek 5
2.1 Vraagstellingen 5
2.2 Methoden 6
2.2.1 Literatuuronderzoek 6
2.2.2 Scenario-onderzoek 6
2.2.3 Selecteren van onderzoekseenheden uit landelijke databank 7
2.2.4 Opzet van de vragenlijst 10
3. Literatuurverkenning 11
3.1 Dementie wordt maatschappelijk probleem 11
3.2 Dementie vraagt om zorginnovatie 11
3.3 Kleinschaligheid: pijler in nieuw zorgconcept voor dementerenden? 14
3.4 Onderzoek naar kleinschaligheid 16
3.5 Gebrekkig inzicht in toegevoegde waarde van kleinschaligheid 18
3.6 Enkele overwegingen 19
4. Kleinschaligheid voor dementerenden: conceptualisering in varianten 20
4.1 De kernelementen voor scenario’s 20
4.1.1 Min of meer vaststaande zekerheden 20
4.1.2 Kritische onzekerheden voor kleinschalige zorg 20
4.2 Varianten voor kleinschaligheid op basis van de woonvorm 22
4.2.1 Operationalisering woonvormen 22
4.2.2 Operationalisering zorgdimensie 24
5. Gerichte inventarisatie van projecten 25
5.1 Indelingen projecten in varianten 25
5.2 Aard en woonbeleving van de projecten 25
5.3 Zorg- en dienstverlening in de projecten 28
5.4 Enkele normen voor verantwoorde zorg uitgelicht 31
5.5 Medewerkers in groepswoningen voor dementerende ouderen 34
5.6 Activiteiten in de groepswoning 37
6. De lessen uit dit onderzoek naar kleinschalige zorg voor dementerenden 39
6.1 Conclusies uit de bevindingen 39
6.2 Discussie over de bevindingen 40
6.3 Enkele aanbevelingen ter afronding 41
Literatuur 43
Bijlage Vragenlijst aspecten kleinschalige voorzieningen voor dementerenden 46
2

1. Aanleiding
Een samenloop van verschillende maatschappelijke, economische en beleidsmatige
ontwikkelingen in de zorg voor ouderen leidt er toe dat de zorgvraag van cliënten in verzorgings-
en verpleeghuizen steeds zwaarder en complexer worden, terwijl tegelijkertijd het streven naar zo
groot mogelijk zelfredzaamheid en privacy onverminderd doorzet. Deze combinatie van
ontwikkelingen leidt tot allerlei nieuwe ontwikkelingen in de zorgverlening, waaronder
‘kleinschaligheid’ in het wonen voor en de zorg- en dienstverlening aan dementerende ouderen.
Zijn er adequate alternatieven voor het meer traditionele concept van institutionele
verpleeghuiszorg? Hoewel organisaties steeds verder fuseren, zien we in de feitelijke levering
van de zorgverlening juist een ontwikkeling naar kleinschaligheid (Prismant/VWS, 2001). In een
kleinschalige opzet kan meer rekening worden gehouden met voorkeuren van cliënten,
bijvoorbeeld ten aanzien van privacy, woonruimte en dagritme. Ook de zorgvisie op
dementerenden speelt hierin een belangrijke rol, want dementie is een voortschrijdende en
onomkeerbare ziekte waaraan medisch niet veel te doen is, maar waar het accent gelegd wordt
op kwaliteit van leven in een herkenbare setting die appel blijft doen op afnemende vermogens.
Hoe dat het best kan worden aangepakt in de combinatie van wonen, zorg en behandeling staat
echter nog grotendeels open. Er zijn verschillende sporen om kleinschaligheid te realiseren. Zo is
het gemiddelde aantal plaatsen in recente nieuwbouw van verpleeghuizen lager dan voorheen en
worden bij renovatie van bestaande verpleeghuizen de meerbedskamers verbouwd tot één- of
tweepersoons kamers, mede onder invloed van nieuwe privacywetgeving. Voorts worden bij
nieuwbouw of renovatie van verpleeghuizen groepswoningen gerealiseerd en ook buiten de
instellingen zien we een toename van kleinschalige woonzorgvoorzieningen, bijvoorbeeld voor
dementerende cliënten of jonge mensen met een verpleeghuisindicatie. Het is goed denkbaar dat
er ook in de toekomst verschillende varianten naast elkaar kunnen blijven bestaan.
De Stichting Werkt voor Ouderen heeft ondersteuning gevraagd bij het doordenken en
ontwikkelen van het concept van kleinschaligheid in de zorg voor dementerende ouderen, met
name in de gemeente Vlissingen. In Zeeland bestaat veel animo voor een nieuwe beleidskoers
waarin kleinschaligheid centraal staat en woonzorgcomplexen zoals die in de vorige eeuw zijn
ontwikkeld worden afgebouwd. De Stichting beheert diverse woonzorgcentra die gerenoveerd zijn
of worden en waarbij kleinschaligheid van dagelijkse zorgverlening al langer wordt ingepast in
grootschaligheid van de gebouwelijke infrastructuur. Andere organisaties in Zeeland gaan zo ver
dat zij de gebouwen in z’n geheel wensen te vervangen door kleinschalige infrastructuur, tot aan
‘stand alone’ huizen in de wijk. Kleinschaligheid in zorg dient te worden onderscheiden van
kleinschaligheid in de gebouwen, aldus onderzoek van het Trimbos-instituut (Broekhuizen e.a.,
2004). Maar gaat ‘onderscheiden’ zo ver dat zorgverlening en infrastructuur kunnen worden
‘gescheiden’, letterlijk en figuurlijk? Hoe kunnen de kwaliteit en kosten in balans worden
gehouden? Welke varianten van kleinschaligheid zijn denkbaar en hoe passen die bij de wensen
en behoeften van de verschillende doelgroepen van (dementerende) ouderen? Daarmee is de
behoefte geschetst aan een meer fundamentele reflectie op kleinschaligheid, de varianten en
grenzen daarin.
Dit rapport wil inzicht geven in de verschillende varianten voor kleinschalige zorg aan
dementerenden. Wat is de achterliggende visie op dementerende ouderen, de zorg en
huisvesting die hen geboden moet worden, de invloed van de externe eisen over verantwoorde
zorg en het personeelsbeleid daarbij? Hoe verloopt de dagelijkse praktijk in de verschillende
varianten van kleinschalige zorg voor dementerenden? Na deze meer kwalitatieve beschrijving en
3

analyse, zal een tweede rapportage ingaan op de economische bedrijfsvoering van de
verschillende varianten van kleinschalig wonen voor dementerenden. Zijn alle varianten zoals die
in omloop zijn, robuust genoeg om tegelijkertijd te voldoen aan zowel de zware zorgvraag en de
externe toets van verantwoorde zorg als de meer interne eis van een gezonde bedrijfsvoering die
de continuïteit van de organisatie waarborgt?
Dit rapport is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 worden de vraagstellingen en methoden bij dit
onderzoek besproken. Hoofdstuk 3 geeft een samenvatting van de belangrijkste bevindingen in
de literatuur. Deze worden vervolgens in hoofdstuk 4 gebruikt om te komen tot een
conceptualisering van kleinschalige zorg voor dementerenden, in de vorm van een aantal
varianten, onderscheiden naar woonvorm, inrichting van de zorg- en dienstverlening en de
financiering. De operationalisering van dit conceptmodel wordt in dit hoofdstuk gelinkt aan de
vragenlijst die is afgenomen bij 13 projecten in Nederland. Deze worden in hoofdstuk 5 in beeld
gebracht en geanalyseerd. Hoofdstuk 6 eindigt deze rapportage met de conclusies, discussie van
de bevindingen en aanbevelingen.
4

2. Opzet van het onderzoek
2.1 Vraagstellingen
De centrale vraagstelling voor dit haalbaarheidsonderzoek naar kleinschaligheid in de zorg voor
(dementerende) ouderen luidt:
Op welke wijze kan kleinschaligheid in zorgverlening worden doorgevoerd
in de zorg voor dementerende ouderen in de gemeente Vlissingen?
Om deze centrale vraagstelling te beantwoorden, wordt het haalbaarheidsonderzoek opgebouwd
langs verschillende deelvragen. Een aantal daarvan wordt in dit deelrapport beantwoord, de
andere deelvragen komen in een tweetal andere rapportages aan de orde.
Allereerst dient het concept “kleinschaligheid” nader uitgewerkt te worden:
Deelvraag 1: Welke typen van kleinschalige zorg- en dienstverlening voor ouderen met dementie
zijn er te onderscheiden?
Deze deelvraag wordt beantwoord op basis van literatuuronderzoek en een praktijkonderzoek bij
bestaande projecten. Beantwoording van deze deelvraag dient een ordeningskader voor de
volgende stappen op te leveren, zoals een typologie van kleinschaligheid, bijvoorbeeld langs het
wooncontinuüm van enerzijds afzonderlijke huizen in de wijk tot anderzijds grootschalige
complexen en langs het zorgcontinuüm van meer huiselijke tot meer institutionele zorgarrangementen.
Als het concept op deze wijze nader is uitgewerkt, kunnen bestaande inzichten
en ervaringen met kleinschaligheid worden geordend op grond van een beknopte analyse van
projecten elders in den lande. Er bestaan inmiddels zo’n 135 projecten met circa 2.400 plaatsen,
in allerlei soorten en varianten. Voor elke variant die resulteert uit deelvraag 1, selecteren we
projecten uit de praktijk die nader worden onderzocht op hun opzet, het model van zorg- en
dienstverlening, de infrastructuur, de kwaliteit van wonen, zorg en welzijn en de kosten.
Deelvraag 2: Zijn er significante verschillen te vinden in de verschillende verschijningsvormen van
kleinschalige zorg- en dienstverlening voor ouderen met dementie?
De beantwoording van deze tweede deelvraag moet helderheid verschaffen in de relatie tussen
kwaliteit en kosten voor elk van de onderscheiden varianten van kleinschaligheid. Voor het
onderzoek naar de dagelijkse zorgpraktijk en de operationalisering van kwaliteit van zorg is
geprobeerd zo goed mogelijk aan te sluiten bij de normen verantwoorde zorg die tijdens het
project openbaar werden en al bestaande IGZ-indicatoren. Deze algemene normen zijn inmiddels
gespecificeerd, maar tijdens dit onderzoek naar kleinschaligheid nog niet geoperationaliseerd en
gevalideerd, zodat nog niet kan worden nagegaan of de indicaotren ook geheel relevant zijn voor
en toepasbaar op kleinschalige woon- en zorgarrangementen voor dementerende ouderen. De
normen geven met name een indicatie over de minimaal te eisen kwaliteit van zorg, maar daar
bovenop ligt nog een range van te leveren kwaliteiten tot aan maximaal te leveren kwaliteit. We
willen deze range proberen in beeld te brengen, teneinde beleidsmakers en decision makers
gevoelig te maken voor de verschillende varianten en de daarbij aanwezige bandbreedtes en
relaties tussen kwaliteit en kosten.
De bovenstaande twee deelvragen staan centraal in dit document; het totale onderzoek beslaat
echter nog twee andere onderdelen die afzonderlijk worden gerapporteerd. Volledigheidshalve
worden hieronder wel de vraagstellingen van betreffende onderdelen vermeld.
5

Deelvraag 3: welke kostenstructuren typeren de verschillende varianten voor kleinschaligheid en
hoe staat het met de financieel-economische haalbaarheid van kleinschaligheid?
De tweede deel van het totale onderzoek betreft de kosten van kleinschaligheid en wordt
eveneens in beeld gebracht bij de geselecteerde projecten. Daarbij worden zowel de directe als
de indirecte kosten voor de onderdelen zorg, wonen, welzijn en andere dienstverlening in beeld
gebracht, alsmede de wijze waarop de kosten neerslaan bij diverse actoren, waaronder de
cliënten zelf. Bij dit deel van het onderzoek is ondersteuning gevraagd van accountantonderzoekers
van Ernst & Young (locatie Den Haag). De rapportage hiervan vindt plaats in een
afzonderlijk rapport.
Deelvraag 4: welke varianten van kleinschaligheid spreken (potentiële) cliënten zelf het meest
aan?
Hoe ziet de doelgroep zelf haar toekomst indien zij afhankelijk wordt van zwaardere vormen van
zorg- en dienstverlening. Daartoe starten wij een gericht behoefte-onderzoek onder de
(potentiële) doelgroep zelf. Deze deelvraag wordt in afzonderlijk rapportages beantwoord door
Tabula Rasa.
2.2 Methoden
In deze paragraaf worden de methoden die in dit deelonderzoek zijn gebruikt, beschreven.
Allereerst wordt beknopt de aanpak van literatuuronderzoek beschreven. Vervolgens worden de
methoden voor het scenario-onderzoek besproken. Vervolgens wordt uiteengezet hoe het
onderzoek onder projecten met kleinschalige zorg voor dementerenden is aangepakt, via
documentanalyse en een vragenlijst onder projectleiders of locatiemanagers beschreven.
2.2.1. Literatuuronderzoek
Zeer recent zijn bij het instituut Beleid & Management Gezondheidszorg in samenwerking met het
lectoraat Transities in de zorg van de Hogeschool Rotterdam twee scriptie-onderzoeken voltooid
die de meest recente literatuur over kleinschalige zorg aan dementerende ouderen goed in beeld
hebben gebracht. Die scripties worden hier als vertrekpunt voor het literatuuronderzoek
samengevat en waar nodig aangevuld met de meest actuele stand van zaken. Deze basis wordt
voldoende geacht voor dit praktijkgerichte en toegepaste onderzoek.
2.2.2. Scenario-onderzoek
Op de ontwikkeling van zorg en ondersteuning voor ouderen zijn verschillende factoren van
invloed. Vanuit de literatuur is bepaald of het tamelijk vastliggende ontwikkelingen zijn waarvan
de invloed op de zorg en ondersteuning voor ouderen redelijk voorspelbaar wordt geacht óf dat
het juist kritische onzekerheden zijn waarvan de invloed op de zorg en ondersteuning voor
ouderen met dementie niet goed te voorspellen is en waardoor het vaststellen van beleid en het
bepalen van een (strategische) koers voor de toekomst bemoeilijkt wordt (van Arkel 1993). Op
basis van dit onderscheid tussen min of meer zekere ontwikkelingen en kritische onzekerheden,
is de literatuur gefilterd om daaruit de meest kritische onzekerheden voor de verdere ontwikkeling
van kleinschaligheid te destilleren. Zekerheden zijn de vastliggende elementen waarvan de
6

invloed op de zorg voor ouderen met dementie voorspelbaar is. Het betreffen ontwikkelingen die
vrijwel zeker worden geacht. Onzekerheden zijn de factoren waarvan de invloed op de zorg voor
ouderen met dementie niet te voorspellen is. Het zijn kritieke onzekerheden die het vaststellen
van beleid en het bepalen van een (strategische) koers voor de toekomst bemoeilijken (van Arkel
1993). Van de factoren die teruggevonden zijn in de literatuur, is bepaald of het zekerheden of
kritische onzekerheden betreffen (zie hoofdstuk 3).
De combinatie van een beperkt aantal onzekerheden geeft hiervoor verschillende scenario’s,
maar in latere fase is het andersom denkbaar om vanuit ontwikkelde plannen terug te kijken naar
diezelfde kritische onzekerheden en dan te bezien of die alsnog beïnvloedbaar zijn. Het scenarioonderzoek
is gebruikt om de factoren te bepalen die van belang zijn bij het selecteren van de
projecten. De factoren die uit het scenario-onderzoek naar voren zijn kwamen, zijn gebruikt als
basis voor de vragenlijst om de praktijkprojecten in beeld te brengen.
2.2.3. Selecteren van onderzoekseenheden uit landelijke databank
Teneinde te komen tot een goede selectie van relevante projecten in den lande, is de databank
kleinschalig wonen van het NIZW uitvoerig bestudeerd. De landelijke Databank Wonen-Zorg kent
de onderdelen woonzorgzones, woonzorgcomplexen en kleinschalig groepswonen voor mensen
met dementie. Het bestand kleinschalig wonen voor dementerenden bestaat sinds 2003 en is in
het najaar van 2005 geactualiseerd. Deze databank omvat vanaf dat moment een vrijwel
volledige en gestandaardiseerde beschrijving van 136 operationele projecten en nog eens ruim
200 in ontwikkeling zijnde projecten voor kleinschalig wonen voor dementerende ouderen en
wordt hier nadere in beeld gebracht om de selectie van onze eigen projecten toe te lichten.
Tabel 2.1 laat zien welke projecten reeds operationeel zijn volgens het NIZW, naar startjaar en
aard van financiering (voor zo ver bekend). De helft van alle bestaande projecten is binnen de
WZV gebouwd. Van een aantal projecten is de financieringsgrondslag onbekend, met name uit
de periode 1988-2000. Er voltrekt zich een ontwikkeling waarin het bouwen van kleinschalige
voorzieningen voor dementeren meer binnen de WZV gebeurt dan in het VROM-domein. Het
scheiden van wonen en zorg blijkt in de praktijk tal van haken en ogen te hebben, ook voor de
continuïteit in de bedrijfsvoering van de zorgaanbieder. Een bekend voorbeeld is het project de
Wiekslag, dat aanvankelijk binnen scheiden wonen en zorg was opgezet, maar teruggehaald is
binnen de WZV om de financiering en verantwoordelijkheden duidelijker te verankeren.
Tabel 2.1. Projecten kleinschalige zorg voor dementerenden
totaal
binnen
WZV
scheiden
wonen-zorg
7
financiering
onbekend
voor 1995 14 4 8 2
1995-1997 9 5 3 1
1998-2000 35 8 15 12
2001-2003 28 18 10 0
2004-2006 48 32 10 6
totaal 134 67 46 21
Er is nogal wat variatie in de omvang van projecten in kleinschalig wonen voor dementerenden,
zowel qua aantal groepswoningen per project als qua aantal bewoners per groepswoning. Van
dat laatste element geeft tabel 2.2 een nationaal overzicht. De helft van de projecten hanteert het

aantal van zes bewoners per groepswoning, een omvang die ook veel in de literatuur wordt
aangehaald als schijnbaar optimaal aantal om een gezinssituatie te simuleren (zie hoofdstuk 3).
Een kleinere groepsgrootte komt niet of nauwelijks voor (en dan buiten de WZV), een grotere
omvang juist wel. De te onderzoeken hypothese is dat de bedrijfsvoering hierin een belangrijke
overweging is om de continuïteit van zorg en financiering te borgen.
Tabel 2.2. Omvang kleinschalige projecten in aantal bewoners per groepswoning
totaal
binnen
WZV
scheiden
wonen-zorg
8
financiering
onbekend
Grootte=5 9 1 4 4
Grootte=6 65 33 25 7
Grootte=7 25 16 6 3
Grootte=8 36 18 11 7
totaal 135 68 46 21
Het aantal groepswoningen per project verschilt eveneens (zie tabel 2.3). Projecten met slechts
één woning vormen een kwart van alle projecten (40% van alle projecten in scheiden wonenzorg),
goed voor 7% van de totale capaciteit van circa 3200 bewoners in kleinschalige zorg. De
groep van 2 tot 4 groepswoningen per project vormt 54% van alle projecten (50% van alle
projecten in scheiden wonen-zorg). De kleinere clusters zien we in het VROM-domein, de grotere
clusters met name in de WZV. Op één na zijn alle projecten met zeven of meer groepswoningen
gerealiseerd binnen de WZV.
Tabel 2.3. Aantal groepswoningen per project
totaal binnen WZV
scheiden
wonen-zorg
financiering
onbekend
1 woning 33 11 18 4
2 woningen 26 10 10 6
3 woningen 26 16 7 3
4 woningen 21 12 6 3
5 woningen 5 1 2 2
6 woningen 6 3 2 1
>= 7 18 15 1 2
totaal 135 68 46 21
Tussen het aantal groepswoningen per project en het aantal bewoners per groepswoning lijkt zo
op het eerste oog enig verband te zijn. Enerzijds komt het aantal van 5 bewoners per
groepswoning vooral voor bij kleinere projecten (met één of twee woningen), in wat kleinere
clusters (vier of vijf woningen), maar niet bij grotere clusters. Anderzijds komt het aantal van 8
bewoners per groepswoning voor bij stand-alone projecten, bij kleine clusters tot 4 woningen en
helemaal aan het andere eind van het continuüm weer bij de grotere clusters. In het eerste geval
lijkt bedrijfsvoering een rol te spelen, in het andere geval de verbintenis aan een zorginstelling
(binnen de WZV; zie ook tabel 2.3). Al met al lijkt er een voorzichtige tendens te zijn dat hoe
omvangrijker het cluster van groepswoningen is, hoe kleiner het gemiddeld aantal bewoners per
woning is (tot 5 woningen circa 6,7 bewoners per woning, daarboven gemiddeld 6,4).

Tabel 2.4. Aantal bewoners naar aantal groepswoningen per project en totale capaciteit
aantal
groepswoningen
5 bewoners
per woning
6 bewoners
per woning
7 bewoners 8 bewoners
per woning per woning
9
totaal
aantal
projecten
(bewoners
totaal aantal in % van
bewoners totaal)
1 woning 3 13 6 11 33 223 (7,0%)
2 woningen 3 16 3 4 26 328 (10,2%)
3 woningen 0 13 6 7 26 528 (16,5%)
4 woningen 1 8 5 7 21 576 (18,0%)
5 woningen 2 3 0 0 5 140 (4,4%)
6 woningen 0 5 1 0 6 222 (6,9%)
7 tot 9 woningen 0 0 3 2 5 296 (9,2%)
10 tot 15 woningen 0 6 1 2 9 747 (23,3%)
>15 woningen 0 1 0 3 4 146 (4,6%)
Totaal 9 65 25 36 135 3206 (100,0%)
Binnen dit geheel van landelijke variatie in de kleinschalige zorg voor dementerenden projecten is
geprobeerd met behulp van een vragenlijst een goede selectie van projecten te realiseren.
Onderstaande tabel geeft daarvan een overzicht (NB: de enige plek in dit rapport waar de
projecten met naam en toenaam worden genoemd; hierna zijn de projecten geanonimiseerd en
worden resultaten steeds in geaggregeerde vorm gepresenteerd teneinde de privacy van
individuele projecten zo veel mogelijk te waarborgen). De vragenlijst is ingevuld door een aantal
potentiële projecten, na analyse van de vragenlijsten is een aantal projecten geselecteerd. Een
eerste selectie van onderzoekseenheden is gemaakt op basis van de factor huisvesting. Op basis
van de literatuur en een inventarisatie van bestaande projecten in de praktijk is een indeling van
is gekomen tot een indeling van vier categorieën (zie hoofdstuk 4).
Tabel 2.5 De deelnemende projecten in dit onderzoek
projecten locatie huisvestingsvorm financiering
1. Anton Pieckhofje Haarlem geclusterde woningen in de wijk scheiden w/z
2. De Wiekslag Soest geclusterde woningen in de wijk WZV
3. Gregoriushuis Brunssum stand alone in de wijk scheiden w/z
4. Rozenstraat, de Stromen Rotterdam geclusterde woningen in zorginstelling WZV
5. Ter Reede Vlissingen geclusterde woningen in woonaccommodatie WZV
6. Archipel Almere geclusterde woningen in zorginstelling scheiden w/z
7. Antaris Amsterdam geclusterde woningen in woonaccommodatie scheiden w/z
8. SIMNIA, NVRZ Domburg geclusterde woningen in woonaccommodatie WZV
9. De Naber Rotterdam geclusterde woningen in woonaccommodatie scheiden w/z
10. De Hofstee Rotterdam geclusterde woningen in zorginstelling WZV
11. De Willaert Zundert geclusterde woningen in zorginstelling WZV
12. Stichting V&V Eindhoven stand alone in de wijk WZV
13. De Blaauwe Hoeve Hulst stand alone in de wijk scheiden w/z
In het vervolg worden de onderzochte projecten steeds geaggregeerd gepresenteerd naar
huisvestingsvorm en financieringsgrondslag.

2.2.4. Opzet van de vragenlijst
De basis van de vragenlijst zijn de twee kritische onzekerheden die voortgekomen zijn uit het
scenario-onderzoek. Omdat het doel van het onderzoek een vergelijking van de bedrijfsvoering
van verschillende kleinschalige projecten voor ouderen met dementie betreft, zijn de factoren
huisvesting en aard van zorg- en dienstverlening gebruikt als basis voor de vragenlijst. De
financiering van de projecten komt immers in de economische analyse aan bod.
De vragenlijst bevat verschillende antwoordcategorieën, zowel open vragen als meerkeuze-
vragen (zie bijlage 1). Binnen de meerkeuze vragen wordt nog het onderscheid gemaakt tussen
de mogelijkheid om slechts één antwoord of meerdere antwoorden aan te kruisen.
Om de dekking, betrouwbaarheid en de validiteit van de vragenlijst te waarborgen, zijn zowel de
gemaakte categorieën als de vragenlijst voorgelegd aan een panel van experts, verenigd in de
klankbordgroep bij dit onderzoek (zie bijlage 2). In overleg met hen zijn de categorieën en de
vragenlijst aangepast en toegespitst op de bestaande praktijk. Tevens is aan het panel gevraagd
of zij bekend waren met enkele projecten die zij passend achtten bij het onderzoek. De op- en
aanmerkingen zijn weer in de vragenlijst verwerkt. Tevens is bij wijze van proef de vragenlijst
ingevuld door een manager van een kleinschalig wonen project ingevuld, om te bekijken of de
vragenlijst hanteerbaar zou zijn. Vervolgens is een vragenlijst opgesteld die de aard van zorg- en
dienstverlening van projecten in beeld brengt en dieper ingaat op de factor huisvesting.
De vragenlijst is ingevuld door middel van interviews op de verschillende locaties met
verschillende leidinggevenden van de projecten. Er is gebruikt gemaakt van een-op-een
interviews, wat als voordeel heeft dat er dieper ingegaan kan worden op de vragen waar dat
nodig is. Zo worden onduidelijkheden en misinterpretaties vermeden. Nadeel van het houden van
een op een interviews is dat de onderzoeker wellicht de geïnterviewde beïnvloedt (Cresswell
2003). Er is geprobeerd dit tegen te gaan door de vragen zo objectief mogelijk te maken, zodat er
geen sociaal wenselijke antwoorden naar voren zouden komen in de antwoordcategorieën.
De vragenlijsten zijn verspreid onder verschillende projecten. De variabelen van de vragenlijst zijn
ingevoerd in SPSS. De antwoordcategorieën van de vragenlijst hebben elk een score gekregen.
Op deze manier was het mogelijk een vergelijking te maken tussen de verschillende projecten die
deelgenomen hebben aan het interview. Na deze vergelijking is bekeken welke projecten
geschikt zouden zijn voor analyse van de bedrijfsvoering (zie betreffende deelrapport).
10

3. Literatuurverkenning
3.1 Dementie wordt maatschappelijk probleem
De belangrijkste risicofactor voor dementie is de leeftijd. Van alle 65 plussers heeft gemiddeld 7%
dementie. Hierbij hebben van de 65-jarigen ca. 1% dementie, boven de 80 jaar 20% en bij de 90jarigen
is dit al 40% (RIVM 2004). Driekwart van de mensen met dementie is ouder dan 80 jaar.
In Nederland neemt het aantal ouderen toe, zowel absoluut als relatief. Ouderen worden
bovendien steeds ouder. Deze dubbele vergrijzing betekent een forse toename van het aantal
mensen met dementie. Van de nu al tenminste 180.000 mensen met dementie groeien we naar
verwachting naar 412.000 mensen met dementie in 2050. Proportioneel neemt het aantal
mensen met dementie toe van 1 op de 93 nu naar 1 op de 44 in 2050. Dat is meer dan een
verdubbeling (Gezondheidsraad 2002).
Dementie is een ernstige aandoening. Het staat nu al op de vierde plaats in de lijst met de tien
ziekten en aandoeningen met het hoogste verlies aan kwaliteit van leven (RIVM/SCP 2004).
In de DSM-IV worden drie stadia van dementie onderscheiden (RIVM 2004):
• Eerste stadium (lichte dementie): perioden van apathie, soms afgewisseld met perioden van
geprikkeldheid. Werk en sociale activiteiten zijn belemmerd. Persoonlijke hygiëne en de
oordeelsvorming zijn voldoende om zelfstandig te kunnen blijven wonen;
• Tweede stadium (matige dementie): stoornissen van verschillende functies (geheugen, besef
van tijd en plaats, praktische en intellectuele vaardigheden, taal en gedrag). Zelfstandig
wonen wordt riskant. Toezicht is noodzakelijk, eventueel in beperkte mate;
• Derde stadium (ernstige dementie): de patiënt kan dagelijkse bezigheden (zoals minimale
persoonlijke hygiëne) niet meer uitvoeren. De patiënt is volledig hulpbehoevend en herkent
vaak zijn familie en omgeving niet meer.
Mensen met dementie kunnen depressieve gevoelens ontwikkelen, wanneer ze merken dat het
verminderde geheugen en begripsvermogen de kwaliteit van het leven vermindert (RIVM 2004).
Onderzoek naar de beleving van mensen met dementie laat zien dat angst en boosheid over de
ziekte veel voorkomende ervaringen zijn. Ook paniek wanneer men de weg niet meer weet en
frustratie over dagelijkse dingen die niet meer lukken, zijn terugkerende ervaringen. Dementie
kan mede hierdoor gepaard gaan met een ontregeling van emotie en gedrag;
persoonlijkheidsveranderingen, episodes van angst, achterdochtigheid, neerslachtigheid,
boosheid, rusteloosheid of lusteloosheid. Zwerfgedrag en verstoringen van het waakslaapritme
komen ook voor. Uitbreiding van de bestaande capaciteit van zorg voor mensen met dementie is
nodig om de vraag die op ons afkomt het hoofd te bieden (Gezondheidsraad, 2002). De
uitbreiding van de capaciteit van zorg voor mensen met dementie wordt niet alleen gezocht in de
traditionele verpleeghuiszorg. Er is een groeiende ontwikkeling naar meer extramurale zorg en
kleinschalige zorg (Arcares 2004).
3.2 Dementie vraagt om zorginnovatie
De verpleeghuizen in Nederland zijn na de Tweede Wereldoorlog ontstaan. Voor het groeiende
aantal ouderen met een langdurige vraag naar zorg, was in de ziekenhuizen geen plaats meer.
Deze patiënten hadden geen behoefte aan specialistische hulp, maar aan langdurige verpleging.
De ontwikkeling van verpleeghuizen werd verder gestimuleerd door de invoering van de
Algemene Wet bijzondere Ziektekosten (AWBZ), die verpleeghuisopname financieel mogelijk
11

maakte voor iedereen die hiervoor geïndiceerd was. De opzet van deze verpleeghuizen was
volledig gebaseerd op het medisch model. De verpleeghuisarts liep visites, de verpleging en
verzorging werkten vooral taakgericht en er was sprake van een strakke hiërarchie. Daarbij was
de cliënt vooral “patiënt” en onderging het geheel gelaten. De “huisregels” waren streng en vooral
organisatiegericht (Schrijvers 1983). Tot enkele jaren terug waren vrijwel alle verpleeghuizen
gestandaardiseerde organisaties met een omvang van minimaal 60 en maximaal 200 bewoners.
De huizen hadden veelal de kenmerken van een instituut, waarbij niet de cliënt centraal stond
maar de organisatie. Het dagritme werd meestal bepaald door de dienstverlening vanuit de
keuken. Er was een beperkte aandacht voor de privacy van bewoners. Zo was het de afgelopen
drie decennia heel gewoon, dat bewoners in een verpleeghuis met vier of zelfs zes personen op
een slaapkamer verbleven. Een verpleeghuis had meestal vier tot zes afdelingen en huiskamers
met een groepsgrootte van tien tot soms wel dertig plaatsen. Het College Bouw
Ziekenhuisvoorzieningen (CBZ) hanteerde lange tijd een maatstaf van 30 bewoners op één
afdeling.
Begin jaren ’80 begint men in te zien dat deze situatie, mede mogelijk gemaakt en in stand
gehouden door de hiërarchische structuur en de op efficiency gerichte organisatie van het
verpleeghuis, veranderd zou moeten worden ten gunste van een op de individuele bewoner
gerichte benaderingswijze. De toenmalige Nationale Ziekenhuisraad kwam in 1981 met het
standpunt dat “voorkomen moest worden dat de verpleeghuizen standaardzorg aanbieden waarin
de patiënt via de weg van de geleidelijkheid zich uiteindelijk schikt en de zorg passief ondergaat.
Met dit startschot in de discussie die verder werd aangezwengeld door de toentertijd zeer
bekende prof. Dr. J.C.M. Hattinga Verschure, hebben de verpleeghuizen zich de afgelopen
vijftien jaar ontwikkeld tot organisaties waarin het cliëntgericht werken veel meer centraal staat.
Een aantal processen zijn daarbij leidend geweest:
• het van “aanbodgericht” naar “vraaggestuurd” organiseren;
• het van “taakgericht naar procesgericht” werken;
• de verandering van visie op zorg: van “kwaliteit van zorg” naar “kwaliteit van leven”;
• de cliëntenparticipatie en wettelijke regelingen omtrent medezeggenschap;
• de trend naar meer privacy en eenpersoonskamers;
• de maatschappelijke en politiek druk om kwalitatief goede zorg te leveren en zowel de
normen hierover als het toezicht op de realisatie van kwalitatief goed zorg aan te scherpen.
Tegenwoordig zijn één- en tweepersoonskamers de norm. In de meest recente bouwmaatstaven
onderscheidt het CBZ drie concepten voor het wonen met zorg: Individueel wonen met maximaal
twee personen, groepswonen met maximaal zes personen en afdelingswonen in groepen van
maximaal tien personen. De maximale grootte van een verpleeghuis op een locatie is op dit
moment gesteld op 150 cliënten en de ondergrens op 25 cliënten. Daaronder spreekt het College
Bouw van kleinschalig wonen (CBZ 2002).
De verpleeghuizen vormen zich steeds meer om tot tweedelijns geriatrische zorgcentra, waarbij
er in grootschalig verband (min. 25 en max. 150 cliënten) kleinschalige zorg (6 tot 10 cliënten)
wordt geboden. De capaciteit van het verpleeghuis wordt daarbij steeds vaker verdeeld over
meerdere locaties, waardoor er geriatrische zorgcentra in de dorpen en wijken komen, met een
kleinere omvang. Een aantal van de verpleeghuizen, combineren de functie van tweedelijns
geriatrisch zorgcentrum met de functie van geriatrisch expertisecentrum, waarbij het
expertisecentrum zich richt op de zeer complexe verpleeghuiszorg. Het expertisecentrum wordt
daarmee een centrumvoorziening voor een groter verzorgingsgebied.
12

Maar ook de toenemende kennis van ziektebeelden en zorgmodellen stimuleert tot doordenking
van en variatie in het totale zorgaanbod. Belangrijke erkenning daarin is dat het kernsymptoom
van dementie, verslechtering van het cognitieve functioneren, in de meeste gevallen niet of
nauwelijks valt te behandelen, hoogstens te verzachten en mogelijk te vertragen. Al vele jaren
zoekt de farmaceutische industrie naar medicijnen die helpen tegen de dementie, tot nu toe
echter met weinig resultaat. Wel worden er soms medicijnen voorgeschreven, ter voorkoming van
een verdere afbraak van bepaalde neurotransmitters. Vast staat dat hoge doses van deze
middelen op korte termijn gunstig kunnen uitwerken op het cognitief en algemeen functioneren
van mensen met milde of matige verschijnselen van de ziekte van Alzheimer. De werking ervan
blijft tot nu toe echter bescheiden en er staan behoorlijk wat bijwerkingen tegenover. De
behandeling van dementie is tot nu toe dan ook vooral gericht op de nevensymptomen als
wanen, depressieve stemming en gedragsstoornissen.
Er is wel veel en nog immer toenemende aandacht voor het verbeteren van de kwaliteit van het
leven van mensen met dementie (RIVM 2004). Interventiemogelijkheden bij mensen met
dementie zijn erop gericht symptomen te verlichten en aanpassing aan en omgang met de ziekte
te vergemakkelijken (Gezondheidsraad 2002):
• benutting van de functionele mogelijkheden en compensatie van beperkingen;
• behoud van autonomie, eigenheid en waardigheid;
• beperking van de gevolgen van bijkomende somatische aandoeningen, gedragsontregeling
en psychiatrische verschijnselen;
• versterking van de communicatiemogelijkheden en behoud van sociaal contact;
• versterking van een gevoel van veiligheid ;
• benutting van de mogelijkheden om te genieten;
• acceptatie van de ziekte en steun bij het zoeken naar manieren om ermee om te gaan.
Overigens heeft de erkenning dat dementie een irreversibele aandoening is waarvoor vooralsnog
geen effectieve behandeling bestaat, een interessante discussie rondom indicatiestelling van
verpleeghuiszorg losgemaakt. Het gebeurt steeds vaker dat cliënten in een verpleeghuis een
herindicatie krijgen en daarbij niet (meer) geïndiceerd worden voor de functie “behandeling”.
De modernisering van de AWBZ heeft o.a. geleid tot aanscherping van de functie behandeling,
die nu drie componenten kent:
1. Behandeling gericht op onderzoek en consultatie: diagnostiek en screening op stoornissen en
beperkingen met als doel het opstellen van zorg- en behandelplannen.
2. Kortdurende behandeling gericht op herstel: doelstelling revalidatie, voorkomen van
chroniciteit en blijvende beperkingen. Voorbeelden hiervan is de behandeling na CVA.
3. Complexe, Systematische, Langdurige (para-)Medische zorg in multidisciplinair verband met
als doelstelling voorkomen van verergering en behandelen van co-morbiditeit.
Volgens het nieuwe Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) heeft de dementiezorg niet in alle
gevallen het vereiste behandelkarakter en kan derhalve geen indicatie voor de functie
“behandeling” worden gegeven; dit geldt m.n. de “stabiele” cliënten met weinig tot geen
somatische problemen ondervinden. Maar dan kan ook geen sprake zijn van CSLM-zorg, wat nu
juist weer een van de kenmerken is van verpleeghuiszorg. Hiermee vervalt de grondslag voor
aanspraak en ontstaan tal van indicatie- en plaatsingsproblemen. Het CIZ heeft toegezegd dat zij
in 2005 nog met een herziene versie van het protocol voor de indicatie “behandeling” komt.
De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) heeft recent onderzoek
laten doen naar hoe er in Nederland wordt gedacht over wat “een goed leven” is voor
dementerende bewoners in een verpleeghuis. Er zijn zes categorieën ontwikkeld, met elk een
13

typerend citaat over de achterliggende zorgvisie, die samen een globaal beeld geven van wat
verpleeghuizen belangrijk vinden voor een goed leven voor dementerenden (Schermer, 2004):
• Autonomie – vrijheid. Vrij kunnen rondlopen hoort hierbij, ook bezoek ontvangen wanneer je
wilt. Deze vrijheid is voor eenieder, dement of niet, belangrijk om je mens te voelen en tevens
een basisrecht.
• Eigenheid – leefstijl. Ons streven is er op gericht dat iedere bewoner zoveel mogelijk
zichzelf kan zijn.
• Relaties – sociaal netwerk. Angst en onzekerheid kunnen verminderen als de bewoner voelt
dat de medewerkende hem nabij is. Nabijheid betekent weinig afstand nemen, zowel letterlijk
als figuurlijk. Een arm om iemand heen als dat gewenst is, troosten bij verdriet maar ook
samen lachen.
• Warmte – veiligheid – vertrouwdheid. De psychogeriatrische bewoner moet, binnen de
grenzen van de mogelijkheden die een verpleeghuis nu eenmaal heeft, zich veilig, vertrouwd
en geaccepteerd voelen met de warmte van een huiselijke omgeving.
• Ontwikkelen van capaciteiten – zingeving. Bij iedere bewoner wordt geprobeerd de
mogelijkheden te stimuleren en te prikkelen. Dit gebeurt voor een groot deel in de
leefstijlgroep door bijvoorbeeld samen een pannenkoek te bakken, te zingen of de bloemen te
verzorgen. Zo blijft het gevoel van eigenwaarde zo lang mogelijk in stand.
• Subjectieve ervaring – welbevinden. De omgeving en de beleving van de bewoners dienen
op elkaar te zijn afgestemd. Door in deze belevingswereld de bewoners te benaderen worden
ze serieus genomen en wordt in hun behoefte voorzien
Bij een toekomstige beschrijving van de visie op zorg en de uitwerking daarvan bij de inhoud,
opzet en vormgeving van verpleeghuizen, kunnen de bovengenoemde zorgvisie-aspecten een
belangrijk kader vormen.
3.3 Kleinschaligheid: pijler in nieuw zorgconcept voor dementerenden?
Kleinschalig wonen voor mensen met dementie is een alternatieve vorm van verpleeghuiszorg.
De opkomst van het kleinschalig wonen is begonnen midden jaren 80 van de vorige eeuw (in
1986 opende het eerste project voor kleinschalig wonen voor dementerenden zijn deuren) en is
een reactie op het medische model, als uitgangspunt voor de organisatie van de zorg.
Vanuit de politiek en vanuit de sector zelf is de gang naar kleinschaligheid de afgelopen jaren
versterkt in gang gezet, maar pas de afgelopen 5 jaar heeft de ontwikkeling naar het kleinschalig
wonen voor mensen met dementie een grote vlucht genomen. Desondanks bestonden er eind
2003 in Nederland nog slechts 57 projecten voor in totaal 1346 mensen met dementie in een
kleinschalige woonvorm tegenover 33.000 mensen met dementie in een verpleeghuis
(Kenniscentrum Wonen – Zorg, 2003). Het kleinschalig wonen zit met name de laatste jaren in de
lift. Het overgrote deel van de projecten is in de afgelopen 5 jaar ontstaan. Medio 2006 zijn er in
Nederland circa 135 projecten voor bijna 3.000 bewoners. Hoewel steeds meer zorgaanbieders
overtuigd zijn van de kwaliteiten van kleinschalige woonvormen voor mensen met dementie,
groeit het kleinschalig wonen niet ten opzichte van de groei van de traditionele verpleeghuiszorg
voor mensen met dementie. 15% van de groei in 2002 betrof kleinschalige projecten, de overige
85% betrof grootschalig georganiseerde plaatsen (Wijnties 2003). De ministeries van VWS en
VROM hebben daarom een aantal initiatieven genomen om de realisatie van kleinschalige
woonvormen voor mensen met dementie te stimuleren. In wettelijk opzicht is zorg in kleinschalige
groepswoningen nu gelijk aan de traditionele verpleeghuiszorg. Kleinschalige zorg wordt veelal
14

georganiseerd vanuit verpleeghuizen en verzorgingshuizen, maar er bestaan ook private
initiatieven, die gefinancierd worden vanuit het Persoonsgebonden Budget. Daarbij heeft de
Staatssecretaris van VWS een voorkeur voor kleinschalige zorg, geboden in zowel kleinschalige
als grootschalige voorzieningen/gebouwen. In een brief aan de Voorzitter van de Tweede kamer
(voorjaar 2005) wordt deze visie over kleinschaligheid en verpleeghuiszorg duidelijk door haar
neergezet: “Een belangrijk onderwerp is kleinschaligheid. Die term bestrijkt twee verschillende
zaken: kleinschalige voorzieningen onder andere voor mensen met dementie en kleinschalige
zorgverlening in traditionele verblijfsvoorzieningen. Beide zijn belangrijk. Kleinschalige
voorzieningen dienen in mijn ogen met voorrang boven meer traditionele vormen van bouw
gerealiseerd te worden, omdat cliënten daardoor meer te kiezen hebben en omdat die
voorzieningen beter voldoen aan de vraag naar voorzieningen in de buurt. Kleinschalige
zorgverlening moet recht doen aan de feitelijke situatie waarin bewoners van verpleeghuizen zich
bevinden. Zowel het gebouw als de zorgverlening moeten daarom zo veel mogelijk een
zelfstandige woonomgeving nabootsen. Dat betekent dat ook in grootschalige(r) voorzieningen de
klant centraal en waar mogelijk vraaggericht werken centraal staan, in eenheden die voor
bewoners herkenbaar zijn, met zoveel mogelijk dezelfde zorgverleners. Aan beide vormen van
kleinschaligheid (in wonen en zorgverlenen) bestaat behoefte” (Tweede Kamer, 2005).
In Nederland is het concept van kleinschaligheid in wonen en zorgverlening voor mensen met
dementie ontstaan vanuit de belevingsgerichte benadering van de warme zorg (Kruyver &
Kerkstra 1996, De Lange 2004, Nouws 2003). Het is ontstaan uit onvrede met bestaande
voorzieningen en patronen en vormt voor een belangrijk deel een reactie op het traditionele
aanbod waarin het medische model domineert. Kleinschaligheid legt het accent veel meer op de
kwaliteit van leven (Nouws 2003).
Kleinschaligheid is ook een reactie op het sterk gereguleerde aanbodmodel in de zorg zoals wij
dat in Nederland kennen. Tegenover dit aanbodmodel heeft kleinschalig wonen meer oog voor de
zorgvrager. Een belangrijk onderdeel van de kleinschaligheid is vraaggerichtheid. Niet alleen met
betrekking tot de woonomgeving; eigen meubels, maar ook met betrekking tot de zorgverlening;
opstaan, naar bed gaan en naar het toilet gaan wanneer de bewoner zelf wil, zelf invulling geven
aan de dag. Kenmerkend voor een belevingsgerichte benadering is de bereidheid aansluiting te
zoeken bij de beleving van de individuele dementerende (Kruyver & Kerkstra 1996, Van der Kooij
2002, De Lange 2004). Hierin wordt benadrukt dat mensen met dementie heel gevoelig zijn voor
invloeden uit hun omgeving. Mensen met dementie hebben behoefte aan een warme, liefdevolle
leefsituatie, aan communicatie, nabijheid en contact, en aan een op hun persoonlijkheid
toegesneden omgang. Het fundament van kleinschaligheid ligt in het bieden van een zo prettig
mogelijke leefomgeving aan mensen met dementie in de laatste jaren van hun leven. Als mensen
een deel van hun gezondheid, vertrouwde routines en referentiepunten kwijt raken, verliezen ze
houvast. Die onzekerheid maakt mensen kwetsbaar en veroorzaakt stress. Mensen met dementie
hebben voortdurend te maken met dergelijke transities die hun leven ontwrichten en om
aanpassing vragen (De Lange & van Staa 2003). Daarom hebben juist deze mensen behoefte
aan herkenning, vertrouwen en steun. Kleinschaligheid in de zorg voor mensen met dementie
vergroot de overzichtelijkheid, bevordert de rust en maakt dat zorg op maat geboden kan worden,
elementen die voor mensen met dementie van belang zijn om controle te houden op hun
omgeving (Gezondheidsraad 2002).
15

3.4 Onderzoek naar kleinschaligheid
Nouws (2003) heeft getracht de kern van kleinschaligheid in beeld te brengen en concludeert “dat
een grote mate van consensus bestaat over de kernwaarden van kleinschaligheid: huiselijkheid,
herkenbaarheid, overzichtelijkheid, eigen ervaringswereld, veilige en vertrouwde omgeving”. Het
wordt ook wel samengevat in het woord “genormaliseerd”. Dit geeft de kernwaarde aan van wat
er bedoeld wordt: “normaal, zoals thuis, de vertrouwde omgeving”. “Het fundament van
kleinschaligheid ligt in het bieden van een zo prettig mogelijke leefomgeving aan mensen met
dementie in de laatste jaren van hun leven” (Nouws 2003:4-5). Toch kwam Nouws (2003:6) ook
met de conclusie dat kleinschaligheid een lastig begrip blijft: “We weten aan de ene kant perfect
waarover we het hebben, maar slagen er toch niet in om scherpe grenzen te trekken en een
duidelijke definitie van het begrip te geven.” Problemen doemen op wanneer de kernwaarden
concreet moeten worden gemaakt. Wat is nog een aanvaardbare groepsgrootte? Hoeveel
groepswoningen mogen geclusterd zijn om nog te praten over kleinschaligheid? Moet het in de
wijk liggen of mag het ook bij een zorginstelling gesitueerd zijn? Is het noodzakelijk om samen
met de bewoners te koken? En boodschappen te doen?
Er zijn verschillende bouwkundige mogelijkheden, afhankelijk van de plaatselijke situatie.
Voorzieningen kunnen ‘stand alone’, aanleunend of binnenshuis worden gerealiseerd. Idealiter
bestaat een kleinschalige voorziening voor mensen met dementie uit een cluster van 4 tot 6
woningen, die onderling gemakkelijk toegankelijk zijn (voorkeur voor groepsgrootte van 6
bewoners per woning). In grote lijnen kunnen de volgende typen kleinschalige woningen worden
onderscheiden:
1. Begeleid wonen. Deze woonprojecten, meestal tussen de 6 en 12 bewoners, zijn bedoeld
voor ouderen met beginnende dementie en zonder familie in de buurt die op hen kan letten.
2. Vervanging verpleeghuis. Meestal tellen deze woonprojecten in één gebouw twee tot zes
woningen met elk 6 bewoners. De bewoners hoeven idealiter niet meer te verhuizen naar het
verpleeghuis, maar dit hangt af van de visie van het huis en de complexiteit van de zorgvraag.
3. Kleinschalige wonen in een verpleeghuis. De derde soort kleinschalige 'aparte’ woningen
vinden we binnen de muren van een traditioneel verpleeg- of verzorgingshuis.
4. Ook in een zorgboerderij (of zelfs “zorgboot”) kan een kleinschalige woonvoorziening voor
mensen met dementie worden gehuisvest.
Er bestond tot voor kort geen lijst van criteria waar elk project zich aan dient te houden. Wel
bestaan er beschrijvingen van en meer normatief geladen meningen over hoe kleinschalig wonen
eruit moet zien (Aedes Arcares 2003, Fahrenfort & Reuchlin 2002, Fahrenfort 2003, Krijger 2002,
Nouws 2001, 2003, Stichting Wonen met Dementie 2003.) In 2003 heeft het Trimbos-instituut
middels de methode van Concept Mapping getracht kleinschalig wonen in kaart te brengen. De
tien belangrijkste kenmerken die het Trimbos-instituut heeft gevonden zijn (Boekhorst e.a. 2003):
• Er is sprake van een vast team medewerkers, waardoor medewerkers en bewoners elkaar
goed kennen.
• Er wordt zelf gekookt.
• Je kunt opstaan, naar het toilet gaan en naar bed gaan wanneer je zelf wilt.
• Je mag er blijven wonen tot aan de dood.
• De inrichting van de woning is van jezelf.
• Bewoners, familie en het team bepalen samen de dagelijkse gang van zaken.
• Personeel loopt niet in uniform.
• Er ligt een visie aan ten grondslag die uitgaat van de behoefte van mensen met dementie.
16

• De zorg is georganiseerd conform een huishouden.
• Het team is in staat een huiselijke sfeer te creëren.
Deze lijst doet nog tamelijk ongeordend en weinig systematisch aan, omdat verschillende
elementen onderling samenhangen en het accent vooral ligt op de ‘zachte’ kant van de dagelijkse
zorgverlening en minder op de ‘harde’ kant van het gebouw en de infrastructuur. Juist over deze
mix bestaat discussie en verschil van mening. Wat een project kleinschalig maakt, is niet in een
aantal kenmerken op te sommen. Het gaat niet persé om de aan- of afwezigheid van een aantal
kenmerken, maar meer om de combinatie van kenmerken die het geheel kleinschalig maakt.
Arcares (2002) stelt dat kleinschaligheid niet strak te definiëren is. Centraal staat dat de zorg
aansluit bij de leefwereld en competenties van de cliënt. Dagindeling en zorgorganisatie zoeken
aansluiting bij het gewone dagelijks leven. Arcares legt bij kleinschaligheid de nadruk op het
(zorg)inhoudelijke aspect en concludeert “dat kleinschaligheid naar de inhoud ook kan
plaatsvinden in een grootschaliger bouwkundige en organisatorische omgeving” (Arcares 2002).
Inmiddels is vanuit verschillende onderzoeken (zie o.a. Van IJperen, 2005; Van der Wel, 2005)
duidelijk geworden dat onderscheid gemaakt moet worden in kleinschaligheid qua zorgverlening
en kleinschaligheid qua huisvesting. Startend met de 10 kenmerken vanuit het Trimbosonderzoek
hebben Van IJperen en Van der Wel onderzoek gedaan bij 8 kleinschalige projecten,
gevarieerd naar ‘leeftijd’ en opzet (in een onderscheid tussen meer visiegedreven en meer
pragmatisch opgestarte projecten) en op grond van vergelijkende analyse vastgesteld dat drie
hoofdfactoren van invloed zijn op de mate van kleinschaligheid:
• De kernwaarden van kleinschaligheid, die vorm krijgen door de inrichting van de fysieke
woonomgeving teneinde zoveel mogelijk een normale situatie na te bootsen met
herkenbaarheid, huiselijkheid, veilige en vertrouwde omgeving, overzichtelijkheid en een
eigen ervaringswereld
• De aard van de zorgverlening; kleinschalige zorg is integrale, vraaggestuurde zorg.
• De attitude van de medewerker; kleinschalige zorgverlening vraagt om medewerkers met een
integrale, vraaggestuurde, persoons- of relatiegerichte attitude.
Deze hoofdfactoren zijn vervolgens uitgewerkt in een lijst met kenmerken, waarmee een handvat
is gegeven aan instellingen die kleinschalig wonen willen ontwikkelen. De analyse van de acht
projecten heeft daarbij ook de volgorde in onderstaande lijst verschaft, naar de mate waarin een
kenmerk meer of minder belangrijk is:
1. Er ligt een visie aan ten grondslag die invulling geeft aan kleinschaligheid:
• Het team is in staat een huiselijke sfeer te creëren.
• De inrichting van de woning is van jezelf
• Het personeel loopt niet in uniform
• De groep is fysiek gescheiden van andere groepen bewoners, waardoor er optimale
privacy voor de groep is
2. De autonomie van de bewoner wordt gewaarborgd; de bewoner kan opstaan, naar het toilet
gaan en naar bed gaan wanneer hij zelf wil.
3. De privé vertrekken van de bewoners zijn zodanig ingericht dat de bewoner een reële keuze
heeft te verblijven in zijn eigen ruimte of in de groepsruimte.
4. De zorg is georganiseerd conform een huishouden; het voorbereiden en koken van de
maaltijd gebeurt, met hulp van de bewoner(s), in de woning
5. De autonomie van de groep wordt gewaarborgd; bewoners, familie en het team bepalen
samen de dagelijkse gang van zaken.
17

6. Er is sprake van een vast team medewerkers, die bewonergericht werken, waardoor
medewerkers en bewoners elkaar goed kennen.
7. Je mag er blijven wonen tot aan je dood.
In vervolgonderzoek laat Van der Wel (2005) zien, door literatuurstudie en via gemengd
samengestelde focusgroepen met in totaal bijna 30 respondenten, dat kleinschalige zorgverlening
niet is voorbehouden aan kleinschalige woonvoorzieningen. Het is niet zozeer de fysieke
omgeving en inrichting van de woning die een project kleinschalig maakt, maar vooral de
inrichting van de zorgverlening is bepalend of er sprake is van kleinschaligheid. Het tweede
vervolgonderzoek door Van IJperen (2005) betreft een nauwgezette analyse en vergelijking van
de kleinschalige voorziening De Naber met het naast gelegen verpleeghuis De Hofstee (dat haar
verdiepingen via een ingrijpende renovatie heeft omgebouwd tot een straat met daaraan steeds
vier groepswoningen). Na gedetailleerde observaties van de dagelijkse gang van zaken op de
groepswoningen, aangevuld met interviews met groepsleidsters en andere professionals (deze
methodiek is overgenomen van en begeleid door De Lange, die in haar proefschrift (2004)
kwalitatieve methoden heeft ontwikkeld en toegepast op de dagelijkse omgang van professionals
met dementerenden), maakt Van Ijperen (2005) duidelijk dat de attitude van de medewerker
hierin een doorslaggevende factor is. De aard van de zorgverlening en de inrichting van de
fysieke woonomgeving zijn randvoorwaarden. Hoe beter wordt voldaan aan de randvoorwaarden,
hoe gemakkelijker het voor de medewerker is om invulling te geven aan de kleinschaligheid in de
zorgverlening. Hoe kleinschalig de woonomgeving en de zorgverlening echter ook zijn ingericht,
als de medewerker geen invulling geeft aan de kleinschaligheid is van kleinschalige zorgverlening
geen sprake meer. Hieruit kan worden geconcludeerd dat het niet zoveel verschil uitmaakt of een
woongroep in een grootschalige of in een kleinschalige setting is gelegen; mits de setting voldoet
aan alle kernwaarden van kleinschaligheid en de zorgverlening integraal en vraaggestuurd is
georganiseerd, is het belangrijkste verschil de attitude van de zorgverleners. Om de gewenste
attitude van medewerkers te borgen is een expliciete zorgvisie en adequate doorvertaling in het
gehele organisatiemodel van groot belang (strategie en leiderschap, financieel beleid,
personeelsbeleid, operationele gang van zaken, wisselwerking tussen verschillende
professionals, de plaats in het zorgmodel van het facilitair bedrijf, rol van mantelzorg).
3.5 Gebrekkig inzicht in toegevoegde waarde van kleinschaligheid
Kleinschaligheid vergroot de overzichtelijkheid en bevordert de rust, elementen die voor mensen
met dementie van belang zijn om controle te houden over hun omgeving. “Er zijn aanwijzingen
dat bij wonen in kleine groepen de patiënten langer mobiel blijven en dat de frequentie en de
ernst van gedragsverstoringen verminderen. Dat zou gepaard gaan met een vermindering van
psychofarmacagebruik en van toepassing van vrijheidsbeperkende maatregelen. Eveneens niet
onbelangrijk is, dat de sfeer van een kleinschalige, huiselijke omgeving het werken in de zorg
prettiger maakt en het leed voor de familie draaglijker” (Gezondheidsraad 2002).
Er zijn echter grote verschillen in organisatie en inrichting van de verschillende projecten. Uit de
bestaande onderzoeken blijkt dat de uitwerking van de kernfactoren (zorgmodel, huisvestingsvariant,
medewerkersattitude) in de praktijk nogal varieert per onderdeel; de combinatie van die
verschillende uitwerkingsvarianten leidt tot uiteenlopende verschijningsvormen van kleinschalig
verblijf voor dementerenden. Tegelijkertijd blijkt dat ieder van die verschijningsvormen in de eigen
lokale context veelal een (zeer) succesvol project oplevert, met elk bovendien vaak betere
resultaten dan de meer klassieken verblijfszorg in het psychogeriatrische verpleeghuis. Kortom,
18

er is vraag naar en plaats voor een verscheidenheid aan uiteenlopende combinaties van
kleinschalige woon- en zorgarrangementen voor dementerenden, die door de recente
onderzoeken van Van der Wel (2005) en Van IJperen (2005) nu wel beter zijn te categoriseren
langs de samenstellende factoren.
Er bestaat geen wetenschappelijk onderzoek naar de vraag of binnen de verschillende vormen
van kleinschaligheid ook verschillende wijzen van zorgverlening worden toegepast. Aangenomen
wordt dat binnen het kleinschalig wonen altijd kleinschalige zorg wordt verleend. Het verlenen van
kleinschalige zorg hoeft echter niet voorbehouden te zijn aan kleinschalige woonvormen, maar
zou ook in grootschaliger woonvormen kunnen worden verleend. De onderzoeken van Van der
Wel en Van IJperen geven hiervoor belangrijke aanwijzingen, maar zijn nog van te beperkte
schaal en omvang om voldoende houvast voor generalisatie en beleidsontwikkeling te bieden. De
verzamelde kennis en modellen zijn echter zodanig ontwikkeld dat verificatie van bestaande
inzichten en bevindingen nu goed mogelijk lijkt.
Lacunes in bestaand inzicht zijn:
• aansluiting op het palet aan behoeften bij dementerenden zelf en hun mantelzorg, in het licht
van sociaal-demografische ontwikkelingen in de specifieke regio of adherentiegebied;
• beïnvloedende omgevingsfactoren (wet- en regelgeving, opvattingen van diverse actoren en
stakeholders, modernisering AWBZ-zorg en WMO/welzijn, scheiding wonen/zorg, locale
context qua ruimtelijke ordening, gemeentelijke en provinciaal beleid, stedenbouwkundige
infrastructuur en grondpolitiek, de arena van zorgaanbieders, zowel onderling als in relatie tot
zorgverzekeraars, gemeenten en andere overheidsorganen);
• bedrijfsvoering en financiering van verschillende vormen van kleinschaligheid;
• human resources: training en development, relatie tussen diverse professionals, aansturing;
• stand alone of onderdeel van groter concern (ketenzorg): mogelijkheden en consequenties
voor kwaliteit van zorg, naleving van richtlijnen, standaarden en normen, risico-analyse bij
events, niet-kantooruren, medische zorg, toezicht et cetera.
3.6 Enkele overwegingen
We kennen allemaal wel een of meer projecten en de gedrevenheid die daar vaak achter zit,
volgen de literatuur in de vakbladen, of lezen het vele casusmateriaal van afzonderlijke projecten.
Er loopt onderzoek bij het Trimbosinstituut dat helaas nog niet te gebruiken is door de lange
looptijd (tot 2007). Hardere vormen van evaluatie op basis van experimentele designs met
controlegroepen zijn al helemaal niet voorhanden. Op basis van dit alles is dus eigenlijk geen
goede onderbouwing te geven wat beter is of wat minder goed werkt. Wat dat betreft levert dit
onderzoek waarschijnlijk een goede bijdrage aan de verheldering van de mogelijkheden en
grenzen van kleinschaligheid voor dementerende ouderen. Er is een zeer brede en sterke hang
naar kleinschaligheid in de psychogeriatrische verpleeghuiszorg, dus laten we nu eens kijken hoe
je dat zo moet vormgeven dat aan de eisen voor verantwoorde zorg wordt voldaan en wat dat
kost in diverse uitvoeringsvarianten. Dat is in essentie de kern van dit onderzoek.
19

4. Kleinschaligheid voor dementerenden:
conceptualisering in varianten
4.1 De kernelementen voor scenario’s
4.1.1 Min of meer vaststaande zekerheden
Op basis van de literatuur zijn de volgende factoren te betitelen als redelijk vaststaand, dus als
zekerheden voor toekomstige ontwikkelingen waarmee overheden, zorgverzekeraars en
zorgaanbieders rekening kunnen houden in hun beleid en strategie:
1. zekerheid in demografische ontwikkelingen
Nederland vergrijst; het aantal ouderen neemt toe, zowel absoluut als relatief. Op basis van de
huidige gegevens over de samenstelling van de bevolking en de prevalentie en incidentie van
dementie, is een schatting te maken van het aantal ouderen met dementie in de toekomst. Het
aantal mensen met dementie zal groeien van 185.000 nu tot 281.000 in 2020 en 412.000 in 2050
(gezondheidsraad 2002). Aangezien er redelijke schattingen gemaakt kunnen worden van het
aantal mensen met dementie in de toekomst, is dit geen factor die het vaststellen van beleid en
bepalen van de koers bemoeilijkt. Andersom is straks met de uitkomsten van het onderzoek
waarschijnlijk wel aan te geven of verdere uitbouw van kleinschaligheid voor dementerenden een
bijdrage kan leveren aan de opvang van de vergrijzingslast, zowel qua aansluiting bij de
doelgroep als qua bedrijfsvoering.
2. zekerheid in wet- en regelgeving
Op het gebied van wet- en regelgeving staat in de zorg een hoop te gebeuren. Er zijn wijzigingen
in de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten en de Wet Maatschappelijke Ondersteuning wordt
per 1 juli 2006 van kracht. Daarnaast hebben we binnen de ouderenzorg nog te maken met onder
andere het Persoons Gebonden Budget en de Wet ZiekenhuisVoorzieningen (WZV) c.q. de Wet
Toelating Zorginstellingen (WTZi). Daarnaast hebben ook de gemeente en de provincie hun
invloed op de ontwikkeling van zorg voor ouderen.
Het is nog niet voor alle regelgeving duidelijk welke uitwerking ze zal gaan hebben. Toch wordt
deze factor als zekerheid beschouwd. De wet- en regelgeving rondom de ziektekostenverzekering
(2006), AWBZ en WMO (2007) zal vrijwel zeker definitief van kracht worden.
Wanneer dit het geval is, is ook duidelijk wat hun invloed zal zijn. Immers wanneer de wet- en
regelgeving vastgelegd is, zijn dit vaste regels waar de instellingen zich aan moeten houden.
Andersom is het echter niet uit te sluiten dat ons onderzoek naar kleinschaligheid voor
dementerenden stuit op bepaalde (interpretaties van) wet- en regelgeving die een verdere
optimalisering van de bedrijfsvoering mogelijk belemmeren of met nieuwe oplossingen komt qua
issues als verantwoorde zorg en toezicht.
4.1.2 Kritische onzekerheden voor kleinschalige zorg
De kritische onzekerheden voor de zorg- en dienstverlening voor ouderen met dementie zijn
huisvesting, de aard van de zorg- en dienstverlening en de financiering van de zorg- en
dienstverlening. Deze onzekerheden vergen eigen opvattingen en contextgebonden antwoorden
en zijn tot zekere hoogte beïnvloedbaar door afzonderlijke partijen in de gezondheidszorg.
20

1. onzekerheid over zorggerelateerde huisvesting
De manier waarop de huisvesting wordt vormgegeven is bepalend voor de ontwikkeling van de
zorg- en dienstverlening voor ouderen met dementie. De literatuur beschrijft diverse huisvestingsvormen
voor ouderen met dementie, variërend van stand alone groepswoningen in de wijk,
tot geclusterde woningen in een (al dan niet gerenoveerde) instelling. De keuze voor een
bepaalde huisvestingsvorm heeft grote invloed op de verdere ontwikkeling van de zorg voor
ouderen met dementie. Immers, in stand alone woningen wordt zorg- en dienstverlening anders
vorm gegeven dan in een zorginstelling, met vraagstukken over bedrijfsvoering, de welzijnsfunctie
en beschikbaarheid van expertise van (para)medische functies. Daarnaast is er steeds meer
sprake van het scheiden van wonen en zorg, met mogelijke consequenties om al dan niet in WZV
te kunnen bouwen. Dit kan voor de huisvestingsvormen van ouderen bijvoorbeeld leiden tot
aparte huur- en zorgovereenkomsten. Als zorgaanbieder is het dan belangrijk duidelijk te stellen
wat het aanbod inhoudt, door preciezer in het contract met de cliënt aan te geven welke diensten
door wie worden geleverd. Het scheiden van wonen, zorg en welzijn wordt ingegeven door de
geldende wet- en regelgeving. Echter, voor adequate ondersteuning aan ouderen met dementie,
moeten deze drie aspecten weer geïntegreerd worden.
2. onzekerheid over aard van zorg- en dienstverlening
Er zijn verschillende vormen van zorgverlening bekend voor ouderen met dementie. Hierin is in
de mate van detail en consequenties waarin de zorgvisie is uitgediept en uitgewerkt. De basis is
in ieder geval verantwoorde zorg, zoals via CSLM-zorg (continue, systematische langdurige
multidisciplinaire zorg), protocollen en richtlijnen. Maar daarboven op komt het aan op de wijze
waarop de zorg- en dienstverlening op gebied van begeleid wonen, welzijn en kwaliteit van leven
is doorgevoerd in allerlei details als werkwijze van medewerkers in de woning, de rol van
(para)medisch en verpleegkundig personeel, de positie van facilitaire diensten en voorzieningen
e.d. De manier waarop zorg- en dienstverlening verleend wordt, is van belang voor adequate zorg
voor dementerenden. Complexere meer verpleegkundige zorg vraagt bijvoorbeeld andere
faciliteiten en werknemers dan zorg in de vorm van ondersteuning op gebied van wonen. Het
scheiden van wonen en welzijn is hierin een belangrijk vraagstuk. Welk deel van de ondersteuning
aan ouderen met dementie valt nog onder zorg en wat is dan het welzijnsdeel? Ook hier
geldt dat door de wet- en regelgeving deze twee zaken gescheiden moeten worden, maar dat zij
weer geïntegreerd aangeboden worden aan de ouderen met dementie.
3. onzekerheid over financiering van zorg
De financiering van zorgverlening voor ouderen met dementie kan op verschillende manieren
plaatsvinden. Zo bestaat er verschil in financiering tussen intramurale zorg (WZV) en de
extramurale zorg (scheiden wonen – zorg), er is sprake van verschillende systemen en hoogten
van eigen bijdragen, het persoonsgebonden budget en eigen bijdragen via de AWBZ. Daarnaast
kan er nog gedacht worden aan particuliere initiatieven, sponsoring door externe bedrijven,
kruissubsidies en subsidies als huursubsidie. In het gedeelte van het onderzoek waarin we
scenario’s opstellen, wordt in ieder geval qua financiering onderscheid gemaakt tussen WZV- en
andere financiering; in het kostenonderzoek berekenen we de kosten en opbrengsten van wonen,
zorg- en dienstverlening in principe op het niveau van de groepswoning bekeken. Voor zover het
haalbaar is, kan nog worden gekeken naar het individuele niveau, maar wat daar op naar voren
komt, wordt steeds teruggebracht tot het groepsniveau. Zo is bijvoorbeeld te denken aan
individuele huursubsidie als er niet is gebouwd in de WZV; in principe is dat individuele
financiering, maar het kan effect hebben op de totale financiering op groepsniveau.
21

4.2 Varianten voor kleinschaligheid op basis van de woonvorm
Op basis van de literatuur en het scenario-onderzoek, wordt in dit hoofdstuk “kleinschaligheid”
verder geoperationaliseerd, teneinde projecten uit de praktijk op vergelijkbare noemers in beeld te
brengen en te vergelijken. De conclusies die in de literatuur getrokken worden over
kleinschaligheid, zijn sterk gebaseerd op opinies, overwegingen en eigen ervaringen van pioniers
en innovatoren in de sector, terwijl onderzoek nog betrekkelijk pril en beperkt is. De laatste
anderhalf jaar beginnen zich echter wel de contouren van de kernelementen af te tekenen. Op
grond is gekomen worden tot een conceptualisering langs twee dimensies: de zorgdimensie (met
detaillering naar de breedte en diepte van de zorgvisie en de wijze waarop die is vertaald naar
allerlei deelterreinen van de inrichting en het management van kleinschalige voorzieningen) en de
huisvestingsdimensie (de totale inrichting van één groep en de wijze van clustering van een of
meer groepen in een gebouw). Omdat er zo veel verschillende manieren van financiering
(denkbaar) zijn voor zorg- en dienstverlening voor ouderen, zal steeds per huisvestingsvariant
een tweetal projecten vergeleken worden qua financiering en kostenstructuur. Zo ontstaan
diverse types van kleinschaligheid (zie onderstaande figuur), mede als basis voor de
vervolganalyses naar bedrijfsvoering en bekostiging in het vervolgonderzoek.
diep
globaal
Uitwerking van
zorgvisie
Fin.vorm B
Fin.vorm A
stand-alone in
de wijk
4.2.1 Operationalisering woonvormen
Fin.vorm B
Fin.vorm A
2 a 4 cluster
in de wijk
De conceptualisering is zo concreet en pragmatisch mogelijk aangepakt, om te vermijden dat dit
een heel onderzoek op zichzelf zou worden. Daarom kiezen we voor selectie van projecten in
bestaande verschijningsvormen aan de huisvestingskant, om daarna de geselecteerde projecten
meer te analyseren. Het vertrekpunt daarbij vormt de groep van circa 6 tot 8 ouderen, als eigen
entiteit met een eigen inrichting, sfeer en dagelijkse gang van zaken.
Het al dan niet clusteren van een aantal groepen en de wijze waarop dat clusteren gebeurt, heeft
geleid tot vier huisvestingsvarianten:
1. één groepswoning, gesitueerd in de wijk (vergelijkbaar met het gezinsvervangend tehuis in de
gehandicaptenzorg);
2. een aantal geclusterde groepswoningen in de wijk;
22
Fin.vorm B
Fin.vorm A
>4 cluster in
woonaccom.
Fin.vorm B
Fin.vorm A
>4 in zorgcomplex
Huisvesting

3. geclusterde groepswoningen in een afzonderlijk daartoe ontworpen woonaccommodatie,
meestal nabij of op het terrein van een zorginstelling;
4. groepswoningen in een (al dan niet gerenoveerd) zorggebouw.
Vervolgens worden geselecteerde projecten in meer detail in beeld gebracht.
Problemen doemen op wanneer de uitvoeringsvariabelen, die resulteren in diverse
uitvoeringsvarianten van kleinschaligheid voor dementerenden, concreet moeten worden
gemaakt. Daarbij gaat het ons niet alleen over de nadere invulling van kleinschaligheid maar ook
om de haalbaarheid van de diverse varianten. We redeneren daarbij steeds vanuit de groep
bewoners die als het ware een huisgezin vormen. Wat is nog een aanvaardbare groepsgrootte, in
relatie tot zowel de zorgvisie als de bedrijfsvoering? Hoe ziet men de begrenzing van de
groepsgrootte, want een heel kleine groep (van 4 of 5 personen) kan ook nadelen hebben als de
onderlinge verhoudingen niet optimaal zijn tussen de ‘gezinsleden’ die elkaar niet hebben
uitgezocht, terwijl een grotere groep (vanaf 8 tot 9 personen) mogelijk uiteenvalt in subgroepen,
meer dan één medewerker vergt e.d. Rondom het vertrekpunt van een groep als huisgezin
spelen nog meer uitvoeringskwesties. Is het noodzakelijk om samen met de bewoners te koken?
En boodschappen doen? Wat betekent dat voor het personeel en hun inbedding in de
organisatie? Hiermee komen we op de dimensie zorg, in al z’n deelfacetten en
uitwerkingsrichtingen, o.a. voor personeel. Welke eisen worden gesteld aan de inrichting van en
faciliteiten binnen de groep? Hoeveel groepswoningen mogen geclusterd zijn om nog te kunnen
spreken van kleinschaligheid? Moet het in de wijk liggen of mag het ook in de nabijheid of zelfs
binnen een zorginstelling gesitueerd zijn?
Op basis van de beschikbare literatuur (zie hoofdstuk 3) zijn verschillende deelaspecten aan de
huisvestingkant belicht in de enquête onder de 13 praktijkprojecten:
• De groepsgrootte; ideaal wordt gesproken over zes bewoners (je moet nog met zijn allen aan
tafel kunnen eten);
• cliënten hebben eigen privé-ruimte(n);
• de privé-ruimten zijn door de bewoners zelf ingedeeld (eigen meubels);
• de groepswoning heeft een huiselijk karakter (gezellige inrichting met deels eigen meubels en
snuisterijen, geen instellingsmeubels, geen ziekenhuiswitte muren, onderscheid tussen zit- en
eetgedeelte, gezellige inrichting met deels eigen meubels en snuisterijen; muziek, TV en
radio; boeken, spelletjes en krant)
• de groepswoning heeft eigen sanitair;
• geen organisatiegebonden ruimten binnen de woning (bv. kantoorruimte voor personeel);
• de woning bevindt zich midden in de wijk, het liefst dicht bij het centrum of de dorpskern;
• cliënten kunnen er blijven wonen tot aan hun dood, zonder overplaatsing naar verpleeghuis.
Voorts wordt er geworsteld met een aantal vraagstukken, onder meer als groepswoningen
worden geclusterd:
• hoe moet 24-uurs zorg en toezicht worden vormgegeven, in de verschillende
huisvestingsvarianten van een stand-alone groep tot aan groepswoningen die zijn geclusterd
in een woon- of zorggebouw?
• welke gemeenschappelijke ruimten zijn er buiten de afzonderlijke groepswoning nog verder
nodig in het gebouw (praktijk/therapie-ruimten van disciplines, restaurant, facilitaire
voorzieningen voor bewassing, overlegruimten voor personeel en management)?
De verschillende deelaspecten omtrent huisvesting, met bijbehorende invulmogelijkheden, zijn
uitgewerkt in de conceptvragenlijst (zie bijlage 1, vragen 1 t/m 7).
23

4.2.2 Operationalisering zorgdimensie
De zorgdimensie wordt samengesteld uit diverse deelaspecten, uitgaande van de premisse dat
een steeds verdere uitwerking in alle consequenties is te operationaliseren en te scoren met een
oplopend aantal deelaspecten. De zorgdimensie wordt bij ieder geselecteerd project uitvoering in
beeld gebracht, zowel wat betreft de concrete uitwerking van de onderliggende visie, als wat
betreft de consequenties voor de financieel-economische bedrijfsvoering van kleinschalig wonen
voor dementerenden. Daartoe zijn de volgende elementen geselecteerd, op basis van de
beschikbare literatuur:
• er ligt een concreet uitgewerkte visie aan ten grondslag die uitgaat van de behoeften van
mensen met dementie. De visie is het fundament van het project kleinschalig wonen en moet
breed en uitvoerig worden overgedragen aan en uitgedragen door de medewerkers;
• de attitude of liever nog werkhouding van medewerkers is erg belangrijk. De medewerkers
moeten niet alleen professioneel zijn in het leveren en borgen van verantwoorde zorg, maar
ook veel ‘gewone’ taken uitvoeren, meer richting het huiselijke groepsgebeuren, omdat de
meeste huishoudelijke en verzorgende taken in de woning plaatsvinden;
• sterke oriëntatie op de cliënt en zijn behoeften zoals die tot uiting komen in het dagelijkse
gedrag, communicatie en interpersoonlijke verkeer, op zowel individueel als groepsniveau;
• ondersteuning is gericht op wonen, georganiseerd conform een huishouding, niet op zorg;
• de autonomie van de cliënten is zo veel als nog mogelijk gewaarborgd of gestimuleerd;
cliënten bepalen mede zelf wanneer ze opstaan, naar het toilet gaan en naar bed gaan; ook in
de veelvoorkomende situaties dat de regie over het eigen leven niet voor de volle honderd
procent is vol te houden, is de insteek van de groepsleider in de woning er op gericht steeds
te werken en te organiseren vanuit de behoeften en leefgewoonten van de cliënt, stimulerend
en activerend, zoveel mogelijk appellerend aan op restvermogens.
• er werkt een vast, multidisciplinair team van medewerkers. Dit team is in staat een huiselijke
sfeer te creëren en de dagelijkse herkenbaarheid en borging voor cliënten te garanderen door
continuïteit in leefklimaat, in benadering van cliënten en in persoon en gezicht;
• bewoners en familie spreken in enige mate een woordje mee in de bepaling van de dagelijkse
gang van zaken en hoe de betreffende oudere daarin past. De cliënt is thuis, de medewerkers
komen “op bezoek”. Alle zorg en activiteit dient op de woning plaats te vinden;
• de zorg op de groepswoning heeft het karakter van een huishouding; er wordt gekookt en
gewassen op de woning;
• het is een levensloop bestendige woning, cliënten kunnen er blijven wonen tot hun dood.
• personeel loopt niet in uniform, trekt zich niet terug in professionele ruimten en routines.
Onder deze meer visie-gedreven elementen ligt echter ook de basis van verantwoorde zorg, die
door de landelijke ontwikkelingen bovendien thans erg in de aandacht staat als noodzakelijke
voorwaarde om überhaupt te kunnen spreken van adequate verpleeghuiszorg. Dat betekent dat
de visiegedreven uitwerking van kleinschalige zorg voor ouderen met dementie ten minste ook
garanties dient te realiseren voor de volgende kernelementen:
• er wordt Complexe, Systematische, Langdurige en Multidisciplinaire zorg geleverd;
• er wordt 24-uurs zorg geleverd tot en met begeleiding en toezicht;
• de medewerkers zijn hoog-professioneel opgeleid en vaak sterk verpleegkundig.
De verschillende deelaspecten voor zorg- en dienstverlening, met bijbehorende invulmogelijkheden,
zijn uitgewerkt in de conceptvragenlijst (zie bijlage 1, de vragen 8 t/m 18).
24

5. Gerichte inventarisatie van projecten
5.1 Indeling projecten in varianten
In totaal hebben dertien projecten deelgenomen de vragenlijst ingevuld. De verdeling naar
vormen van huisvesting en financiering is als volgt:
Huisvesting:
- stand alone in de wijk 2 projecten
- geclusterde groepswoningen in de wijk 3 projecten
- geclusterde groepswoningen in woonaccommodatie 3 projecten
- groepswoningen in een zorginstelling 5 projecten
Financieringsvorm:
- gefinancierd binnen de WZV/WTZi 7 projecten
- gefinancierd volgens principe scheiden wonen/zorg 8 projecten
De resultaten bij de verschillende onderwerpen uit de vragenlijst worden in dit hoofdstuk
gepresenteerd. Waar aangetroffen, bespreken we significante verschillende tussen de projecten
naar huisvestings- en financieringsvorm, maar in het algemeen zijn deze verschillen vrijwel niet
aangetroffen. Het kleine aantal waarneming van 13 projecten is daaraan mede debet.
5.2 Aard en woonbeleving van de projecten
In tabel 5.1 is te zien welke groepsgrootte gehanteerd wordt in de verschillende vormen van
huisvesting. Een groepsgrootte van zes bewoners komt het meest voor. Gevraagd naar de
motivatie voor de keuze voor het aantal bewoners per wooneenheid, stellen de meeste
respondenten dat de grootte van de groep zo veel mogelijk weg moet hebben van een ‘normaal
gezin’. De doelstelling is het leven van de bewoners zoveel mogelijk op het normale gezinsleven
te laten lijken. Hierbij is het belangrijk dat het aantal ‘gezinsleden’ te overzien is, om een indeling
naar meerdere kleinere groepen in een ‘gezin’ te voorkomen. Welk aantal bewoners de ideale
groepsgrootte vormt, dus de grootte van een normaal gezin, verschilt echter per instelling. Een
ander argument was dat de groep bewoners werkbaar moet zijn voor één medewerker; de groep
moet niet alleen overzichtelijk zijn voor de bewoners zelf, maar ook voor de medewerkers.
Uit de tabel valt voorts af te lezen dat er in de financieringsvorm scheiden van wonen en zorg
geen groepen van minder dan 6 en geen groepen van meer dan 8 bewoners te vinden zijn. De
groepsgrootte met financiering vanuit de WZV kent een grotere variatie. Het blijkt echter dat het
hier geen significante verschillen betreffen.
Tabel 5.1 Aantal bewoners per groepswoning, in de verschillende varianten
Los in
de wijk
geclusterd
in de wijk
geclusterd in
wooncomplex
25
geclusterd
in instelling
Financiering
scheiden
WZV W/Z
- < 6 ouderen per groep 0 1 0 0 1 0 1
- 6 ouderen per groep 0 2 3 2 3 4 7
- 7 / 8 ouderen per groep 2 0 0 2 2 2 4
- > 8 ouderen per groep 0 0 0 1 1 0 1
NB: Geen significante verschillen naar financieringsvorm.
Totaal

Gezamenlijke cliëntenruimten
In het onderzoek is gekeken naar de gezamenlijke cliëntenruimten die aanwezig zijn in
verschillende vormen van huisvesting (zie tabel 5.2). Er blijken maar weinig verschillen te bestaan
tussen de verschillende huisvestingsvormen. Elke wooneenheid heeft een huiskamer en
compleet ingerichte keuken. Hoewel maar tien van de dertien projecten een apart ingericht
washok hebben, geven twee andere projecten aan een wasmachine in de badkamer te hebben.
Op één na, hebben alle projecten dus faciliteiten in de wooneenheid om hun eigen was te doen.
Geen enkele wooneenheid heeft een aparte behandelruimte. Toch zijn er wel een aantal
wooneenheden waar de behandelingen in de wooneenheden zelf plaatsvinden. Deze worden
echter vaak op de eigen kamer of soms in de multifunctionele ruimte gegeven. Bij de andere
projecten vindt de behandeling in een instelling plaats.
Andere ruimten die nog aanwezig waren in enkele projecten zijn een multifunctionele ruimte
(deze wordt ook wel eens ingezet als behandelkamer) en een bijkeuken. Tevens heeft een van
de projecten een snoezelbadkamer, een ruimte met licht- en geluidsapparatuur en een bad
waarin ouderen zich kunnen ontspannen met behulp van rustgevende muziek- en lichteffecten.
Er zijn weinig verschillen in gezamenlijke cliëntenruimten wanneer gekeken wordt naar de
verschillende financieringsvormen van de projecten. Kleine verschillen zijn zichtbaar bij de
factoren ‘eigen voordeur’, ‘huisdieren toegestaan’ en ‘eigen buitenruimte’. De eerste twee
factoren komen vaker voor de financieringsvorm scheiden van wonen en zorg, de eigen
buitenruimte komt vaker voor bij de financieringsvorm vanuit de WZV (significant bij de minder
strenge p-waarde van 0,1).
Tabel 5.2 Aard van de gezamenlijke ruimten voor bewoners binnen de groepswoning
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
26
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- huiskamer 2 3 3 5 7 6 13
- compleet ingerichte keuken 2 3 3 5 7 6 13
- ingerichte wasruimte 2 3 2 3 5 5 10
- eigen voordeur (*) 2 2 3 3 4 6 10
- eigen meubilair 2 3 3 3 5 6 11
- eigen klimaatregeling 2 2 3 2 3 6 9
- aparte behandelruimte 0 0 0 0 0 0 0
- huisdieren toegestaan (*) 2 1 3 4 4 6 10
- eigen buitenruimte 2 3 2 5 7 5 12
- overige eigenschappen 0 1 0 1 2 0 2
(*) Significant verschil naar financieringsvorm, bij p=0,10.
Eigen ruimten
In tabel 5.3 komt naar voren hoe de eigen ruimten van de bewoners in de woongroepen
vormgegeven zijn, ingedeeld naar de huisvestingsvorm. In de onderzochte wooneenheden
hadden alle bewoners een eigen ruimte.
Bij slechts vier projecten hebben de bewoners hun eigen sanitair. Verder hebben bij alle projecten
de bewoners in hun eigen ruimte de reële keus om daar te verblijven, dat wil zeggen dat de
ruimte groter is dan de beperkte oppervlakte die voor een enkel bed zou volstaan. Het is ook
mogelijk er andere activiteiten te ontplooien, zoals bijvoorbeeld het ontvangen van eigen bezoek.
Over het algemeen mogen de bewoners hun eigen ruimte naar eigen inzicht indelen, slechts bij
één project was dit niet het geval. Elke kamer is overdag toegankelijk voor de bewoner van de
kamer, hierbij zijn geen restricties. Het komt zelfs voor dat de bewoner de keuze heeft de kamer

af te sluiten voor het personeel als hij of zij dat wenst. Bij een rondleiding door de woning wordt
de cliënt uitdrukkelijk om toestemming gevraagd de kamer te bezichtigen. Bij weigering gebeurt
dit dan ook niet, maar de bewoners zijn altijd bereid en vaak trots hun kamer te laten zien.
Alle projecten waarbij de bewoners eigen sanitair hebben, worden gefinancierd volgens de WZV
(significant bij p=0,10). Bij de overige aspecten bestaan geen significante verschillen.
Tabel 5.3 Eigen ruimten voor de bewoners in de groepswoning
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
27
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- eigen sanitair (*) 0 1 1 2 4 0 4
- kamer zelf indelen 2 3 3 4 6 6 12
- voldoende bezoekruimte 2 2 3 5 6 6 12
- reële keuze om in eigen
ruimte te blijven 2 3 3 5 7 6 13
- eigen ruimte overdag
afgesloten 0 0 0 0 0 0 0
(*) Significant verschil naar financieringsvorm, bij p=0,10.
Aspecten van de woning
Alle projecten richten zich op een huiselijke sfeer waarin het leven van een ‘normaal’ gezin zo
veel mogelijk wordt nagebootst (zie tabel 5.4). Tevens wordt door alle projecten gezegd dat de
ingrediënten voor de maaltijd zelf gekocht worden. In hoeverre dit daadwerkelijk het geval is, is
echter de vraag, want voor een project is het bekend dat gebruik wordt gemaakt van een
bezorgservice die aan huis bezorgt (bedoeling van de vraag was dat men zelf naar winkel gaat).
Als er is aangegeven door een project dat het personeel in uniform loopt, is dat overigens het niet
altijd gedurende de gehele dienst want het personeel draagt het uniform dan vooral op die
momenten dat de bewoners persoonlijke verzorging krijgen. Het personeel vindt dat hygiënischer,
omdat de medewerker vervolgens in aanraking komt met voedsel.
Naar financieringsvorm vallen weer weinig verschillen op te merken. Er is één opvallend verschil
(bij p=0,1): In projecten gefinancierd vanuit de WZV wordt vaker een uniform gedragen. Het enige
project waar niet zelf gewassen wordt, valt buiten de WZV-financiering, maar dit is niet significant.
Tabel 5.4 Aspecten van het leven in de groepswoning
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- in woning heerst huiselijke
sfeer 2 3 3 5 7 6 13
- het leven in de woning lijkt
op een gezinshuishouden 2 3 3 5 7 6 13
- er wordt gewassen en
gekookt in de woning 2 3 3 4 6 6 12
- ingrediënten voor maaltijd
worden zelf gekocht 2 3 3 5 7 6 13
- personeel geen uniform (*) 2 2 3 3 4 6 10
- personeel heeft eigen
kantoorruimte in de woning 2 3 1 2 4 4 8
(*) Significant verschil naar financieringsvorm, bij p=0,10.

Levensloopbestendig
In de literatuur is terug te vinden dat de levensloopbestendigheid van de wooneenheid een
belangrijk aspect van kleinschalig wonen is. Dat wil zeggen dat de bewoner in de wooneenheid
kan blijven wonen tot zijn dood. Uit de vragenlijst is gebleken dat dit niet bij alle projecten het
geval is (zie tabel 5.5). Bij vijf van de dertien projecten wordt overplaatsing naar het verpleeghuis
als een mogelijkheid genoemd, want het soms noodzakelijk geacht om bewoners over te plaatsen
als de zorgzwaarte of agressief gedrag niet langer hanteerbaar zijn binnen de groep. De enige
projectvorm waarbij dit niet voorkomt is het geclusterd groepswonen in een woonaccommodatie.
Er zijn geen significante verschillen naar financieringsvorm aangetroffen.
Tabel 5.5 Levensloopbestendigheid van de groepswoning
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
28
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- ongeacht zorgbehoefte,
kan cliënt blijven tot de dood 0 2 3 3 4 4 8
- in principe verblijf tot de
dood, maar overplaatsing is
enkele keer onvermijdelijk 1 0 0 2 2 1 3
- overplaatsing niet uitgesloten,
meer dan uitzondering 1 1 0 0 1 1 2
NB: Geen significante verschillen naar financieringsvorm.
5.3 Zorg- en dienstverlening in de projecten
Een groot onderdeel van de vragenlijst betrof de zorg- en dienstverlening in de projecten met
kleinschalig wonen. Deze paragraaf geeft de resultaten van deze topics weer.
Zorgvisie
Vanuit de literatuur is naar voren gekomen dat het slagen van een project voor kleinschalig
wonen in grote mate afhangt van de visie die erachter zit en de mate waarin die wordt
uitgedragen door de medewerkers. Aan de projecten is gevraagd of de visie van een instelling is
uitgeschreven en tot op welk niveau in de organisatie deze visie wordt uitgedragen door de
medewerkers, waardoor de visie automatisch richtinggevend wordt voor het dagelijks denken en
handelen van de medewerkers (zie tabel 5.6).
Er bestaat weinig variatie tussen projecten in de mate waarin de zorgvisie is uitgewerkt en doorgevoerd.
In elk project is de visie uitgeschreven en uitgedragen in de organisatie tot en met de
uitvoerende medewerkers. In de meeste projecten is de visie ook automatisch richtinggevend
voor het denken en handelen van de medewerker, zonder verschillen naar financieringsvorm.
Tijdens het afnemen van de vragenlijsten is ook gesproken met medewerkers. Sommige
medewerkers die eerder in een klassiek verpleeghuis werkzaam waren, gaven aan dat de
verandering in visie voor hen soms erg lastig was. Zij hebben dan ook daadwerkelijk hun denken
en handelen moeten veranderen. Anderen geven aan dat het juist een verademing was om via de
nieuwe visies te kunnen werken, dat deze veel meer in hun lijn van werken lagen. Een
medewerker gaf zelfs aan dat zij eerder uit de verpleeghuiszorg gestapt was en er weer in
teruggekeerd is zodra bekend was dat de instelling volgens het principe kleinschalig wonen ging
werken, met de daarbij behorende visie. Maar er zijn ook voorbeelden andersom, dus de
zorgvisie moet de medewerker werkelijk passen.

Tabel 5.6 Visie op zorg bij de verschillende projecten
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
29
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- beschreven én uitgedragen
t/m uitvoerenden, richtinggevend
voor handelen 1 3 2 3 5 4 9
- beschreven én uitgedragen
t/m uitvoerenden, maar nog
wel verschillen in handelen 1 0 1 2 2 2 4
- beschreven én uitgedragen
t/m middenmanagement 0 0 0 0 0 0 0
- uitschreven, maar nog niet
geïmplementeerd 0 0 0 0 0 0 0
- nog niet uitgeschreven 0 0 0 0 0 0 0
NB: Geen significante verschillen naar financieringsvorm.
Zorg- of leefplan
Het zorg- of leefplan (in vervolg aangeduid als zorgplan) wordt gezien als een belangrijk middel
om de zorg- en dienstverlening voor ouderen met dementie te coördineren. In de ideale situatie
wordt het document wordt opgesteld in een multidisciplinair overleg, waarbij de bewoner zelf of
zijn directe naaste nauw betrokken worden. Dit zorgplan zou elk jaar minimaal twee keer cyclisch
bijgesteld moeten worden, wederom in samenspraak met klant of familie (zie tabel 5.7).
Iets meer dan de helft van de projecten stelt het zorgplan op in een multidisciplinair overleg, met
aanwezigheid van de betrokkenen. In deze gevallen wordt het zorgplan ook cyclisch bijgesteld
met een minimum van twee keer per jaar. In enkele andere gevallen wordt er wel vooraf overlegd
met de betrokkenen, maar zijn zij niet zelf aanwezig tijdens het overleg. Als argumentatie voor
deze beslissing wordt aangegeven dat de aanwezigheid van de bewoner of zijn naasten niet altijd
een positieve uitwerking heeft. De bewoner of zijn naasten kunnen soms niet goed omgaan met
de situatie waarin zij verkeren en kunnen overstuur raken van een overleg over het zorgplan.
Soms wordt aangegeven dat het lastig is om medische en andere zaken te bespreken in het
bijzijn van de bewoner en/of zijn naasten, vanwege het risico dat er onbegrip of miscommunicatie
ontstaat. Men geeft aan dat het makkelijker en rustiger is om de tijdens een rustig gesprek voor of
na het MDO te bespreken wat de beste aanpak kan zijn en wat de bewoner of naasten hierin te
zeggen willen hebben. In slechts één project is er helemaal geen overleg met de bewoner of zijn
naasten.
In het project waar een zorgplan niet in een multidisciplinair overleg wordt opgesteld, werd
aangegeven dat het zorgplan slechts handreikingen geeft. Volgens de visie van dit project
gebeurt in de woning alles zo veel mogelijk als thuis. Thuis bestaat er ook geen zorgplan en heeft
de bewoner ook geen beschikking over een multidisciplinair team, dus dat wordt in de woning ook
niet als noodzakelijk geacht.
Er wordt binnen projecten die gefinancierd zijn volgens het principe scheiden van wonen en zorg
in bijna alle gevallen wel overlegd met de betrokkenen, en het zorgplan wordt ook vrijwel altijd
opgesteld in een multidisciplinair overleg, maar het zorgplan wordt in het merendeel van de
projecten niet cyclisch bijgesteld (significant bij p=0,10). Binnen de WZV wordt het zorgplan dus
vaker cyclisch bijgesteld. Overleg voorafgaand aan het MDO vindt vaker plaats in projecten die
gefinancierd worden vanuit het principe scheiden van wonen en zorg.

Tabel 5.7 Wijze van werken met zorgplan (ZP) bij de verschillende projecten
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
30
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- ZP aanwezig, opgesteld in
MDO, met betrokkenen en
cyclisch bijgesteld (*) 0 2 1 4 6 1 7
- ZP aanwezig, opgesteld in
MDO, met betrokkenen,
maar niet cyclisch bijgesteld 0 0 1 0 0 1 1
- ZP aanwezig, opgesteld in
MDO, vooraf overleg met
betrokkenen (*) 1 1 1 1 1 3 4
- ZP aanwezig, opgesteld in
MDO 0 0 0 0 0 0 0
- ZP aanwezig 1 0 0 0 0 1 1
- geen ZP aanwezig 0 0 0 0 0 0 0
(*) Significant verschil naar financieringsvorm, bij p=0,10.
Gebruik relevante zorgfaciliteiten
Er bestaan voor de woningen verschillende mogelijkheden om gebruik te maken van relevante
zorgfaciliteiten (zie tabel 5.8). Een groot deel maakt in de eigen woning gebruik van zorgfaciliteiten,
zeker als de groepswoningen zich bevinden in een woonaccommodatie. De professionals
komen naar de woning om zorg en ondersteuning te verlenen. Alleen waar de woning zich in
een instelling bevindt, wordt niet in de woning zelf, maar elders in het gebouw gebruik gemaakt
van zorgfaciliteiten. Interessant is dat instellingen het gebruik maken van zorgfaciliteiten buiten de
instelling verschillend waarderen. Sommigen geven aan daarin een meerwaarde te zien, horend
bij het ‘normale leven’ waar een burger naar buiten gaat voor een bezoek aan de dokter. Anderen
stellen dat het voor ouderen met dementie makkelijker is als de dokter op bezoek komt.
Een opvallend verschil qua financieringsvorm is dat het gebruik van zorgfaciliteiten buiten de
woning, maar binnen hetzelfde gebouw als het cluster zich bevindt, alleen plaats vindt bij
projecten financiering vanuit de WZV. Het gebruik van zorgfaciliteiten in de woning zelf vindt het
meest plaats bij het scheiden van wonen en zorg. De verschillen zijn echter niet significant.
Tabel 5.8 Gebruik van verschillende zorgfaciliteiten in en rond de groepswoning
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- in de groepswoning zelf 1 2 3 2 3 5 8
- buiten de woning, maar
binnen het gebouw 0 0 0 2 2 0 2
- buiten gebouw, eventueel
bij aanliggende locatie 1 1 0 1 2 1 3
NB: Geen significante verschillen naar financieringsvorm.

5.4 Enkele normen voor verantwoorde zorg uitgelicht
24-uurs toezicht
In de zorg en ondersteuning voor ouderen met dementie wordt 24-uurs toezicht als een
belangrijke factor gezien. In de vragenlijst was dan ook een vraag opgenomen hoe het 24-uurs
toezicht geregeld is in de verschillende projecten. Hierbij is een onderscheid gemaakt tussen het
toezicht in de woning zelf, binnen het cluster van woningen, en toezicht vanuit een andere locatie
(zie tabel 5.9). Opmerking die hier geplaatst mag worden is dat er binnen de verschillende
instellingen geen duidelijkheid is wat precies 24-uurs toezicht is, volgens de normen van
verantwoorde zorg. De beantwoording van deze vraag zal dan ook niet eenduidig geweest zijn.
Het merendeel van de projecten regelt het 24-uurs toezicht binnen de afzonderlijke groepswoning
of binnen een cluster van groepswoningen. In slechts één geval is het 24-uurs toezicht geregeld
vanuit een andere locatie. Het betreft hier een project dat is vormgegeven als geclusterde groepswoningen
in een woonaccommodatie. De variatie binnen het 24-uurs toezicht blijkt in deze
verschijningsvorm erg variabel, want elk van de drie projecten binnen deze verschijningsvorm
heeft een andere manier waarop het 24-uurs toezicht is geregeld. De verschillen naar
financieringsvorm zijn hier allen significant, zelfs bij de meer restrictieve waarde van p=0,05.
Tabel 5.9 Regeling van 24-uurs toezicht in de verschillende projecten
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
31
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- in de groepswoning zelf (**) 2 2 1 0 1 4 5
- binnen het cluster van
groepswoningen (**) 0 1 1 5 6 1 7
- vanuit andere locatie (**) 0 0 1 0 0 1 1
(**) Significant verschil naar financieringsvorm, bij p=0,05.
Verantwoorde zorg buiten kantooruren
De projecten is gevraagd naar de manier waarop zij hun verantwoorde zorg regelen buiten de
gebruikelijke kantooruren, zodat er 24 uur per dag, 7 dagen per week de juiste zorg geleverd kan
worden. Daarbij is onderscheid gemaakt naar de verpleegkundige zorg en de medische zorg (zie
tabel 5.10). Tevens is geprobeerd te achterhalen hoeveel FTE (Full Time Equivalent) er
beschikbaar en oproepbaar was voor één wooneenheid. Dit bleek lastig, omdat sommige
projecten deze zorg geïntegreerd regelen, met bijvoorbeeld een naburige zorginstelling, waardoor
het niet duidelijk is hoeveel FTE er aan één woning toe te schrijven is. Een aantal projecten zat
nog in de ontwikkelingsfase, waardoor er nog geen beschikbare gegevens beschikbaar waren.
Het valt op dat geen enkel project de zorg buiten kantooruren op het niveau van de afzonderlijke
groepswoning geregeld heeft. Als argumentatie hiervoor werd veelal genoemd dat het financieel
niet haalbaar is de zorg buiten kantooruren per afzonderlijke groepswoning te regelen. Overigens
zijn eventuele verschillen naar financieringsvorm niet significant, ook niet bij p=0,10.
Het project waar de zorg buiten kantooruren niet geregeld is, heeft hiervoor bewust gekozen. Zij
streven ernaar mensen hun leven te leiden dat zoveel mogelijk op het leven thuis lijkt. In een
thuissituatie wordt de zorg buiten kantooruren met de dienstdoende huisarts geregeld,
bijvoorbeeld bij de huisartsenpost, of in eventuele noodgevallen kan men naar een ziekenhuis
gaan. Dit principe wordt in dit project gehandhaafd. Indien nodig wordt de dienstdoende huisarts
gewaarschuwd of wordt de bewoner naar het ziekenhuis vervoerd.

Tabel 5.10 Regeling van verpleegkundige en medische zorg buiten kantooruren
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
32
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
Regeling verpleegkundige
zorg buiten kantooruren:
- op niveau van cluster 1 2 2 4 6 3 9
- op niveau groepswoning 0 0 0 0 0 0 0
- (nog) niet geregeld 1 0 0 0 0 1 1
- onbekend 0 1 1 1 1 2 3
Regeling medische zorg
buiten kantooruren:
- op niveau van cluster 1 2 3 4 6 4 10
- op niveau groepswoning 0 0 0 0 0 0 0
- (nog) niet geregeld 1 0 0 0 0 1 1
- onbekend 0 1 0 1 1 1 2
NB: Geen significante verschillen naar financieringsvorm.
Er bestaan meerdere projecten waar voor medische expertise buiten kantooruren de huisarts
ingeschakeld wordt. Soms is daarvoor een aparte regeling getroffen met een huisarts uit de regio
of is er daarnaast ook nog een verpleeghuisarts beschikbaar.
Er zijn verschillende varianten hoe de verpleegkundige zorg buiten kantooruren geregeld wordt.
Sommige projecten hebben een contract gesloten met de plaatselijke thuiszorgorganisatie en
andere projecten regelen dat onderling binnen het cluster woningen in de wijk, waarbij ze elkaar
bij toerbeurt waarnemen om de zorg buiten kantooruren te regelen voor alle groepswoningen
binnen het cluster. Bij woningen die zich in een instelling bevinden wordt vaak gebruik gemaakt
van de ‘nachtwacht’ die in de instelling aanwezig is.
Beveiliging
Een belangrijk punt van aandacht is veilige zorg en de veiligheid van bewoners en personeel. In
de praktijk blijkt er veel variatie te zijn in de toegepaste vormen van beveiliging (zie tabel 5.11).
Bij de financieringsvorm van scheiden van wonen en zorg wordt minder gebruik gemaakt van
beveiligingsmaatregelen. Deze verschillen zijn echter niet significant. Bij de vraag of er andere
vormen van beveiliging worden toegepast binnen de wooneenheid is het opvallend dat het bij het
scheiden van wonen en zorg bij alle drie geluidsdetectie betrof.
Tabel 5.11 Vormen van beveiliging in de groepswoningen
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- alarmsysteem 2 1 1 3 5 2 7
- bewegingsdetectie 2 1 1 4 5 3 8
- deur afgesloten 2 2 3 3 6 4 10
- cameratoezicht 1 1 0 0 1 1 2
- bedhekken 1 2 2 4 6 3 9
- fixatie 1 1 0 3 3 2 5
- anders 0 1 2 1 1 3 4
NB: Geen significante verschillen naar financieringsvorm.

Bij een groot deel van de projecten is het mogelijk de deur naar buiten af te sluiten. Ook het
gebruik van een alarmsysteem en bewegingsdetectie komt bij een meerderheid van de projecten
voor. Verder zijn de toegepaste vormen van beveiliging erg variabel. Opvallend is voorts dat bij
drie van de vier antwoorden gegeven op de vraag of er nog andere vormen van beveiliging
worden toegepast, geluidsdetectie genoemd werd. Kennelijk is dat een vorm van beveiliging die
regelmatig gebruikt wordt. De andere vorm van beveiliging die nog toegepast wordt, is het
alarmmatras, eigenlijk een vorm van bewegingsdetectie.
Er wordt verschillend gedacht over wat fixatie precies inhoudt. Soms worden er wel beperkende
maatregelen toegepast, ter bescherming van de veiligheid van de bewoner, maar wordt dit niet
benoemd als fixatie. Hier gaat het bijvoorbeeld om het vastzetten van bewoners in hun rolstoel.
Fixatie wordt wel door alle projecten gezien als een maatregel die zo min mogelijk zou moeten
worden toegepast.
Organisatie van zorg- en dienstverlening
In de vragenlijst is gekeken naar de organisatie van de zorg- en dienstverlening in specifieke
situaties; wat gebeurt bij ziekte van medewerkers, is er extra personeel aanwezig in de piekuren
en hoe moeten medewerkers handelen wanneer zich calamiteiten voordoen? (zie tabel 5.12).
Uit de resultaten blijkt dat niet alle projecten duidelijke afspraken zijn gemaakt over hoe de
medewerkers moeten handelen bij calamiteiten. Een aantal van deze projecten geeft aan dat de
protocollen voor deze afspraken nog in ontwikkeling zijn.
Opvallend is dat vier van de vijf projecten in de categorie ‘geclusterde woningen in een instelling’
niet zelf vervanging regelen bij ziekte, terwijl dat op één na alle andere projecten dat wel doen.
Het grootste deel van de projecten zet extra personeel in tijdens de piekuren, de
verschijningsvormen van extra personeel variëren echter. Sommige projecten hanteren een vast
aantal uren dat extra personeel in de piekuren aanwezig is. Andere projecten, deze zijn meestal
geclusterd, gebruiken een zogenaamde ‘vliegende kiep’. Dit is een extra medewerker die
inspringt in de woning waar extra hulp nodig is.
Wanneer gekeken wordt naar de organisatie van zorg- en dienstverlening in verschillende
financieringsvormen, valt op dat er bij projecten die gefinancierd worden binnen de WZV vaker
extra personeel ingezet in de piekuren dan bij projecten gefinancierd volgens het principe
scheiden van wonen en zorg. Ook zijn er bij projecten gefinancierd binnen de WZV bij meer
projecten duidelijke afspraken over hoe te handelen bij calamiteiten.
Bij projecten die volgens het principe scheiden van wonen en zorg worden gefinancierd, regelen
medewerkers echter vaker zelf vervanging bij ziekte. Bij het uitvoeren van de chikwadraattoets
blijkt echter dat geen van deze verschillen significant zijn.
Tabel 5.12 Organisatie van zorg- en dienstverlening in de verschillende projecten
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
33
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- medewerkers regelen zelf
vervanging bij ziekte e.d. (^) 2 3 2 1 3 5 8
- er is extra personeel voor
de piekuren 1 2 2 4 6 3 9
- er zijn duidelijke afspraken
over handelen bij calamiteit 1 3 2 3 6 3 9
(^) Significante verschillen naar huisvestingsvorm.

5.5 Medewerkers in groepswoningen voor dementerende ouderen
De medewerkers spelen een belangrijke rol in de groepswoning. Zij zijn degene de bewoners
begeleiden in hun dagelijks leven en maken deel uit van ‘het gezin’. In deze paragraaf bespreken
wij de aard van hun werk en de ondersteuning die de medewerkers daarin zelf ontvangen.
Aanwezigheid groepsleider
De groepsleider speelt een centrale rol in het leven in de woning. Hij of zij begeleidt de bewoners
gedurende de dag en maakt deel uit van het gezin. Toch blijken er verschillen te bestaan in de
manier waarop de groepsleider in de woning aanwezig is (zie tabel 5.13).
Tabel 5.13 Aanwezigheid van groepsleider binnen de verschillende projecten
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
34
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- continu tussen bewoners
tijdens de gehele dienst 2 3 2 4 5 6 11
- pauzes buiten de groep 0 0 2 2 3 1 4
- contact met collegae buiten
de pauzes 1 1 1 4 5 2 7
- mogelijkheid tot terugtrekken
in kantoor 2 2 2 3 5 4 9
- personeelskantine 0 0 1 1 1 1 2
NB: Geen significante verschillen naar financieringsvorm.
De meeste groepsbegeleiders zijn tijdens hun dienst volcontinu aanwezig in de woning, tussen de
bewoners. De projecten waar dit niet het geval is, vallen in de categorieën cluster van een aantal
woningen in een woonaccommodatie en cluster van een aantal woningen in een instelling.
Opvallend is, dat dit ook de categorieën zijn waar de groepsleider de mogelijkheid heeft om de
pauze buiten de groep te houden. Tevens zijn dit de categorieën waar een personeelskantine
aanwezig is in de organisatorische eenheid waarvan de groepswoning onderdeel uitmaakt. Deze
verschillen naar financieringsvorm blijken echter niet significant te zijn.
Tijdens de interviews gaf een van de medewerkers aan dat ze het absoluut overbodig vond om
pauzes buiten de groep te hebben. In haar opinie maak je als medewerker deel uit van het gezin
en is het logisch dat je je dag doorbrengt met het gezin en niet bijvoorbeeld de maaltijd ergens
anders nuttigt. Een andere medewerker in een andere instelling stelde echter het juist belangrijk
te vinden even weg te kunnen uit de groepswoning en contact te hebben met andere collegae.
Het zou interessant zijn nader onderzoek te doen naar de achtergrond van deze verschillen.
Overigens bestaat er enige twijfel over de juistheid van de wijze waarop deze vraag is
voorgelegd. Sommige antwoordmogelijkheden waren wellicht multi-interpretabel. Zo is er in
sommige woningen bijvoorbeeld geen kantoor, maar wel een ruimte of eigen hoekje waar de
medewerker zich terug kan trekken. Deze ruimte heeft voornamelijk als doel een plek te creëren
waar bijvoorbeeld moeilijke gesprekken gevoerd kunnen worden. Ook de vraag over contact met
collega’s buiten de gebruikelijke pauzes was wellicht niet helder genoeg gesteld. Hier werd
contact tijdens werktijd bedoeld, maar dit was niet voor alle projecten duidelijk.

Ondersteuning en werkhouding van de medewerker
In de vragenlijst zijn verschillende stellingen geponeerd over de cliëntondersteuning en de
werkhouding van de groepsleider. Er zijn bij elke stelling twee uitersten gegeven, waarbij het
project kon aangeven waar zij het meeste mee overeenkwamen (zie figuur 5.1).
Over het algemeen worden de stellingen vrij eenduidig beantwoord, er zijn maar enkele stellingen
waarbij de respondenten verdeeld zijn. De meeste variatie betreft de stelling over hoe het werk
wordt ervaren door de medewerkers: sommigen vinden het werken in een groepswoning voor
ouderen met dementie eenzaam, meestal omdat er een aantal uren per dag zijn waarin zij alleen
moeten werken. Het collegiale contact wordt dan erg gemist. Anderen geven juist aan dat ze door
het solistische werk extra groepsgericht moeten zijn om alle zaken in de woning op een goede
manier te kunnen laten functioneren.
Een andere stelling die variatie vertoont betreft de keuze of het accent op zorg wordt gelegd of op
welzijn. Enkele van de projecten geven aan dat het accent wel op welzijn zou moeten liggen,
maar dat het bij mensen die aan dementie lijden toch altijd draait om de zorg, zeker in de laatste
fase van de ziekte. Andere projecten onderkennen dit weliswaar, maar vinden toch dat het welzijn
en kwaliteit van leven het uitgangspunt moeten zijn, maar welzijn. Zorg is daarvan slechts een
onderdeel, zij het een belangrijk onderdeel van de gehele formule.
De antwoorden op de overige stellingen variëren ook, maar daar is een lijn in te zien; voor elke
stelling hellen de antwoorden van de projecten naar een van de uitersten. Kennelijk kunnen zij
zich vinden in die zijde van de stelling, maar variëren ze in de mate ervan. Sommige projecten
vinden het bijvoorbeeld te ver gaan dat de cliënt de gang van zaken echt volledig bepaalt.
Immers, ouderen met dementie zijn niet altijd meer in staat de gang van zaken op een goede
manier te regelen en dit moet dus in samenspraak met de groepsleider plaatsvinden.
Naar noch huisvestingsvorm, noch financieringsvorm, zijn de onderlinge verschillen significant.
Figuur 5.1 Enkele stellingen over de aard van het werk in groepswoningen: verdeling van projecten
aanpak vooral 3x 4x 4x 2x aanpak vooral
individugericht O---------O--------O--------O--------O--------O--------O groepsgericht
gericht op 1x 3x 4x 5x gericht op cliënt
zorgtaken O--------O--------O--------O--------O--------O--------O als geheel mens
1x 1x 8x 3x
dagritme bepaald O--------O--------O--------O--------O-------O--------O dagritme bepaald
door medewerker door cliënt
1x 3x 3x 6x
accent op zorg O--------O--------O--------O--------O--------O--------O accent op
wonen en welzijn
2x 3x 8x
cliënt is in O--------O--------O--------O--------O--------O--------O cliënt is “thuis”
instelling
het werk is 2x 2x 5x 1x 2x 1x het werk is
solitair O---------O--------O--------O--------O--------O--------O teamgericht
personeel bepaalt 2x 2x 8x 1x cliënt bepaalt
dagelijkse gang O--------O--------O--------O--------O--------O--------O dagelijkse gang
van zaken van zaken
medewerker is 6x 7x medewerker is
taakspecifiek O---------O--------O--------O--------O--------O--------O allround bezig
35

Naar financieringsvorm zijn slechts kleine verschillen te vinden. Zo lijkt het alsof projecten vanuit
scheiden wonen/zorg vaker de overtuiging hebben dat de gang van zaken door de cliënt moet
worden geregeld, terwijl WZV-projecten van mening zijn dat de medewerkers hierin een groter
aandeel hebben. Deze verschillen zijn echter niet significant.
Coaching
Zoals eerder beschreven is het voor medewerkers die binnen kleinschalige projecten gaan
werken en eerder werkzaam waren in een klassiek verpleeghuis vaak een omschakeling. Ook
kan het lastig zijn om een team goed te laten functioneren wanneer de medewerkers diensten
alleen draaien. Coaching van het team medewerkers dat werkzaam is in de woning is dan ook
erg belangrijk voor de kwaliteit van de zorg- en dienstverlening.
Er zijn een aantal methoden voor coaching die door veel projecten worden toegepast en
ondersteund. Dit geldt bijvoorbeeld voor de duidelijke overdrachtsmomenten, periodiek contact
met het management, regelmatig multidisciplinair overleg en werkoverleg van het team van
medewerkers. Deze vormen van coaching worden gezien als belangrijke middelen om de zorg-
en dienstverlening te coördineren en de kwaliteit ervan hoog te houden. Andere vormen van
coaching worden minder vaak toegepast, zoals besprekingen van specifieke bewonerscasuïstiek
en het actief werken aan teambuilding. Wel wordt door diverse projecten aangegeven dat deze
vormen van coaching vaak geïntegreerd zijn in bijvoorbeeld multidisciplinair (team)overleg.
Onder de antwoordcategorie ‘anders’ worden nog extra vormen van coaching genoemd, bijvoorbeeld
een speciale cursus voor werken binnen kleinschalig wonen, ondersteund door een extern
bureau. Een andere interessante vorm zijn cursussen die gevolgd worden met medewerkers uit
andere takken in de zorg, zoals de psychiatrie. De medewerkers van dit project gaven aan het
erg nuttig te vinden om ervaringen uit te wisselen met een andere sector. Een van de projecten
gaf aan dat dit onderwerp bij hen nog extra aandacht verdient en dat het in ontwikkeling is.
Tabel 5.14 Coaching van groepsleiders binnen de verschillende projecten
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
36
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- duidelijke momenten voor
overdracht 1 3 3 4 6 5 11
- periodiek contact met het
management 2 3 2 4 6 5 11
- regelmatig werkoverleg
tussen medewerkers 2 3 3 5 7 6 13
- aanspreken op werkhouding
onderdeel cultuur 1 2 2 4 5 4 9
- actief werken aan
teambuilding 1 2 1 1 4 1 5
- regelmatig MDO** 1 3 1 5 7 3 10
- organisatie zorgt voor
interne scholing/training 1 3 3 5 7 5 12
- besprekingen over voorkomende
casuïstiek 1 1 2 1 3 2 5
- besprekingen over werkvormen
en protocollen 2 2 2 3 6 3 9
- trainingen op groepsniveau 1 2 1 1 4 1 5
- anders 0 1 0 2 2 1 3
** Significant verschil naar financieringsvorm, bij p=0,05.

Bij een vergelijking van coaching binnen verschillende financieringsvormen, blijkt er een
opvallend verschil. Binnen het principe scheiden van wonen en zorg wordt minder gebruik
gemaakt van het overleggen in een multidisciplinair overleg dan bij projecten gefinancierd vanuit
de WZV. Een aantal projecten die gefinancierd worden volgens het principe scheiden van wonen
en zorg, maakt bewust geen gebruik van een MDO. Dit verschil blijkt significant. Bewoners
roepen bij medische problemen de hulp in van hun huisarts, en daar is geen speciaal overleg
over. Het is een opvallende waarneming, omdat vanuit de literatuur aangegeven wordt dat een
MDO, of een ander overleg tussen verschillende participerende disciplines, erg belangrijk is voor
het optimaal functioneren van een bewonersgroep.
Andere verschillen zijn te vinden bij het actief werken aan teambuilding, besprekingen van
protocollen en werkvormen en trainingen op groepsniveau. Deze verschillen blijken niet
significant te zijn en kunnen ook relatief zijn, omdat sommige projecten deze vormen van
coaching wel gebruiken, maar integreren met andere vormen, zoals het regelmatig werkoverleg.
5.6 Activiteiten in de groepswoning
Het is belangrijk dat ouderen met dementie een zeker dagritme kunnen opbouwen en activiteiten
kunnen ontplooien die hen zoveel mogelijk stimuleren. Het ziektebeeld zorgt er in sommige
gevallen voor dat het mensen aan initiatief ontbreekt, dus het gestructureerd aanbieden van
activiteiten kan dan als stimulans werken. Met behulp van de vragenlijst is onderzocht welke
activiteiten er zoal aangeboden worden aan de bewoners van de groepswoningen.
Dagelijkse activiteiten
De projecten is gevraagd welke activiteiten zij met de bewoners ondernemen (zie tabel 5.15). Een
aantal activiteiten wordt standaard door alle projecten opgepakt, dus die worden hier buiten
beschouwing gelaten. Dat betreft huishoudelijke activiteiten, lezen/bekijken media en wandelen.
Er is één project waar de bewoners niet helpen met boodschappen doen, omdat er gebruik
gemaakt wordt van een bezorgservice, die de boodschappen bezorgt bij de groep. Bij het
grootste gedeelte van de projecten vinden bewegingstherapeutische bewegingen plaats in de
woning zelf. Bij sommige projecten bestaat er de mogelijkheid om therapeutische bezigheden
zowel in de woning als buiten de woning te ontvangen. Bij één woning in de categorie geclusterde
woningen in de wijk gaan de bewoners, indien dit nog mogelijk is, zelf naar het zorgcentrum in de
buurt om hun therapie te ontvangen. In de categorie geclusterde woningen in een instelling
gebruikt de meeste de projecten de faciliteiten voor bewegingstherapie van de instelling.
Tabel 5.15 Activiteiten voor bewoners binnen de verschillende projecten
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
37
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- creatieve activiteiten 1 3 3 3 6 4 10
- boodschappen doen 2 3 2 5 7 5 12
- gezamenlijke uitjes 2 3 3 2 4 5 9
- bewegingstherapeutische
activiteiten in de woning zelf 2 2 3 1 3 5 8
- bewegingstherapeutische
activiteiten buiten woning(**) 0 2 1 3 5 1 6
- anders 0 1 1 1 1 2 3
(**) Significant verschil naar financieringsvorm, bij p=0,05.

Bij de financieringsvorm scheiden van wonen en zorg, is het significant minder vaak het geval dat
bewoners buiten de woning bewegingstherapeutische bezigheden hebben.
Enkele projecten noemen nog een aantal extra bezigheden. Ten eerste vindt bij een van de
projecten in de buurt bejaardengym plaats, waar een keer in de week een aantal van de
bewoners naar toe gaat. Ten tweede is het verenigingsleven genoemd, bij de categorieën
geclusterde woningen in een woonaccommodatie en in een instelling.
De maaltijd
De maaltijd is zeker in het gezinsleven een centrale gebeurtenis. Dat geldt ook zeker voor de
bewoners in kleinschalige woonprojecten, waar immers wordt gestreefd naar een leven dat
zoveel mogelijk lijkt om een normaal gezinsleven. Er bestaat echter nog discussie over de
precieze de rol van de groepsleider tijdens de maaltijd zelf. Enerzijds wordt gezegd dat de
medewerker onderdeel uitmaakt van het gezin en derhalve mee-eet, anderzijds wordt gezegd dat
het voor de medewerker van belang is een moment van rust te hebben tijdens de dienst en op
eigen gelegenheid de maaltijd te kunnen nuttigen.
Voor de aspecten die betrekking hebben op de aanwezigheid van een begeleider of het mee-eten
van de begeleider bestaan wat kleine verschillen. Zo vallen de projecten waar de begeleider niet
mee-eet met de bewoners, allemaal in de categorie cluster van een aantal woningen in een
instelling. Deze en andere kleine verschillen naar financieringsvorm zijn echter niet significant.
Bewoners kunnen niet altijd kiezen wanneer en waar zij willen eten. Sommige projecten geven
aan dat de maaltijd een groepsgebeuren is, waar elke bewoner bewust bij betrokken wordt. Soms
ter stimulering van het eetgedrag, of ‘verdwaalde’ bewoners te helpen door een zeker ritme in te
bouwen in de dag.
Tabel 5.16 De vormgeving van de maaltijd binnen de verschillende projecten
Los in
de wijk
(n=2)
geclusterd
in de wijk
(n=3)
geclusterd in
wooncomplex
(n=3)
38
geclusterd
in instelling
(n=5)
Financiering
scheiden
WZV W/Z
(n=7) (n=6)
Totaal
(n=13)
- bewoners eten op door hen
zelf aangegeven moment 1 1 3 3 4 4 8
- bewoners eten op door hen
zelf aangegeven plek 2 2 1 2 3 4 7
- bewoners eten gezamenlijk
aan de eettafel (^) 1 1 3 5 6 4 10
- groepsleider eet samen
met de bewoners 2 3 3 2 5 5 10
- assistent eet mee met
bewoners; groepsleider
heeft dan pauze (*) 2 0 1 0 0 3 3
- bewoners kunnen eten
buiten de groepswoning (^) 1 1 3 5 6 4 10
(^) Significante verschillen naar huisvestingsvorm.
(*) Significante verschillen naar financieringsvorm.

6. De lessen uit dit onderzoek naar
kleinschalige zorg voor dementerenden
In dit slothoofdstuk wordt de onderzoeksvragen beantwoord. Vervolgens wordt een discussie van
en reflectie op de bevindingen gegeven, om het rapport te beëindigen met enkele aanbevelingen.
6.1 Conclusies uit de bevindingen
Deelvraag 1: Welke typen van kleinschalige zorg- en dienstverlening voor ouderen met dementie
zijn er te onderscheiden?
Van kleinschalige zorg- en dienstverlening is sprake als een kleine groep ouderen met dementie,
die intensieve zorg- en dienstverlening nodig hebben blijkens een AWBZ-indicatie, met elkaar in
een groepswoning leven. De nadruk bij kleinschalige zorg- en dienstverlening ligt op de
kernwaarden huiselijkheid, herkenbaarheid, overzichtelijkheid en een veilige vertrouwde
omgeving, maar ook de normen voor verantwoorde zorg worden natuurlijk in principe nageleefd.
In de woning waar kleinschalige zorg- en dienstverlening geleverd wordt, wordt zoveel mogelijk
een normale huishouding gevoerd, waarbij de bewoner zo veel mogelijk zelfstandigheid heeft.
Het personeel maakt daarbij zoveel mogelijk deel uit van “het gezin” dat in de woning woont.
Op grond van de kernelementen van kleinschaligheid, is “kleinschaligheid” geconceptualiseerd
langs twee dimensies, namelijk de zorg- en huisvestingsdimensie. Zo zijn vier typen ontwikkeld
voor kleinschalige zorg- en dienstverlening voor ouderen met dementie:
1. één groepswoning (stand alone), gesitueerd in de wijk (vergelijkbaar met het
gezinsvervangend tehuis in de gehandicaptenzorg);
2. een aantal geclusterde groepswoningen in de wijk;
3. een aantal geclusterde groepswoningen in een speciaal daartoe ontworpen woonaccommodatie,
meestal nabij of op het terrein van een zorginstelling;
4. een aantal groepswoningen in een (al dan niet gerenoveerd) zorggebouw.
Voor de financiering van kleinschalige zorg- en dienstverlening voor ouderen met dementie zijn
twee modellen te onderscheiden. Ten eerste binnen het regime van de Wet Toelating
Zorginstellingen (WTZi, voorheen WZV) en kan worden omschreven als zorg met verblijf, waarbij
wordt ook de huisvesting wordt gefinancierd vanuit de AWBZ. De tweede mogelijkheid is door
middel van het principe scheiden van wonen en zorg. Alleen de geïndiceerde zorg wordt
gefinancierd vanuit de AWBZ. De cliënt huurt de woning zelfstandig en de regels van de
volkshuisvesting (VROM) zijn van toepassing (zoals huursubsidie). Van elke variant is er een
aantal projecten (in totaal 13 stuks) uit de praktijk onderzocht.
Deelvraag 2: Zijn er significante verschillen te vinden in de verschillende verschijningsvormen van
kleinschalige zorg- en dienstverlening voor ouderen met dementie?
In hoofdstuk 5 is uitvoering gerapporteerd over allerlei aspecten van het dagelijkse reilen en
zeilen van de groepswoningen, de zorgverlening en de inzet van medewerkers. In het algemeen
zijn er geen significante verschillen gevonden tussen de verschillende verschijningsvormen van
kleinschalige zorg- en dienstverlening. Het summiere aantal verschillen dat gevonden is, blijken
vooral kwesties te zijn die te maken hebben met medewerkers (bijvoorbeeld systematisch
multidisciplinair overleg) en zijn dan met name te vinden wanneer gekeken wordt naar de
verschillende financieringsvormen, maar niet naar verschillende huisvestingsvormen.
Uit de interviews met de projectvertegenwoordigers over de wijze waarop de zorg- en dienstverlening
voor ouderen met dementie is opgezet en uitgevoerd, zijn geen significante verschillen
39

gevonden, noch qua huisvestingsvormen noch qua financieringsvormen. Het niveau en de
kwaliteit van de zorg- en dienstverlening blijkt gelijk binnen de verschillende verschijningsvormen.
Ontplooide activiteiten voor de bewoners zijn nagenoeg hetzelfde voor alle projecten. Het enige
verschil is te vinden in bezigheden buiten de woning. Deze vinden meer plaats in projecten die
gefinancierd worden volgens het principe van scheiden van wonen en zorg.
Centrale probleemstelling: Op welke wijze kan kleinschaligheid in zorgverlening voor
dementerende ouderen worden doorgevoerd in de gemeente Vlissingen?
Met dit rapport kan nog slechts partieel antwoord worden gegeven op de centrale
probleemstelling, omdat nog twee deelonderzoeken plaats vinden, één over de wensen en
behoeften van (potentiële) klanten (reeds gerapporteerd) en één over de bedrijfsvoering van
kleinschalige voorzieningen.
Vooralsnog lijken op basis van dit deelrapport de vier verschijningsvormen van kleinschalige
zorg- en dienstverlening allemaal bestaansrecht te hebben. Geen van de typen lijkt ten aanzien
van de huisvesting en de zorginhoudelijke aspecten boven de anderen uit te stijgen. Uit het
behoefteonderzoek is gebleken dat er ruimte is voor verschillende varianten naast elkaar, maar
dat de stand alone variant niet of nauwelijks gewenst wordt door potentiële klanten. Zowel qua
zorgconcept als qua gepeilde behoefte is er dus geen aanleiding om het aanbod te beperken tot
slechts één variant voor kleinschalige zorgverlening aan dementerende ouderen.
Er ligt echter nog een grote vraag met betrekking tot de bedrijfseconomische kant van de
verschijningsvormen. Het verdient aanbeveling te onderzoeken of er op dit gebied wel wezenlijke
verschillen bestaan tussen de vier verschijningsvormen van kleinschalige zorg- en
dienstverlening voor ouderen met dementie. Het financieel-economisch onderzoek zal moeten
duidelijk maken hoe het werkelijk zit met cruciale factoren als personeelsopbouw en –inzet, en
hoe men er in slaagt een adequate bedrijfsvoering op te zetten met een structurele balans tussen
alle directe en indirecte kosten en de opbrengsten uit verschillende financieringsbronnen.
6.2 Discussie over de bevindingen
Bij het bestuderen van de beschikbare literatuur over kleinschalige zorg- en dienstverlening voor
ouderen met dementie, werd duidelijk dat er nog weinig literatuur bestaat over kleinschalige zorg-
en dienstverlening voor ouderen met dementie met een wetenschappelijke basis. Het gaat vaak
om beschrijvingen van verschillende meningen. In de literatuur is wel overeenstemming te vinden
over de verschillende kernwaarden van kleinschalige zorg- en dienstverlening voor ouderen met
dementie, maar over de invulling daarvan bestaan verschillende meningen. De invulling van de
kernwaarden wordt in verschillende stukken gedaan zonder dat er wetenschappelijk onderzoek
aan vooraf gegaan is.
Dit onderzoek probeert in deze leemte te voorzien, hoewel ook onze aanpak beperkingen kent.
De belangrijkste beperking is het aantal projecten dat is onderzocht en de aanpak via een
vragenlijst bij projectvertegenwoordigers op managementniveau. Het aantal
onderzoekseenheden is weliswaar beperkt (13 stuks; eerder onderzoek richtte zich vaak op
slechts één of een paar projecten), maar geeft door het vertrek vanuit een goede onderbouwde
typologie van verschijningsvormen waarvoor ook steeds enkele projecten zijn onderzocht, wel
een adequate afspiegeling van de landelijke situatie. Deze aanpak via een vragenlijst (zie bijlage)
volstaat vanwege de fundering in eerder onderzoek en als het gaat om het reconstrueren van de
zorgvisie en de uitgangspunten van het betreffende project, maar kan slechts op hoofdlijnen
inzicht bieden in de werkelijke gang van zaken in de dagelijkse zorgverlening aan ouderen en de
40

werkwijze van de groepsleiders. De interactie met andere (para)medische en verplegende
professionals is nauwelijks in beeld gekomen. Ook de precieze inzet en kwalificaties van het
personeel is via dit deelonderzoek niet in beeld te brengen, maar komt in principe aan de orde in
het bedrijfseconomische deelonderzoek.
De resultaten van dit deelonderzoek zijn wellicht beïnvloed door een aantal factoren.
Gehanteerde begrippen in de vragenlijst over eigenschappen van kleinschalige zorg- en
dienstverlening voor ouderen, bleken niet eenduidig geïnterpreteerd te worden. Kennelijk waren
we ook wat te optimistisch dat er over de gebruikte begrippen consensus in het veld zou bestaan.
Het betreft hier bijvoorbeeld het 24-uurs toezicht. Ook speelde mee dat tijdens de looptijd van het
onderzoek nog volop discussie over de verpleeghuiszorg plaats vond en in die periode ook de
nieuwe normen voor verantwoorde zorg verschenen, die thans nog nader worden
geoperationaliseerd. Ook de instelling van de opdrachtgever participeert in het pilotproject ten
behoeve van deze operationalisatie, die nog tal van haken en ogen kent, ook als het gaat om de
specifieke toepassing op kleinschalige voorzieningen.
De geïnterviewde personen hadden niet allemaal dezelfde verantwoordelijkheden binnen de
instelling. Wellicht hebben zij een andere kijk op het geheel en heeft dit doorgewerkt in de
resultaten van het onderzoek. Tevens werd de visie van de uitvoerende medewerkers op de
vormgeving gemist. Hun aandeel in dit deelonderzoek was wellicht te gering. Tijdens
rondleidingen in de verschillende woningen kwam in korte gesprekken met de medewerkers vaak
al erg bruikbare informatie vanuit een ander perspectief naar voren. Het zou zinvol geweest zijn
bij elk project twee interviews af te nemen, bij zowel leidinggevenden als medewerkers.
6.3 Enkele aanbevelingen ter afronding
Het verdient aanbeveling vervolgonderzoek te doen naar de precieze invulling van de
kleinschalige zorg- en dienstverlening voor ouderen met dementie,met name op het gebied van
de kwaliteitszorg (o.a. implementatie normen verantwoorde zorg) en op het terrein van het
personeelsbeleid. Het zou zeer waardevol zijn onderzoek te doen naar de verschillende
uitgangspunten van waaruit medewerkers werken en welke eigenschappen en kwaliteiten zij
zouden moeten bezitten. Zorg- en dienstverlening voor ouderen met dementie is complex en
specifiek, wellicht is het nodig om binnen de verschillende opleidingen een aparte cursus te
starten voor mensen die werkzaam willen zijn binnen de kleinschalige zorg- en dienstverlening
voor ouderen met dementie. Maar ook de keuzes die worden gemaakt bij de inzet en aansturing
van de groepsleiders, hun werkverhoudingen met de andere professionals en disciplines in de
(verpleeghuis)zorg en hoe dat alles zich vertaald in financiële consequenties van de gekozen
personeels- en organisatie-inrichting verdienen nader onderzoek.
Een belangrijk aspect is de kwaliteit van zorg- en dienstverlening. Er is discussie of het
kwaliteitsniveau in kleinschalige zorg zich kan meten met dat van de klassieke verpleeghuiszorg.
Hoewel de verschijningsvormen van kleinschalige zorg- en dienstverlening divers zijn en elk
project zijn eigen opvattingen heeft over de manier waarop kleinschalige zorg- en dienstverlening
vormgegeven moet worden, tonen de resultaten van dit onderzoek onder vier verschillende
varianten van kleinschaligheid en verschillende financieringsregimes nauwelijks of geen
significante enkel verschillen in de kwaliteit van zorg- en dienstverlening. Belangrijke zaken als
24-uurs toezicht en op afroep beschikbare medische en verpleegkundige expertise zijn goed
geregeld. Gedrevenheid van de uitvoerende medewerkers lijkt hier ook een belangrijke rol in te
41

spelen. Zij hebben een centrale rol in de invulling van de zorg- en dienstverlening voor de
ouderen woonachtig in de kleinschalige projecten. Zij hebben een grote verantwoordelijkheid in
de kwaliteit van zorg. Goede begeleiding, coaching en selectie van medewerkers is dan ook
cruciaal en kan vergaande consequenties voor de kwaliteit en de bedrijfsvoering hebben.
Omdat de variatie binnen kleinschalige projecten aanzienlijk is, is het van belang dat de
onderzoekspopulatie groot genoeg is en dat een adequate kwantitatieve onderzoeksopzet wordt
gevolgd. Alleen dan is het mogelijk betrouwbare resultaten te verkrijgen die iets meer kunnen
zeggen over de invulling van de kernwaarden van kleinschalige zorg- en dienstverlening voor
ouderen. De bedrijfsvoering van het fors groeiende aantal kleinschalige voorzieningen zou de
zorg moeten zijn van zowel zorgaanbieders, als de financiers (zorgverzekeraars, banken) en de
overheid. De consequenties van suboptimale besluiten kunnen lang doorklinken in de exploitatie
van deze voorzieningen, waarvan uiteindelijk de klanten de meest consequenties zullen dragen.
Tenslotte is de wet- en regelgeving aangaande zorg- en dienstverlening voor dementerende
ouderen, momenteel nog te sterk gericht op de klassieke verpleeghuiszorg. Dit levert nog
problemen op bij de bouw, organisatie en financiering van kleinschalige zorg- en dienstverlening
voor ouderen met dementie. Het Ministerie van VWS zou kunnen bezien of er mogelijkheden zijn
de wet- en regelgeving zo in te richten dat zij ook passend zijn voor kleinschalige zorg- en
dienstverlening aan ouderen met dementie. Ondanks de brede ondersteuning die kleinschalige
zorg- en dienstverlening lijkt te hebben, worden in de praktijk nog relatief weinig aanvragen tot het
bouwen van projecten voor kleinschalige zorg- en dienstverlening gedaan. De Inspectie
Gezondheidszorg zou kunnen bezien of kleinschalige zorg- en dienstverlening voor ouderen met
dementie onder hetzelfde generieke toezicht zou moeten vallen als klassieke zorg- en
dienstverlening of dat de nieuwe normen voor verantwoorde zorg wellicht een amendement
verlangen bij hun toepassing op kleinschalige zorg- en dienstverlening aan dementerende
ouderen. Met zo’n aangepaste regeling (bijvoorbeeld over het 24-uurs toezicht en de
inzetbaarheid van allerlei disciplines buiten de reguliere kantooruren) zouden de instellingen op
meer toegesneden wijze toch kunnen voldoen aan de eisen voor verantwoorde zorg. Wanneer de
wet- en regelgeving meer gericht is op kleinschalige zorg- en dienstverlening, zou dit tevens een
stimulans kunnen zijn voor instellingen om projecten met kleinschaligheid op te richten.
42

Literatuur
Arcares 2002. Handreiking zorg en huisvesting. Internet). Bereikbaar op www.arcares.nl
Arcares 2002. Kwaliteitsbeleid, de inzet van Arcares. (Internet). Bereikbaar op www.arcares.nl
Arcares 2003. Investeringsplan wonen en zorg. (Internet). Bereikbaar op www.arcares.nl
Aedes-Arcares 2003. Van verpleeghuis naar tweedelijns zorgcentrum. (Internet). Bereikbaar op
www.kcwz.nl
Arcares, 2004. Slagvaardig beleid voor Dementie. (Internet). Bereikbaar op www.arcares.nl
Arcares e.a., juni 2005. Op weg naar normen voor Verantwoorde zorg. (Internet). Bereikbaar op
www.arcares.nl
Aedes-Arcares, 2003. Nog steeds overwegend grootschalige bouw voor dementerenden. (Internet).
Bereikbaar op www.kcwz.nl
Boekhorst, S. te, M. Depla & J. de Lange. 2003. Kleinschalig wonen in kaart gebracht. Trimbos-instituut.
Utrecht. Niet gepubliceerde presentatie.
CDA 2005. Leven met zorg; actieplan verpleeghuiszorg. (Internet). Bereikbaar op www.cda.nl
College bouw ziekenhuisvoorzieningen 2002. Bouwmaatstaven voor verpleging en verzorging. (Internet).
Bereikbaar op www.cb.nl
College Bouw Ziekenhuisvoorzieningen 2003. Op tijd bouwen voor ouderen. (internet). Bereikbaar op
www.cb.nl
Denkbeeld, tijdschrift voor psycho-geriatrie, oktober 2003. Speciale editie Kleinschalig wonen.
Fahrenfort, M. & O. Reuchlin. 2002. Kleinschalig wonen voor dementerenden; handreiking voor de
organisatie. Rotterdam / Utrecht. NIZW / Innovatieprogramma wonen en zorg.
Fahrenfort, M. 2003. Roeien met de riemen die je hebt; variatie kenmerkend voor kleinschalig wonen.
Denkbeeld Tijdschrift voor Psychogeriatrie 15 (10):12-16.
Fahrenfort, M. en O. Reuchlin, Kleinschalig wonen voor dementerenden, Handreiking voor de organisatie.
B&A Groep Beleidsonderzoek & -advies BV in opdracht van het IWZ, 2002.
Gezondheidsraad. 2002. Advies Dementie. Den Haag, Gezondheidsraad.
Hagen, G.J. en T. Mandemaker, De woonbeleving van 50-plussers. Leusden /Utrecht: NIZW 12 augustus
2003. (www.smartagent.nl/download/Artikel%20zorgsector%20gjh1.pdf)
Huijsman, R en M. Zanen, 2005 Toekomst-scenario’s klinische geriatrie; richting geven aan vergrijzing in
de gezondheidszorg. Assen: Van Gorcum.
IWZ/SEV, juli 2002. Receptuur voor kleinschaligheid; Een onderzoek naar de stand van zaken, kansen en
knelpunten van acht kleinschalige initiatieven in de zorg voor mensen met dementie. Utrecht/Rotterdam.
43

Kennedie H.W.R. 2005. Waarde, Waardering, Waardigheid; Hospitality Care en de toekomst van de
Nederlandse Verpleeghuiszorg. (Internet).Bereikbaar op www.minvws.nl
Kenniskring Transities in Zorg 2004. Kleinschalige zorg voor mensen met dementie. (Internet). Bereikbaar
op www.transitiesinzorg.nl
Klingeman, C. , J. de Lange en N. van ’t Leven. 2004. Kleinschalige zorg voor mensen met dementie: een
onderzoek naar de overgang naar een nieuwe woonomgeving en hoe verzorgenden mensen met dementie
daarbij ondersteunen. Rotterdam: Kenniskring Transities in Zorg, Hogeschool Rotterdam.
Krijger, E. 2002. Receptuur voor kleinschaligheid. Utrecht. NIZW, Innovatieprogramma wonen en zorg.
Krijger, E. 2003. Leren van elkaar; kleinschalig wonen in andere sectoren. Denkbeeld, tijdschrift voor
psychogeriatrie, nr. 5.
Krijger, E. Handleiding kleinschalig groepswonen voor mensen met dementie; Inhoudelijke en praktische
adviezen. Utrecht, IWZ, 2004.
Lange, J. de. 2004. Omgaan met dementie. Trimbosinstituut, Utrecht.
Lange, J. de & Staa, A. van. 2003. Transities in zorg, op zoek naar een nieuw evenwicht. Hogeschool
Rotterdam.
Ministerie van VWS, 2005. Ouderenbeleid in het perspectief van de vergrijzing. (Internet). Bereikbaar op
www.minvws.nl
Netwerk Verpleging & Verzorging, juni 2002. Checklist wonen & zorg; wensen van ouderen. Utrecht.
NIZW 2004. Het landelijk Dementieprogramma “de regio’s aan zet”. (Internet). Bereikbaar op
www.dementieprogramma.nl
Nouws, H. 2001. Huiselijk en vertrouwd; handreiking voor de bouw en inrichting van woonvoorzieningen
voor dementerenden. Utrecht: NIZW.
Nouws, H. 2003. Wat is kleinschalig wonen voor dementerenden? Op zoek naar een definitie. Denkbeeld,
tijdschrift voor psychogeriatrie 15 (5): 4-7.
Schermer M. 2005. Een goed leven in het verpleeghuis; zorgvisie en praktijk. Denkbeeld, tijdschrift voor
psychogeriatrie, april 2005.
Schrijvers G. & Boot J.M. 1983. “Een halve eeuw gezondheidszorg 1950 – 2000”. De Tijdstroom. Lochem.
Singelenberg, J.P.J. Het Deense model voor de ouderenzorg, Ouderenzorg, 2001, nr. 1.
Sprietsma, M. en R. Huijsman, 2001, Kleur bekennen: toekomstscenario’s voor de Rotterdamse
ouderenzorg. Maarssen: Elsevier/De Tijdstroom
Stichting Wonen met Dementie. 2003. Geen tehuis, maar een thuis (internet). Stichting Wonen met
Dementie, Bereikbaar op www.wonenmetdementie.nl
Taam, S., I. Tomberg & E. Troost. 2004. Een thuis, meer dan een dak en 4 muren…Literatuuronderzoek
gericht op het woningontwerp van kleinschalig wonen voor mensen met dementie. Hogeschool van
Amsterdam.
44

Wel, P.C. van der Wel, 2005, Toekomstschets verpleeghuiszorg; onderzoek naar de verschillende visies op
de toekomst van de kleinschalige woonvoorzieningen en het verpleeghuis in de zorgverlening aan mensen
met een ernstige vorm van dementie. Erasmus Universiteit Rotterdam, Instituut Beleid & Management
Gezondheidszorg (scriptie).
Wijnties M. 2003. Wordt kleinschalige zorg groot? (Internet). Aedes Arcares, Bereikbaar op www.kcwz.nl
Wijnties M. 2004. Een thuis, meer dan een dan en 4 muren…(Internet) Aedes Arcares, 2004. Bereikbaar op
www.KCWZ.nl
Wijnties M. 2004. Hoe maken we kleinschalige zorg groot? ZM Magazine maart 2004, Media Business
Press, Rotterdam
IJperen, M.J. van, 2005, Kleinschalige zorg, grote verschillen? Een onderzoek naar de overeenkomsten en
verschillen tussen zorgverlening in een kleinschalige woonvorm en kleinschalige zorgverlening in een
grootschalige setting. Erasmus Universiteit Rotterdam, Instituut Beleid & Management Gezondheidszorg
(scriptie).
Websites:
http://www.kcwz.nl/doc/trends/Het%20Deense%20model%20voor%20de%20ouderenzorg.pdf
IWZ-kenniscentrum voor ouderen: IWZ-kenniscentrum voor ouderen: http://www.kenniscentrumouderen.nl/smartsite.htm?id=46128
http://www.iwz.nl/index.php?id=62
Beeldarchief wonen & zorg; alle nieuwe complexen in beeld http://www.beeldarchief.net/cgibin/beeldarchief.cgi
Aedes/Arcares Kenniscentrum Databank Wonen-Zorg, Kleinschalig wonen dementerenden
http://www.kcwz.nl/cgibin/databank.cgi?page=databank/kleinschalig_lijst&soort=kleinschalig
45

Bijlage Vragenlijst aspecten kleinschalige voorzieningen voor dementerenden
De vragenlijst wordt door de onderzoekers mondeling afgenomen bij projectleiders / locatiemanagers
van de geselecteerde projecten en een meer ervaren groepsbegeleider. We willen nagaan hoe
kleinschaligheid is uitgewerkt, hoe de normen over verantwoorde zorg voor dementerenden daarin zijn
geborgd en welke consequenties dat heeft voor de bedrijfsvoering.
De vragenlijst belicht verschillende aspecten van kleinschalige woonvoorzieningen voor dementerende
ouderen. Het zijn meerkeuzevragen; voor sommige vragen is het mogelijk meerdere antwoorden te
geven. Wanneer dit het geval is, staat dit bij de vraag aangegeven. Kies bij elke vraag het antwoord dat
het beste bij uw kleinschalige woonvoorziening past
(als u documenten heeft waarin we details kunnen lezen, dan graag!).
1. Groepsgrootte
Welke grootte hebben de verschillende woongroepen in uw instelling?
(één antwoord aangeven)
□ minder dan 6 ouderen per groep
□ 6 ouderen per groep
□ 7 of 8 ouderen per groep
□ meer dan 8 ouderen per groep
1b. Kunt u aangeven waarom en hoe gekozen is voor een bepaalde groepsgrootte?
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
2. Gezamenlijke cliëntenruimten
Welke aspecten heeft de groepswoning?
(er zijn meerdere antwoorden mogelijk)
□ Huiskamer
□ Compleet ingerichte keuken
□ Ingericht washok (wasmachine, evt. droger)
□ Eigen voordeur
□ Eigen meubilair
□ Eigen klimaatregeling
□ Aparte behandelruimte
□ Huisdieren toegestaan
□ Eigen buitenmogelijkheden (tuin, terras, balkon, binnenplaats)
□ anders, nl.: ………………………………………………………………......
3. Eigen ruimte voor individuele bewoner
Welke eigenschappen hebben de eigen ruimten van de bewoners?
(meerdere antwoorden mogelijk)
46

□ Eigen ruimte met eigen sanitair
□ Eigen ruimte(n) naar eigen inzicht ingedeeld
□ Eigen ruimte(n) met voldoende ruimte om bezoek te ontvangen
□ Reële keus om in eigen ruimte(n) of gezamenlijke ruimte te verblijven
□ Eigen ruimte(n) overdag afgesloten
4. Beveiliging
Op de woning wordt gebruik gemaakt van de volgende beveiligingsmaatregelen
(meerdere antwoorden mogelijk):
□ alarmsysteem
□ bewegingsdetectie
□ deur afgesloten (eventueel met elektrische code)
□ cameratoezicht
□ bedhekken
□ fixatie (onrustband / zweedse band, vastzetten bewoners op een (rol)stoel)
□ anders, nl.: ………………………………………………………………......
5. Gebruik van alle relevante zorgfaciliteiten
Het gebruik van alle relevante zorgfaciliteiten (denk aan medische ondersteuning,
fysiotherapie, mondhygiëne, dagbesteding) gebeurt in principe op niveau van
(één antwoord aangeven):
□ de groep zelf
□ buiten de groep, maar binnen het gebouw waarin de cluster groepswoningen zich bevindt
□ bij, eventueel aanliggende, andere locatie; buiten cluster
6. 24-uurs toezicht
Het 24-uurs toezicht op zorgverlening en dagelijks leven is geregeld op niveau van
(één antwoord aangeven):
□ de groep van 6 tot 8 ouderen zelf
□ cluster van enkele groepen, binnen dezelfde woonaccommodatie
□ vanuit andere, eventueel aanliggende locatie
□ nog niet geregeld
47

7. Regeling van verantwoorde zorg buiten kantooruren
Op welk niveau is de zorg buiten de gebruikelijke ‘kantooruren’ geregeld zodat 24 uur per dag, 7 dagen
per week, ook in het weekend en vakanties, de juiste zorg geleverd kan worden?
7a. Voor verpleegkundige expertise is buiten kantooruren ……… fte beschikbaar en oproepbaar
en dat is geregeld op het niveau van de:
□ organisatorische eenheid van geclusterde woningen
□ afzonderlijke groepswoning, voor elke woning apart
7b. Voor medische expertise is buiten kantooruren …….… fte beschikbaar en oproepbaar
en dat is geregeld op het niveau van de:
□ organisatorische eenheid van geclusterde woningen
□ afzonderlijke groepswoning, voor elke woning apart
8. Levensloop bestendig
De mate waarin de kleinschalige woonvoorziening levensloopbestendig is
(één antwoord aangeven):
□ ongeacht de ontwikkeling in zorgbehoefte, bewoner blijft tot haar/zijn dood
□ in principe blijft bewoner tot haar/zijn dood, maar soms is overplaatsing onvermijdelijk
□ als de ontwikkeling in zorgbehoefte het nodig maakt, is overplaatsing naar een
verpleeghuis niet uitgesloten
9. Het Zorgplan/leefplan
Het zorgplan/leefplan van de bewoners is als volgt opgesteld (één antwoord aangeven):
□ Elke bewoner heeft een zorgplan/leefplan dat opgesteld is samen met de bewoner/partner/familie
in een multidisciplinair overleg. Het zorgplan wordt minstens twee keer per jaar in gezamenlijkheid
cyclisch bijgesteld.
□ Elke bewoner heeft een zorgplan/leefplan dat opgesteld is samen met de bewoner/partner/familie
in een multidisciplinair overleg.
□ Elke bewoner heeft een zorgplan/leefplan dat opgesteld is in een multidisciplinair overleg. Er is
overleg geweest over het zorgplan/leefplan tussen de bewoner/partner/familie en de eerste
verantwoordelijke begeleider.
□ Elke bewoner heeft een zorgplan/leefplan dat opgesteld is in een multidisciplinair overleg.
□ Elke bewoner heeft een zorgplan/leefplan.
□ De bewoner heeft geen zorgplan/leefplan
48

10. Visie
De visie binnen de kleinschalige woonvoorziening is vormgegeven naar aanleiding van de algemene
norm voor verantwoorde zorg: de cliënt wordt adequate zorgverlening van een goed niveau geboden,
die de kwaliteit van leven vakbekwaam ondersteunt op de domeinen van lichamelijk welbevinden/
gezondheid, woon-/leefomstandigheden, participatie en mentaal welbevinden (Arcares et al 2005).
De visie heeft de volgende status binnen de kleinschalige woonvoorziening
(één antwoord aangeven):
□ De visie is uitgeschreven en zodanig verankerd in de organisatie dat deze automatisch
richtinggevend is voor het handelen van het middenmanagement en de uitvoerende medewerkers
□ De visie is uitgeschreven en wordt gedragen tot en met het niveau van de uitvoerende
medewerker, maar er bestaat een verschil tussen het denken en handelen van medewerkers.
□ De visie is uitgeschreven en wordt gedragen tot en met het niveau van het middenmanagement.
De visie is nog niet bekend bij de uitvoerende medewerkers, dit vergt nog actie (bijvoorbeeld scholing).
□ De visie is uitgeschreven, maar nog niet geïmplementeerd.
□ De visie is nog niet uitgeschreven.
11. Ondersteuning en werkhouding van de medewerker
Hieronder staan enkele contrastparen die te maken hebben met de eigenschappen van de zorg- en
dienstverlening in de kleinschalige woonvoorziening. Geef per eigenschap aan waar u de zorg- en
dienstverlening in de kleinschalige woonvoorziening zou plaatsen, d.w.z. in het midden, meer naar links
of juist meer naar rechts:
aanpak vooral 2x 3x 4x 2x aanpak vooral
individugericht O--------O--------O--------O--------O--------O--------O groepsgericht
gericht op 1x 3x 3x 4x gericht op cliënt
zorgtaken O--------O--------O--------O--------O--------O--------O als geheel mens
dagritme bepaald 1x 8x 2x dagritme bepaald
door medewerker O--------O--------O--------O--------O--------O--------O door cliënt
accent op 5x 3x 2x 1x
wonen en welzijn O--------O--------O--------O--------O--------O--------O accent op zorg
6x 3x 2x
cliënt is “thuis” O--------O--------O--------O--------O--------O--------O cliënt in instelling
het werk is 1x 1x 5x 2x 1x het werk is
solitair O--------O--------O--------O--------O--------O--------O teamgericht
cliënt bepaalt 1x 6x 2x 2x personeel bepaalt
dagelijkse gang O--------O--------O--------O--------O--------O--------O dagelijkse gang
medewerker is 6x 5x medewerker is
allround bezig O--------O--------O--------O--------O--------O--------O taakspecifiek bezig
49

12. Groepsleider
Aanwezigheid van de groepsleider (meerdere antwoorden mogelijk)
□ de groepsleider is tijdens de dienst volcontinu temidden van de bewoners
□ de groepsleider heeft pauzes buiten de groep
□ de groepsleider kan buiten de pauzes contact onderhouden met collegae
□ groepsleider heeft de mogelijkheid zich terug te trekken in een kantoor
□ er is een personeelskantine op de organisatorische eenheid van geclusterde woningen
□ anders, nl.: ………………………………………………………………......
13. Bij het vormgeven van kleinschalig wonen spelen verschillende aspecten. Welke daarvan zijn in
uw project van toepassing
□ leven in de woning lijkt op gezinshuishouden
□ er wordt gekookt en gewassen in de woning
□ ingrediënten worden zelf gekocht
□ personeel loopt niet rond in een uniform
□ personeel heeft eigen ruimte/kantoortje in woning
□ in woning heerst huiselijke sfeer
14. Activiteiten
De volgende activiteiten zijn onderdeel van het dagprogramma
(meerdere antwoorden mogelijk)
□ huishoudelijke activiteiten (helpen koken, was vouwen, stofzuigen etc.)
□ media (krant lezen, televisie kijken, tijdschriften lezen)
□ creatieve activiteiten (knutselen, bloemschikken etc)
□ bezigheid zoals een spelletje doen (gezelschapspel, puzzle)
□ bezoek ontvangen
□ helpen boodschappen doen
□ wandelen
□ een (gezamenlijk) uitje
□ bewegingstherapeutische activiteiten op de woning zelf
□ bewegingstherapeutische activiteiten buiten de woning
□ anders, nl.: ………………………………………………………………......
50

15. De maaltijd
Hoe verloopt het eten van de maaltijd binnen de kleinschalige woonvoorziening?
(meerdere antwoorden mogelijk)
□ de bewoners eten op het moment dat zij aangeven te willen eten
□ de bewoners eten op de plek waar zij aangeven graag te willen eten
□ de bewoners eten gezamenlijk aan een eettafel
□ de bewoners eten met begeleider
□ de begeleider eet met de bewoners mee
□ de assistent eet met de bewoners mee
□ de bewoners kunnen buiten de woning eten (restaurant, bij familie)
16. Organisatie zorg- en dienstverlening
De organisatie van zorg- en dienstverlening door het team van medewerkers heeft de volgende
aspecten (meerdere antwoorden mogelijk):
□ het personeel op de kleinschalige woonvoorziening regelt zelf vervanging bij ziekte
□ Tijdens piekuren (opstaan, naar bed gaan etc.) komt er extra personeel naar de woning
□ Er zijn duidelijke afspraken over hoe te handelen bij incidenten of calamiteiten en de dan
eventueel benodigde extra inzet van het juiste personeel is ook daadwerkelijk geborgd
□ anders, nl.: ………………………………………………………………......
17. Coaching
Wat gebeurt er om het team van medewerkers als team te laten functioneren?
(meerdere antwoorden mogelijk):
□ er zijn duidelijke overdrachtsmomenten tussen de verschillende diensten
□ er is periodiek contact met het management over de verantwoordelijkheden van medewerkers
(vakgebied, uitvoeren zorgplan, hoe kwaliteit van leven van bewoners te bevorderen)
□ er is regelmatig werkoverleg tussen de verschillende medewerkers die werken in de woning
□ de aanspreekbaarheid op werkhouding en onderlinge verhoudingen is onderdeel van de
organisatiecultuur
□ er wordt binnen het team actief gewerkt aan teambuilding
□ er is regelmatig multidisciplinair overleg (MDO) waar werk en bewoners worden besproken
□ de organisatie zorgt voor interne scholing en deskundigheidsbevordering
(denk aan trainingsdagen, cursussen)
□ er worden regelmatig besprekingen gehouden over vaak voorkomende casuïstiek
□ er worden regelmatig besprekingen gehouden over nieuwe protocollen, werkvormen en
□ er zijn gezamenlijke trainingen op groepsniveau
□ anders, nl.: ………………………………………………………………......
18. Deskundigheidsniveau
51

□ Wat is het deskundigheidsniveau en de inschaling van de groepsleider in de groepswoning?
s.v.p. omschrijven: ………………………………………….
□ Wat is het gemiddelde deskundigheidsniveau en de inschaling van de medewerkers
die inspringen tijdens piekuren in de groepswoning (bv. bij opstaan van bewoners)?
s.v.p. omschrijven: ………………………………………….
19. Opmerkingen / vragen
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
52