De Leeuwenpalen in het Gooi

uBmr~npos: ·v ·.M..
Joop
1000 l3H NI
N3'1V dN3A\I133'1 30

M 0048

.lOOp
I o o ~ ~ a H N I N a 1 v a N a M n a a 1 a a

DE LEEUWENPAAL, TEKENING VAN W.A. KNIP,
THANS IN DE KAMER VAN DE BURGEMEESTER IN HET
GEMEENTEHUIS VAN BLARICUM

V 0 0 R W 0 0 R D
Wie langs de oostgrens van het Gooi fietst, vindt langs
zijn weg de leeuwenpalen, manshoge hardstenen palen, die
aan de ene zijde het wapen van Utrecht dragen, aan de
andere zijde het wapen van Holland met de leeuw, waaraan
zij hun naam danken.
Het is merkwaardig dat over de interessante historie van
deze grenspalen zo weinig algemeen bekend is en dat het
weinige dat gepubliceerd is, vaak nog onjuist is.
Zo vindt men als tijd van oprichting zowel de veertiende
als de achttiende eeuw vermeld en zelfs de summiere gegevens
van T.Brouwer in zijn boek "Grenspalen in Nederland"
bevatten fouten.
Het leek daarom zinvol de her en der verspreide historische
gegevens te verzamelen en te trachten er een leesbaar
verhaal van te maken.
Zonder de hulp van de heer E.E. van Mensch, museumassistent
van het Goois Museum te Hilversum, van de heer Fr. Mooy van
de Provinciale Waterstaat Utrecht en van Ing. E.Haandrikman
van de Provinciale Waterstaat van Noord-Holland zou hier
weinig van terecht gekomen zijn.
Een tocht langs de grenspalen is alleen al vanwege het
fraaie en afwisselende landschap de moeite waard.
Enige kennis van de historische achtergrond voegt er een
extra dimensie aan toe.
Laren n. h., s e ptember 1985

1.1
n
I
I
!I
I
j'C),
)(
I
·)
;
l'
·t! .,
Nieuwe Kaart van Gooilandt,
getekend door H. Post, ca. 1740.

D E L E E U W E N P A L E N I N H E T G 0 0 I
GRENSGEBIED
In de veertiende eeuw lag de feitelijke macht in het bisdom
Utrecht vrijwel geheel in handen van de graven van Holland,
wier belangen in het Sticht door de bisschoppen werden vertegenwoordigd.
In 1340 stierf de zwakke bisschop Jan van Diest. Twee jaar
later werd Jan van Arkel, de kandidaat van graaf Willem IV
tot bisschop benoemd. Achteraf bleek dit niet zo'n gelukkige
keuze voor de Hollandse graaf, daar Jan van Arkel de
Stichtse belangen stelde boven de Hollandse. Hij stamde
uit het roemrijke geslacht van de Van Arkels en was een
veelzijdig man: krachtig bestuurder, geducht krijgsman maar
ook aktief in kerkelijke zaken en een zorgzame vader voor
zijn beide kinderen. In zijn bekende roman "De Roos van
Dekama" heeft Jacob van Lennep, die wij later nog eens zullen
ontmoeten, een niet erg vleiend, maar evenmin waarheidsgetrouw
portret van hem getekend. In samenwerking met de
stad Utrecht trachtte de bisschop de Hollandse invloed te
beperken, enkele partijgangers van de graaf werden uit
Utrecht verbannen. Dit was voor de graaf aanleiding om met
een leger, aanvankelijk bestemd voor de onderwerping van
Friesland, op te rukken en het beleg rond de stad te slaan.
Na ruim zes weken werd een bestand gesloten, omdat Willem
IV de handen vrij wilde hebben voor zijn Friese veldtocht,
waarin hij zoals bekend, met zijn ridders door Friese
boeren in de pan werd gehakt.
-5-

Dit gaf Jan van Arkel de gelegenheid om in het offensief te
gaan, met name tegen het door Holland bezette Eemnes, dat
in vlammen opging. Tenslotte werd een vrede voor twee jaar
gesloten.
Intussen was de 'dolle hertog' graaf Willem V in Holland
aan de macht gekomen. Met frisse moed werd de oorlog tegen
Utrecht hervat en een lange reeks belegeringen, plunderingen
en brandstichtingen door beide partijen volgde.
Na een jaar trad er echter oorlogsmoeheid op, deels door
het uitbreken van de zwarte dood, de builenpest, in deze
streken, deels door het ontstaan van de Hoekse en Kabeljouwse
twisten in Holland.
In mei 1351 werd de vrede getekend, waarbij een aantal
geschilpunten werd geregeld, waaronder de grensscheiding
tussen Gooi en Eemnes.
Nauwelijks was de rust in Holland weergekeerd, of Willem V
verklaarde de oorlog en opnieuw ontbrandde de strijd, die
in 1356 definitief beeindigd werd. Het was de laatste ocrlog
geweest voor Jan van Arkel, die in 1364 tot bisschop
van Luik benoemd werd. Zijn tegenstander, de Hollandse
graaf, bracht het er minder goed van af, in 1358 werd hij
krankzinnig verklaard. Nu konden de overeenkomsten van de
vrede van 1351 worden uitgevoerd. De grensscheiding tussen
Gooi en Eemnes kwam aldus tot stand: op honderd roeden westelijk
van het noordelijk einde van de huidige Wakkerendijk
werd een merkteken geplaatst, de Leeuwenpaal, zo genoemd
naar de erop afgebeelde leeuw uit het Hollandse wapen.
Vandaar werd een rechte lijn getrokken naar een punt driewestelijk
honderd roeden
van het zuidelijk einde van de
Wakkerendijk.
Het geboortejaar van deze eerste Leeuwenpaal kan dus op
1356 worden gesteld.
Het zuidelijker gelegen deel van de grens tussen Gooi en
-6-

Sticht liep langs een dun bevolkt oerwoud bij de Vuurse,
het Gooierbos, waar een exacte grensaanduiding moeilijk te
verwezenlijken en vooreerst ook niet zo noodzakelijk was.
In deze grensstrook lagen echter veengebieden, die toenemend
belangrijk werden vanwege de turfwinning en die zowel
door de Gooiers als door de Stichtenaren geclaimd werden.
Dit was de aanleiding tot een eindeloze reeks ruzies en processen.
De door het gezag gestuurde landmeters konden soms
ternauwernood het vege lijf redden.
In 1526 wordt ?oor het eerst melding gemaakt van een grenslijn
linea recta vanaf de Leeuwenpaal gericht op de Domtoren
te Utrecht. Dit zogenaamde rooien van een provinciegrens
komt meer voor in ons land. In het noorden kent men
de linie van Jan Sems, een bekend landmeter uit het begin
van de zeventiende eeuw. Hierdoor wordt de oostelijke grens
tussen Groningen en Drente gerooid op de Martinitoren.
Toen Holland en Utrecht vanaf 1528 onder ~~n vorst stonden,
bleven de moeilijkheden onveranderd bestaan. In 1535 stelde
de Grote Raad te Mechelen de grens vast door het plaatsen
van palen en het graven van greppels en sloten. De tegenwoordige
Goyergracht dankt haar bestaan aan dit besluit.
Door klokluiden in de stad Utrecht en in alle dorpen langs
de grens werd den volke, ' kond gedaan dat dit voortaan de
grens zou zijn. Het mocht niet baten. Na een aantal jaren
bleken de grensafscheidingen verdwenen te zijn en de
onenigheden begonnen opnieuw.
Tenslotte werd in 1719 een Conventie gesloten, het definitieve
"Accoord opgerecht tusschen wedersydse Heeren Gecommitteerden
van de Heeren Staten van Holland, en van
Utrecht, dienende tot wegneeming van verscheyde differenten
en verschillen, geresen tusschen de opgesetenen van Goyland
en die van de aangrensende Districten van den Lande van
Utrecht, over het gebruyk en genot van seekere Hey- en Veen-
-7-

velden, op de uyterste Limiten van de wedersydse Provincien
gelegen; mitsgaders tot vaststelling van de Limietscheyding
door ordentlyke scheyts-palen en kenbare merkteeckens, in
dato den 14. Juli MDCCXIX."
Artikel XVI van deze Conventie luidt: "Dat op ieder hoek
ofte inschinckeling, endevoorts op de distantie van twee
hondert roeden, sal worden gestelt een goede suffisante
scheytspaal, op de welcke aan de Goysche syde sal worden
gesneden het wapen van Holland, ende aan de Stichtse syde
het wapen van de Provincie van Utrecht".
Voorts artikel XVII: "Dat tusschen de voorsz. palen sullen
worden gegraven gruppels, ter breete boven van thien voediep
ten,
sints vier voeten, en vier voet inden bodem, of ander­
wallen van deselve hooghte, als de gruppels diep syn,
naar vereysch van het terrein".
En met ambtelijke nauwkeurigheid artikel XVIII: "Dat de
specie van de uytgegrave gruppels, voor de eene helfte sal
worden geworpen op de Hollandsche, en voor d'andere helfte
op de Stichtse syde".
Naast een nieuwe Leeuwenpaal op de vroegere plaats (de oude
paal was kennelijk verdwenen) werden twee en twintig genummerde
limietpalen, in de wandeling eveneens leeuwenpalen
genoemd, geplaatst.
De Conventie van 1719 is dus de geboorteakte van de thans
nog aanwezige serie grenspalen en van de definitieve provinciegrens.
-8-

VERNIELD EN VERNIEUWD
Wijs geworden door ervaring verordonneerden de oprichters
van de leeuwenpalen: "Ende ten eynde de voorsz. Limietscheydinge
niet weder in duysterheyd gerake, sal deselve voortaen
eens des jaars worden gevisiteert, door de Schouten
van wedersyds ge!nteresseerde Districten, die van derselver
bevindinge telckens schriftelyk bericht sullen geven, aen
de Heeren Staten der wedersydse Provincien, of derselver
Gecommitteerde Raden, en Ordinaire Gedeputeerden",
De kosten van vernieuwing en herstel zouden "gedraagen
worden half en half by die van 't Sticht en Goyers,
respectivelyk",
Twee en een halve eeuw later had de provincie Utrecht wel
eens de neiging deze afspraak te vergeten.
De straffen die gesteld werden op het vernielen of verplaatsen
van de palen waren niet mals: "voor de eerste reyse
gegeeselt en gebrandmerkt, mitsgaders voor den tyd van tien
jaren geconfineert, en voor de tweede reyse met de Galge te
werden gestraft".
Toen in de loop der jaren alle veengronden waren afgegraven
en het gehele bos was gekapt, had de grensstrook zijn aantrekkingskracht
verloren. De jaarlijkse inspecties werden
achterwege gelaten, de grenspalen werden vernield of verdwenen,
ondanks de zware straffen waarmee gedreigd was.
Ongetwijfeld zou de gehele grensafbakening verdwenen zijn,
indien niet iemand de noodklok had geluid.
Schoolmeester T. Pluim, amateur-historicus te Baarn' vertelt
dat hij in 1923 in een Goois blad aandacht vroeg voor de
desolate staat waarin de grenspalen zich bevonden.
Maar reeds eerder, in 1922 had de generaal-majoor b.d.
E. Luden, voorzitter van Stad en Lande van Gooiland en lid
van de Staten van Noord-Holland, al dan niet met medeweten
-9-

van Pluim, aan de Gedeputeerde Staten gevraagd of zij in
samenwerking met de mede-eigenaar, de provincie Utrecht,
bereid waren "tot herstel dier palen, welke door hun aandaarop
aangebrachte provinciewapens, behalve
zien met de
nuttig, ook van historisch belang zijn en met wier herstel
slechts een matig kostenbedrag betrokken is"
Het College meende dat er, na overleg met Utrecht, wel
termen voor herstel aanwezig waren. De Provinciale Waterstaat
voor Noord-Holland werd ingeschakeld om een onderzoek
in te stellen. Hierbij bleek dat acht van de drie en twintig
palen vernield of verdwenen waren.
Geadviseerd werd de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg
te vragen of het historisch belang herplaatsing van de acht
palen wettigde.
De Rijkscommissie antwoordde dat de uiteindelijke afbakening
van de grens tussen Holland en het Sticht een voor de
gewestelijke geschiedenis van ons land zeer tekenend feit
was, zodat de toen gestelde grenspalen, die daaraan de herinnering
bewaarden, zeer zeker als historische monumenten
verdienden te worden in stand gehouden. Daarom achtte de
Commissie het van belang dat alle verdwenen of geschonden
palen, ook degene, die geen praktisch nut meer hadden,
zouden worden vernieuwd.
De Commissie ging echter nog een belangrijke stap verder.
Zij vond dat er geen reden was om aan de nieuwe palen
dezelfde gedaante te geven als aan de oude, en liet een
nieuwe grenspaal ontwerpen van dezelfde afmetingen als de
oude, maar eenvoudiger van v.orm en sterker. Ook op de
nieuwe palen, ontworpen door de waarnemend voorzitter van
de Afdeeling B der Rijkscommissie voor de Monumentenzorg
Prof. A.W.M. Od~ te Delft, prijkten de wapens van de beide
provincies. Terwijl de oude palen aan de Noord-Hollandse
zijde een leeuw, het wapen van het graafschap Holland voer-
-10-

-11-
-.

den (fig. 1), droegen de nieuwe palen het voor de provincie
Noord-Holland vastgestelde wapen met drie leeuwen (fig. 2).
Het Utrechtse wapen bleef ongewijzigd. Wel heerste er bij
de Gedeputeerde Staten van Utrecht enige bezorgdheid of bij
hun leeuw, volgens de Rijksarchivaris "getongd en geklauwd
van lazuur" de tong wel goed zou uitkomen.
Verder werd geadviseerd zowel de oude als de nieuwe palen
op een ondergrondse betonplaat te plaatsen.
De nieuwe palen zouden voor f 170,- per stuk onder toezicht
van Prof. Od~ vervaardigd kunnen worden in de steenhouwerswerkplaats
van de in restauratie zijnde Nieuwe Kerk in
Delft, mits besteld voor 1 augustus 1924 in verband met opheffing
van deze werkplaats. Met . inbegrip van het vervoer
en het uitzetten van de juiste plaats door een landmeter
van het kadaster zou de gehele operatie f 3.100,- kosten,
waarvan de helft voor rekening van de provincie Utrecht.
Aldus werd besloten. Acht palen in de nieuwe uitvoering
brachten het totale aantal weer op drie en twintig.
Verscheidene oude palen raakten langzamerhand in slechte
staat. Om verder scheuren te voorkomen werden in 1939
koperen knelbanden aangebracht.
De tweede wereldoorlog eiste ook hier zijn tol, twee palen
werden door de Duitse bezetter omver gereden, de koperen
knelbanden werden voor een gedeelte gestolen. Na de oorlog
werden deze vervangen door de thans nog aanwezige banden
van verzinkt ijzer. Overigens bleken de palen twee natuurlijke
vijanden te hebben: de automobilist en de wegenbouwer.
Beiden hebben, zoals wij nog zullen zien, meerdere
palen onherstelbaar beschadigd.
De kosten van een nieuwe paal stegen in een snel tempo.
Moest hiervoor in 1924 slechts f 170,- betaald worden, in
1947 was dit f 650,-, in 1956 f 730,-, in 1968 f 2.500,- en
in 1980 het kapitale bedrag van f 10.610,-.
-12-

VAN PAAL TOT PAAL
. .,
...
;/:'
-..:
Wij zullen thans onze tocht langs de drie en twintig
leeuwenpalen ondernemen. Met de auto gaat het niet, wel te
voet of te paard, maar het ideale vervoermiddel is toch de
fiets.
Het is een plezierige bijkomstigheid dat onze weg langs een
viertal uitspanningen voert.
Trouwens, waar elders in ons land vindt men een fietsroute
van achttien kilometer, waarvan het startpunt door een
bisschop in de veertiende eeuw werd vastgelegd en de genummerde
bakens door Heeren Gecommitteerden in de achttiende
eeuw werden geplaatst?
Onze gids zal de Conventie van 1719 zijn.
"Dat
dinge
van nu voortaan als van ouds de Limietscheytusschen
den Lande van Utrecht en Goyland,
syn begin sal nemen uyt de Zuyder Zee, lopende
benoorden Truykerland westwaart aan, tot op den
noordwesterhoek van Eemnes Buytendyks, daar
Leeuwenpaal pleegh te staan, en alwaar weder
diergelyken Paal sal worden gestelt."
?
Wij begeven ons naar het oostelijk einde van de Randweg in
Blaricum en zien bij de afslag van de Stichtseweg in de
berm, omringd door vier houten paaltjes, de Leeuwenpaal
(zie fig. 3 en 4).
Ongetwijfeld overvalt u nu een gevoel van teleurstelling.
De lange, door schilder W.A. Knip vereeuwigde paal blijkt
te zijn gekrompen tot een nauwelijks anderhalve meter hoge
stomp, die niet de in 1719 geplaatste Leeuwenpaal blijkt te
zijn.
Wat is hier aan de hand?
-13-

Figuur 3. De Leeuwenpaal.
Figuur 4. Detail van de Leeuwenpaal.
-14-

...
..,..r
Figuur 5. J.B. Rodenburg, auteur van "De Grenzen
van het Gooi " in 1937 bij de Leeuwenpaal •
.. .....
· ~
Figuur 6. Leeuwenpaaltje in 1985.
-15-

In 1963 werd de oorspronkelijke Leeuwenpaal (fig. 5) in
verband met werkzaamheden aan de Goyergracht tijdelijk
verwijderd vanwege het gevaar voor beschadiging tijdens
graafwerkzaamheden met een dragline, en opgeslagen op het
terrein van gemeentewerken van Blaricum.
Het gemeentebestuur van Hilversum meende dat de uit de
veertiende eeuw daterende (!) paal wegens ernstig verval
verwijderd was en vroeg aan het gemeentebestuur van Blaricum
of het mogelijk was de Leeuwenpaal te verwerven en na
restauratie in het Goois Huseum te plaatsen.
Blaricum antwoordde dat "de Leeuw" zodra mogelijk weer op
de grens van Holland en het Sticht zou prijken.
Inderdaad werd de paal in 1965 herplaatst, wegens technische
redenen niet precies op de oude plaats.
In 1977 moest de Leeuwenpaal wegens uitvoering van werken
opnieuw verwijderd worden.
Helaas was dit te veel voor de oude paal, die in vele
stukken uit elkaar viel.
Herstel bleek niet meer mogelijk. Het natuursteenbedrijf
Van der Kolk te Laren maakte een nieuwe paal.
Bij een latere ophoging van het terrein verdween een meter
van de paal onder de grand, vandaar het geringe postuur
(fig. 6).
Daarnaast zijn er ernstigere gebreken.
De kruisen in het wapen van Utrecht zijn te smal en het in
het midden behorende wapen van de stad Utrecht ontbreekt.
In het Hollandse wapen doet de afbeelding van de leeuw
eerder aan een dinosaurus denken.
. -
-16-

"Dat van Leeuwenpaal zuydwaarts aen de scheydingh
linie recht sal lopen, tot aen de so genaemde
zuydwind van Eemnes buytendyks, en dat al daar de
inschinckeling sal blyven, soo die nu is, namentlyck
een en twintigh roeden westwaards op, daar
de Grift, ofte scheysloot tusschen Eemnes en
Goyland tot gemeene kosten is overbrugt."
Wij steken de Randweg over en komen op een in slechte staat
verkerende landweg, die na 250 meter langs de oostzijde van
de Goyergracht loopt tot aan de grens van Laren.
Nu zijn wij aangeland in het gebied, dat in de Conventie
beschreven is. De zuydwind van Eemnes heet thans Laarderweg,
de Grift is een oude naam voor de Goyergracht.
Een inschinckeling is een dubbele knik in de grens, meestal
ter plaatse van een weg of een brug. De brug is thans vervangen
door een duiker, aan de overzijde van de weg komt de
Goyergracht nog eenmaal aan de oppervlakte om vervolgens
overkluisd uit het zicht te verdwijnen.
Op de hoeken van de inschinckeling staan paal 1 en paal 2.
Paal 1 staat wat verborgen in de bermbeplanting tussen het
fietspad en het voetpad van de Eemnesserweg. Het is er nog
een van de oude garde. In 1964 is hij in verband met werkzaamheden
aan de Goyergracht tijdelijk op het terrein van
gemeentewerken van Blaricum opgeslagen, maar gelukkig heeft
hij het overleefd, weliswaar niet precies op zijn oorspronkelijke
plaats (fig. 7).
Enkele tientallen meters verder in de richting van Eemnes
staat paal 2 (fig. 8). In 1940 werd hij door een aanrijding
vernield. Op kosten van de verzekeringsmaatschappij werd
een nieuwe paal gemaakt, model Od~. De oude paal werd aan
het Goois Museum in Hilversum in bruikleen gegeven, waar
hij in gerestaureerde staat te bewonderen is.
-17-

·~
Figuur 7. Paal 1, model 1719.
Figuur 8. Paal 2, model Ode.
-18-

"Dat van daar de voorschreven scheydinge voort
zuydwaarts aen sal lopen linie recht op St.
Martens toorn te Utrecht, so verre het District
van Eemnes binnendyks streckt."
Wij gaan dus nu richting Domtoren langs de Larense straat
Gooiergracht. Waar deze eindigt begint een landweg in slechte
staat. Beter kan men het even verder beginnende fietspad
nemen. Waar dit op de brede weg naar het viaduct uitkomt,
staat aan de linkerhand paal 3.
Bij de inspectie door Waterstaat in 1923 bleek hij in drie
stukken gebroken. Twee jaar later is een paal model Ode er
voor in de plaats gezet.
De oude paal 3 heeft het tot een vermelding in de vaderlandse
literatuur gebracht: Jacob van Lennep beschrijft in
Ferdinand Huyck hoe z~jn held van Eemnes naar Naarden
wandelt en de grenspaal voorbijgaat, die Eem- en Gooiland
scheidt.
Links van de oprit naar het viaduct staat langs de autoweg
Amsterdam-Amersfoort tegenover het motel paal 4.
Daar de oude paal in 1923 op een stomp na verdwenen bleek
te zijn, werd er een paal model Ode geplaatst. In 1968 werd
deze paal bij werkzaamheden aan de rijksweg door wegenbouwer
Blok vernield. Het natuursteenbedrijf Van der Kolk
te Laren maakte de nieuwe.
Achter het motel begint een smal weggetje, Goyergracht Zuid
genaamd. Hier vinden we paal 5.
De oorspronkelijke paal werd in 1952 aangereden, waardoor
hij bij het voetstuk afknapte. De dader, waarschijnlijk een
militaire vrachtauto, kon door Rijkspolitie en Koninklijke
Marechaussee niet achterhaald worden.
Beeldhouwer N.J. Etienne uit Delft maakte de nieuwe paal
volgens model Od~.
-19-

Doorrijdende komen wij bij de camping de Heidebloem. Op het
terrein voor het gebouw staat terzijde paal 6.
Daar hij in 1923 in twee stukken gebroken bleek te zijn,
werd ook hier een vervanger model Od~ geplaatst.
Het bovenstuk van de oorspronkelijke paal werd in bruikleen
gegeven aan het museum Flehite te Amersfoort, waar het nog
steeds op het voorplein staat.
"Dat de voorsz. Limietscheydinge op 't zuyden van
Eemnes binnendycks zal inschinckelen oostwaarts,
tot op twintigh roeden na aen de groep, bewesten
de landen van Baren."
Paal 7 is de enige van de hele serie, die moeilijk te
vinden is. Wij rijden langs de A 27, gaan bij Anna's Hoeve
onder het viaduct door en rijden terug langs de andere
zijde van de A 27. Daar waar de lichtmasten beginnen,
beklimmen wij tussen de struiken het talud van de autoweg
(waarschijnlijk verboden!) en zien in de berm paal 7 staan.
Hier is het drielandenpunt, waar Hilversum, Eemnes en Baarn
elkaar raken en waar de provinciegrens weer een inschinckeling
maakt.
De oude paal werd bij de aanleg van de A 27 vervangen door
een nieuwe, gemaakt door Van der Kolk.
Als u goed kijkt, valt iets merkwaardigs op: aan de Utrechtse
zijde van de paal staat het Hollandse wapen en omgekeerd.
Kennelijk is er bij de plaatsing een vergissing van 180
graden gemaakt.
-20-

"Dat van daar de voorsz. schey~inge voorts zal lopen
parallel, langhs de landen van Baren twintigh
roeden voor by den hoek van de wilde Barense
veenen, ofte het gescheyd tusschen Baren en de
Vuyrsch, op de hoek van Roeters wal, en aldaar
een inschinckelingh gemaakt van twintig roeden
oostwaarts."
Van paal 7 gaan wij terug langs de A 27. Even voor de onbewaakte
overweg staat rechts in een greppel paal 8, in 1923
op een stomp na verdwenen en vervangen door de huidige
paal. Aan onze linkerhand hebben we Roeters wal, genoemd
naar de bewoners van het thans niet meer bestaande kasteel
Drakenburg.
Voorbij de overweg vindt u de oude, gebroken paal 9
(fig. 9). Ret bovenstuk is naast de voet in de grond gezet,
op de achterzijde ervan getuigen Ernst en Jenny van hun
eeuwigdurende liefde (fig. 10).
Wij naderen nu de Soestdijker Straatweg, links bij de hoek
van Roeters wal bevonden zich vroeger de wilde Barense
veenen, die de grens tussen Baarn en de Vuurse vormden.
Aan de overzijde van de straatweg staan bij Groot Kievitsdal
de palen 10 en 11 bij elkaar, wijzend op een inschinckeling
ter plaatse van de oude weg van Hilversum naar
Baarn.
Langs deze weg reisde op 29 oktober 1811 Napoleon van
Amsterdam naar de Leusderheide, om aldaar een wapenschouwing
bij te wonen.
Pluim vertelt dat de gemeenteraad van Baarn de keizer
opwachtte aan de gemeentegrens: "lets voorbij dat wachthuis
(naar Kievitsdal toe) ziet u nog heden links twee
steenen palen aan de weg staan; daar stelde de Raad zich
op.
-21-

Figuur 9. Paal 9.
Figuur 10. Paal 9 met inscriptie.
-22-

Bij deze palen hadden op last van de Raad eenige rappe
handen vlug een eerepoort opgericht en met groen en bloemen
versierd, terwijl een der dorpsschilders in reuzenletters
op een bord geschilderd had: 'Hommage du village de Baarn'
en daaronder: 'Vive l'Empereur!',"
Paal 10 is zwaar gerestaureerd.
Paal 11 moest bij de aanleg van het fietspad in 1980 verplaatst
worden. Hierbij werd hij beschadigd. Na een dure
reparatie werd hij herplaatst. U hebt waarschijnlijk al
lang gezien dat ook deze paal 180 graden verkeerd gedraaid
staat. Gelukkig heeft Napoleon het niet gezien.
"Dat van daar de Limietscheydinge weder sal !open
zuydwaarts aen in een rechte linie, corresponderende
van de voorsz. hoeck van de wilde Barense
veenen, tot op den zuydoosten hoeck van de hoogte
daar wel eer 't Goyer bosch pleeg te syn, tot, ende
ter plaatse daar jegenwoordig drie groote keeselsteenen
in een triangel leggen, recht over de
scheysloot tusschen de Hofsteden behorende aen
den Duytsenhuyse, ende aen den Convente van Oudwyck
respective, en gelegen in St.Martensdyk, onder
den Gerechte van Oostveen, tusschen welcke 3
steenen mede een scheytspaal sal worden gestelt."
Tussen de golfbanen fietsend komen wij eerst bij paal 12,
oud model, maar ingekort.
Paal 13 is in 1956 door onbekende oorzaak in drie stukken
gebroken. Beeldhouwer Etienne maakt weer een nieuwe.
Paal 14 was reeds in 1935 gebroken en vernieuwd. Het bovenstuk
van de oude paal werd aan het Openluchtmuseum in Arnhem
in bruikleen gegeven, maar is daar spoorloos verdwenen.
Paal 15 is tot nu toe aan calamiteiten ontsnapt.
-23-

Wij verlaten nu het fietspad en treffen langs de weg naar
Hollandsche Rading paal 16 aan, de laatste van het zuidwaarts
lopende deel van de grens. De Hofsteden en "de drie
groote keeselsteenen in een triangel" zult u vergeefs
zoeken.
"Dat van de voorsz. paal ofte drie steenen, de
scheydinge linie recht sal worden getrocken
westwaarts aen, op seekeren anderen en grooten
keeselsteen, leggende op de zuydsyde van het
gewesene Goyer bosch, in plaatse van seekere
uyttersten boom, die oudtyds aldaar gestaan
hebbende, geweest is een teecken van de Limietscheydinge
aan die zyde . "
Paal 17 bleek bij de inspectie van 1923 verdwenen te zijn
en werd vervangen door een nieuwe paal model Od~. Ook hier
is de "grooten keeselsteen" verdwenen. Het Goyer bosch was
al eeuwen eerder gekapt.
"Dat voorts de scheydinge van den voorsz. Grooten
Steen linie recht sal lopen zuydwaarts aen, tot
tegen over 't noordeynde van de Tolackersteegh,
alwaa r aen de westzyde van de gemeene wegh insgelycks
een scheytspaal sal worden gestelt."
Hier hebben de Heeren Gecommitteerden een fout gemaakt,
zuydwaarts moet natuurlijk westwaarts zijn. Wij gaan dus
westwaarts onder het viaduct en over de spoorlijn.
Aan de overzijde van de weg van Utrecht naar Hilversum
staat paal 18, de vervanger van de in 1923 als verdwenen
gerapporteerde voorganger. In 1968 is hij bij de verbetering
van het kruispunt iets verplaatst.
-24-

"Dat van daar de gemelte scheydinge door de grand
van de soogenaemde Schans sal voort lopen, westwaarts
aen tot in de groep, die aldaar tegenwoordigh
gevonden word."
Inderdaad staan de in 1925 geplaatste palen 19 en 20 wat
verborgen in de nog steeds aanwezige greppel langs de
rechterzijde van de Graaf Floris V weg. De oorspronkelijke
paal 20 bleek in 1923 gebroken, bet bovenstuk stand aan de
weg van Utrecht naar Hilversum. Zeer waarschijnlijk is dit
bet bovenstuk dat in 1925 in bruikleen werd afgestaan aan
de bouwkundige afdeling van de Technische Hogeschool te
Delft als welkome aanwinst van de verzameling bouwfragmenten.
Deze welkome aanwinst is later opgeruimd.
Zijn opvolger was niet veel gelukkiger.
In 1959 werd hij stuk gereden door een militaire auto.
Ditmaal was de dader bekend, de schade werd betaald en
steenhouwer Raker uit Alkmaar maakte de nieuwe paal.
"Dat de voorsz. groep verder westwaarts aanloopende,
sal syn en blyven de Limietscheydinge met een
kleyne inschinckeling zuydwaarts tot in de Weer,
en van daar verder westwaarts tot in de Vecht."
Wij naderen nu het einde van onze tocht.
Bij de boerderij Vrede 't Best staan dicht bij elkaar paal
21 en paal 22. Als kenner weet u nu dat bier weer een inschinckeling
is.
Voor de palen was de oorlog niet best, beide werden door de
bezetters kapotgereden. De provincie Noord-Holland vend in
1947 de kosten voor herstel, in totaal f 900,-, te hoog
maar in 1953 werden door beeldhouwer Etienne twee nieuwe
palen gehakt.
-25-

Figuur 11. Paal 21, mest.
Figuur 12. Paal 22, post.
-26-

In 1976 werd paal 21 nogmaals onderste boven gereden, dader
onbekend.
De paal heeft een wat onogelijke plaats aan de voet van een
grote mesthoop (fig. 11).
Paal 22 heeft als enige van alle palen een nevenfunctie:
steunpunt voor de brievenbus van de boer (fig. 12).
Voor de terugreis zijn er meerdere mogelijkheden.
U kunt de provinciegrens blijven volgen door op een miserabel
pad langs de oever van de Weer naar Tienhoven te
fietsen.
U kunt ook noordwaarts afslaan langs het vliegveld Hilversum.
Maar de ware liefhebber zal de terugtocht langs de
leeuwenpalen in omgekeerde richting volbrengen.
-27-

BRONNEN
Archieven van de Provinciale Waterstaat van Utrecht en van
Noord-Holland, van het Museum Gooiland in Hilversum, van de
Provinciale Griffie te Utrecht, van de gemeente Blaricum.
LITERATUUR
BROUWER, T., Grenspalen in Nederland, de Walburgpers,
Zutphen 1978.
ENKLAAR, D.Th., de VRANKRIJKER, A.C.J., Geschiedenis van
Gooiland, Parnassus, Amsterdam 1939.
KOSTER-van DIJK, J.M.I., Gooilanders voor de Grote Raad
(1470-1572), Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit
van Amsterdam 1979.
PLUIM, T., Uit de geschiedenis van Baarn, Drukkerij De
Kroon, Hilversum 1932.
RODENBURG, J.B., De grenzen van het Gooi, Rozenbeek en
Venemans Uitgeversbedrijf N.V., Hilversum 1938.
RUTGERS, C.A., Jan van Arkel, Bisschop van Utrecht, Wolters
Noordhoff N.V., Groningen 1970.
STRUICK, J.E.A.L., Utrecht door de eeuwen heen, Uitgeverij
Het Spectrum N.V., Utrecht/Antwerpen 1968.
WATER, v.d. J., Groot Placaatboek 's lands van Utrecht,
deel I, Utrecht 1729.
-28-

·~