H6 - Dit is de webstek van Frank Vonk / This is Frank Vonk's website

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
6.1. Een nieuwe hoogleraar nieuwere Duitse taalkunde n
onderwijstaalkunde: Wolfgang Herrlitz
Op 1 september 1978 werd de van
de Universiteit Keulen afkomstige
hoogleraar Wolfgang Herrlitz
benoemd tot hoogleraar nieuwere
Duitse taalkunde en
taalonderwijskunde ─ officieel:
Linguïstiek, in het bijzonder de
onderwijstaalkunde, alsmede de
taalkunde van het Duits. Zijn eerste
colleges begon hij een jaar later, in
1979, waarbij de nadruk op de
Chomskyaanse taalkunde werd
gelegd, de pragmatiek en de
onderwijstaalkunde, waarbij
hoofdzakelijk de theoretische
grondslagen werden behandeld
tijdens de colleges. In de jaren
tachtig deed Herrlitz van zich
spreken door als voortrekker van de
modulaire onderwijsopzet te
functioneren. Bij deze
onderwijsvorm zou het studiejaar Figuur 1: Wolfgang Herlitz (Map UM / U-Blad)
worden opgesplitst in 5 modules,
waarvan de student er steeds een
beperkt aantal kon volgen en afsluiten; daarbij werd in studiebelastingsuren
(sbu) vastgelegd, wat de student telkens moest investeren in studieonderdelen.
- 301 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
Ook was hij een van de medeoprichters van het Centre for Language and
Communication, een pragmatische “tegenhanger” naast
het Onderzoekinstituut voor Taal en Spraak, waarbinnen een achttal
onderzoeksgebieden werd vastgesteld op het gebied van het taalgebruik.
In 1989 verscheen een “openbare les” in druk, waarin Herrlitz de talenstudies
in de jaren 90 onder de loep nam en wel in Europees perspectief. Daarbij ging
het om de volgende vragen:
1. Welke gevolgen heeft de voortschrijdende Europese integratie voor de
taalgemeenschappen in Europa?
2. Hoe kunnen de universitaire talenstudies in hun onderwijs en onderzoek
adequaat op deze taalsociologische en taalpolitieke veranderingen
reageren?
3. Aan welke academische beroepsprofielen zouden de afgestudeerden van de
talenstudies in de nabije toekomst zich moeten spiegelen?
(Herrlitz 1989: 5)
Uit een analyse van de verschillende Europese standaardtalen en regionale
varianten in relatie tot een lingua franca voor communicatieve doeleinden en
blijkt dat met name de interculturele context van taalgebruik onvoldoende is
bestudeerd en dat juist deze de grootste problemen oplevert. Herrlitz geeft
hiervan het volgende voorbeeld:
een Duitse ziektekostenverzekeringsmaatschappij heeft een dochter in
Rotterdam gesticht om toegang te krijgen tot de Nederlandse markt. De
communicatie tussen moeder en dochter vindt in het Duits plaats omdat deze
taal als voertaal voor het hele internationaal opererende bedrijf is vastgelegd.
Dat betekent, dat alle relevante stukken van de Nederlandse dochter (die zelf
voor de interne communicatie en vanzelfsprekend in de contacten met de klant
het Nederlands gebruikt) in het Duits moeten worden vertaald. Voor deze klus
(die slechts gedeeltelijk uit letterlijke vertalingen bestaat) is een germaniste
met een doctoraalexamen Duitse taal- en letterkunde ingehuurd. (Herrlitz
1989: 21)
- 302 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
In het Universiteitsblad van 30.9.1993 vindt men volgende
“levensbeschrijving”:
‘Herrlitz werd in 1943 geboren als zoon van een Duitse legerofficier in een
dorpje in het voormalige West-Pruisen. Een gebied dat eeuwen lang inzet was
van spelletjes landjepik tussen Europese mogendheden. ‘Wij vormden het
politiek excuus voor de Duitse inval’, analyseert Herrlitz. Toen Hitler in 1939
Polen binnenstormde, reageerde zijn familie dan ook ‘dubbelzinnig’. ‘Op zich
stond men positief tegenover die ‘bevrijding’, aan de andere kant stond men
skeptisch tegenover het nationaal-socialisme. In 1945 moest het gezin Herrlitz
vluchten voor het Rode Leger. ‘Een aantal met paard en wagen, en wij, de
kinderen, konden in de trein ontsnappen’. In het Duitse Flensburg wist het gezin
een nieuw bestaan op te bouwen. Daar deed de jonge Herrlitz eindexamen
gymnasium, en via Kiel, Wenen, en Tübingen -- waar hij promoveerde in de
linguïstiek -- kwam hij in Keulen terecht. In 1978 werd hij -- naar hij zegt
‘geheel toevallig’ -- benoemd tot hoogleraar Duitse taalkunde in Utrecht’.
De reden, waarom hier een germaniste is ingehuurd is, heeft niet alleen te
maken met haar kennis van de Duitse taal, maar met name met haar kennis van
de culturele context, waarbinnen termen met betrekking tot het
ziektekostenverzekeringswezen van doen hebben. Deze vaktermen fungeren op
een specifieke manier binnen de
Nederlandse en de Duitse gebruikscontext
en daarmee wordt de vertaling van de ene in
de andere taal niet alleen een kwestie van
het zoeken naar adequate begrippen, maar
naar de juiste gebruikscontext -- zo zijn
bijvoorbeeld zwangerschap en geboorte in
Duitsland een ziekte, in Nederland niet. Zo
moet de medewerker bij genoemde
verzekeringsmaatschappij in staat zijn “om
de zingevende relatie tussen tekst en
(culturele) context te reconstrueren en wel
op zo’n manier dat voor een lezer met een
Figuur 2: De jonge Herrlitz (Studiegids
Duits 1978)
andere taal en cultuur deze relatie na te
trekken is” (Herrlitz 1989: 27). Hiermee is
voor de talenstudies een plek ingeruimd in
de transfergebieden van culturele kennis uit en naar een doeltaal.
Maatschappelijke probleemvelden worden op een academisch niveau
ontgonnen en vruchtbaar gemaakt voor en door afgestudeerde germanisten,
anglisten enz.:
- 303 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
De uitdaging van de Europese integratie voor de academische talenstudies ligt in
de noodzaak om in één Europese multiculturele samenleving interculturen tot
stand te brengen als referentiekader voor communicatie over de taal- en
cultuurgrenzen heen. [...]. Met deze uitdaging geconfronteerd, krijgen de
talenstudies de dubbele taak
om:
Figuur 3: De ingang van het Instituut an de Muntstraat
(begin jaren 80)
1. onderzoek te doen naar de
structuur en ontwikkeling van
intercultureel taalgebruik in
specifieke relevante contexten
(wij hebben bij wijze van
voorbeeld de terreinen
‘zakelijke communicatie’ tussen
Nederland en Duitsland en
‘ziekte en ziektekosten’
aangestipt);
2. Deskundigen op te leiden met
de nodige onderzoekservaring in
hun mars deze ‘interculturen’ op
een groot aantal
maatschappelijk relevante
communicatieterreinen tot
stand kunnen brengen en verder
kunnen ontwikkelen.
(Herrlitz 1989: 34e.v.)
In de jaren tachtig heeft Herrlitz zich naast zijn onderwijsactiviteiten ook
intensief bezig gehouden met onderwijspolitieke (onder meer de modulaire
studieopzet, de studie algemene letteren, en de problemen in het voortgezet
onderwijs) zaken. Zo is hij “hevig teleurgesteld in de Nederlandse
onderwijstraditie” (Universiteitsblad van 30 september 1993), omdat er
weliswaar een democratische structuur binnen de Nederlandse universiteiten
bestaat, maar hiervoor weinig draagvlak bestaat: je ziet altijd dezelfde kleine
groep mensen die zich met de procesmatige kant van onderwijs en onderzoek
bemoeien, maar dat valt tegen. En dat zie je dan terug in bijvoorbeeld de
begeleiding van studenten, geen tutoren en bijna geen kleinere werkgroepen.
Ook de hoorcolleges staan nog steeds in hoog aanzien, terwijl de
- 304 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
maatschappelijke ontwikkelingen vragen om andere werkvormen in het
onderwijs.
Problemen met het vreemdetalenonderwijs had Herrlitz al eerder
geconstateerd. Vanuit zijn belangstelling voor het werk van de Duitse filosoofsocioloog
Jürgen Habermas had Herrlitz in de jaren tachtig de school al als een
“kolonie van het machtssysteem” bestempeld. In een bijdrage an het U-Blad van
15 januari 1988 schrijft Herrlitz:
Ik doe mijn onderzoek omdat ik streef naar een verandering van het
taalonderwijs. Ik vind het belangrijk dat taalonderwijs ook onderwijs inhoudt in
culturele tradities. Er moet niet worden volstaan met het afwerken van
bestaande onderwijspatronen, maar er moet onderwijs worden gegeven dat
begrip creëert voor de eigen maatschappij en dat de leerlingen het vermogen
bijbrengt om te communiceren met mensen uit andere culturen. Nu is het
probleem dat pogingen om door middel van leerplanontwikkeling in het onderwijs
relevante veranderingen tot stand te brengen, voortdurend falen. Tegen de
achtergrond van Habermas’ theorie wordt duidelijk dat dat komt omdat de
pretenties van het communicatieve handelen -- waarheid, waarachtigheid en
juistheid -- in het onderwijs ‘pauzeren’. Of de leerkracht nog gelooft in wat hij
vertelt, doet al lang niet meer ter zake en de inspanningen van leerlingen zijn
alleen nog gericht op het krijgen van een voldoende. En dan kun je dus in een
leerplan wel schrijven dat het bij het taalonderwijs niet meer moet gaan om
grammatica en vertalen, maar om communiceren. Maar dat helpt niets als je in de
klas geen situaties schept waarin ook gecommuniceerd kan worden. Habermas
laat zien dat er in een systeem als de school alleen maar sprake is van doen alsof.
Leerkrachten en leerlingen stellen zich zuiver doelgericht op; de basisprincipes
van communicatie ontbreken en zijn vervangen door machtsverhoudingen,
relaties dus van bevelen en gehoorzamen. Er wordt op school geen cultuur
overgedragen, maar macht uitgeoefend en aanpassing afgedwongen. In de
woorden van Habermas: de school maakt geen deel uit van onze leefwereld, maar
is een kolonie van het machtssysteem. Deze maatschappijkritische konstatering
vormt het uitgangspunt voor de vraag hoe het dan wel moet, hoe de principes van
communicatief handelen ook in het onderwijs tot hun recht kunnen komen. In die
zin is zijn theorie wel degelijk een kritische theorie.
Natuurlijk is die theorie abstract, maar toch is het voor mij een
discussiebasis met voldoende kritisch potentieel om op nieuwe ideeën te komen
en de bestaande situatie kritisch te analyseren. Het verwijt dat Habermas zijn
maatschappelijke utopie als realiteit verkoopt, vind ik niet terecht. Het is
natuurlijk waar dat over zijn theorie een soort optimistisch perspectief hangt.
Ik ben waarschijnlijk iets meer dan hij geneigd om te geloven dat de structuren
waarin mensen gevangen zitten, een grote rol spelen. Maar de gedachte dat dat
- 305 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
volledig het geval is, zoals je die vindt bij Foucault en andere structuralisten, die
wijs ik met Habermas af. Dat doe ik ook uit politieke overwegingen, moet ik je
eerlijk zeggen. Als ik naar het Duitse verleden kijk en dan vooral naar het
nationaal-socialisme, ben ik emotioneel niet in staat om volledig toe te geven aan
de zogenaamde macht van de structuren en zo weinig geloof te hechten aan de
invloed van het subject. Het is noodzakelijk dat dingen tussen mensen ter
discussie worden gesteld. Ik zou moeilijk kunnen leven in een wereld waar het
denken en handelen van mensen niet meer onderworpen is aan de verplichting tot
rechtvaardiging. (U-Blad van 15.1.1988)
Wolfgang Herrlitz (7 juni 1943, Parlin Kreis Schwetz) werd bij K.B. van 12
augustus 1978 bij de faculteit der letteren benoemd tot gewoon hoogleraar in
de Duitse taalkunde (eigenlijk de linguïstiek, in het bijzonder de
onderwijstaalkunde, alsmede de taalkunde van het Duits). Herrlitz studeerde na
zijn gymnasium-opleiding in 1962 aan de universiteit van Kiel Duits en
geschiedenis; in 1962/63 zette hij zijn studie voort aan de universiteit van
Wenen in Duits en Theaterwetenschappen. In 1967/68 studeerde hij aan de
universiteit van Tübingen. In 1968 behaalde hij de “Wissenschaftliche Prüfung
für das Lehramt an Gymnasien”. (Duits en filosofie als hoofdvakken,
geschiedenis als bijvak) Op 8 december 1971 promoveerde hij tot Dr.phil. Op
een proefschrift getiteld: Funktionsverbgefüge vom Typ ‘in Erfahrung bringen’.
Ein Beitrag zur generativ-transformationellen Grammatik des Deutschen. Van 1
januari 1969 tot 1974 was hij aan de universiteit van Tübingen verbonden. Per
10 april 1974 werd hij hoogleraar in de Duitse taal- en letterkunde aan de
universiteit van Keulen. In september/oktober 1974 was hij gasthoogleraar aan
de universiteit van Odense (Denemarken). Ook heeft de heer Herrlitz aan enige
universiteiten in Engeland en de Verenigde Staten researchwerk verricht.
Over zijn wederwaardigheden tijdens en na de Tweede Wereldoorlog doet
Herrlitz uitvoerig verslag in een U-Blad-bijdrage enkele jaren later. Hierin geeft
hij en beeld van de hiervoor al aangehaald kritische benadering van
machtssystemen en de (voor-)oordelen die leiden tot een problematisering van
bijvoorbeeld de relaties tussen Duitsers en Nederlanders. Op individuele basis
zijn er nauwelijks problemen, op nationaal niveau ligt de zaak anders -- zoals
blijkt tijdens voetbalwedstrijden en vooroordelen over het luidruchtige karakter
van “de” Duitser. Wel, zo betoogt Herrlitz, loopt de Nederlander vast in dit
verleden van de oorlog en het verzet.
Herrlitz ging zelf Duits studeren, nadat hem een “een ‘indrukwekkende’
leraar Duits op het gymnasium” daartoe had verleid. Deze had hem ook een
kritische houding ingefluisterd jegens de generatie van de ouders die zelf
- 306 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
nauwelijks over de wederwaardigheden in en voor de oorlog spraken. Ondanks
een bètapakket ging Herrlitz Duits en geschiedenis in Kiel studeren. Hij had een
bijzondere belangstelling voor zang (op school zong hij al baspartijen in
stukken van Telemann en Bach) en theater en
besloot in Wenen theaterwetenschappen te gaan
studeren, nadat hij niet langer als het kleine
broertje van Hans-Georg, zijn oudere broer die net
in Kiel was afgestudeerd, wilde worden gezien. In
Wenen heeft hij de cultuur en het goedkope
theaterleven leren waarderen, van de studie kwam
nauwelijks iets terecht, zegt hij zelf:
Herrlitz -- toen negentien jaar -- raakte volledig in
de ban van Wenen. Want niet alleen het theater en
Figuur 4: Wolfgang Herrlitz en
zijn als altijd overvolle tafel aan
de Trans 10 (Foto: Website
letteren www.uu.nl)
de muziek fascineerden hem in hoge mate, ook de
architectuur, de psychoanalyse, en de
Oostenrijkse moderne literatuur en kunst grepen
hem aan. Freud, Kafka, Karl Kraus, Kokoschka,
Schönberg, Adolf Loos ... ‘in Wenen vond je in al die opzichten het centrum van
een nieuw begin’, stelt hij onomwonden. (U-Blad) 1
1 Recentelijk nog verscheen van de hand van Herrlitz een artikel in een bundel van Paul Op
de Coul (1998), waarin hij nader inging op de moderniteit in het Wenen van onder meer Karl
Kraus en de psycholoog Karl Bühler (1879-1963; vgl. Vonk 1992). Het ging hier ook om een
crisisgevoel wat betreft de taaltekens, waarvan de betekenissen waren afgesleten, en de
communicatie binnen een multiculturele samenleving, een thema dat hij ook in zijn
Openingsrede van 1989 had aangekaart en in de aangehaalde U-Blad-stukken:
Geconfronteerd met een historische situatie waarin meertaligheid, multiculturaliteit en
pluriformiteit van de maatschappij to een gevoel van crisis, van culturele achteruitgang, van
taalvervuiling en identiteitsverlies leiden, stimuleren Karl Kraus en Karl Bühler -- ieder op
zijn manier -- de ontwikkeling van reflexie over taal en taalgebruik die nieuwe perspectieven
biedt. Ondanks verregaande verschillen tussen Kraus’ taalkritische polemiek en Bühlers
modelmatig taatheoretisch werk zijn er raakvlakken waarop hun denklijnen elkaar versterken:
* Betekenen heeft zijn oorsprong in een proces van ‘abstractieve relevantie’ die de
substantiële eigenschappen van uitingen overstijgt en daarachter -- op de drie dimensies van
‘Ausdruck’, ‘Appell’ en ‘Darstellung’ -- interpretaties van de spreker, van de invloed op de
hoorder en van de wereld construeert. Kritische reflexie van betekenisgeving beoogt
maximale transparantie in al zijn contextgebonden variatie naar de spreker, de hoorder en de
wereld toe; zij probeert maximale doorzichtigheid en helderheid veilig te stellen tegen frases
en stereotypen die het zicht op achterliggende betekenisaspecten ontnemen.
* Betekenisgeving resulteert in een veranderde (sociale) realiteit wat betreft de constructie
van subjectieve en objectieve werelden en de beïnvloeding van mensen. Taal gebruiken is
(symbolisch) handelen, en de gebruikers van taal zijn verantwoordelijk voor de consequenties
die hun (talig) handelen voor de (sociale en fysieke) realiteit hebben. Plaatsing van taalgebruik
- 307 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
In Tübingen kon Herrlitz zich ongestoord wijden aan de studies Duits,
geschiedenis en wijsbegeerte -- hij studeerde onder meer bij filosofie bij Ernst
Bloch, de utopist, en Walter Schulz, de
ontdekker van de existentiële Schelling in
een baanbrekende studie uit 1955. Hij
raakte gefascineerd door de moderne
taalkunde, die bij andere vakgroepen
overigens duidelijker uit de verf kwam dan
binnen de germanistiek. Hij paste die
inzichten uit de transformationeelgeneratieve
taalkunde toe, ook in zijn
proefschrift Funktionsverbgefüge vom Typ
‘in Erfahrung bringen’. Ein Beitrag zur
generativ-transformationellen Grammatik
des Deutschen (1971). Tussen 1969 en
1974 werkte hij als assistent aan de
universiteit Tübingen en werd in 1974 tot
hoogleraar benoemd in Keulen.
Over de ontwikkelingen in het
Nederlandse universitaire onderwijs maakt
hij nog een tweetal niet onbelangrijke
opmerkingen voor met name ook zijn
onderzoek:
1. De schoolse traditie van lesgeven in
Nederland kan pas worden doorbroken
wanneer docenten en studenten gezamenlijk
andere leerwegen uitstippelen, waarbij het
gaat om een grotere zelfstandigheid en
verantwoordelijkheid van de studenten voor
hun eigen studie.
2. Daartoe is het belangrijk dat de inspraak
van studenten binnen het universitaire
bestel overeind blijft en niet wordt afgeschaft -- hetgeen door de MUB
overigens wel is gebeurd.
Figuur 5: Een artikel over poëzie (Map
UM/ Herrlitz)
in relevante maatschappelijke contexten maakt verschillende lagen van betekenistoekenning
transparant; achter stereotype interpretatiesjablonen worden authentieke betekenisstructuren
contextspecifiek herkenbaar. (Herrlitz
1998: 48 e.v.)
- 308 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
6.2. Een efficiëntere weg naar het doctoraalexamen
De toenemende studentenaantallen in de jaren zestig en zeventig leidden
enerzijds tot een grotere taakbelasting van docenten en anderzijds tot financiële
problemen bij het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen. Een ander type
student kwam de opleiding binnen -- de Mammoetwet speelde hierin een niet
onbelangrijke rol -- en de eisen die werden gesteld veranderden geleidelijk of
verdwenen zelfs, Natuurlijk werd een eindexamen VWO (atheneum of
gymnasium) verondersteld of een afgeronde M.O.- of lerarenopleiding Duitse
taal- en letterkunde. Maar de mammoetwet uit 1966 betekende voor het
middelbaar onderwijs wel een rationelere opzet:
[Het tot een goed einde brengen van de Wet op het voortgezet onderwijs door
Grosheide, staatssecretaris van onderwijs en wetenschappen van 1965 tot 1971]
was geen geringe opgave. Deze wet hield immers een aantal ingrijpende
veranderingen in de structuur van het onderwijs in die ‘vertaald’ moesten worden
in praktische regelingen, of het nu ging om lessentabellen, eindexameneisen,
bevoegdheidskwesties of lerarensalarissen. Daar kwam nog bij dat de
procedures voor het stichten van scholen gewijzigd waren: planning deed zijn
intrede.
(Knippenberg & Van der Ham 1994 2 : 488e.v.)
Deze ontwikkelingen hebben hun effecten op de inrichting van de universitaire
studies niet gemist. Vanzelfsprekend gaat er een aantal jaren overheen, voordat
de effecten van politieke beslissingen merkbaar worden. Maar de toenemende
verantwoordelijkheid van de leerling/student voor de eigen opleiding (men
denke aan de vakkenpakketten die in de vierde klas van het voortgezet
onderwijs dienden te worden samengesteld en daarbij de inperking op relatief
jonge leeftijd van de keuzemogelijkheden voor vervolgopleidingen) werkte ook
Figuur 7: In de instituutsbibliotheek: Evelyn
de Lange (Foto: I. van Ommeren)
Figuur 6: In de instituutsbibliotheek:
Marjo Koelemij (Foto: I. van Ommeren)
- 309 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
bij de opleidingen door.
Daarover leest men in het algemeen verslag van de Rijksuniversiteit Utrecht
in het jaar 1978. In dit bericht worden problemen aan de orde gesteld
betreffende geschikte onderwijs- en tentamenruimten, het inzetten van studentassistenten
bij werkgroepen en de tentamens. Zo werd voor het werkcollege
nieuwere Duitse letterkunde gekozen voor een werkcollege (meestal ‘s avonds
op de zolder van de Biltstraat), waarin student-assistenten “kleine groepen
eerstejaarsstudenten coachen” (Algemeen verslag 1978, p. 201). Literatuur werd
als een speelwei beschouwd, waarop de eerstejaars vrijelijk met literatuur om
mochten gaan en mochten proberen literaire werken te analyseren. De bedoeling
was ook om de overgang van de middelbare school naar de universiteit wat te
vergemakkelijken. Wat betreft het tentamen werd gekozen voor oefentests en 2
tentamens aan het einde van elk semester: “Het totale aantal vragen is
gereduceerd, de vraagstellingen zijn door de bank genomen creatiever bijv.: er
wordt gevraagd onbekende teksten te analyseren of in discussie te treden met
stellingen uit de secundaire literatuur” (Algemeen verslag 1978, p. 201).
Wat de colleges taalkunde en taalverwerving betreft, leest men het volgende:
In de afdeling taalverwerving bestond de belangrijkste innovatie in de
ontwikkeling van zelfstudiepakketten ‘mondelinge taalverwerving Duits’ door drs.
W.J.M. Peeters en P. Sänger in het kader van een doeltoewijzingsproject
‘onderwijsvernieuwing’. [...]
Algemene omschrijving van het project
(maart ’75)
Ontwikkeling en toetsing van cursussen
voor het TP die zoveel mogelijk door de
studenten in zelfstudie gebruikt kunnen
worden. Er wordt aan een gedeeltelijke
begeleiding -- voor zover nodig -- door
studentassistenten gedacht. Ook voor de
opleiding van deze studentassistenten
moet een vaste cursus worden ontworpen.
Doelstelling van het project
1. Scheppen van een mogelijkheid steeds
Figuur 8|: Wim Peeters in de jaren '70
(Studiegids Duits 1978)
grotere studentenaantallen te kunnen
onderwijzen, zonder meer docenturen te
moeten investeren. (Over twee jaar zullen
deze cursussen een besparing van twee medewerkers moeten kunnen opleveren.)
2. Scheppen van de mogelijkheid voor studenten om hun cursustempo individueel
te bepalen (Mastery learning). Normaal gesproken moet iedere student in staat
- 310 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
zijn het gewenste vaardigheidspeil te bereiken bij investering van tijd naar
behoefte.
3. Oudere studenten kunnen met deze cursussen hun vaardigheden op peil
houden.
4. Bij voldoende technische voorzieningen kan het gehele jaar doorgewerkt
worden.
5. De mogelijkheid van een bijvak ‘Duitse mondelinge taalbeheersing’ kan
geboden worden. (Algemeen verslag 1978, p. 201ev)
In beginsel zijn alle doelstellingen bereikt, behalve de vijfde, aangezien
taalbeheersing als bijvak een wetenschappelijke component ontbeert. Een
bijkomend probleem was de inrichting van een talenpracticum. Hiervoor wilde
de faculteit in eerste instantie geen gelden en geen ruimte beschikbaar stellen.
Na aanhoudende verzoeken van de vakgroep is apparatuur (van Sony) geleverd
en aan de Biltstraat ingebouwd.
6.2.1. Fonetisch onderzoek bij Duits: het proefschrift van Wim Peeters
Dr. Wim Peeters heeft in de jaren zestig in Utrecht Duits gestudeerd. Nog steeds
is hij werkzaam bij Duits wat betreft zijn onderwijstaken. Wat zijn op fonetisch
onderzoek gebaseerde proefschrift betreft: dit schreef hij binnen het
Onderzoeksinstituut voor Taal en Spraak (OTS). In dit interview krijgt de lezer
tevens een goed beeld van de ontwikkelingen van de studie Duits in de jaren
zeventig en tachtig, de problemen die zijn verweven met het doen van
onderzoek naast een volledige baan aan het Instituut Frantzen en over het
vakgebied fonetiek dat naast een systematische ook een belangrijke historische
component heeft:
WANKLANKEN EN TWEEKLANKEN. LIMBURGS ONDERZOEK NAAR TWEE-
KLANKEN.
Je hebt Duits gestudeerd in Utrecht. Daarna ben je in Utrecht gebleven.
Tijdens je promotieonderzoek heb je je hoofdzakelijk op tweeklanken
gericht. Hoe ben je op het idee gekomen om tweeklanken te gaan
onderzoeken? “In mijn studententijd in Utrecht werd ik al met het
problematische karakter van tweeklanken (diftongen) geconfronteerd. Ik had
gekozen voor de studie Duitse Taal- en Letterkunde. In die tijd (1967) was aan
de Rijksuniversiteit Utrecht net het uitspraakonderwijs in het talenpracticum
(TP) van de grond gekomen. Als Limburger bleek al snel, tegen mijn verwachting
in, dat Limburgers niet de perfecte articulatiebasis voor de Hoogduitse
uitspraak hadden. Ons dialect liet een correcte uitspraak van bepaalde klanken
- 311 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
niet toe. Dat bleek vooral ten aanzien van de -
au- als in het Duitse Haus. In het Weertse
dialect, ik kom zelf uit Weert, werd met
name het tweede gedeelte van de tweeklank,
de -u-, anders uitgesproken dan in de
Noordnederlandse -au-klank. Tijdens mijn
studie probeerde men de oplossing voor dit
uitspraakprobleem te vinden in een grotere
kaakopeningsgraad. Dat werkte helaas niet.
De -au- klonk wel -a-achtiger, maar meer
zoals in het Engels: de -au- bleef een
probleem.” Waar komt nu eigenlijk je
belangstelling voor alles wat met klanken te
maken heeft vandaan? Of heb je pas
tijdens je studie en docentschap de wereld
van de klank ontdekt? “Mijn belangstelling
Figuur 9: Wim Peeters (Studiegids
Duits 1980)
voor klanken of geluid had ik al. Van mijn grootvader had een akoestische
grammofoon gekregen en ook wilde ik weten hoe pijporgels werkten. Na mijn
kandidaatsexamen in 1971 besloot ik te kiezen voor de specialisatie Duitse
Taalkunde. Taalkunde in die tijd was ‘structurele taalkunde’. Met deze vorm van
taalkunde probeerde men de kleinste betekenisonderscheidende klanken,
zogenaamde fonemen, te beschrijven. Vergelijk maar eens het verschil tussen
zaal en baal of tussen bal en bul: de -z- en de -b- en de -a- en de -u- noemen we
fonemen. In het kader van de specialisatie Duitse dialectologie maakten we voor
het eerst kennis met de voor die tijd baanbrekende studie van professor dr. Jan
Goossens, Strukturelle Sprachgeographie. In die tijd was de generatieve
taalkunde in de dialectologie nog onbekend. Qua methode van onderzoek liep de
dialectologie toch al achter. In de ‘Germanistik’ maakten we sowieso nog gebruik
van de filologische methode, het onderzoek van woorden en teksten. Om even
terug te komen op de generatieve taalkunde: als dialectspreker merkte ik al
gauw dat zijn regelsysteem en methode van onderzoek niet opging voor
dialecten. Dit systeem en deze methode waren duidelijk geïnspireerd door het
vastgelegde standaardsysteem van het Amerikaans-Engels. Nog afgezien van het
feit dat de verschijnselen taal en spraak op een rare manier uit elkaar gehouden
worden en ieder voor zich werd bestudeerd. Alsof de fonetiek (de uitspraak) alleen
maar een sausje voor een reeds kant en klare maaltijd (het taalsysteem)
was. Dat stuitte mij als Limburger en als Bourgondiër tegen de borst. De saus is
een onlosmakelijk onderdeel van het hele smaakgebeuren, een ingrediënt dat je
niet weg kunt denken. Sowieso had ik iets tegen alle meer formele modellen van
de taalkunde. Deze waren achter een bureau ontwikkeld en konden de rijke
geschakeerdheid van met name de klinkers in de verschillende dialecten niet of
- 312 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
nauwelijks tot uitdrukking brengen. Klanken zijn dynamische taalelementen die
zich in de loop van de tijd ontwikkelen. Dynamische verschijnselen liggen aan alle
diftongachtige klanken ten grondslag. Tot die tijd werden diftongen steeds weer
geïnterpreteerd in termen van een klanksysteem als het Nederlands: een diftong
werd pas echt als diftong beschreven, wanneer hij zijn tegenhanger in het
Nederlands had, denk maar aan het Limburgs -bein- ten opzichte van het
Nederlands -been-.” En dit inzicht heeft geleid tot je promotieonderzoek?
Kun je wat meer over je onderzoeksopzet, je promotor en je werkzaamheden
in Utrecht vertellen? “Mijn leermeester in Utrecht, professor dr. Heinrich L.
Cox, Limburger en Nederlander, stond in de traditie van Theodor Frings (Bonn
en Leipzig) en Adolf Bach (Bonn). Hij beschikte echter over een gezond portie
kritisch vermogen. Hij was echter eerder volkskundige (cultuurmorfoloog) dan
taalkundige. Hij spoorde mij aan om mijn belangstelling voor de fonetiek in
verband te brengen met de dialectologie en me daarin verder te bekwamen. In
1975 verliet hij Utrecht, nadat hij meer dan vijf jaar hoogleraar was geweest.
De reden voor zijn vertrek naar Bonn waren, denk ik, de verlate
‘democratiseringstendensen’ op het Duitse instituut met uitwassen die
resulteerden in modieuze en populistische aanpassingen van het cursusaanbod.
Dit had te maken met het feit dat de meerderheid van de staf de Duitse
nationaliteit had met als gevolg dat die als reactie op een nog niet zo ver
terugliggend verleden wars was van alles wat maar naar ‘autoritair’ was of naar
‘autoriteit’ zweemde. Dit nieuwe denken viel natuurlijk niet toevallig samen met
de invoering van de Wet op de Universitaire Besluitvorming (WUB) in 1971. Eén
jaar nadat Cox benoemd was! Intern gaf deze wet nogal wat strubbelingen; het
instituut werd zelfs onder curatele gesteld en ressorteerde onder de decaan
van de Faculteit Letteren.
In het daarop volgende hoogleraarloze tijdperk, dat tot 1978 duurde, toog ik
bij gebrek aan interne inspiratie in 1976 naar de hoogleraar fonetiek, professor
dr. Antonie Cohen [zie de bijdrage over Engels in deze bundel - fv], die in 1975
deze leeropdracht had gekregen. Hij had zelf een aantal publicaties over
diftongachtige aangelegenheden op zijn naam staan. Deze waren het resultaat
van een aantal experimenten dat was verricht op in de mede op zijn voorstel
ingevoerde spraakafdeling van het Instituut voor Perceptie Onderzoek (IPO;
een joint venture van het NatLab van Philips en de, toen nog, Technische
Hogeschool Eindhoven). Zijn onderzoek was geïnspireerd door het werk van
professor dr. Paul Menzerath, hoogleraar fonetiek en psychologie aan de
universiteit van Bonn, en met name door zijn monografie Der Diphthong uit
1941.” Welke rol heeft de foneticus Cohen gespeeld bij het verdere verloop
van je onderzoek? “Cohen legde ik de vraag voor welke rol het fenomeneen van
de geconstateerde liptuiting bij de Duitse diftong -au- nou speelde, zodat hij
veel Duitser klonk. Hij moest me het antwoord schuldig blijven. Hij verwees me
- 313 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
wel naar het fonetische standaardwerk van Zwaardemaker en Eijkman uit 1927
en naar eigen publicaties en publicaties van collega's binnen het IPO. Daarna
vroeg hij mij: ‘Kun je dat zelf niet gaan onderzoeken?’ Op deze vraag ging ik
gretig, maar tamelijk naïef in. Ik realiseerde mij namelijk al snel dat ik niet echt
wist wat wetenschappelijk onderzoek nou inhield: de universitaire
taalopleidingen, voorop het Duits, waren nog steeds een soort veredelde
lerarenopleiding. En wat voor onderzoek doorging was filologie, zoals die al ruim
een eeuw werd bedreven. Daarnaast waren er min of meer zelfgekozen
hinderpalen om het onderzoek echt van de grond te tillen: tussen 1975 en 1977
was ik weliswaar vrijgesteld van onderwijs maar heb ik samen met Peter Sänger
een onderwijsvernieuwingsproject in het talenpracticum doorgevoerd en ben ik
lid geweest van de Universiteitsraad. Daarnaast was ik van 1977 tot 1980
beheerder van het instituut Frantzen.” Maar toch heb je uiteindelijk een
onderzoeksproject ingediend en je proefschrift kunnen voltooien. Hoe ging
dat precies in zijn werk? “Eerst moest ik een lijvig onderzoeksplan indienen,
Figuur 10: Wim Peeters
(Foto van zijn website
www.uu.nl)
waarin de recente literatuur
over diftongen en een
verkennend onderzoek van eigen
akoestisch onderzoek waren
verwerkt. Dat gebeurde in 1981. Daarnaast moest het
experimentele gedeelte in een onderzoeksvraag worden
vastgelegd. Daartoe was ik pas in 1983 in staat. Mijn
experimentele vingeroefeningen bestonden uit het
herhalen van de door Menzerath uitgevoerde experimenten
via eerst mechanische en later digitale analyses.
Ik plukte als het ware diftongen uit elkaar. Dat we daarmee het eigen karakter
van elke diftong verwoestten wisten we toen nog niet: fonetisch onderzoek
bestond uit ontleden, niet uit het in kaart brengen van de zogenaamde Gestalt of
het eigene van de diftong. Het resultaat van dit onderzoek was, dat Duitse
diftongen, in vergelijking met Nederlandse, stabieler waren, dat wil zeggen:
minder verglijdingen kenden. Dit verglijdingsmoment heb ik verder uitgewerkt
en ik kwam tot de hypothese dat het articulatorische traject, bij de -au- de
verglijding van de -a- naar de getuite -u-, bepalend is voor het taalspecifieke
karakter van een diftong: voor het Duits en het Nederlands zou je dus
verschillende ‘trajecten’ kunnen weergeven en mijn veronderstelling was dat er
een duidelijk verschil bestond. Omdat Menzerath, Cohen en anderen gevonden
hadden dat je een diftong simpelweg kon namaken door een -a- meteen te laten
volgen door een -o- had ik natuurlijk een probleem. Er werd bijvoorbeeld niet
gecontroleerd of het verwachtingspatroon overeenkwam met de kunstmatig
geproduceerde diftongen die via normale luidsprekers in een ruimte (met
nagalm) ten gehore werden gebracht. Deze diftongen vertoonden een stevig
- 314 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
klikgeluid tussen de -a- en de -o-. Omdat nu Menzerath in zijn boek beschrijft
dat hij bij het analyseren de -au- niets anders dan de -a- en de -u- vond, gingen
hij en latere diftongonderzoekers er vanuit dat een diftong uit twee vocalen
bestaat. Zo had men ze al eeuwen beschreven dus hoefde men ook niet verder te
kijken.” Maar jouw promotor, Cohen, was die niet ook deze mening
toegedaan? “Mijn opvatting dat het articulatorische traject in de tijd werd
afgelegd en dat dit traject het taalspecifieke karakter van een diftong zou
kunnen bepalen stuitten inderdaad op ongeloof in de wereld van de fonetici. Daar
kwam nog eens bij dat ik, als niet-foneticus, een dergelijke opmerking durfde te
maken. Maar van Ton Cohen kreeg ik het voordeel van de twijfel. Ik begon
daarna zelf diftongen te maken (synthese), bestaande uit stabiele en
verglijdende delen binnen een bepaalde tijdsduur. Dat leverde verschillend
klinkende diftongen op. De spraakkwaliteit hiervan was echter niet goed. Dat
had ook te maken met de kwaliteit van de computerapparatuur en de
bijbehorende software in de jaren 1982/83. Ik kwam tijdens een lezing van een
IPO-medewerker met het IPO in aanraking en ik toonde mij verbaasd over de
kwaliteit van de Eindhovense
spraaksoftware. Ik vertelde dit
aan de spreker en hij nodigde mij
een week later uit in Eindhoven.
Ik moest mijn op band opgenomen
synthesen uit Utrecht meenemen
en deze zouden in Eindhoven
worden doorgemeten. Cohens
adviseurschap bij het IPO heeft
voor mij deuren geopend. Snel
daarna mocht ik in Eindhoven mijn
syntheses doen. Onder leiding van
Berucht waren bij de studenten in de
jaren 70 en 80 de vele stencils die men
moest inplakken in W.K. Postma’s
Hochdeutsche Sprachlehre. Hoewel het
een sterk, groen gebonden studieboek
betrof, bleek het werk bij velen niet
bestand tegen de enorme vracht
toelichtingen, verbeteringen en
aanpassingen. Als naslagwerk was het op
deze manier eigenlijk nauwelijks
bruikbaar
dr. Leo Vogten verrichtte ik in de jaren 1984/85 mijn onderzoek. Toen kwam er
echt schot in het onderzoek. Ik vlooide in die tijd ook de gehele
diftongliteratuur die tussen 1700 en 1950 verschenen was door op mogelijke
aanwijzingen ter ondersteuning van mijn hypothese van het tijdstraject. Ik vond
inderdaad enkele aanwijzingen. Interessant genoeg had men voor de analyse van
diftongen in twee talen, het Engels en het Litouws, eenzelfde analyseapparaat
gebruikt. Dit historische onderzoek had ik in eerste instantie als eerste
hoofdstuk voor mijn proefschrift uitgewerkt. Het was echter nogal descriptief.
Door o.a. Ton Cohen werd het als teleurstellend en overbodig ervaren. Een
verkorte, omgewerkte versie heb ik echter wel in het uiteindelijke proefschrift
opgenomen. Ik wil de oorspronkelijke versie het komende jaar apart publiceren.”
- 315 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
6.2.2. De grammaticaspecialist: Peter A. Delvaux
Peter Delvaux, afkomstig uit Recklinghausen, had in de jaren veertig aan het
gymnasium in Vaals onderwijs genoten en is daarna begonnen met de studie
Duits in Utrecht. 2 Sparnaay, zo herinnert Delvaux zich, deed in die tijd alles,
van Middelhoogduitse taalkunde tot moderne letterkunde. Daarnaast verzorgde
Wil Herpers de onderdelen voor het praktische tentamen (PT). Bij het
inleidende college maakte Delvaux kennis met Sparnaay en herpers, later met
Teesing. Colleges werden in die tijd in
het Academiegebouw gegeven, ook
nog toen het instituut naar de Biltstraat
kwam. Delvaux herinnert zich de
colleges van Sparnaay (Delvaux
studeerde in 1959 af) als filologisch
boeiend – Sparnaay was een begaafd
filoloog --, maar ze waren gortdroog.
Sparnaay gaf wel aardige specialistencolleges,
waarin hij onder meer
teksten van Wolfram von Eschenbach,
Hartmann von Aue, het Nibelungenlied
en de Minnesang behandelde. Daar
werden belangwekkende zaken als de
vraag: aan welke kruistocht Hartmann
von Aue zou hebben deelgenomen
Figuur 11: Met de klok mee vanaf links boven:
Wolfgang Herrlitz, Wim Peeters, Hille
Tiesema en Peter Delvaux, de taalkundigen in
het Instituut (tekeningen uit Studiegids Duits
1979)
behandeld aan de hand van de tekst.
Het ging daarbij vaak om de
interpretatie van komma’s en punten.
Het was pure tekstanalyse en bedoeld
om studenten naar een vrijwel
onontkoombare conclusie te leiden.
Ook Delvaux spreekt over spanningen tussen Sparnaay en Teesing die er in
die tijd niet beter op werden. Zo verzette Sparnaay zich tegen een “cum laude”
voor Delvaux bij zijn afstuderen, aangezien hij daar aanleiding toe had, niet
omdat het werk van Delvaux niet goed was, maar omdat hij iets tegen Teesing
had. Sparnaay maakte het af en toe wel erg bont. Zo vroeg hij Delvaux bij zijn
2 Deze uitweidingen zijn gebaseerd op een interview met Peter Delvaux op 3 augustus 1999
in zijn flat in Amersfoort. Delvaux koos in die tijd, we praten over het begin van de jaren 50,
bewust voor Utrecht: Leiden kende geen doctoraalexamen, Nijmegen was katholiek en
Groningen te ver weg. Bovendien was de omgeving van Utrecht voor een astmapatiënt
gezonder dan Amsterdam. Delvaux woonde jarenlang in Zeist.
- 316 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
afstuderen iets over een boek dat hij niet voor het examen had opgegeven. Het
was zaak kalm te blijven en duidelijk te maken dat het hier een misverstand
betrof. Hans Kloosterboer werd wel zenuwachtig, maar Delvaux hield voet bij
stuk. Over Huisman vertelt Delvaux dat hij boeiende colleges gaf, maar ook
vaak speculeerde en
hypotheses opstelde die
wetenschappelijk niet
bewijsbaar bleken.
Delvaux spreekt ook
over een tweetal redenen
die aan het eind van de
jaren zestig leidden tot
de uitbreiding van het
“Lehrkörper”: allereerst
de toenemende
studentenaantallen, ten
tweede het accent op de
Figuur 13: Hans Kloosterboer (foto: I. van Ommeren)
spreekvaardigheid,
waarvoor veel Duitse
germanisten werden
aangetrokken. De eerste was een vakman op het gebied van de uitspraak: Peter
Sänger, een “Sprecherzieher”. Wat betreft het PT kwamen wetenschappers als
WUS van Lessen Kloeke en als diens opvolger Hille Tiesema binnen. Tiesema
bouwde een reputatie op als vakman op de gebieden vertalen en Deutsch- of
Landeskunde, een vak
dat door Herpers was
opgezet. Delvaux zelf
manifesteerde zich in de
lijn van Postma`en P.
Kieft als expert op het
gebied van de
grammatica en de
syntax. Eigenlijk zou
Delvaux de revisie gaan
doen van Postma’s
Hochdeutsche
Sprachlehre, mede op
basis van zijn kritische
Figuur 12: Peter A. Delvaux in zijn kamer aan de Muntstraat
(Foto: I. van Ommeren)
recensies. Het boek zou
echter niet meer
opnieuw worden uitgegeven en een revisie zou te duur worden. Daarvoor is nu
de grammatica van Ten Cate et al. (1998) in de plaats gekomen. Hierin zijn de
- 317 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
opmerkingen van Delvaux niet meegenomen en de opzet van deze grammatica
is ook geheel anders dan die van Postma. Ten Cate et al. ging het vooral om een
zinvolle beschrijving van hedendaags geschreven Duits. Met de ontwikkeling
van de taalvaardigheid van de studenten, in negatieve zin wel te verstaan,
maakte Delvaux zich langzaam maar zeker los van het instituut. Zeker nadat het
PT was verdwenen en taalbeheersing de boventoon ging voeren. Facultatief
heeft Delvaux nog wel enkele jaren grammaticacolleges gegeven, maar per 1
januari 1998 kon Delvaux eruit. Het was in
die tijd dweilen met de kraan open: een
heel jaar zakte voor zijn
grammaticatentamens. Herrlitz heeft die
colleges toen overgenomen.
Ook in de affaire Küpper-Teesing, eind
jaren zestig begin jaren zeventig, heeft
Delvaux zijn aandeel gehad. Hij voorzag
problemen bij de benoeming van Küpper
tot hoogleraar. In communicatief opzicht
waren er problemen gerezen en de stijl van
leiding geven gaf menig probleem (zie §
5.4.1. ). Hoewel Teesing Küpper naar
Utrecht had gehaald, zag hij uiteindelijk
ook wel in dat het zo niet ging en stemde
tegen de benoeming. De verhoudingen in
het instituut waren in die tijd dermate
verziekt dat niemand eigenlijk vóór de
benoeming kon zijn. Toch is deze er
gekomen en de verhoudingen
normaliseerden zich weer enigszins in de
jaren zeventig. Delvaux zag deze gang van
Figuur 14: De "cover" van de beruchte
Hochdeutsche Sprachlehre van W.K. Postma uit
1970
zaken als een signaal richting Küpper dat het zo gewoon niet kon. Delvaux was
nadien voorzitter van de vakgroep en het ging hem er voornamelijk om de
geleden schade door de interne problemen zo snel mogelijk op te lossen. Er
kwamen zelfs therapeutische zittingen aan te pas (op voorstel van de toenmalige
decaan, de anglist Bram Verhoef). Toch bleven er met de komst van nieuwe
Duitse docenten ook problemen bestaan, maar die waren van een andere aard.
Het probleem van de hoogleraar letterkunde speelde tot 2001. In dat jaar werd
op 1 augustus 2001 Ton Naaijkens (1953) tot hoogleraar Duitse letterkunde
alsmede Vertaalwetenschap, zijn specialisme, benoemd. 3
3 Hieronder een korte biografie van Ton Naaijkens (te vinden op zijn website:
http://www.let.uu.nl/~Ton.Naaijkens/personal/cv_TN.html )
- 318 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
Wat betreft de komst van de hoogleraar Cox voor taalkunde stelt Delvaux dat
hijzelf problemen had met de toenmalige hoogleraar Rompelman: zij lagen
elkaar niet echt goed. Rompelman werd ziek en moest de nodige colleges
afzeggen. Uiteindelijk is F. Debus uit Groningen voor enkele dagen per week
naar Utrecht gehaald om hem te vervangen, maar hij vertrok al spoedig naar
Kiel. Delvaux maakte deel uit van de benoemingscommissie en had ook het
proefschrift van Cox gelezen. Het onderwerp was nogal curieus, maar
methodologisch stak het allemaal goed in elkaar. Cox kreeg het voordeel van de
twijfel en werd benoemd. Daar heeft men in Utrecht geen spijt van gehad: Cox
had zich goed ingewerkt en lag goed bij de meeste medewerkers al betwijfelt
Delvaux of hij, gezien zijn leeftijd, voldoende overwicht had om de conflicten
te beslechten. Toen hij al met al het niveau van hoogleraar had bereikt, is hij
1971-1978: Duitse taal- en letterkunde aan het Instituut Frantzen van de Rijksuniversiteit
Utrecht
Student-assistent (Nieuwere letterkunde, 1975-1977)
Bijvakken: Moderne Nederlandse letterkunde en Cultuurgeschiedenis van de
Duitslanden
Scriptie: ‘Lektüre von Erich Arendts Ägäis’
Cum laude afgestudeerd op 26 juni 1978
1977-1981: Leraar Duits op het Eemland College Noord te Amersfoort
1980-1984: Wetenschappelijk assistent voor Duitse taal- en letterkunde aan de
Rijksuniversiteit Utrecht
1985-1989: Wetenschappelijk assistent aan het Instituut voor Vertaalwetenschap van de
Universiteit van Amsterdam
1986: Promotie tot doctor in de letteren (op 25 april). Titel proefschrift: Die
Pluralisierung des Subjekts in der Lyrik von Nicolas Born, Rolf Dieter
Brinkmann, Paul Celan, Ernst Meister und Peter Rühmkorf
1989-1996: Universitair hoofddocent voor toegepaste en beschrijvende
vertaalwetenschap, Universiteit van Amsterdam
1996-2001: Senior Docent/Onderzoeker Vertalen, Universiteit Utrecht
(onderwijsinstituut Vreemde Talen, onderzoeksinstituut UiL/OTS)
1997-2002: Bijzonder hoogleraar ‘Theorie en Praktijk van het Literair Vertalen’ namens
het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds aan de Katholieke
Universiteit Nijmegen
2001-heden Hoogleraar Duitse Letterkunde alsmede Vertaalwetenschap, Universiteit
Utrecht (per 1 augustus 2001)
- 319 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
naar Bonn vertrokken waar hij zijn belangrijkste stokpaardjes, de
Heimatforschung an de naamkunde, kon berijden. 4
4 Op het net vindt men een overzicht van enkele recente publicaties van H.L. Cox (zie:
http://www.uni-bonn.de/www/Volkskunde/Personalia/Veroeffentlichungen.html#cox)
Professor Dr. Heinrich Leonard Cox
1975-2000 o. Prof., Direktor des Volkskundlichen Seminars und Leiter der Abt. Rheinische
Volkskunde des Instituts für geschichtliche Landeskunde der Rheinlande, turnusmäßig
geschäftsführender Direktor des Instituts für geschichtliche Landeskunde der Rheinlande.
Forschungsschwerpunkte: Kulturraumforschung, Ethnokartographie, Parömiologie,
religiöse Volkskunde, Lexikographie.
Veröffentlichungen nach 1995 in Auswahl:
1. Selbständige Veröffentlichungen:
2. Aufsätze:
o Nederlands-Pools spreekwoordenboek / Niderlandzko-polski s³ownik
przys³ów, in Zusammenarbeit mit Stanis³aw Predota. Wroc³aw 1997.
o Van Dale Groot Woordenboek Nederlands/Duits en Duits/Nederlands op CD-
Rom. Utrecht-Antwerpen 1997.
o Spreekwoordenboek met cultuurhistorisch commentaar in acht talen:
Nederlands, Fries, Afrikaans, Engels, Duits, Frans, Spaans en Latijn. Utrecht-
Antwerpen 2000.
o De Volkskunde-Atlas van Nederland en Vlaams België: een retrospectief. In:
Volkskunde. Driemaandelijks tijdschrift voor de studie van het volksleven 97
(1996), S. 10-23.
o Die Kontextfunktion der Miracula in den Gesta Abbatum Trudonensium (628-
1558), der Vita und dem Liber Miraculorum sancti Trudonis. In: Rheinische
Vierteljahrsblätter 60 (1996), S. 1-15.
o Sterben und Tod. Annotierte Auswahlbibliographie: Volkskunde. In:
Forschungsberichte des Landes Nordrhein-Westfalen Nr. 3252, S. 484-434.
o Beobachtungen zur standardsprachlichen Sprichwort-Kompetenz
deutschsprachiger Universitätsstudent(inn)en. In: Volkskunde im
Spannungsfeld zwischen Universität und Museum. Festschrift für Hinrich Siuts
zum 65. Geburtstag. Hrsg. v. Ruth-E. Mohrmann e.a. Münster 1997, S. 43-65.
o Die Staatsgrenzen als kulturelle Determinanten in der Euregio Rhein-Maas. In:
Evropský kulturní prostor - jednota v rozmanitosti / Europäischer Kulturraum -
Einheit in Vielfalt / European Cultural Area - Unity in Diversity. Sborník z 10.
etnokartografického sympozia Tøešt' 25.-29.III.1996 (= Národopisný èasopis
eský Lid / suplement 84. Hrsg. v. Josef Vaøeka e.a.. Praha 1997, S. 7-31.
- 320 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
o Possibilit s et limites d'une recherche sur les mots et les choses reposant sur les
documents rassemblés par L'Atlas der deutschen Volkskunde. In: Klaus Beitl,
Christian Bromberger et Isac Chiva (Ed.) : Mots et choses de l'ethnographie de
la France. Regards allemands et autrichiens sur la France rurale dans les années
30. Paris 1997, S. 179-194.
o Sprachgeschichte, Kulturraumforschung und Volkskunde. In:
Sprachgeschichte. Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und
ihrer Erforschung. Hrsg. v. Werner Besch - Anne Betten - Oskar Reichmann -
Stefan Sonderegger. 2. Auflage Berlin - New York 1998, S. 160-172.
o Rite zonder mythe, een sociaal- en psychotherapeutische hedendaagse ars
moriendi? In: Ineke Strouken en Albert van der Zeijden: De dood onder ogen
zien. Veranderende opvattingen over sterven en dood (= Volkscultuur 6 /1999).
Utrecht 1999, S. 36-44.
o Der niederländische Sprichwortschatz in seiner Stellung zum deutschen und
französischen Sprichwortthesaurus. Eine lexikalisch vergleichende Vorstudie.
In: Europäische Ethnologie und Folklore im internationalen Kontext.
Festschrift für Leander Petzoldt zum 65. Geburtstag. Hrsg. von Ingo Schneider.
Frankfurt am Main 1999: S. 367-383.
o Möglichkeiten und Grenzen einer Wortund Sachforschung aufgrund der
Sammlungen des Atlas der deutschen Volkskunde. In: Wörter und Sachen als
methodisches Prinzip und Forschungsrichtungen (= Germanistische Linguistik
Bd. 145-148). Hg. v. Ruth Schmidt-Wiegand. Hildesheim 1999, S. 238-250.
o Morgenstund hat Gold im Mund. Sprichwörter mit einer Zeit-Komponente im
Sprichwortschatz Bonner StudentInnen. Ein Versuch zur begrifflichen
Kategorisierung der Signifikate. In: Rheinisches Jahrbuch für Volkskunde 34.
Siegburg 1999/2000, S. 81-96.
o Eröffnungsrede der XII. Arbeitstagung der Internationalen Karthographischen
Arbeitsgruppe in Komárno/Slowakei vom 18. 21. Okt. 2000. In: Acta
Ethnologica Danubiana. Jahrbuch des Forschungszentrums für Europäische
Ethnologie 2000/2001. Komárno 2001, S. 17-22.
o Der „Ethnologische Atlas Europas und seiner Nachbarländer. Eine
Retrospektive. In: Festschrift für Sona Kovacevicová. Hrsg. von Olga
Danglová u. Rastislava Stolicná. Bratislawa 2001, S. 31-45.
o Duitse reflecties bij Een inleiding in de Nederlandse etnologie. In: Oost-
Vlaamse Zanten. Tijdschrift voor volkskultuur in Vlaanderen 86 (2001). S.
135-140.
3. Herausgeberschaft/Mitherausgeberschaft:
o Rheinisches Jahrbuch für Volkskunde Bd. 22 (1977) ff.
o Beihefte zum Rheinischen Jahrbuch für Volkskunde Bd. 1 (1987) ff.
- 321 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
Wat betreft zijn positie in de vakgroep Duitse taal- en letterkunde heeft
Delvaux zich vaak geïsoleerd gevoeld, terwijl collegialiteit juist veel zou
hebben kunnen bijdragen aan de verbetering van de gang van zaken binnen het
instituut. Dat gold bijvoorbeeld in de tijd, waarin Delvaux in de U-Raad zat, het
medezeggenschapsorgaan, waarin studenten en wetenschappelijk personeel met
het college van bestuur algemene beleidszaken binnen de universiteit
bespreken. Toen moesten zijn lessen en het onderzoek gedeeltelijk worden
gecompenseerd. Dat gold ook voor het beheerderschap van het instituut begin
jaren tachtig. Delvaux werd beheerder omdat niemand anders wilde en
vanzelfsprekend krijg je dan de nodige problemen over je heen. Een spannend
verhaal is tijdens zijn functioneren als beheerder de insluiping in het instituut
door studenten, waarbij geld is gestolen. Er bleek achteraf een zevende sleutel
in omloop te zijn waar toen niemand van wist.
Wat betreft de benoeming van Herrlitz had Delvaux ook nog wel iets voor de
kandidaat Theo Vennemann gevoeld. 5 Hij had Vennemann toentertijd in
5
o Rheinisches Archiv. Ab 1980 in Zusammenarbeit mit W. Besch und G.
Droege, ab 1991 in Zusammenarbeit mit W. Besch und W. Janssen, ab 1993 in
Zusammenarbeit mit W. Janssen und Th. Klein, ab 1999 in Zusammenarbeit
mit M. Groten und Th. Klein. Bd. 111 (1981) ff.
o Rheinische Vierteljahrsblätter. Ab 1972 in Zusammenarbeit mit W. Besch, G.
Droege und U. Lewald, ab 1988 in Zusammenarbeit mit W. Besch und G.
Droege, ab 1990 in Zusammenarbeit mit W. Besch, G. Droege, M. Nikolay-
Panter, ab 1992 in Zusammenarbeit mit W. Besch, W. Janssen, M. Nikolay-
Panter, ab 1994 in Zusammenarbeit mit W. Janssen, Th. Klein, M. Nikolay-
Panter und ab 1999 in Zusammenarbeit mit M. Groten, Th. Klein und M.
Nikolay-Panter. Jg. 40 (1976) ff.
o Rheinisch-westfälische Zeitschrift für Volkskunde. In Zusammenarbeit mit M.
Bringemeier, G. Wiegelmann und M. Zender ab 1976, in Zusammenarbeit mit
Ruth E. Mohrmann 1995- heute. Bd. 26 (1976) ff.
o [in wechselnder Zusammenarbeit mit G. Hirschfelder, H. Mannheims, P.
Oberem, D. Schell, A. Schrutka-Rechtenstamm] Bonner kleine Reihe zur
Alltagskultur Bd.1 (1993) ff.
o [in Zusammenarbeit mit B.P.F. Al, W. Martin, W.J.J. Pijnenburg, P. van
Sterkenburg und G.A.J. Tops:] Van Dale Woordenboeken voor hedendaags
taalgebruik. 1979 ff.
o Rheinische Volkskundliche Bibliographie (= Beiträge zur rheinischen
Volkskunde). Hgg. Amt für rheinische Landeskunde Bonn, Rheinisches
Freilichtmuseum -Landesmuseum für Volkskunde Kommern, Volkskundliches
Seminar der Universität Bonn. Siegburg 2000.
- 322 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
1937 In Oberhausen-Sterkrade, Rheinland, geboren.
Vollständiger Name: Theo Vennemann genannt Nierfeld.
1943-57 Grund-, Mittel- und Oberschule; Abitur: Hoffmann-von-Fallersleben-Schule,
Braunschweig.
1957-59 Studium der Mathematik, Physik und Philosophie, Universität Göttingen.
1959-64 Studium der Mathematik, der Deutschen Philologie und der Philosophie, Universität
Marburg. Staatsexamen "mit Auszeichnung".
1964-65 Research associate, Linguistic Research Center, University of Texas at Austin
(Director: Winfried P. Lehmann).
1965-68 Student und Lehrassistent (teaching assistant) am Department of German, University
of California, Los Angeles. Doktorprüfung (Ph.D.) in Germanic Languages "with
distinction". Dissertation: "German phonology". Supervisor: Prof. Terence H. Wilbur.
1968-69 Assistant Professor of German, Department of German and Russian, University of
California, Irvine.
1969-74 Assistant Professor, Associate Professor (1972), Professor (1973) of Linguistics,
University of California, Los Angeles.
1971 Visiting Professor, Linguistic Institute, Linguistic Society of America, an der State
University of New York in Buffalo.
1972 Visiting Professor, California Linguistic Institute, an der University of California, Santa
Cruz.
1972-73 Gastprofessor, Institut für Germanistik, Freie Universität, Berlin.
1974 bis
heute
1976
(Sommer)
o. Professor, Lehrstuhl für Germanistische und Theoretische Linguistik, Institut für
Deutsche Philologie, Universität München.
Gastprofessor, Universität Salzburg.
1977 Gastprofessor, Linguistic Summer Institute, Universität Salzburg.
1979 Gastprofessor (SLE-Professor), Joint Linguistic Institute der Linguistic Society of
America und der Universität Salzburg.
- 323 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
Hamburg horen spreken over “Phonetik und Phonologie”, een voordracht die
volgens Wim Peeters niet deugde, maar die qua presentatie en argumentatie
goed was. Met de komst van Tiesema was Delvaux ook verguld. Zij kenden
elkaar van de M.O.-A-commissie. Diegenen die M.O.-A
hadden gedaan kregen vrijstelling voor het Voor deze
opleiding kwamen later de lerarenopleidingen zoals de
SOL in Utrecht. Delvaux werd na Wim Peeters beheerder
van het instituut en is begin jaren negentig vervroegd
weggegaan van het instituut. Wel heeft hij nog enige tijd
onbezoldigd grammaticacolleges gegeven. Wat betreft de
syntax baseerde hij zich op het werk van Friedrich Blatz.
De inbedding van het denken van Blatz in de
syntactische tradities vindt men op het internet onder
http://homepage.ruhr-unibochum.de/Dietrich.Homberger/e-ring.htm:
De studenten herinneren zich Delvaux waarschijnlijk nog
als die docent met de gele schoenen met spekzolen en de
groene colbertjasjes die vaak te strak zaten. Hij had na college rijles en vertrok
omzichtig vanaf het Domplein. Verder hield hij zich met boslopen
(wandelingen?) bezig en roeide. Toen hij eens op een vrijdagochtend te laat op
een college verscheen werd hem terloops gevraagd of hij tijdens een bosloop
was verdwaald of een roeispaan had verloren..
1981-83 Prodekan, Philosophische Fakultät für Sprach- und Literaturwissenschaft II,
Universität München.
1983
(summer)
Figuur 15: Prof. dr.
Theo Vennemann (vgl.
zijn website:
www.theovennemann.com)
Gastprofessor, Linguistic Institute der Linguistic Society of America, an der University
of California, Los Angeles.
1983-85 Dekan, Philosophische Fakultät für Sprach- und Literaturwissenschaft II, Universität
München.
2005 Gastdozent, Sonderforschungsbereich "Mehrsprachigkeit", Universität Hamburg
(November)
2005 Professor emeritus, Institut für Deutsche Philologie, Universität München
(http://www.germanistik.unimuenchen.de/personal/linguistik/emeriti/vennemann/index.html)
- 324 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
6.3. De Tweefasenstructuur
In de jaren tachtig werd de zogenaamde “tweefasenstructuur” ingevoerd.
Daarmee werd beoogd de studenten sneller te laten afstuderen (binnen vier
jaar). Deze opzet betekent een verregaande rationalisering van de universitaire
studie. Met name de koppeling van studieduur aan studiefinanciering
resulteerde in een resultaatgerichte studiehouding bij de tweedefase student. Het
driejarig kandidaatsexamen maakte plaats voor een propedeuse-examen dat in
één jaar een beeld moest geven van “alle belangrijke onderdelen van de
studierichting Duits” Studiegids 1983/84). De studie werd daarmee in beginsel
zwaarder, aangezien in het propedeutisch jaar een volledig beeld moest worden
gegeven van hetgeen de student in de doctoraaljaren kon verwachten. In deze
doctoraalfase werd een begin gemaakt met een specialisatie (bijvoorbeeld
vertalen, moderne letterkunde of moderne taalkunde).
Voor de studie Duits betekende de invoering van de tweefasenstructuur het
volgende (Studiegids 1983/84, 23-26):
DE PROPEDEUSE
De propedeuse heeft voor de student vooral een oriënterende functie en geeft
een inleiding tot alle belangrijke onderdelen van de studierichting Duits.
Daardoor is het vakkenpakket in het eerste studiejaar tamelijk uitgebreid. Zo
kom je al vroeg te weten of de studie in al haar facetten aan je verwachtingen
voldoet. En omdat je in de loop van het tweede studiejaar met je specialisatie
kunt beginnen, is het belangrijk dat je met de meeste werkwijzen van het vak
hebt kennisgemaakt.
De taalverwerving krijgt in het eerste studiejaar de meeste aandacht. Je
spreekvaardigheid kun je in verschillende groepssituaties oefenen, vooral in de
discussiegroepen van het vak “Spreekvaardigheid” zelf, maar ook in de
werkgroepen van Nieuwere Letterkunde. De uitspraak wordt nog eens apart
getraind in het talenpracticum en is gekoppeld aan het college over klankleer
(fonologie). Überhaupt zijn er meer onderdelen waar taalvaardigheid
geïntegreerd is in andere vakken. Zo toont de titel “Lesen/Schreiben/
Landeskunde” al aan dat tekstbegrip en schrijfvaardigheid in het kader van de
deutsche Landeskunde geoefend worden. Het schrijven van werkstukken speelt
ook een belangrijke rol in de cursus “Grammatik und Argumentation” en in de
“Grundkurse” van Nieuwere Letterkunde. In de hoorcolleges komt de theorie van
de taal aan de orde: in een inleidingscollege van de Duitse taalkunde en in een
hoorcollege over de theorie van de taalverwerving dat door een ander instituut
verzorgd wordt. In hoorcolleges en oefeningen van de afdeling Oudere Taal- en
letterkunde maak je kennis met de taal en literatuur van de Middeleeuwen.
- 325 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
Nadat je in het eerste semester vertrouwd bent geraakt met de werkwijze van
de Nieuwere Letterkunde (Grundkurs I met werkgroepen), wordt in het tweede
semester aandacht aan de theorie van de literatuur besteed. Dit gebeurt in een
college van het instituut voor Algemene literatuurwetenschap. Daarnaast volg je
in het tweede semester een hoorcollege met werkgroepen over Duitse literatuur
van de 20ste eeuw (Grundkurs II).
Als je naar het rooster van het
eerste jaar kijkt, zie je dat je
inclusief de werkgroepen per week
20 uur college hebt. Hierbij komen
nog de uren van voorbereiding en
zelfstudie; de gemiddelde student
zal, als hij geconcentreerd werkt,
ongeveer 40 uur per week met de
studie bezig zijn. Het doet
misschien een beetje merkwaardig
aan om dat zo uit te rekenen, maar
er zit een probleem aan de nieuwe
propedeuse vast: met het oog op het propedeuse-examen moet men namelijk van
het begin af aan vrij intensief werken. Het is dus goed te beseffen dat de
studielast weliswaar niet te zwaar is, maar dat elke studieweek al in het begin
goed benut moet worden. Als je merkt dat je achterstand oploopt moet je
meteen maar naar de studieadviseur toe stappen. Hij zal trouwens iedereen eind
januari/begin februari een eerste informele studieadvies toesturen.
HET PROPEDEUSE-EXAMEN
De schrijver dezes herinnert zich uit het
tweede jaar in de oude stijl de colleges
van dr. Bernard Scholz, momenteel
hoogleraar ALW te Groningen, aan het
Instituut voor ALW aan de Ramstraat 31.
Aldaar werd intensief ingegaan op
teksten van ondermeer Thomas Bernhard
(Der Keller) en Willem Frederik Hermans
(Nooit meer slapen). Verplichte lectuur
vormde het tweedelige Funk-Kolleg
Literatur van Brackert en Lämmert.
De resultaten van de verschillende onderdelen uit het eerste studiejaar worden
samengevoegd tot het propedeuse-examen. De verschillende colleges worden
niet altijd door tentamens afgesloten; deze zijn gedeeltelijk vervangen door
werkstukken, Aufgabenblätter e.d. De examencommissie van de propedeuse telt
aan het eind van het tweede semester (begin juni) de cijfers bij elkaar en
spreekt haar eerste advies uit. De procedure die de examencommissie bij haar
adviezen zal volgen, staat in het examenreglement. Als je alle onderdelen
behaalt hebt, word je rechtstreeks tot de nieuwe doctoraalfase (tweede
studiejaar) toegelaten. Wie niet geslaagd is, kan alsnog de ontbrekende
onderdelen in herkansingen aan het eind van de zomer halen. Als na de
herkansingen nog slechts één onderdeel ontbreekt, mag je onder bepaalde
voorwaarden met de studie in de doctoraalfase beginnen. Als er meer
- 326 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
onderdelen ontbreken, moet je nog een jaar aan de propedeuse besteden. In
sommige gevallen -- bij zeer slechte studieprestaties -- geeft de
examencommissie het advies de studie niet voort te zetten. Toch heeft iedereen
in principe de mogelijkheid om in het tweede jaar de propedeuse alsnog te
behalen. Bij al deze adviezen en uitspraken van de examencommissie is ook de
studieadviseur betrokken. Hij kan -- vooral lettend op persoonlijke
omstandigheden -- aanvullende en afwijkende adviezen verstrekken.
De examencommissie voor de propedeuse heeft een regeling getroffen voor
de bij het examen horende tentamina:
- De tentamina worden in 3 groepen (clusters) samengevat.
- Om het propedeuse-examen te behalen moet het gemiddelde eindcijfer een 6
zijn.
- Binnen elk cluster mag je een 5 halen, mits het gemiddelde in dat cluster 6
blijft.
- Binnen elk cluster mag je een 4 halen, mits het gemiddelde in dat cluster 7
blijft.
- Bij de berekening van het gemiddelde binnen een cluster wordt rekening
gehouden met het aantal studiepunten dat voor het onderdeel staat.
Onderstaand volgt een lijst van de clusters. Bij elk onderdeel staat vermeld
hoe vaak het behaalde tentamencijfer in de berekening van het gemiddelde
meetelt.
Cluster I
Oudere taal- en letterkunde (2x)
Grundkurs neuere deutsche Literatur (3x)
Algemene Literatuurwetenschap (1x)
Cluster II
Einführung in die Sprachwissenschaft (2x)
T.T.C.L. (toegepaste taalkunde, computerlinguïstiek) (1x)
Bibliotheekweek (1x)
Cluster III
Grammatik und Argumentation (1x)
Lesen/Schreiben/Landeskunde (1x)
Sprechfertigkeit (1x)
Aussprache und Phonologie (1x)
- Het eindresultaat van de tentamens wordt op hele cijfers afgerond en wel
met dien verstande dat alles tot 0,4 wordt afgerond naar beneden en alles
vanaf 0,5 wordt afgerond naar boven, dus 5,4 wordt 5 en 5,5 wordt 6 enz.
- 327 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
- Verder bestaat de mogelijkheid in het kader van de compensatieregeling
binnen clusters, om aan herkansingen -- ter verbetering van het behaalde
cijfer -- deel te nemen, ook al heeft men in eerste instantie al een voldoende
behaald.
Wat betreft de
propedeuseonderdelen treft men
in de studiegids meestal vaste,
inleidende colleges aan. Het
gaat om (tussen haakje de
docenten die de betreffende
cursussen in dat jaar
doceerden):
- uitspraak en fonologie
(Peeters);
- lees- en schrijfvaardigheid;
Landeskunde (hoorcollege en
werkgroepen; Meijerink);
- grammatica en argumentatie (Herrlitz/Niehaus);
Figuur 17: Cijferadministratie etc. werden in de jaren 80 verzorgd
door Marjan IJdo (Foto: I. van Ommeren)
Figuur 16`: Lambertus (Bert) Okken (Foto: I. van
Ommeren)
- inleiding in de
taalwetenschap
(Herrlitz);
- nieuwere
letterkunde --
werkgroepen --
(Lethen en
studentassistenten);
- spreekvaardigheid
(Niehaus en
studentassistenten);
- algemene
literatuurwetenschap
(Scholz);
- oudere taal- en
letterkunde (Okken);
- algemene taalwetenschap (verzorgd door docenten van het instituut A.W. de
Groot voor algemene taalwetenschap).
- 328 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
DE DOCTORAALFASE
De doctoraalfase nieuwe stijl gaat thans beginnen en omvat het tweede, derde
en vierde studiejaar. Het eerste semester van het tweede studiejaar, dus het
eerste na-propedeutische semester, is nog vrij strak geprogrammeerd: telkens
één college in taalkunde, oudere taal- en letterkunde en nieuwere letterkunde,
terwijl bovendien twee onderdelen gekozen moeten worden uit het aanbod in
Sprache, Kultur und Gesellschaft. Daarna is de keuze in principe vrij, al is in het
aanbod wel degelijk aan een zekere opbouw gedacht. Je kunt de helft van je
colleges zelfs buiten de eigen vakgroep volgen, elders in de faculteit der
letteren en zelfs daarbuiten. Er is een facultaire studiegids, die een overwogen
keuze mogelijk maakt. Er gelden echter bepaalde randvoorwaarden, en wel de
volgende:
Figuur 18: Henning Bolte
(Foto van zijn website
www.uu.nl)
1. In de doctoraalfase moeten in totaal 126
studiepunten behaald worden, waarvan tenminste 24 met
studieonderdelen met een wetenschappelijke component,
bij ons blokken of projecten genaamd. 1 studiepunt staat
voor een studielast van een studieweek à 40 uren.
Colleges tellen tussen de 2 en 8 studiepunten.
2. De helft daarvan moet behaald worden binnen het
programma van de vakgroep waarin men afstudeert. Voor
afstuderen in de Duitse taal- en letterkunde betekent
dit in de praktijk tenminste 64 studiepunten in onze
vakgroep, waarvan tenminste 16 met een
wetenschappelijke component.
3. Er zijn vier studiegebieden annex
afstudeerrichtingen: taalkunde, oudere taal- en
letterkunde, nieuwere letterkunde en Sprache,
Kultur und Gesellschaft (waar taalvaardigheid bij
inbegrepen is). In de te kiezen afstudeerrichting
schrijft men de doctoraal-scriptie en volgt men
tenminste twee blokken (of projecten). Dat
daarvóór de betreffende keuzeonderdelen aandacht
verdienen, spreekt wel vanzelf.
Figuur 19: Peter
Delvaux in een voor hem
karakteristieke pose
(Studiegids Duits 1978)
Blokken zijn werkcolleges over speciale onderwerpen. Het onderwijs wordt
gegeven in groepsvorm (doorgangs niet meer dan 18 deelnemers), waarbij veel
nadruk wordt gelegd op de discussie. Naast de mondelinge bijdragen spelen de
- 329 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
werkstukken een belangrijke rol (vooral referaten, maar ook discussiepapieren
en protocollen). Blokken kunnen in beperkte mate ook vervangen worden
zogenaamde doctoraalprojecten. Voor een eerste indruk wat er zo jaarlijks aa
blokken en projecten aangeboden wordt, kun je het blokkenprogramma in deze
gids bekijken, al zul je je in je tweede studiejaar wellicht tot keuzeonderdelen
beperken.
Wanneer men de studiegids voor het studiejaar 1983/84 op deze blokken
doorwerkt, vindt men voor de verschillende afstudeerrichtingen voldoende
keuze. Een selectie uit het doctoraalprogramma geeft enkele zwaartepunten aan
(ook van de verschillende docenten):
A. TAALKUNDE
Figuur 20: Helmut Lethen
(Studiegids Duits 1980)
- Gesprächsanalyse (Bolte)
- Sprachstrukturen des Deutschen (Peeters)
- Sprachwissenschaft und Sprachunterricht (Herrlitz)
- Ansätrze zu einer Valenzgrammatik des Deutschen für
Niederländer (Peeters);
- Caput selectum aus
der Satzlehre mit
historischen
Rückblicken
(Delvaux)
- Kommunikative
Didaktik (Bolte)
- Unterrichtsprojekte (Bolte)
- Soziolinguistische Grundlagen des
Sprachunterrichts (Herrlitz)
B. OUDERE TAAL- EN LETTERKUNDE
- Internationales Erzählgut (Okken)
- Oswald von Wolkenstein (Okken)
- Das Nibelungenlied (Tiesema)
C. NIEUWERE LETTERKUNDE
- Didaktik der Literaturgeschichte (Lethen)
- Einfache Formen in der Literatur (Enklaar)
- Gottfried Keller (von der Thüsen)
- Achim von Arnim (Küpper)
- Der magische Realismus (Lethen)
- Das Tagebuch (Brolsma)
- Die Logik Franz Kafkas (Küpper)
Figuur 21: Joachim von der Thüsen (Foto: I.
van Ommeren)
- 330 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
D. SPRACHE/KULTUR/GESELLSCHAFT
- Texte zur bildenden Kunst (Herrlitz
- Kritische Lektüre der “Zeit” (Niehaus)
- Deutschkunde: historische Übersicht (Tiesema)
- Deutschkunde: geschichtliche Hintergründe
literarischer Werke (Tiesema)
- Das Deutschlandbild in und aus der
deutschsprachigen Presse (Sänger)
- Sprachpraxis und Zivilisation des Deutschen
(Herrlitz/Sänger)
- Texte zur Frauenbewegung (Meijerink)
Deze niet uitputtende weergave van het
onderwijsaanbod geeft ook al te zien dat er op
taalkundig gebied steeds meer in de richting van
communicatief taalonderwijs wordt gedoceerd. Het
praktisch taalgebruik staat centraal. Een
Figuur 23: Simona Brolsma-Stancu (Foto: I. van
Ommeren)
Figuur 22: Peter Sänger,
bekend van de TV-serie
"Guten Tag, wie geht's"
(Studiegids Duits 1978)
verandering geldt ook in het aanbod
binnen het domein Landeskunde.
Hier worden steeds vaker thema’s
opgepakt die de germanistiek een
plaats in de actuele maatschappelijke
en politieke ontwikkelingen in
Duitsland plaatst. Nog in 1989 is de
discussie rond het curriculum van de
germanistiek in een veranderende
maatschappij een hoogst relevant
punt van discussie, met name ook in
de Duitsland zelf:
Die Germanistik wird heute insbesondere herausgefordert durch die
Veränderungen der gesellschaftlichen Sprach- und Kommunikationspraxis, die
u.a. gekennzeichnet sind:
- durch einen Wandel der Lese-, Schreib- und Gesprächskultur,
- durch Probleme der Informationsverarbeitung, des Sinnverstehens und der
Verständigung,
- durch Nivellierung kultureller Traditionen und historischen Bewußtseins und
durch Verblassen der dialektischen Vermittlung zwischen Subjekt und
Geschichte, Individuum und Gesellschaft,
- durch die Verstellung und Stereotypisierung von Wirklichkeitsverarbeitung,
- 331 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
- durch Entkräftung der Fähigkeit zur Selbstreflexion.
Figuur 24: Gerda
Meijerink (Stduiegids Duits
Solche gesellschaftlichen und kulturellen
Veränderungsprozesse, die mit der hilflosen Metapher
von der ‘Veränderung der Kommunikationslandschaft’
nur beschönigt werden, eröffnen einen breiten Fächer
gesellschaftlich relevanter Aufgaben für eine solche
gegenwarts- und gesellschaftsbezogene kritische und
konstruktive Germanistik, die sich z.B. an
Zielvorstellungen orientieren wie:
- Aktivierung von autonomer, interessengeleiteter
Handlungsfähigkeit,
- Verbesserung alltäglicher intersubjektiver
Verständigungsprozesse,
- Vermiitlung von produktiver kultureller Teilhabe und von reflexivem Umgang
mit Traditionen und der Anreicherung des Geschichtsbewußtseins,
- Angebote von sprachlicher und literarischer Wirklichkeitsverarbeitung und
von zeitkritischen und handlungsorientierenden Potentialen von Sprache und
Literatur,
- Förderung der Selbstreflexion und der
personalen und sozialen Identitätsbildung.
(Förster/Neuland/Rupp 1989: 8ev)
Figuur 25: Helmut Lethen (zie
Studiegids Duits 1978)
6.3.1.. Het vakgroeps- en politieke relaas van
Helmut Lethen (Rostock)
Dr. Helmut Lethen werd op 1 januari 1976
benoemd in Utrecht. Er hadden zich
voor de functie van hoofddocent nieuwere
Duitse letterkunde 127 kandidaten
aangemeld. In de sollicitatiecommissie zaten
onder meer de studenten Ton
Naaijkens en Herbert Leerink. Peter Sänger,
zeer bedreven in beheersaangelegenheden,
zorgde er voor, dat Lethen direct als hoofddocent werd
benoemd en ingeschaald. Lethen was van 1971 tot 1976 assistent aan de Freie
Universität Berlin en stond twee maal op de nominatie om tot hoogleraar te
worden benoemd: in 1970 in Bremen en in 1975 in Marburg. Door politiek
ingrijpen van de betrokken ministeries van cultuur gingen deze benoemingen
- 332 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
niet door. Door de inzet van Peter Wessels, Joachim von der Thüsen en vooral
Gregor Laschen kon de benoeming in Utrecht doorgang vinden; benoemingen
in Nijmegen en Leiden stuitten op dezelfde bezwaren als in Duitsland. Over het
instituut in die tijd schrijft Lethen:
Das Auffälligste war damals eine hochaktive Studentlnnengruppe, die auch
publizistisch tätig war, ein Lehrangebot, das kaum standardisiert war, das
enorme Spielräume gestattete und eine Dozentenschaft wie ein Käfig bunter
Vögel. Das war für mich, aus
der politisch aufgeheizten
FU Berlin kommend heilsam
wie ein Sanatorium.
(E-mail aan F.
Vonk van 1 September
1999).
Figuur 26: Gerda Meijerink in het Instituut aan de Muntstraat
(Foto: I. van Ommeren)
Wat betreft zijn activiteiten
in het instituut betreft
herinnert Lethen zich de
voorbesprekingen met de
student-assistenten voor de
letterkundewerkgroepen, de
centrale rol van de poëzie, spelletjes als "vier op een rij", de voorbereiding van
een symposium over metaforen enz. Wat opmerkelijk was, was de slechte
reputatie van het instituut Frantzen, m die tijd, binnen de faculteit, met name
ook bij de door de CPN beïnvloede studentenvertegenwoordigers binnen de
faculteit. Reden: een initiatief tegen de "Ausbürgerung" van Wolf Biermann
door het instituut, volgens Lethen een reactionaire daad tegen de DDR. Voorts
zou Küpper een "Gelehrter auf der Flucht vor dem Management" zijn geweest,
die relatief te weinig produceerde en zichzelf binnen het faculteitsgebeuren
isoleerde. De organisatie binnen het instituut was dan ook een beetje chaotisch
en zij die managementtalenten hadden, Peter Delvaux en Peter Sänger, waren
op een ander niveau actief.
Wat betreft de colleges: hier werd hoofdzakelijk Duits gesproken, al gingen
de contacten en discussies wat moeilijk en werd over het algemeen klakkeloos
geaccepteerd, wat er over de DDR werd gezegd. Het eerste college dat Lethen
gaf, had hij thematisch van Peter Wessels overgenomen, te weten over
"Sozialistische Dramatik in der DDR". Toen Lethen in plaats van Duits de
protocollen van discussies in het Nederlands het maken, veranderde er iets:
- 333 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
Und prompt war Widerstand geweckt. Nichts war mehr plausibel! Als die
Muttersprache die Kollision mit eigener Erfahrung förderte oder auch die
Stereotype des Zeitungslesers aktivierte. In der Fremdsprache benutzte man
das angebotene Vokabular. Und die LPG (Landwirtschaftliche
Produktionsgenossen-schaft) war eine Vokabel wie die Kollektivierung eine
erfahrensleere Vokabel
zu sein schien. Ich habe
darauf hin -- gegen den
Willen der Kollegen --
sehr oft Niederländisch
als Diskussionssprache
privilegiert. Icn habe
später die Zusammenarbeit
mit Studenten von
"Algemene Letteren" und
"Moderne Westerse
letterkunde" immer als
qualitativ höher
Figuur 27: Gerda Meijerink, Hans Kloosterboer en Helmut Lethen
(Foto: I. van Ommeren
empfunden.
(E-mail an F. Vonk
vom 1.9.1999)
Daarbij merkt Lethen op dat het gebruik van het Duits tijdens de discussies in
werkgroepen weliswaar de taalvaardigheid bevordert, maar niet ook het
intellectuele gehalte van de werkgroepen. Daarin stond Lethen tot aan zijn
vertrek naar Rostock in 1996 alleen.
6.4. De versnippering van het universitair onderwijs: het modulaire
onderwijs
Universiteitsbreed werd in de jaren tachtig in het kader van de
tweefasenstructuur het blokkensysteem, onderwijs op semesterbasis en twee
maal per jaar tentamens of afsluitende werkstukken, vervangen door een
modulaire opzet. De bedoeling van het modulaire systeem was het aanbieden
van onderwijs in kleinere eenheden (modules). Deze versnippering zou het de
studenten gemakkelijker maken om resultaatgericht te werken en binnen de
gestelde periodes de universitaire examens te behalen. Hierover schrijft Groen
(1988: 202) het volgende:
Het laatste statuut, van 1983, geeft -- in vergelijking met de vorige uitgaven --
de indruk van een sterk versnipperd studieprogramma, voornamelijk tengevolge
- 334 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
van de vele vakken en vakjes, waarover vrijstellende tentamens afgelegd worden.
De beide “examens” zullen daarbij tot administratieve handelingen beperkt
blijven.
Diezelfde indruk krijgt men uit een tweetal artikelen in het blad
Universiteit en Hogeschool van september 1985, waar de hoogleraren Van
Riemsdijk (Tilburg) en Herrlitz (RUU) leerplannen bespreken, respectievelijk
voor taal- en literatuurwetenschap en voor algemene letteren. Beide opzetten
zijn vooral gekenmerkt door een opdeling van de stof in zeer kleine eenheden,
gevolgd door een tentamen. Met deze zgn. Modulen kan dan geschoven
worden, zodat verschillende “varianten” bereikt worden. Van Riemsdijk
bespreekt een bestuurlijke, commerciële, communicatieve, educatieve, en
automatiseringsvariant. Herrlitz een opleiding voor beleidsmedewerker letteren,
voor culturele educatie, voor interculturele communicatie, en voor computer en
letteren. In beide plannen treft men pogingen aan om in de letterenfaculteit
beroepsopleidingen naast het traditionele leraarschap te scheppen, [...]. Minder
Figuur 28: Folder
Expertisecentrum Duits
gelukkig ben ik met het modulesysteem, eens
gepropageerd door de gedragswetenschap van
Skinner6, maar in de oorspronkelijke vorm toch wel
uiterst ineffectief. De reden daarvan lag in de
gelijkwaardigheid van de tentamens: een
modulensysteem heeft zin als de stof van de vele
kleine tentamens terugkeert in latere, meer
omvattende tentamens.
6.5. Oprichting van het Expertisecentrum Duits
In 1996 werd het Expertisecentrum Duits (ECD)
opgericht. Dit centrum werd door het Ministerie van
Onderwijs en Wetenschappen ingesteld en
ondergebracht bij de letterenfaculteit van de Universiteit Utrecht. De oprichters
van het Expertisecentrum, de hoogleraren Herrlitz en Westhoff stelden zich tot
doel de kwaliteit van het onderwijs Duits in Nederland te versterken. Deze
doelstelling wil men bereiken door ondersteuning van het voortgezet- en hoger
beroepsonderwijs middels cursussen, een steeds geactualiseerde internetpagina,
waarop allerlei informatie is te vinden over het vak en links naar
belangwekkende websites worden gegeven, en het opzetten van projecten die
6 Burrhus F. Skinner (1904-1990) ging ervan uit, dat er een relatie tussen de mate van input
en de output bestond, die door bepaalde stimuli kon worden versterkt. Dit beginsel van de
versterking (reinforcement), bijvoorbeeld door onmiddellijke beloning, leidt tot bepaalde
vaste, gewenste gedragingen die een afspiegeling vormen van hetgeen beoogt is. Het is
duidelijk dat met name het principe van de korte termijn hier een belangrijke rol speelt.
- 335 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
moeten leiden tot een versterking van het vak Duits binnen het voortgezet
onderwijs en het hoger beroepsonderwijs. Het Expertisecentrum vloeit voort uit
het door de Nederlandse regering in augustus 1995 aanvaarde
“Duitslandprogramma voor het Hoger Onderwijs” en heeft binnen dit
programma een plaats naast het Duitslandinstituut aan de Universiteit van
Amsterdam en Duitslandstudies aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. Voor
het navolgende overzicht wordt gebruik gemaakt van de thuispagina van het
ECD (http://www-ecd.let.uu.nl/old/whois/nlwh-001.htm#).
Gezien de recente ontwikkelingen in het moderne vreemdetalenonderwijs
in Nederland ziet het ECD een belangrijke ondersteunende functie voor zich
weggelegd. Welke ontwikkelingen zijn dat?
In het vreemdetalenonderwijs tekenen zich de laatste jaren de volgende
ontwikkelingen af:
Aan het vreemdetalenonderwijs wordt meer dan vroeger de eis gesteld,
dat het opleidt tot communicatieve vaardigheden in reële situaties. Dit
betekent dat minder dan voorheen de nadruk wordt gelegd op
schriftelijk, met name receptief [sic!], taalgebruik: spreek- en
luistervaardigheid dient nu een belangrijke plaats in te nemen.
In het verlengde hiervan wordt de grammatica minder gepresenteerd als
een apart onderdeel binnen het curriculum; grammaticale kennis wordt in
relatie met taalvaardigheidoefeningen aangeboden.
In de bovenbouw van het voortgezet onderwijs krijgt literatuur minder
aandacht dan voorheen. De te lezen hoeveelheid literatuur is minder
groot; voor een deel moet dit gecompenseerd worden door een
gemeenschappelijk literatuurprogramma voor alle talen.
De introductie van de informatie- en communicatietechnologie (ICT) leidt
tot nieuwe uitdagingen binnen het taalonderwijs. Met deze techniek is
het mogelijk om snel ondersteuning te krijgen bij het vervaardigen van
schriftelijke teksten; ook kan (via e-mail) op snelle wijze met leerlingen
uit andere landen worden gecommuniceerd.
De relatie tussen cultuur en taal krijgt steeds meer aandacht. Niet alleen
wordt de taal en het taalonderwijs gezien als de meest elementaire poort
tot de cultuur van het desbetreffende land, ook krijgt in het
taalonderwijs kennis van interculturele overeenkomsten en verschillen als
basis voor een effectieve communicatie steeds meer aandacht.
De vreemdetalendocent krijgt te maken met de algemene veranderingen
binnen het onderwijs, zoals een “studiehuis”-opzet van de bovenbouw
voortgezet onderwijs en een meer op de beroepsvoorbereiding geënte
opzet van het mbo en vbo.
- 336 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
Met name de tijdsproblemen waar veel docenten Duits zich voor gesteld zien:
binnen zeer korte termijn alle didactische veranderingen op een adequate manier
inpassen in onderbouw- en bovenbouwprogramma, geeft het ECD een belangrijke
ondersteunende taak. Ook het geven van een reëel beeld van Duitsland in het
veranderende onderwijs ziet het ECD als een belangrijke taak. Ook de
toenemende internationale contacten spelen een belangrijke rol in de
taakstelling van het ECD: het lopen van stages in het buitenland, de uitwisseling
van docenten en studenten, het laten plaatsvinden van delen van het curriculum
in het buitenland en het intercultureel leren als deel van het curriculum zijn
steeds belangrijker geworden voor diverse onderwijsinstellingen. Het ECD wil
hierin een adviserende, stimulerende en ondersteunende rol spelen. Hoe wil het
ECD dat doen?
Om het primaire doel van het ECD te kunnen realiseren zijn de volgende doelen
geformuleerd:
Resultaten van onderzoek betreffende het doceren en leren van Duits als
vreemde taal beschikbaar stellen aan het onderwijs Duits op alle niveaus.
De onderzoeksresultaten vertalen naar leerplannen en studiemateriaal
voor het vak Duits.
Het benadrukken van de beroepsoriënterende betekenis van het Duits.
Het inzetten van nieuwe media.
Innovatie van de opleiding en nascholing van docenten Duits en hun
opleiders (gedifferentieerd naar vbo, avo/vwo, mbo/hbo)
Bevorderen van de samenwerking van alle bij de lerarenopleiding en
curriculumontwikkeling betrokken instellingen.
Dat houdt concreet in dat het ECD een zo breed mogelijk publiek van werkers
op het gebied van het Duits wil aanspreken: van docenten tot leerboekauteurs
(die vaak identiek zijn), van lerarenopleiders tot uitgevers van media voor het
voortgezet, middelbaar en hoger onderwijs. Daartoe beschikt het ECD over een
infotheek, waarin onder meer recent cursusmateriaal is te vinden en recente
actuele informatie voor genoemde doelgroepen. Projecten die het ECD de
laatste jaren heeft ontwikkeld zijn: effectiviteit van curricula Duits, nieuwe
media, internationalisering en interculturele oriëntatie en Duits als
instructietaal. Deze projecten worden via de voor docenten bekende media als
Levende Talen bekend gemaakt.
6.6. End of DEK: Van aparte opleidingen naar een onderwijsinstituut voor
moderne vreemde talen
Op 1 januari 1998 sloot het doek voor Engels en Duits als aparte
studierichtingen binnen de faculteit der letteren. Er werd een feest gegeven en
- 337 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
men verdween geluidloos in het Onderwijsinstituut Moderne Vreemde Talen,
dat zijn hoofdzetel bleef houden aan de Trans 10 in Utrecht. Met deze
gebeurtenis sluit ook het boek.
7. Nagekomen berichten
Onder actuele berichten van de
opleiding Duits (zie:
http://www2.let.uu.nl/Solis/duits/actue
el.htm) vonden we anno 2006, 2 jaar
voor het 110jarig bestaan van de
opleiding Duits te Utrecht nog de
volgende berichten:
Nieuwe studieprofielen
Wie een bachelor Duitse Taal en Cultuur
kiest, kan allerlei interdisciplinaire kanten op.
Wie bijvoorbeeld tegelijkertijd voor een
Communicatievariant of een Media en
Cultuurvariant wil kiezen, kan bij ons terecht.
Je werkt interdisciplinair, verdiept je in de
cultuur van een vreemde taal en in een andere
discipline. Je volgt standaard de
bacheloropleiding Duitse Taal en Cultuur (vaste deel), maar voegt daar nog een profiel aan
toe. Dat heeft twee consequenties: in sommige perioden zul je extra colleges moeten volgen
en je kiest voor een strikt ingevulde profileringsruimte waardoor je naar verwachting niet ook
nog andere cursussen die je interesseren zult kunnen volgen. Bij de opleiding Duitse Taal en
Cultuur is voldoende knowhow om je eindwerkstuk op het gebied van hetzij Media hetzij
Communicatie te begeleiden.
Dus Duits studeren is meer dan een taal leren...
• Studieprofiel Media
• Studieprofiel Taal en Communicatie
Oratie Ton Naaijkens
Prof. dr. Ton Naaijkens, hoogleraar Duitse Letterkunde alsmede Vertaalwetenschap,
zal vrijdag 17 januari 2003 in de Aula van de Universiteit Utrecht, in het
Academiegebouw aan het Domplein, zijn oratie "De wegen van de vertaling"
houden. Een oratie is een openbaar college en dus ook voor alumni en studenten
toegankelijk.
In zijn oratie gaat Ton Naaijkens aan de hand van een fragment uit een gedicht van
de Duitstalige Roemeen Paul Celan (1920-1970) de verhouding tussen literaire tekst
en historische werkelijkheid na. Hij beziet dit aloude probleem op drie manieren: hoe het verwerkt
wordt door jonge, anderstalige schrijvers als de Fransman Houellebecq (*1958) en de Brit
Lawrence Norfolk (*1963), welke effecten het heeft op de vertalingen van dat fragment, en welke
- 338 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
implicaties eraan verbonden zijn voor de literatuurstudie. Naaijkens probeert te laten zien hoe je
een letterkunde vanuit verschillende perspectieven kunt benaderen zonder de ogen te sluiten voor
‘de werkelijkheid’. Tegelijk wil hij er het nut van vertaling voor de literatuurbeschouwing mee
aangeven en demonstreren waarom de zin van een vreemdetalenstudie onlosmakelijk verbonden is
met vertaling.
Abschied von Gregor Laschen
Im Sommer 2003 ist Gregor Laschen, seit 1973 Dozent für Neuere deutsche Literatur an der
Universität Utrecht, verfrüht in die Rente gegangen, aber nicht aus dem Auge verloren. Er
galt als begeisterungsfähig, inspirierend und lästig. Melancholisch war er auch: das Klima
an der Uni in den 70er Jahren idealisierte er. Laschen wurde am 8. Mai 1941 geboren in
Ückermünde/Vorpommern, Studium u.a. der Germanistik, Kunstgeschichte und Geschichte
in Würzburg, Kiel, Zürich und Bonn, war Dramaturg am Bonner Contra-Kreis-Theater. Er
ist Lyriker und Literaturkritiker, lebt nach wie vor in Utrecht. Er debütierte mit Prosa:
Ankündigung der Hochzeitsnächte (1967), schrieb seine Doktorarbeit unter dem Titel Lyrik
der DDR. Anmerkungen zur Sprachverfassung des modernen Gedichts (1971).
Zahlreiche Herausgaben, u.a. Der zerstückte Traum. Für Erich Arendt (mit Manfred
Schlösser, 1978), Erich Arendt: Das zweifingrige Lachen. Ausgewählte Gedichte
(1981), Jahrbuch der Lyrik
1984 (mit Christoph
Buchwald), Zerstreuung
des Alphabets. Hommage à
Arp (1986), Hans Arp: Das
eine ist das andre land.
Schäl mir eine Fee (1989)
und Schönes Babylon.
Gedichte aus Europa in 12
Sprachen (1999).
Begründer und
Herausgeber der Reihe Poesie der Nachbarn (1989-
2003: 15 Bde.), die im Verlag Die Horen erschien.
Zuletzt erschien die Dokumentation dieses Projekts:
Königs Schiffe vor Eden. Poesie der Nachbarn – Dichter übersetzen Dichter. Bilder und Bluthenstaub vom
Übersetzen 1988-2003. Nach dem Werkstatt-Konzept „Dichter übersetzen Dichter“ begegnen jährlich im
Künstlerhaus Edenkoben ausländische Lyriker einige deutsche Kollegen, die ihre Texte nachdichten. Lyrikbände:
Die andere Geschichte der Wolken (1983), Anrufung des Horizonts. Skagen-Zeit (mit Bildern von Stefan
Schwerdtfeger und Fotos von Norbert Schittek, 1987) und Jammerbugt-Notate (1995, Peter-Huchel-Preis 1996).
2001 erschien im Heidelberger Wunderhorn Verlag die Festschrift Im Fremdwort zuhaus. Eine Anthologie für
Gregor Laschen zum 60. Geburtstag (hg. von Hans Thill, Stefan Wieczorek und Ingo Wilhelm)
Helmut Lethen
Auf Grund der Emeritierung keine Lehrveranstaltungen an der
Universität Rostock mehr.
Geboren am 14. Januar 1939. Seit 1. April 1995 an der Universität
Rostock, seit 1. September 1996 Lehrstuhl für Neueste Deutsche
Literatur. Von 1977 bis 1996 an der Universität
Utrecht/Niederlande, 1971-1976 Assistent am Germanischen
Seminar der FU-Berlin, 1970 Promotion. Thema der Dissertation:
„Neue Sachlichkeit 1924-1932. Studien zur Literatur des Weißen Sozialismus". Studium in
Bonn, Amsterdam und der FU Berlin.
- 339 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
Festschrift für Helmut Lethen
Erschienen ist eine thematische Festschrift für Helmut Lethen, der von 1976 bis 1996 Neuere
deutsche Literatur an der Universiteit Utrecht lehrte und bis zur Emeritierung im Januar 2004 eine
Professur für Neuere deutsche Literatur an der Universität Rostock
hatte.
Moritz Baßler / Ewout van der Knaap (Hrsg.): Die (k)alte Sachlichkeit.
Herkunft und Wirkungen eines Konzepts
Königshausen & Neumann, Würzburg 2004 (295 S., ISBN 3-8260-
2812-0)
Die Beantwortung der Frage: Wieviel Sachlichkeit braucht der
Mensch? gehört zu den vornehmsten Aufgaben von Theorien und
Verhaltenslehren seit dem 19. Jahrhundert. Gibt es Konzepte und
Verfahren von Sachlichkeit auf der Höhe der Zeit, jenseits eines
naiven Entsprechungsverhältnisses zur Welt? Erhält die alte
Sachlichkeit mit ihren Topoi der Kälte womöglich nach den Epochen
des Terrors, in die sie mündete, einerseits, und in der Medienwelt des
20./21. Jahrhunderts andererseits ganz neue Bedeutungen?
INHALT Moritz Baßler, Ewout van der Knaap: Einleitung – Rüdiger
Safranski: Der erkaltete Eros – Joachim von der Thüsen: Im Dickicht der Bilder. Zur Rhetorik der
Städteliteratur – Ewout van der Knaap: Verletze alle Gesetze, auch die eigenen. Die kalte Praxis
von Serners Verhaltensregeln in Die Tigerin – Rainer Grübel: Der heiße Tod der Revolution und das
kalte Ende der sowjetischen Kommune. Mythopoetik und Neue Sachlichkeit in Andrej Platonovs
negativer Utopie Čevengur - Hartmut Möller: Musikalische Nichtwärme. Anleitung zum Kälte-Hören
in Strawinskys „Petruschka“ – Inka Mülder-Bach: Der Cineast als Ethnograph. Zur Prosa Siegfried
Kracauers – Klaus-Michael Bogdal: Von ‚wahrer Dezision’. Klaus Mann zwischen Berlin und New
York – Hannes Heer: Das Schweigen des Hauptmanns Jünger. Ernst Jüngers Reise an die
Kaukasusfront 1942/43 – Heiner Hastedt: “Neue Sachlichkeit“ in der Philosophie des 20.
Jahrhunderts – Temilo van Zantwijk: Husserl und Mill über Abstraktion – Michael Großheim: “Zu
den Sachen selbst!“ Die neue Sachlichkeit der Phänomenologen – Heinz Dieter Kittsteiner: Der
Begriff des Politischen in der Heroischen Moderne. Carl Schmitt, Leo Strauss, Karl Marx – Christan
Thies: Kältetod und Entropie – Heinz-Jürgen Staszak: Das sehende und das blickende Auge. Eine
empirische Lektüre einer Foucault-Lektüre – Gerrit-Jan Berendse: Kampf dem Leviathan, oder
Kool Killer in Stammheim – Helga Geyer-Ryan: Kalter Humanismus und die ‚Die Heiligkeit des
Lebens‘: Entartung oder Ethik? Zur Benjamin-Rezeption in Giorgio Agambens Homo Sacer –
Manfred Moser: Canetti - "Hund seiner Zeit" – Ton Naaijkens: Celans Härte. Konventionen des
Schmerzes nach den Kriegen – Hans-Thies Lehmann: Vers und Prosa. Anmerkung zu Heiner Müller
– Klaus R. Scherpe: „Geballte Nicht-Existenz“. Die Judenvernichtung von Novi Sad in Aleksandar
Tišmas erzählerischem Verfahren – Moritz Baßler: Was ist Sache? Literarische “Arbeit in
Gegenwart” am Beispiel von Nick Hornbys High Fidelity – Peter Sloterdijk: Sachlichkeit als
Handlichkeit. Unterwegs zu einer kühlen Anthropologie für das überhitzte Dasein – Thomas Macho:
Die unsachliche Zukunft: Zwischen Rhetorik der Innovation und Krise der Utopie – Gregor Laschen:
Kalte Blüten
In 2008 presenteert de opleiding Duitse taal- en letterkunde zich als volgt op de
website:
- 340 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
Welkom bij de opleiding Duitse taal en cultuur:
al sinds 1908 maatschappelijk en wetenschappelijk relevant
Actueel
15 april 2008 » Bedrijvendag Letteren Werkt!
20 april 2008 » Kafka's harem op culturele
zondag
5 en 6 juni 2008 » 100 jaar germanistiek in
Utrecht
februari-juni 2008 » Avond-cursus Das
erinnerte ich. Dichter und ihre literarischen
Selbstbildnisse
Nieuwe studieprofielen
Examendata
(Bron: http://www.let.uu.nl/duits/)
Wat de studie Duits anno 2008 behelst staat ook beschreven:
De opleiding in het kort
Duits is de taal met de meeste
moedertaalsprekers in Europa: 24% van
de Europeanen heeft Duits als eerste taal.
Wil je je verdiepen in de geschiedenis en
actualiteit van de Duitse taal, cultuur en
media? Wil je leren hoe je het werk van
beroemde schrijvers als Heine, Mann,
Kafka, Grass en Sebald kunt analyseren?
Bedoelingen van Duitse filmmakers
doorgronden? De wisselwerking tussen
Nederland en Duitsland bestuderen?
Effectief kunnen communiceren met
Duitstaligen? Wij helpen je graag daarbij!
De Bondsrepubliek is een
belangrijke handelspartner van Nederland en een grootmacht in de
Europese Unie. Zowel bij het bedrijfsleven als bij de overheid ben je meer
dan welkom: "Iemand die het Duits beheerst en veel van Duitsland weet, is
goud waard." (NRC Handelsblad 27 juni 2005). In Utrecht heb je de
gelegenheid je zwaartepunt te bepalen: cultuur, communicatie, vertalen
enzovoort.
De opleiding in het kort
Veelgestelde vragen
Studeren in het buitenland
Bibliotheekpagina
Studievereniging
Alumni
Steunpunt Literair Vertalen
Utrechtse Reeks
Onderwijsaanbod en cursuskrant
• Bachelorgids Duitse taal en
cultuur 2007-2008
• Stage
• Bi-diplomering in Bochum
• Vervolgmasters in Utrecht
Wie, wat, waar?
• Secretariaat
• Studieadviseur
• Examencommissie
• Opleidingscommissie
• Medewerkers
De major Duits in Utrecht wordt gedragen door vier pijlers: de taalverwerving, de taalkunde,
de letterkunde en de cultuurkunde. De doelstelling is de Duitse taal, literatuur en cultuur in
- 341 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
onderlinge samenhang, interdisciplinair en in maatschappelijke context te bestuderen. Ter
versteviging van het curriculum dient een project academische taalverwerving. De opleiding
vervult een voortrekkersrol op het gebied van het vertalen en in het onderwijs van Duits als
vreemde taal. Er wordt sterk de nadruk gelegd op internationalisering, mogelijk gemaakt door
een samenwerkingsverband met de universiteit van Bochum.
Het programma is erop gericht dat de afgestudeerde bachelor Duits
• beschikt over een receptieve taalvaardigheid op near native niveau (C) en over een
productieve taalvaardigheid op nagenoeg near native niveau (B), zowel mondeling als
schriftelijk; de niveaus zijn hier ontleend aan het Common European Framework of
Reference (CEFR). Dit is het kader dat op dit moment landelijk gehanteerd wordt bij het
vaststellen van de minimale vaardigheidseisen voor majors vreemde talen.
• beschikt over kennis van en inzicht in de Duitse taal, haar context en haar geschiedenis;
• kennis heeft van theorieën en methoden met betrekking tot taalstructuur, taalgebruik en
taalverwerving en bekend is met verschijnselen van taalverandering;
• beschikt over kennis van en inzicht in de Duitse literatuur, context en haar geschiedenis;
• in staat is tot zelfstandige oriëntatie op de culturen van de Duitstalige gebieden.
Met een BA-diploma Duits kan aansluitend een MA-opleiding worden gevolgd. Studenten
Duits met een BA-diploma die direct de universiteit verlaten komen in aanmerking voor
uitvoerende en ondersteunende functies op startersniveau in de meest brede zin van het
woord, met name binnen het beroepsveld van de educatie, de redactie, de journalistiek en de
vertaling. Onderzoek naar alumni Duits op de arbeidsmarkt toont aan dat de meesten al gauw
na het afstuderen op redelijk niveau werken. Gezien het nijpende tekort aan specialisten voor
Duits op het gebied van handel, cultuur en onderwijs is het arbeidsperspectief hoe dan ook
goed.
• Artikel over de opleiding
• Duits is meer dan een taal leren
(Bron: http://www2.hum.uu.nl/Solis/duits/duits_kort.htm)
Zie ook het onderstaande artikel in het U-Blad van 23 oktober 2003, waarin de
kleinschaligheid van de opleiding wordt beschreven.
'Het is onmogelijk om iemand niet te kennen'
U-blad 8 (35) (23-10-2003)
Dwerg Duits zit vol enthousiasme
'Het is onmogelijk om iemand niet te kennen'
"Duits, wie doet dat nou nog?" Elk jaar lopen de aanmeldingen voor de opleiding Duitse Taal
en Cultuur verder terug. Dit jaar kon Utrecht nog maar vier nieuwe eerstejaars en één
instromer noteren. Maar volgens docenten én studenten is er geen reden voor somberheid.
"We zitten hier niet op een zolderkamertje de geschiedenis van de Umlaut in Nordrhein-
Westfalen te bestuderen."
- 342 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
Duits leeft. Dat is de boodschap die dr. Ewout van der Knaap, voorzitter van de
opleidingscommissie Duits, niet vaak genoeg kan herhalen. Trots laat hij een knipsel uit dagblad
Metro zien over Jakob Hein, een schrijver uit de voormalige DDR met een cultstatus bij de
oosterburen, die op 10 september in Utrecht te gast was. En op 6 november komt Thomas
Kapielski een bezoek brengen, nog een spraakmakend Duits auteur.
Het zijn belangrijke gasten voor een select gezelschap, want de animo voor Duits loopt
zienderogen terug. Had de opleiding zo'n twintig jaar geleden met 25 eerstejaars nog een stevige
positie binnen Letteren, met de vijf nieuwkomers van dit jaar is Duits in Utrecht een kleine taal
geworden, vergelijkbaar met Portugees. Ook elders daalt het aantal aanmeldingen en Van der
Knaap zoekt de oorzaak daarvan deels bij het tweedefasesysteem in het middelbaar onderwijs, dat
scholieren dwingt al in een vroeg stadium te besluiten of ze wel of niet voor Duits kiezen.
Maar belangrijker voor de Utrechtse situatie is volgens hem het feit dat Letterenstudenten hier,
vergeleken met 1983, veel meer keuzemogelijkheden hebben. "Dit jaar zijn zo'n 250 studenten in
Utrecht begonnen met Taal- en Cultuurstudies. Die mogelijkheid bestond twintig jaar geleden niet.
Maar het aardige is dat een deel van die studenten, die vroeger misschien voor Duits zou hebben
gekozen, uiteindelijk toch weer bij ons terecht komt. Want we mogen dan wel een klein aantal
hoofdvakstudenten hebben, vergis je niet in de belangstelling voor Duits."
Die studenten trekt de opleiding vooral door zijn deelname aan goed in de markt liggende
specialisaties, aldus Van der Knaap. "Veel letterenstudenten die afstuderen in een communicatie-,
media-, of historische richting nemen cursussen Duits in hun pakket op. Ook studenten moderne
letterkunde kiezen nogal eens voor vakken uit ons aanbod. En in colleges die wij voor het vak
Vertalen verzorgen, zitten soms zo'n vijftig studenten."
Lacherig
Genoeg interesse dus voor Duits, maar nog steeds blijken er vooroordelen te bestaan tegen de taal
van onze oosterburen, zoals vijfdejaars Susanne van Mierlo merkte toen ze overstapte van rechten.
"Ik kreeg opmerkingen als 'wat een geweldige carrière-move, maar niet heus', net of Duits niks
voorstelt terwijl het toch een universitaire opleiding is en je er hard voor moet werken."
Eerstejaars Simon Malink (20) die Duits combineert met geschiedenis, kreeg wisselende reacties
op zijn keuze. "Ik heb ruzie met mijn zusje die het niet kan begrijpen. Maar sommige mensen
zeggen dat ze het bijzonder vinden en dat ze er ook over nagedacht hebben."
Simon en collega eerstejaars Jaap Burger (21) zijn zeer te spreken over de ontvangst door de
pakweg vijftig docenten en hoofdvakstudenten, waaruit Duits in Utrecht bestaat. Jaap spreekt van
een luxe-privébehandeling. "Bij de intro waren meer docenten dan eerstejaars, maar het was wel
heel gezellig." Zijn keuze voor Duits, naast politicologie, werd in zijn omgeving lacherig ontvangen.
"Ik kreeg reacties als: 'wie doet dat nou?' Maar ik wil graag in Berlijn gaan studeren en zo mijn
taalvaardigheid bijspijkeren. Iedereen spreekt toch al Engels tegenwoordig."
Volgens Jaap hebben de colleges met zijn vieren voor- en nadelen. "Aan de ene kant is de
persoonlijke begeleiding natuurlijk prettig. Je hoeft niet te wachten tot twintig anderen je voor zijn
geweest. Het nadeel is dat sneller opvalt als je bijvoorbeeld een boek niet hebt gelezen. Dat is wel
even wennen, vooral als je honderd man gewend bent bij een college politicologie."
Voortrekkersrol
Positieve geluiden kortom uit een vakgebied dat de laatste jaren volgens Van der Knaap een grote
dynamiek vertoont. "Duits loopt in een aantal opzichten echt voorop. Een goed voorbeeld is onze
werkplaats taalvaardigheid, waarin studenten aan het werk gaan met gerichte opdrachten uit de
vakcolleges." Inmiddels heeft Spaans het idee van de werkplaats overgenomen en wordt er ook bij
de andere vreemde talen over gepraat. "Duits is vernieuwend," zegt Van der Knaap. "We hebben
een voortrekkersrol in de onderwijsvernieuwing, hoe klein we ook zijn."
De docent is bevlogen. Zijn vak gaat naar zijn mening in het nieuwe Europa een grote toekomst
tegemoet. "Duitsland is het land dat in het nieuwe Europa de lijnen uitzet. Met - inclusief
Oostenrijk en Zwitserland - meer dan honderd miljoen Duitstaligen en met een aantal nieuwe
lidstaten, waarin Duits een lange geschiedenis heeft, kan het niet anders of de taal gaat in Europa
een centrale rol spelen. Sterker, waarom zou Duits niet de voertaal van de Europese Unie worden?
Zeker in dat licht zal er in ons land een steeds grotere behoefte komen aan academisch gevormde
Duitslandkundigen die zich goed in die taal kunnen uitdrukken."
- 343 -

6. De jaren tachtig en negentig. Van tweefasenstructuur naar zelfbehoud
Met de teruggang van het aantal studenten in het achterhoofd, klinkt hier en daar de roep om al
die kleine geldverslindende opleidinkjes te sluiten en te komen tot één grote landelijke vestiging
Duits. Maar volgens Van der Knaap heeft zijn eerdere betoog afdoende duidelijk gemaakt dat daar
wat Utrecht betreft geen reden voor is. Nog afgezien van het feit dat je niet zomaar een 95 jaar
oude traditie afbreekt, ziet hij meer in de landelijke samenwerking die inmiddels op gang is
gekomen. "Er komt voor alle Nederlandse opleidingen één gezamenlijke master Germanistiek, en
daarnaast zijn er al meerdere bilaterale vormen van samenwerking. Zo verzorgt een Utrechtse
docent een cursus taalvaardigheid in Amsterdam, terwijl een Middeleeuwen-kenner regelmatig
vanuit de hoofdstad naar Utrecht komt."
Ook de studenten zien weinig in één landelijke vestiging. Wat Susanne van Mierlo betreft zou het
aantal opleidingen wel terug kunnen naar drie, waardoor het beter mogelijk wordt om aan de eigen
universiteit op een gespecialiseerd gebied vakken te kunnen volgen. Maar Jaap Burger is bang dat
er bij opheffing van bestaande opleidingen nog minder mensen Duits gaan studeren. "En trouwens
die kleinschaligheid hier in Utrecht heeft wel wat."
De studenten zijn unaniem in hun mening dat het gezellig is bij Duits, ondanks het kleine aantal
studenten en het ontbreken van een officiële studievereniging. De officieuze studievereniging,
Ruhr&D. wordt door vier leden gerund. Vijfdejaars Susanne was één van de inspirators achter de
activiteiten. "We zijn niet officieel omdat dat te veel geld en rompslomp kost. Daarbij doe je maar
iets voor veertig studenten, als ze allemaal lid zijn dan. We doen ook niet elke maand wat, maar
wel altijd de intro voor de eerstejaars."
De nieuwe eerstejaars vermaken zich intussen prima, al is het ontbreken van een officiële
studievereniging volgens Jaap wel een gemis. "Je hebt zo toch weinig contact met ouderejaars. We
hebben nu maar besloten om op vrijdagmiddag als vervanging, met alle vier eerstejaars een borrel
te drinken." Maar Simon vindt een eigen studievereniging niet nodig. "Met zo'n kleine groep heeft
een officiële vereniging weinig zin. Het is nu toch al een vriendengroep en om samen na afloop een
biertje te drinken, heb je geen vereniging nodig. Nee, ik heb het hier tot nu toe prima naar mijn
zin. Bij geschiedenis was het allemaal wel heel erg onpersoonlijk. Hier is het veel vertrouwder. Ik
ben er pas een maand, maar ik heb nu al gemerkt dat het bij Duits echt onmogelijk is om iemand
niet te kennen."
Rins van Kouwen
In 2008, op 6 juni, neemt Wolfgang Herrlitz afscheid van de Opleiding Duitse
Taal- en Letterkunde. 7 Hij wordt op 7 juni 65 jaar. Wat er de komende jaren
gaat gebeuren met de opleiding Duits in Utrecht en in Nederland is niet bekend.
Het ziet er naar uit dat er steeds meer samengewerkt gaat worden en dat
studenten voor specialisaties in hun mastertrajecten naar andere universiteiten
moeten reizen. Ook promoties zullen meer interuniversitair plaatsvinden. Dat
gebeurt nu al en zal in de toekomst ook tot een bredere inbedding van het
onderzoek in de landelijke germanistiek leiden.
7 In 2009 verschijnt de bunbdel Rückblicke, Ausblicke. Zur geschichte der germanitik in den Niederlanden
(Naaijkens 2009), waarin opgenomen de lezingen die zijn gegeven tijdens een symposium op 6 en 7 juni 2008 in
Utrecht, voorafgaand aan de afscheidsrede van Wolfgang Herrlitz. Daarin o.a. een samenvatting van deze
geschiedschrijving en lezingen door hans Kloosterboer en Peter Delvaux. Ook de afscheidsrede van Wolfgang is
hierin opgenomen.
- 344 -