Kosten en baten van agressie veiligheidsbeleid - Tijdschrift over ...

10 #3
Reportage
door Dr. Albert R. Hauber, HAUBER Onderzoek & Advies, Leidschendam (zie blz. 4)
Groeiend gevoel van onveiligheid
bij het openbaar vervoer
Klopt het als de media suggereren dat het openbaar vervoer
sinds jaar en dag het mikpunt is van allerlei vormen van
criminaliteit en dat men stations en treinen maar beter
kan mijden omdat men daar wordt geconfronteerd met het
afvalputje van de samenleving, dat criminaliteit niet schuwt?
Menigeen komt daardoor, vooral ’s avonds, niet meer in het
openbaar vervoer en dat houdt het beeld gemakkelijk in stand.
Maar dit is grotendeels ten onrechte.
Ondanks zwartrijden, vandalisme, graffiti, diefstal, agressie
en geweld blijkt, door voortdurende inspanningen van de
betrokken organisaties, het openbaar vervoer aanzienlijk
veiliger dan het wegverkeer dat jaarlijks door ongelukken
honderden doden en vele duizenden slachtoffers eist.
Na de Tweede Wereldoorlog was de criminaliteit laag in
Nederland, ook bij het openbaar vervoer. Op elk station was
in- en uitgangscontrole. En door de tram liep een conducteur.
Later kreeg een deel van de conducteurs een vaste zitplaats
achterin de tram, waarlangs de instappende reizigers moesten
lopen om een kaartje te kopen. Over de hoogte van het tarief
hoefde de conducteur zich niet druk te maken, want ieder
betaalde hetzelfde ongeacht de afstand. De hier geschetste
situatie zorgde ervoor dat zwartrijden nauwelijks voorkwam.
Als er bij controle iemand zonder geldig plaatsbewijs werd
aangetroffen, was bovendien de conducteur verantwoordelijk.
Die had zijn werk niet goed gedaan.
Halverwege de jaren zestig kwam daarin verandering. Om te
bezuinigen op stijgende loonkosten werden toen toezicht-en
controlefuncties geschrapt. Bij de NS werd de perroncontrole
opgeheven en in de grote steden verdween de conducteur
van de tram. Kortom, het honour system werd geboren. Dit
betekende dat de verantwoordelijkheid voor een correcte
betaling bij de klant zelf werd gelegd. Sinds de jaren vijftig
was het vertrouwen gegroeid dat de homogene samenleving
met de sterke sociale controle geschikt was om deze verantwoordelijkheid
te dragen. Vanuit deze optimistische mensvisie
AA P
zag men geen remmingen het proces van rationalisatie op
allerlei terreinen voort te zetten, zich onvoldoend realiserend
dat in de tweede helft van de jaren zestig de maatschappij
radicaal veranderde. Essentieel daarbij was het zich losmaken
van traditionele normen en waarden. Men wilde vrij zijn,
verbrak op grote schaal bestaande banden in de samenleving,
zodat ook de informele sociale controle wegviel. Het is daarom
niet vreemd, dat in de eerste helft van de jaren zeventig
zich de eerste tekenen aandienden: misbruik van het honour
system. Het zwartrijden werd populair, vooral toen duidelijk
werd dat vervoerbedrijven aanvankelijk maar heel weinig
controleerden. Na invoering van het zonetarief ontstond een
nieuwe categorie wanbetalers, de grijsrijders die voor minder
zones betalen dan zij eigenlijk reizen. Zwart- en grijsrijders
berokkenen de vervoerbedrijven financiële schade, een
passieve schade. De wel betalende reizigers merken daarvan
in de regel niets. Dit verandert bij nieuwe vormen van
criminaliteit die eind jaren zeventig bij het openbaar vervoer
opdoemen: graffiti en vandalisme. Deze activiteiten betekenen
actieve schade voor de vervoerbedrijven; het repareren en
schoonmaken vergen miljoenen per jaar. Bovendien voelen
bepaalde reizigers zich niet op hun gemak in een vervoermiddel
of station dat er haveloos uitziet met graffiti op de muur en
kapotgesneden banken. Zij associëren dat met onveiligheid.
Echte angstgevoelens ontstaan - en voor sommige reizigers
vermijdingsreacties - als midden jaren tachtig naast
zwartrijden, graffiti en vandalisme, agressie en geweld
toenemen. Deze ontwikkeling heeft niet alleen consequenties
voor de reizigers, maar ook voor het personeel. Dit wordt
nogal eens tijdens controle activiteiten uitgescholden, bedreigt
of aangevallen. Het probleem is dat er voor het personeel,
anders dan voor reizigers, geen uitweg bestaat, althans niet
officieel. Men kan zich ziek melden, of als NS conducteur in
plaats van controleren ’s avonds rustig in de eerste klas of
bij de machinist op de bok plaatsnemen. Als dat veelvuldig
gebeurt, zal het zwartrijden toenemen en zullen door gebrek
aan toezicht meer reizigers zich onveilig voelen.