Een en ander uit het verleden en over de oorsprong van Diepenheim

EEN EN ANDER UIT HET VERLEDEN EN
OVER DE OORSPRONG VAN DIEPENHEIM
DOOR
J. VAN DER VEEN
De gemeente Diepenheim strekt zich uit in het stroomgebied
van de Regge, Molenbeek en Markveldsebeek. Çe moetU
voorstellen, dat de toestand oorspronkelijk ald~~ was. De
Schipbeek. waarvan de bovenloop, zoals bekend is, in Duitsland
A wordt genoemd en onder Haaksbergen Buurserbeek.
was de oorspronkelijke bovenloop van de tegenwoordig door
midden Overijssel stromende Regge. De Schipbeek. die vanaf
de Nieuwe Sluis ongeveer evenwijdig met de ZUidelijke grens
van de gemeente Diepenheim, even ten Noorden van deze
g~ens stroomt, moet ge U wegdenken. Want zoals bekend, is
de Schipbeek een in later eeuwen gegraven water. Zoals U
merkt, neem ik niet aan, gelijk Majoor A. Bos! ), dat de boven-
Berkel, zoals dèzelangs Coesfeld, Stadtlohn. Vreden, Rekken,
Eibergen en Neede stroomt, de bovenloop zou zijn geweest
van deRegge en dit op verschillende gronden. Het zou echter
te ver voeren, hierop nader in te gaaI]..
Het verval van de Buurserbeek en Schipbeek. vanaf de Duitse
grens tot de Nieuwe Sluis onder Diepenheim is zeer qroot,
, n:1.gemiddeld van 38 cm tot 67 cm per Km., terwijl dit verval
van de Schipbeek van de Nieuwe Sluïs tot de Sandermanstuw
onder Markelo per Km. gemiddeld 22 cm. bedraagt. Van de
Sandermanstuw t~t het Verlaat onder Deventer bedraagt het
.'
1) De Naoorsch.er, jaargang 1938, afl. 3 en 4, Maj. A. Bos, De oude
Regge, blz. 98 vlg.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
"

24
vcrval per km. gemiddeld 31 cm. 2). Door dit-mindere verval
ontstond als het ware in het Schipbeekdal onder de gemeente
Diepenheim een soort drempel. Deze drempel is oorzaak ge~,
weest, dat de Molenbeek in voorhistorische tijd haar loop naar
het Noorden heeft genomen, doordat het verval in de richting
Goor veel groter was. Het zou heel interessant zijn, geologisch
het ontstaan van deze drempel te verklaren, maar ik zal momenteel
daarop niet verder ingaan. De drempel in het Schip,-,
beekdal vormde een soort brug tussen de hogere gronden van'
de gemeenteNeede en de hogere gronden in de gemeenten
Diepenheim en Markelo. Een uitloper van de westelijke heuvelrug,
die zich van de Lemelerberq Zuidwaarts uitstrekt tot
Markelo en Stokkum, raakt bij het Westerflier nog juist de
gemeente Diepenheim. In het dal, waardoor tegenwoordig de
Schipbeek stroomt, lagen oudtijds op drie plaatsen overqangen
vanhet Zuiden naar het Noorden en omgekeerd, n.l. bij
Deventer (het dal van de IJsel), ten Zuiden van Diepenheim
en bij Haaksbergen. Onder de gemeente Diepenheim bevonden
, zich weer drie overgangen, waarover-zeer oude wegen lopen.
De meest westelijke weg passeert, de Schipbeek bij de teqenwoordige
Oude Sluis. Dit is de oude Boreulose weg, welke
langs Geesteren en Gelselaar, met uit de richting Neede zijwegen
opnemend, de Oude Sluis bereikt en zich na de Oude
Sluis in tweeën splitst, de ene weg gaat naar Diepenheim en de
andere passeert het Wester flier en loopt als "Demterdiek" of
als "oude Riessense weg" over de westelijke Heuvelrug midden
door Overijssel naar het Noorden, naar Deventer en
Zwolle. Aan de Schipbeek ontstond hier de buurtschap Schipbekerhuizen.
De tweede of middelste weg kwam van uit het
Zuiden van Neede en passeert bij de Nieuwe Sluis de Schipbeek
en bereikt via de Diepenheimse es Diepenheim. De Oostelijke
weg voerde van de hoge gronden in de gemeente Neede
langs de voormalige Markveldse Watermolen naar de hogere
2) Ir. C. Lely, Ontwerp tot verbetering van de Schipbeek, blz. 6.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

25
gronden van de Markveldse es. Hier ontstond het gehucht
Markvelde. Langs de westelijke en middelste weg voerde de
. grote weg van Münster naar Zwolle en Deventer.
Tot ongeveer 1940 waren sporen van oudere bewoning i~
de gemeente Diepenheim niet bekend. In het begin van de veertiger
jaren mocht ik echter het geluk .smaken, een tweetal
plaatsen van oudere bewoning te ontdekken. Er kwam mij n.l.
ter ore, dat niet ver van de boerderij "het Schelver" , even ten
zuiden van Diepenheim in het bouwland resten van urnen
waren gevonden. Het was ongeveer in de jaren 1927~1928: dat
de bewoner van de boerderij "Het Schelver", de heer H. J.
Sanderman. bij het aardappelrooien ontdekte, dat door een
konijn bij het maken van een hol in de grond, scherven van
aardewerknaar boven waren gekomen. Toen men daar ter
, plaatse ging graven, vond men op 50 à 60 cm. diepte een vaste
massa, waarin tevens houtskoolresten voorkwamen, volgens de
vinder van elzenhout. Toen deze massa droog was geworden,
vond men daarin nog meer scherven. Ook waren er enkele
scherven bij, waaraan knobbeltjes zaten, die als een soort oor
hadden dienst gedaan. Duidelijk had men nog de duimafdrukken
van de persoon, die de knobbels had gevormd, kunnen
waarnemen. De zoon van de Heer Sanderman had de resten
van scherven meegenomen naar, school, .waarna ze door de
hoofdonderwijzer naar de Heer Bernink te Denekamp waren
opgezonden. Of ze zich daar nog bevinden,' heb ik nog niet
kunnen onderzoeken. Er bestaat dus geen twijfel aan, dat hier
een urnenveld moet hebben gelegen. Wanneer dat het geval
is geweest; dan moet hier ook tijdelijke bewoning of bewoning
van langere duur zijn geweest, want nederzetting, bouwland
en urnenveld zijn onafscheidelijk met elkaar verbonden. Het
thans nog in gebrUik zijnde bouwland kan toen ook als bouwland
zijn gebruikt. Inde zomer van 1942 mocht ik een nog
groter genoegen beleven. Ik hoorde, dat door de jonge boer op
"het Schelver", thans wijlen Hendrik Sanderman. in het bouwland
bij de boerderij een munt was qevonden. Hoe groot was
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
\

26
mijn 'verwondering, toen ik niet de eerste oogopslag bemerkte,
dat het een Romeinse munt was. DUidelijk was, op de voorkant
het opschrift nog te lezen: IMPCAESARTRAIANUS~
HADRIANUSAUG, dus voluit Imperator Caesar Trajanus
Hadrianus Augustus. Het betrof hier dus een munt van keizer
-Hadrlànus, die van 117 tot 138 regeerde over het Romeinse
Rijk. Deze vondst is zoveel te opmerkelijker, omdat -de Romeinse
invloed ten Oosten van de IJsel zo gering is geweest en '
derhalve vondsten uit de Romeinse tijd in dit gebied zeer
schaars zijn. Sanderman deelde mij mede, dat hij de munt had
, gevonden op de dag, dat te Borculo folkloredag was gehouden
en dat moet zijn geweest Zaterdag 25 Aug. 1934. Allerlei
, vragen deden zich voor. Hoe komt deze munt hier toch te~
recht? Zijn hier Romeinse soldaten op doortocht geweest,
waarva~ een hunner de munt hier heeft verloren? Of was het ",
een reizend koopman, die hem verloor? Of heeft een inwoner
van de nederzetting, die hier ongetwijfeld moet hebben ge~,
legen, de munt verloren? Of is het een inwoner geweest uit
'deze streken, die gediend had in de waarschijnlijk door keizer
Hadriamis opgerichte lijfwacht voor de keizers, bestaande uit
ruiters, deequites smqulares, waarin veel leden van de ten
tijde van de Romeinen in ons hind levende volksstammen
hebben gediend? Geeft de munt ook een datering van ons ur-
nenveld? Wie zal het a'ntwootdop al deze vragen geven? Het
opschrift op de achterkant van de .munt is door slijtage minder
duidelijk, zodat ik dit nog nietheb ontcijferd. De boerderij "het
Schelver" wordt ook genoemd in het goederenregister van
graaf Hendrik van Dalen in 1188, zodat we hier wel een van'
de oudste punten van bewoning hebben. Inde buurt van "het
Schelver" vindt men ook een plaats, die de "Hemmel"wordt
,genaamd. Hier zal wel de oude gerichtsplaats zijn gewee~t.
Het tweede punt van oudere bewoning treft 'men aan in
'de huurt van de boerderij "Leusinkbosch" aan de weg naar
Markvelde. Hier werden stenen gebruiksvoorwerpen gevonden,
zoals twee vuurstenen bijlen, waarvan één zoek is geraakt
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
Î

27
en de ander in particulier bezit is, een vuurstenen gebruiks~
voorwerp, een soort mes, eveneens verloren gegaan en een
grotere steen, met aan weerskanten er in gemaakte gaten. 'Deze
steen kan als maalsteen dienst hebben gedaan. De laatste steen
is in mijn bezit. Bij ontginning van een stuk veld in de buurt
van genoemde boerderij werden in de grond op elkaar gestapel~
de stenen gevonden, die als het ware een soort' fundament
vormden. '
Deze beide terreinen wachten nog op nader onderzoek met
de spade voor het vaststellen van de ouderdom en het ware te
hopen, dat dit spoedig mocht plaats hebben. Beide vindplaatsen
zijn door mij doorgegeven èn aan de Conservator van het
Rijksmuseum Twenthe èn aan de Rijksdienst voor het Oudheidkundig
Bodemonderzoek te Amersfoort.
Eeuwen gaan voorbij, voordat we weer iets vernemen over "
de bewoners van het door ons besproken gebied. Diepenheim
,behoort tot de groep van de heim-riamen (vaak tot -em of -um
verkort) en wel tot de groep langs de Regge: Stokkum,
Archem en Rectum 3). Door sommige onderzoekers worden
de -heim-namen beschouwd als Frankische namen, door anderen
wordt dit betwijfeld, omdat ze in geheel West-Europa
voorkomen. In Friesland treft men ook een groep -heim-namen
aan, evenals in Duitsland. De eerste vermelding van de heimplaatsen
in Oost-Nederland komt reeds voor in de 9de eeuw
en men neemt aan, dat de oudere heimplaatsen ontstaan zijn
van de Sste tot de 10e eeuw. Pas omstreeks 1100 gaat door
de geschreven bronnen het lieht der historie over deze streek
op en wordt Diepenheim voor het eerst vermeld, n.l. in 1105 in
een waarschijnlijk valse oorkonde uit het Zutfense qemeentearchief.
Bernhardus van Diepenheim behoort hierin tot de aanwezigen
bij de inwijding van de nieuwe St. Walburg-kerk te
Zutfen. Een kleine ôû-tal jaren eerder reeds was echter het.
Wester flier genoemd en wel in een oorkonde van 23 Augustus
3) Zie Dr. Slicher v.Bath, Mensch en land in de Middeleeuwen, II,
blz. 62.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

28
lO46, waarin de Duitse koning Hendrik III verklaart aan de
Utrechtse kerk te hebben geschonken o.a, een graafschap in
de gouw Hamaland. Onder de plaatsen, die als grens van dit
graafschap worden genoemd, behoort dok Westerfle, .wat
identiek zou zijn met het tegenwoordige Westerflier. Ik voor
. mij houd, in tegenstelling met Sloet 4), het. in een inkomsten-
lijst van het klooster Fulda van 945 genoemde Dipingheim
niet voor het Diepenheim, waar wij ons thans bevinden. Mijn
mening zag ik bevestigd bij Tibus 5).
We willen ons thans eerst bezighouden met de nederzetting,
die is ontstaan aan de middelste weg, dus die voerde over de
Diepenheimse es, n.l. Diepenheim.
Over de oorsprong van Diepenheim met zijn talrijke "hui~
zen" hangt tot, dusver een waas: Naar ik meen, is er tot op
heden nog geen beschrijving verschenen, waarin ons duidelijk
wordt geschetst het ontstaan van de verschillende kastelen, als-
mede h~t ontstaan van het tegenwoordige Diepenheim. Mr. G.
J. ter Kuile Sr. in zijn bekende boek Geschiedkundige Aanteekeri'ngen
op de havezathen van Twenthe beschrijft ons
wel uitvoerig de geschiedenis van de verschillende kastelen te
Diepenheim. het is hem.niet mogen gelukken een juist beeld
te ontwerpen over het ontstaan van het tegenwoordige Die-
penheim met zijn kastelen.
Wat de verschillende huizen betreft, die als een krans rondom
Diepenheim liggen, daarbij doen zieh verschillende vra-
gen voor. Wat is bijv. het oorspronkelijke Huis Diepenheim?
Hoe komt het, dat men rondom Diepenheim zoveel oude k~ste~
len aantreft? Wanneer zijn de verschillende kastelen ontstaan?
.
We zullen allereerst
4) Sloet:Oorkondenboek
trachten op te lossen de vraag. waar
der graafschappen Geire ,en Zutphen, no.
'
6) Gründungsgeschichte der Stifter, Pjarrkirohen, Klöster und Kapenen
im Bereiche des au'en Bisthums Münste?', blz. 1165. Volgens het
Oorkondenboek van het Sticht Utrectit, I, no. 108 is hier bedoeld Diphingheim
bij Dokkum.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

29
het oude kasteel Diepenheim heeft gelegen.We slaan daarbij
eerst de literatuur over Diepenheim op.
En wat zouden we dan anders eerst ter hand nemen dan de
..Stam-Chronycke des Huises Diepenheim"? zoals deze bij
Chevallerau is afgedrukt. Deze zalons toch een antwoord
moeten geven op onze vraag! We lezen dàn in de stamkroniek.
dat Bernardus -heeft gehad ..twee Castelen. dat Casteel toe
Diepenhem und dat Casteel toe Ahaus, dan dat Casteel toe
Diepenheim ist hem angeërvet van zynen Voorolderen. averst
dat Casteel van Ahaus met zynen toebehoor heeft de Keyser
van Roemen hem vereert wegen syne Ridderlicke Daden".
Waar het kasteel te Diepenheim heeft gestaan. wordt dus niet
nader aangegeven. Nu lezen we verder in de stamkroniek. dat
Wolbertus, heer der heerlijkheid Diepenheim en volgens de
stamkroniek een zoon van Bernardus. heeft "hoff geholden op
syn Castrum beneven de Watermoelen liggende. als noch toe
Zien is by Diepenhem", Hier isdus sprake van een ,castrum
(versterkt kasteel) bij de watprmolen. Weer verder ~deelt de
stamkroniek ons mede. dat Graaf Hendrik yan DaleDt.:he~ft
eerst gefortificiert dat Casteel toe Diepenhem 'op çèelvig~
plaetse daer het noch is g~legen". Graaf Hendrik vauDalen
zou dus het kasteel te Diepenheim hebben versterkt (gef6rtifi~
eiert). maar in verband met de nauwkeurige plaats- en tijdsaanduiding
(op deselviqe plaetse daer het noch is gelegen",
"eerst") moet m.i. ..Iortificieren" hier betekenen: bouwen. nog
meer versterkt bouwen. De schrijver van de stamkroniek bedoelt
dus: Graaf Hendrik van Dalen heeft het eerst het kasteel
te Diepenheim gebouwd op die plaats, waar het ten tijde van
de schrijver van de stamkroniek nog was gelegen. We vinden
in de stamkroniek dus vermeld twee kastelen. één bij de watermolen.
waarop Wolbertus woondeen waar dus ook zijn
vader Bernardus heeft gewoond en een kasteel. elders gesticht
door Graaf Hendrik van Dalen.
Thans willen we zien. wat het goederenregister van graaf
Hendrik van Dalen ons betreffende het kasteel te Diepenheim
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

30
mededeelt. Presbiter Everardus, de opsteller van 'het gqederenregister,
noemt Hendrik, graaf van Dalen. fundator castri in
Depenhem in eo loco in qua nunc est situm. Hendrik van Dalen
wordt hier dus stichter, bouwer genoemd van het kasteel te
Diepenheim en Everardus duidt de plaats nauwkeurig aan: ..in
eo loco in quo nunc est situm ", op die plaats, waar het nu, te-:
gen'woordig is gelegen, (dat is in 1188. want de aanhef en de
kern van dit merkwaardige goederenregister dateren in elk
geval uit 1188). dus niet waar vroeger, voorheen" het kasteel
van Diepenherm heeft gelegen. Waar zou het kasteel, gesticht
door graaf Hendrik van Dalen. anders hebben gelegen dan op
de kasteelbelt. waar in 1648. het jaar van devrede van Munster,
het tegenwoordige Huize Diepenheim tegenaan is 'gebouwd?
Chevallerau beschouwt ook de kasteelbelt als het overblijfsel
van de oude burcht. Ik wil hier terloops nog even
wijzen-op de merkwaardige overeenkomst in plaatsaanduiding
van het kasteel te Diepenheim tussen de stamkroniek en het
goederenregister. De eerste' deelt mede. dat graaf Hendrik
,:~erstJ1eeft gefortificiert dat, Casteel t~: Diepenhem op d~sel-
,Nlge pTaetsedaer het noch- IS gelegen ; het goederenregIster'
spreekt .van Comitis de Dalen. fundatoris castri in Depenhem
in eo loco in quo nuncest situm. Chevallerau, predikant te
Diepenheim van 1766 tot 1781, die ons in zijn' boek Het eerste
eeuwgetij van Diepenheims kerkuernieuioinq. uit.gegeven in
1779 te Deventer bij Lucas Leemhorst. een voor die tijd tarne-
lijk uitvoerige beschrijving van de geschiedenis van Diepenheim
heeft gegeven. neemt aan. dat op de kasteelbelt. waartegen
het tegenwoordige Huize Diepenheim is aangebouwd.
de oude burcht van Diepenheim heeft gelegen. Hij schrijft
op blz. 41 van zijn genoemd boek: "Dit kasteel. onzeker door
wien eertijds gebouwd. wierd in het laatste der twaalfde of met
het begin der dertiende eeuw versterkt door Hendrik. graaf
van Dalen". Chevallerau neemt dus aan. dat er voor en ten
tijde van Graaf Hendrik op de kasteelbelt een kasteel stond.
dat door Graaf Hendrik van Dalen is versterkt.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

31
Mr J. W. Racer in zijn Overijsselsche Gedenk stukken
laat zich niet in het bijzonder uit over de plaats van de Diepenheimse
kastelen. Wel spreekt hij van twee kastelen te Die~
penheim. In een noot op de stamkroniek van Huize Diepenheim
6) deelt hij mede, dat het kasteel te Diepenheim, waarvan
Bernardus bewoner was, mogelijk het castelluni. Diepena
is ge'Yeest, waarvan Gobelinus Persona zegt, dat de bisschop
van Munster, verenigd met de graaf van Teckeneborch en
Bernard van de Lippe in het jaar 1177 genoemd kasteel Diepena,
tegelijk met het kasteel Ahuis heeft verwoest. En in een
noot op een reeds eerder genoemde zin 7) uit het Goederenregister
-van Graaf Hendrik van Dalen, dat Graaf Hendrik is
fundator castri in Depenhem in eo loco in quo nunc est'situm,
.zeqt hij, datin die zin te kennen wordt gegeven, dat er voor-
heen een ander kasteel t,e Diepenheim is geweest en wel op
een andere plaats En aangaande de verwoesting van het voorgaande
kasteel verwijst hij naar het zoeven door de bisschop
van Munster genoemde Diepena.
Nu willen we eens zien, wat Tibusin zijn GrÜndl.{{!-gsge~
schichte der Stifter, Pfarrkirchen, Klöster und Kapellen 'im Be ..
reiche des alten Bisthums Münster ons over de Diepenheimse
kastelen mededeelt. Op blz. 1116 van zijn genoemd werk zegt
hij, dat Johan van Ahuis in 1176 een inval in het .bisdom
Munster had gedaan, terwijl bisschop Herman II van Munster
met keizer Frederik Barbarossa naar Italië was gètrokken en
dat de bisschop het volgend jaar tegen de verbonden Heren
van Ahuis en Diepenhem was opgetrokken en de burchten te
Ahuis en Diepenheim belegerde en verwoestte. Op blz. 1207
deelt hij mede, dat Hendrik, zoon van Graaf Gerhardusvan
Dalen, die met Regenwice, de erfdochter van't geslacht der
Diepenheimse Heren, was gehuwd, voor 1188 de burcht Diepenheim
weer heeft herbouwd. Nadere plaatsaanduiding geefthij
niet en hij doet het voorkomen., misschien ùit onbekendheid
G) Racer: Overiissetsche Geâenketulekew II, biz. 246.
7) Racer: Overijsselsche Getienkstukken II, blz. 261.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

32
met het feit. dat er meerdere burchten zijn geweest.alsof de
herbouw op dezelfde plaats geschiedde.
Ds. J. J. Damsté, die in 1879 bij het tweehonderdjarig bestaan
van het kerkgebouw van de Ned. Herv. Gemeente te
Diepenheim een gedachtenisrede uitsprak. baseert zich. wat
de stichting van het kasteel van Diepenheim betreft. op Chevallerau.
J. Craandijk, die tezamen met Schipperus in de tachtigerjaren
van de vorige eeuw Diepenheim bezocht en er een be- .
schrijving van gaf in zijn Wandelingen door Nederland met
pen en potlood spreekt ook slechts van één slot te Diepenheim
Thans zullen wij vernemen. wat Mr. G. J. ter Kuile Sr.
in zijn Geschiedkundige Aanfeekeningen op de Havezathen
van Twenthe ons mededeelt over Diepenheim met zijn kastelen.
Het is dit jaar juist 40 jaar geleden. dat dit bekende werk.
reeds lange tijd niet meer te verkrijgen. uitkwam. Het zou zeer
aanbevelenswaardig zijn. dat dit werk nogmaals. geheel herzien
en bijgewerkt. werd herdrukt. opdat ook het jongere geslacht
een dergelijk boek zou kunnen aanschaffen. Aan het begin van
de beschrijving van het kasteel Nijenhuis concludeert Mr. ter
Kuile naar aanleiding van de zin in de Stamkroniek. dat Wolbertus
"heeft hoff geholden op syn Castrum benevens de Wa~
termoelen liggende". dat het oude kasteel bij de Watermolen
heeft gelegen. al waar ook het vlek Diepenheim oorspronkelijk
lag. Hij neemt aan. dat dat oude "Huis" is verwoest en dat
dientengevolge het vlek is verplaatst. onbekend" wanneer en
vindt het niet onwaarschijnlijk. dat het kasteel Nijenhuls' moet
gezien worden als een voortzetting van het castrum bij de
.watermolen. Bij de beschrijving van Huize Diepenheim geeft
Mr. ter Kuile de mening weer van wijlen L H. Graaf Schimmelpenninck
van Nijenhuis betreffende de Diepenheimse huizen.
Volgens deze zou het oude kasteel der heerlijkheid Diepenheim
met gestaan hebben op de plaats van het teqenwoordige
Huis Diepenheim. maar bij de Diepenhefmse Watermolen.
Dit kasteel zou later zijn afgebroken en met zijn qerechtiq-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

33
heden zijn verlegd naar het "nieuwe Huis" te Diepenheim, d.i.
't Nijenhuis. Ter versterking van zijn mening haalde Graaf.
Schimmelpenninck nog aan, dat het Nijenhuis vanouds zowel
van Diepenheim .als van Goor het borgmanschap bezat, terwijl
Huize Diepenheim nooit het borgmanschap van Goor heeft
bezeten.
Dr. Formsma schrijft in de inleiding op het Oud-Archief der
. gemeente Diepenheim het volgende: "Zeker is, dat in 1188
Graaf Hendrik van Dalen stichter wordt genoemd van het
kasteel te Diepenheim, dat een blijkbaar in de nabijheid geleqen
oudere burcht verving".
Tot zover de literatuur over Diepenheim. Ik geloof, dat we
het er nu wei over eens zullen zijn, dat het oude kasteel Diepenheim
bij de watermolen heeft gelegen. De stamkroniek van
H~ize Diepenheim immers vermeldt uitdrukkelijk dit oude
castrum bijde watermolen. Ik ben het hierindus eens met Mr.
ter Kuile en Graaf Schimmelpenninck. De naam Oud-Diepenheim
wijst ons ook geheel in deze richting. En de overleverinq
wil ons nog een handje helpen. Men vertelt n.l., dat bij de
Diepenheirase watermolen vroeger een kasteel heeft gestaan.
Meester Heuvel heeft omstreeks 1900 deze overlevering ook al
gehoord en verhaalt ze in zijn boek over de Geschiedenis van
het land van Berkel en Schipbeek 8). En als dan in die om:'
geving een kasteel moet hebben gestaan, dan kan dat nergens
anders zijn geweest dan .op de verhoging, waarop de oude
boerderij "Nijhof" zo schilderachtig is gelegen, op een hoogte
.uitstekend' boven de omgeving, uitziende op de met waterplanten
begroeide oevers van de oude Molenbeek, waar het
water door de stuw bij de watermolen 'in de waterstal tot grote
hoogte wordt opgestuwd, tenminste indien de aanvoer van
water normaal is. Ouden van dagen herinneren zich nog heel
~oed, dat daar rondom de boerderij grote grachten lagen. Nog
kan men in het terrein de sporen vandez~ grachten herken-
8) blz. 31.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

, I
34
nen. Hier in Oud-Diepenheim, niet ver verwijderd van de
. Diepenheimse es, heeft de oude burcht Diepenheim gestaan.
Nu wordt ons ook duidelijk, waarom het tegenwoordige Diepenheim
zo ver van de Diepenheimse es is a(gelegen. Het teqenwoordiqe
Diepenheim is dus eennederzetting uit latere tijd.
Verplaatsing van woonplaats heeft in de loop der tijden overal
ter wereld plaats gehad. We· hebben hier dus een analoog ge~
val als met Eibergen en Olden-Eiberqen, Ootmarsum en Oud-
Ootmarsum, Diever en Olden-Diever.
Hoe moeten we nu degegevens bij de verschillende schrijvers
reconstrueren, om tothet juiste beeld te komen? Zoals we
reeds hebben aanqetoond, lag op de plaats, waar de teqenwoordige
boerderij "Nijhof" is gelegen, de oude burcht der
Diepenheimse Heren. Bernardus was omstreeks 1100 bewoner
van deze burcht. In 1177 is dit kasteel door de bisschop van
Munster belegerd, ingenomen en verwoest. De erfdochter van
Diepenheim, Regenwice huwt met Graaf Hendrik, zoon van
Graaf Gerhard van Dalen, een graafschap gelegen aan de
Lippe in Duitsland. Deze Hendrik van Dalen wordt de stichter
van het kasteel op de kasteelbelt, dat door hem en zijn nakomelingschap
wordt bewoond en daardoor sti~hter van het tegenwoordige
Diepenheim. Regenwice is de laatste uit het oude
geslacht der Heren van Diepenheim. Dit geslacht bewoonde
de burcht in Oud-Diepenheim. We zullen nu eerst het ge~
slacht der Diepenheimse Heren nader beschouwen. Er is met
dit geslacht, wat de stamboom betreft, een moeilijkheid. De
geslachtsboom, zoals ons die bekend is uit de stamhoniek van
Huize Diepenheim stemt niet overeen met de gesla'èhtsboom,
zoals we die kunnen opbouwen uit de oorkonden.' De stamkroniek
vermeldt als stamvader Bernardus,· die twee zonen
heeft geh;d, n.l. Wolbertus, die Heer van Diepenheim wordt
.en Lephardus, die Ahuis krijgt. Bernardus immers was Heer
van Diepenheim en Ahuis. Wolbertus heeft twee zonen, n.l:
Lephardus en Franco, die tamelijk oud en zonder erven zijn
gestorven en drie dochters, waarvan twee elders huwen. en de
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

35
jongste Regenwice Diepenheim erft en huwt met Graaf Hendrik
van Dalen., Dr. Formsma 9) meent, dat Franco' en
. Lephardus kleinzonen van Bernardus zijn en Regenwice een
kleindochter. Hij stemt dus hier overeen met de stamkroniek.
Dit'is echter nietjuist, Franco en Lephardus zijn zonen van
Bernardus. In een oorkonde, die gedateerd wordt tussen 1II8~
112710) komt Bernardus voor met zijn zoon Wernerus. In een
oorkonde van de bisschop van Munster vat! 1134 treden
Franco met zijn drie broeders op als getuigen en de broeders
van Franco worden bij name genoemd, cum tribus fratribus
suis Liefhardó, Wernhero, Anselmo. We hebben gezien, dat
. Wernherus een zoon van Bernardus was, dus Liephardus.
Franco en Anselmus zijn ook zonen van Bernardus. Mr. G. J.
ter Kuile Jr. 11) neemt aan, dat er een Wolbertus I en Wolbertus
II zijn geweest en dat Wolbertus II een kleinzoon van W ól~
bertus I is geweest. Regenwice is èn volgens de stamkroniek èn .
volgens de oorkonden een dochter geweest van Wolbertus.
Wolbertus wordt in twee oorkonden genoemd, n.l. van 1169 en
1172. Hij kan moeilijk een zoon van Bernardus zijn geweest.
Dit zou volgens Mr. ter Kuile Jr. dus Wolbertus II moeten
zijn. Uit oorkonden is ons niet bekend, een Wolbertus, die
omstreeks 1135 zou hebben geleefd. Ik vermoed daarom, dat
er in de qeslaehtsbcom van de Diepenheimse Heren, zoals die
is opgenomen in de Stamkroniek van Huize Diepenheim, welke
stamkroniek later waarschijnlijk door toedoen van het geslacht
van' Dalen is opgesteld, een fout is geslopen. Ik 9E7100f.
dat Wolbertus een kleinzoon is van Ber~ardus en niet een
zoon, zoals de stamkroniek beweert. En we hebben al qezien,
dat Franco, Lephardus, Wernherus en Anselmus zonen
waren van Bernardus. Uit de oorkonden kan ik echter niet het
bewijs leveren, dat Wolbertus een zoon zou zijn of van Franco,
of van Lephardus. Wernherus of Anselmus. Er is ons n.l. niet
9) Oud-Archief Gemeente Diepenheim, Inleiding.
10) Sloet, Oorkondenboek van Gelre len Zutph.en, 229.
11) v erstaçen len Mededeelingen, 53ste stuk (1937), blz. 130.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

36
bekend. welke van de zonenvan Bernardus heer van Diepenheim
is geweest. Wolbertus heeft echter volgens de oorkonden
wel een geslacht later geleefd dan de zonen van Bernardus ..
We krijgen dan de volgende stamboom:
Bernardus
Franco Lephardus Wernherus Anselmus
• ?
Wolbertus
.j.
Regenwice
Ik heb zoeven maar zonder enig nader bewijs aangenomen.
dat het bij Gobelinus Persona genoemde Dieperia identiek zou'
zijn met Oud-Diepenheim. Ik voel wel. dat dat niet helemaal
in orde is en kan tot dusverre dat bewijs ook nog niet volledig
leveren. Onwaarschijnlijk is het echter niet: bij de watermolen
heeft een oude burcht gestaan. de heren van Diepenheim en
Ahaus waren bloedverwanten en kunnen dus bondqenoten
zijn geweest. waartegen de bisschop van Munster te velde is
getrokken. Watis nu echter het merkwaardige? Dat de stamkroniek
van Huize Diepenheim ons niets mededeelt over de
verwoesting van het oude castrum bij de watermolen. waarop
Wolbertus heeft gewoond. Volgens de stamkroniek zijn de
zonen van Wolbertus, Lephardus en Franco. tamelijk oud
-en zonder erven gestorven. twee dochters waren elders getrouwd.
de jongste. Reqenwice, was in een klooster gegaan.
Doordat haar broeders zonder erven sterven en haar zusters
elders huwen. is de heerlijkheid Diepenheim aan de jongste
zuster gekomen. deze is uit het klooster teruggekeerd en huwt
daarna met Graaf Hendrik van Dalen.
We hebben al gezien. dat Reqenwice geen zuster kan geweest
zijn van Lephardus en Franco. Waarom verzwijgt de
stamkroniek ons de verwoesting van de burcht te Oud-Diepenheim
door de bisschop van Munster? Is dit inderdaad ook niet
geschied. of schaamde de schrijver van de stamkroniek zich
/
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

37
over deze daad van de kerkvorst van Munster. Wie zal het
antwoord er op geven? Kerkvorsten schaamden zich echter in
die dagen niet met een leger er op uit te trekken om temaorden
en te doden en dan zal de lagere geestelijkheid zich dit ook -
niet zozeer hebben aangetrokken.
Volgens Tibus 12) is misschien bij de belegering van de
burcht van Oud-Diepenhelm door de bisschop van Munster de
laatste mannelijke afstammeling omgekomen.
Nu nog iets over het huwelijk van Reqenwice. Was dit een
huwelijk uit liefde of is het meer gesloten door toedoen van de
bisschop van Munster, een soort politiek huwelijk dus, opdat
in Diepenheim niet een heer de macht in handen zou krijgen,
die de bisschop vijandig gezind zou zijn of wraak zou nemen?
Of wasgraaf Hendrik soms in het gevolg van' de bisschop ,
van Munster, toen deze Diepenheim belegerde? Helaas moet ik
U het antwoord op deze vragen schuldig blijven. Graaf Hendrik
van Dalen heeft zijn schoonvader wel gekend, want in een
oorkonde'van de bisschop van Munster treden beiden als ge~
tuigen op 13).
. Met graaf Hendrik is het geslacht van Dalen eigenaar ge~
worden van Diepenheim. Graaf Hendrik herbouwt de oude
.burcht Diepenheim niet weer, maar sticht op een ander~ plaats
tussen 1177. en 1188 een nieuw kasteel. n.l. op de kasteelbeIt
van Huize Diepenheim. Dit is ongetwijfeld geen natuurlijke
hoogte, maar een door mensenhanden opgeworpen heuvel.
Wat hunkeren we naar het ogenblik, dat hier de spade van de
archaeoloog in de grond kan worden gestoken. De eigenaar
van Huize Diepenheim, de 'Heer J. W. J. Baron de Vos van
Steenwijk verleende voor enige jaren reeds toestemming voor
dergelijk graafwerk.
W àt was de reden, dat het kasteel bij de watermolenniet
werd herbouwd, maar dat graaf Hendrik op een andere plaats
een nieuwe burcht bouwde? Stond de bisschop van Munster
12) a.w. blz. 1207.
13) ~rhard, Reqesta westfauae, II (1851), pag. 116, no. 357.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

38
het niet toe of wilde graaf Hendrik van Dalen zijnkasteelonneembaar
maken? Want wat was de plaats voor het nieuwe
kasteel strategisch goed uitgezocht door graaf Hendrik. liqgende
temidden van ontoegankelijke moerassen. terwijl het de
oude weg door het Flier naar Stokkum helemaal beheerste. In
de nabijheid ervan lag een natuurlijke hoogte. geschikt voor
de te stichten nederzetting. waarop het tegenwoordige Diepen-
heim is ontstaan. Dat het geen kunstmatige hoogte. maar een
natuurlijke hoogte is. bleek mij in Augustus en September
1945. Tengevolge van het zware verkeer. dat Diepenheim na
de· bevrijding passeerde. hadden er ernstige verzakkingen
plaats in de toch niet laag gelegen straat te Diepenheim. Wat
was nu het geval. Bij het graafwerk bleek. dat onder het zand
met gemengde grond onder de straatstenen een laag hoogveen
lag van -t- 35 cm. Daaronder trof men het natuurlijke. envergraven
zand aan. In het hoogveen trof men veel vergaan hout
van Domen aan en ook heel veel beukenootjes. Diepenheim is
dus gelegen op een soort horst, die vroeger met zwaar hout is
begroeid geweest. Uit het hoogveen kwam te voorschijn een:
versteend bot. als schaats gebruikt en een gedeelte van een
reeëngewei. terwijl uit de vergraven grond aan weerskanten
yan de straat scherven van aardewerk. o.a. vim [acobakannetjes
en botten van varkens en koeien te voorschijn kwamen.
Onder de fietspaden aan weerskanten van de weg zakte het
onvergraven natuurzand weg. daar hebben de mestvaalten
van de boerderijen gelegen. Het tegenwoordige Diepenheim is.
evenals met 'Oud-Diepenheim het geval was. ontstaan bij een
burcht. zoals ook bij de burchten te Goor en Borculo zich
nederzettingen hebhen gevormd. /' -,
We moeten thans nog even de mening van wijlen Graaf
Schimmelpenninck van Nijenhuis onderzoeken. dat de burcht
van de heerlijkheid Diepenheim bij de watermolen zou hebben
gestaan. dat deze later zou zijn afgebroken en met zijn qerech-
. tigheden zou zijn verlegd naar het "nieuwe Huis" te Diepenheim.
n.l. het Nijenhuis. Zoals we reeds hebben aangetoond is
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

39
het juist, dat de oude burcht bij de watermolen heeft gestaan.
Dat deze zou zijn afgebroken is onjuist; zoals we reeds menen
gezien te hebben is de oude burcht in 1177 waarschijnlijk door
de bisschop van Munster ingenomen en verwoest. Ook is het
onjuist. dat de gerechtigheden van de oude burcht .zouden zijn
verlegd naar het Nijenhuis. Mr. ter Kuile Sr. was het ook niet
eens met Graaf Schimmelpenninck, dat het Nijenhuis later het
centrum zou zijn van de heerlijkheid, want Mr. ter Kuile merkt
terecht op, dat de oudere schrijvers steeds het huis Diepenheim
hebben beschouwd als het centrum der heerlijkheid en hij
wijst ook nog op de kasteelbelt. die z.i, èn door zijn naam èn
door zijn gesteldheid wijst op een zeer oude versterking en
gewichtig bolwerk. In het vorenstaande toonden wij needs duidelijk
aan, dat Huize Diepenheim de voortzetting is vande
burcht bij de Diepenhelmse watermolen. Graaf Hendrikvan
Dalen huwde met de erfdochter van de Heer van Diepenheim
Wolbertus, na de verwoesting van de oude burcht stichtte hij
een nieuw kasteel. waarop ongetwijfeld de gerechtigheden van
de oude burcht zullen zijn overgegaan. Ook blijkt duidelijkuit
de verplaatsing van de nederzetting van Oud-Diepenheïm .naar
het nieuwe kasteel. dat Huis Diepenheim de voortzetting is van
de oude burcht. Graaf Schimmelpenninck haalde nog tot' staving
van zijn gevoelens aan, dat alleen het Nijenhuisvan ouds
zowel van Diepenheim het Borgmanschap bezat als van Goor,
terwijl het Huize Diepenheim alleen het borgmanschap van
Diepenheim bezat. Zonder hier verder op het borgmanschap
in te gaan, wil ik de vraag stellen: Hoe komt het, dat het
Nijenhuis ook van Goor het borgmanschap bezat?M.i. is de
beantwoording van deze vraag heel gemakkelijk. Het Nijenhuis
heeft het borgmanschap van Goor niet van ouds bezeten,
dit dateert pas uit latere tijd. Bisschop David van Bourgondië
. beleende 27 April 1457 Johan van Beckem, na het overlijden
van zijn oom Gelmer Stycke, met het Nijenhuis en beleende
hem in 1459 met het Kevelham, dat een borgleen was van
Goor. Kevelham bi] Goor was oudtijds ook een havezathe,
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

,- ,
40
echter van geringe omvang en betekenis. Door opvolgende
beleningen in de Familie van Beckem, komt het Nijenhuis met
I ' ,
het Kevelham aan de famille Swaefken, een Deventer famïlie
en tenslotte aan de familie van Hoevell. Op grond van de belening
met Kevelham konden deze families dus aanspraak
maken op de titel van borgman van Goor. En zodoende waren
de eigenaars van het Nijenhuis zowel van Diepenheim als van
Goor borgman. Het Nijenhuis is echter nooit een borgleen van
Goor geweest. Het is de stad Goor zeker wel eens een doorn
in het oog geweest, dat een vreemde zo borqman va-n Goor'
was, want Gerdt van Hoevell ten Kevelham beklaagt ,zich in
1636, dat hij als borgman van Goor verhinderd wordt jaarlijks
de magistraat aldaar te helpen verkiezen. Toen Gerrit Willern
Wolf van Hoevell in 1706 het leengoed Kevelham overdroeg
, aan, Unica Ripperda, had echter het borgmanschap van Goor
voor het Nijenhuis moeten eindigen.
Dat Huize Diepenheim het centrum van de, heerlijkheid was, I
blijkt ook duidelijk uit het goederenregister van Graaf Hendrik
van Dalen. In dit merkwaardige register, dat is opgesteld
door Everard, de kapelaan van Graaf Hendrik, worden de inkomsten,
pachten, rechten en eigendommen van Graaf Hendrik
opgesomd. Bij dit register doen zich tal van vragen voor, bijv.:
l e. Is dit stuk echt of is het een vervalsing uit latere tijd?
2e. Indien het geen vervalsing is, dateert het dan in zijn ge~
heel uit 1188 of is het voortdurend bijgewerkt en is de
kern slechts van 1188?
3e. Hoe is dit grondbezit ontstaan en op welke wijze is het
weer uiteengevallen?
Helaas kan ik deze vraqen nog niet volledig beant~oorden,
daar zij nog een nadere bestudering vorderen.
Nog even wil ik de mening van enkele schrijvers weergeven
v betreffende de tijd van vervaardiging van dit goederenregis-"
ter. Racer 14) meent, dat het in zijn geheel wel uit 1188 da-
14) Overijsselse Gedenkst. VII, blz. 26 vlg.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

11
teert. Volgens hem draagt het "genoegzame kenmerken van
deeze zyne oudheid". Sleet 15) oordeelt. dat het niet ouder is
dan uit het begin van de 14de eeuwen een soort koopacre. die
bij de verkoop van de heerlijkheid Diepenheim in 1331 aan
bisschop Jan van Diest werd overhandigd. Philippi 16) meent.
dat de lijst wel in 1188 is samengesteld. in de 13de eeuwechter
uitgebreid en opnieuw bewerkt is. Hij is het echter niet eens
met Sloet, dat het pas in 1331 zou zijn ontstaan. Prof. Slicher
van Bath 17) oordeelt. dat de goederenlijst misschien enkele
gegevens over de toestand van 1188 bevat. maar dat deze qeheel
verloren zijn gegaan in de 13de of l1deeeuwse bewerking,
welke de lijst heeft ondergaan. Er zou van de kern zo goed
als niets zijn overgebleven. Het document zou uit het einde
van de dertiende of het begin van de veertiende eeuw dateren.'
Ik geloof. dat men zich bij de bestudering van de ouderdom
van het goederenregister .niet genoeg de vraag heeft
gesteld. in welke tijd dit goederenregister past. Ik bedoel daar
dit mee. De goederenlijst is opgesteld in een bepaalde tijd en
we mogen toch wel aannemen, dat dit is geschied op last van
. Graaf Hendrik van Dalen door diens kapelaan Everard. tenminste
wanneer we aan de echtheid niet twijfelen. Er zullen
in de loop van de tijd wel eens wijzigingen in'het bezit zijn
voorgekomen, wat ons trouwens ook wel bekend is enhet is,
dus heel goed mogelijk, dat het register opnieuw is bewerkt.
Het register is echter om één of andere reden in een bepaalde
tijd terzijde gelegd. Het register geeft dus voor eenbepaald
jaar de eindtoestand aan. Welk jaar is dit nu geweest? Nu
heeft men bijv. enkel en alleen aan de hand van de terminologie
van het goederenregister geoordeeld. uit welke tijd het goede~
renregister dateert. En datis m.i. onjuist. Men moet naar aan-
15) Oorlcoruienboek: der g1'aafschappen Gelre ,en Zutph.en, aant. bij
no. 373.
16) Bijd1·ag.enren Mededeeling,en Hist. Genootschap, 35ste deel, blz.
372.
17) M.enschen land in de Middeleeuw.en, deel I, blz. 221.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

42
leiding van de wisseling vaninkomsten en bezit tot een meer
naùwkeurige datering komen en ik geloof, dat men dat niet, tot
op een jaar nauwkeurig kan vaststellen. Maar m.i. is dit de
enige weg om te komen tot een datering van dit bèlanqrijke
stuk.
Dit even terloops. Ik heb echter dit goederenregister nodig
voor de beantwoording van mijn tweede en derde vraag, hoe
het komt. dat men rondom Diepenheim zoveel oude kastelen
aantreft en wanneer deze zijn onstaan? Komen deze kastelen
reeds in 'het goederenregister voor? Ons antwoord kan daarop
bevestigend luiden, behalve echter het Warmelo. Peckedam '
behoort tot de bonis castellanye castri Diepenhem. dus tot, de
borgmansgoederen, terwijl Westerflier een soort pacht in natura
opbrengt. Het Warmelo, wordt in het' goederenregister
helemaal niet vermeld. En nu het Nijenhuis als laatste van de
rondom Diepenheim liggende kastelen? En dan geloof ik, dat
ik het Nijenhuis ook heb terug gevonden in het goederenre~
gister. Er zijn enige boerderijen onder Diepenheim, die de
grove tiende moeten opbrengen aan Huize Diepenheim, n.l.
Nova Curia, de tegenwoordige boerderij Nijhof; Nova domus, .
dit moet het teqenwoordiqe Nïjenhuis zijn; domus Donckerlo,
de tegenwoordige boerderij Donkelman, domus Mersche, het
Morshuis onder Diepenheim. Aardig isnog de mededeling, dat
de erven Bachus 'en Geesink inplaats van het opbrengen van
tienden de verplichting hadden de keukenbenodiqdheden voor
Huize Diepenheim aan te voeren. Ik vermoed, 'dat de eerste
letter van Bachus een H moet zijn, dit kan een schrijffout zijn
of een verkeerde lezing, daar de boerderij Bakhuis onder Diepenheim
niet bekend is, wel echter de boerderij Haghuis, ge~
legen nabij de boerderij Geesink. Het kan haast niet anders,
of het in deze reeks boerderijen, allen gelegen rondom het oude
centrum van de heerlijkheid Diepenheim, genoemde Nova
domus moet het tegenwoordige Nijenhuis zijn. En het Nijenhuis
vinden we ook weer terug in het Manuaal van de rentmeester
van Twente (1385), zoals dat is uitgegeven door
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

43
Mr. S. Muller Pz. 18). Het wordt hier eenmaal genoemd-en
wel met de aanduiding Sticken Nyehues. De familienaam
Sticke of Sticken komt te Diepenheim in de 13deeeuw reeds
voor en wel het eerst in een oorkonde van 1233 van Gravin
Richarda, de echtegenote van Otto I. In deze oorkonde treedt
een Arnold Sticken als getuige op. Ook komen er borgmannen
van deze naam voor circa 1382, n.l. Arnold Sticke en Pelgrim
Sticke 19). De eerste heeft tot een Stichts leen: "dat Nyehus,
in der vriheit to Diepenhem". Zo zien we, dat de familie
'Sticke verbonden was met het Nijenhuis. De laatste Sticke,
die het Nijenhuis bewoonde, was Gelnier Sticke; na zijn dood,
wordt zijn oomzegger Johan Beckem 27 April 1457 met het
Nijenhuis beleend.
N u komen we nog even terug op het Warmela. Zoals ik
reeds mededeelde wordt dit niet genoemd in het goederenregister.
Voor het eerst komt in 1272 een Wieboldus de Warmelo
als getuige voor in een oorkonde van Graaf Hendrik II.
Hoe komt het, dat het Warmela niet wordt vermeld? Behoefde
het Warmelo geen tienden of iets dergelijks op te brengen aan
Huize Diepenheim? Dat zou wel merkwaardig zijn. Alle tegenwoordiqnoq
bestaande boerderijen onder Diepenheim moesten
dat wel, evenals andere bij name genoemde boerderijen, die niet
meer bestaan. Hier komt de vraag bij ons op: Als dat goederen-
reqister dateert uit het begin van de 14de eeuw, zoals verschillende
geleerden menen, hoe komt het dan, dat het Warmeloer
nog niet in vermeld wordt? Want Warmelo was later ook een
borgleen van Huize Diepenheim. Men krijgt hier dus de indruk,
dat het Warmelo nog niet bestond, toen het goederenregister
werd opgesteld. Dus zou men coneluderen. dat het goederenregister
alvan voor 1272 dateert, omdat er in de .zoeven genoemde
oorkonde een Wigbolt van Warnielo wordt genoemd.
En deze Wigbolt zal zijn naam toch welontleend hebben aan
18) Muller, Reg. ,en 1·ekening,env. h. bisdom Utrech.t, II, blz. 635.
19) Idem, deel II, blz. 783.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

het Warmela. De naam Wigbolt komt veelvuldig in deze familie
van Warmelo voor. Ik geloof, dat het Warmela van latere
datum is dan de overige Huizen te Diepenheim. Daar ter plaatse,
juist aan de andere kant van de weg naar GeIselaar, heeft
echter wel een oud erf gelegen, n.l. het Elferink. lil het goederenregister
komt dit erf voor onder de naam "dam us Elvenyaring",
bij Muller 20) onder de naam Elverinc "ghèleghen'bynnen
der vriheit van Diepenem". Het stuk grond, waarop dit
, erf heeft gelegen, draagt. nog de naam van "het Elferink" .
Van iemand, die reeds over de 80 jaren is, hoorde ik voor enige
jaren, dat hij van een ouder iemand vroeger had ge400rd, dat
deze nog geweten had, dat daar een boerderij had gestaan.
Toen later daar in de buurt het Warmelo ontstond, is het Elferink
meer op de achtergrond geraakt.
Wehebben dus gezien, dat de-verschillende Huizen in de
13de eeuw gewone erven waren, evenals de overige, tegenwoordig
nog bestaande boerderijen, die pacht of tienden opbrachten
aan Huize Diepenheim. Hoe zijn deze ervennu tot
de Huizen geworden, die ze tegenwoordig zijn?
Zoals we hebben gezien, kwam Graaf Hendrik van Dalen
uit Westfalen, het land van de borgmannen. De borgmannen
waren oorspronkelijk -dienstmannen, die de Heer hielpen om .
zijn kasteel te verdedigen. Ze woonden oorspronkelijk op de
burcht, vandaar' de naam borgmannen. Van de Heer kregen
ze voor hun onderhoud een leengoed. Nu is het instituut van
het borgmanschap in ons land alleen te Diepenheim en Goor
tot volle ontwikkeling gekomen. Hoe kan het nu anders, dat
Graaf Hendrik van Dalen, die uit het land van de borgmannen
kwam, hier in Diepenheim dît instituut ook heeft ingevoerd?
D~armede is nog niet verklaard, hoe het borgmanschap te
Goor is ontstaan. Oe borgmannen klommen op. kregen aandeelIn
bestuur en rechtspraak en gingen wonen op leenqoederen,
gelegen rondom de bur~ht. Van ridderboortiqe ministe-
20) Reg. en rekeningen v. h. bisdom Utrecht, II, blz. '756.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

45
rialen werden ze tot edelen. Oorspronkelijk waren er meerdere
borgmannen, later werd dit aantal kleiner. Hun erven werden
aanzienlijker en werden later tot havezathen. We hebben hiermede
dus onze tweede vraag beantwoord.
Nu nog even de beantwoording van de derde vraag, betreffende
het ontstaan van de verschillende kastelen. Zoals we
hebben gezien, was het castrum bij de watermolen het oudst,
dit bestond al omstreeks 1100. Nadat het iIJ. 1177 was verwoest,
werd op de kasteelbelt tussen 1177 en 1188 een kasteel
Diepenheim gebouwd. Het Nijenhuis, Peckedam en Westerflier
komen in het goederenregister van Graaf Hendrik van
Dalen voor en dateren van voor 1200. Het Warmelo is van
wat latere datum.
Nu voerde onze tocht ter gelegenheid van de laatste zomervergadering
ook naar de boerderij "De Horde" .Ge zult il
misschien hebben afgevraagd, wat daar te zien was. Heel veel
was dat ook niet. De overlevering vertelt ons echter, dat daar
vroeger ook een kasteel heeft gestaan. Volgens ouden van da-
- gen waren er omstreeks 1880 'nog muurresten te zien. Resten
van grote grachtèn zijn nog aanwezig. De grote gracht, die liep
om de werde. genaamd Possenhoek. waarin het kasteel moet
hebben gestaan, is dichtgemaakt. Bij graafwerk zijn er ronde
ijzeren kogels gevonden. Men vertelt, dat er zich in het stuk -
van de gracht, dat _nog bestaat, een put bevindt. Dit kasteel
lag ook vlak bij de Diepenheimse es. Nu heb ik wel eens verondersteld,
dat 'het kasteel bij "de Horde" nog ouder is ge~
weest dan het kasteel bij de watermolen. De naam Diepenheim
(laag gelegen heim) slaat m.i. nog meer op een streek als die
bij "de Horde", dan die bij de watermolen, waar het nog al
hooq is. Aardig was voor enige jaren de mededeling van de
oude boer van de Nieuwe Sluis, de heer W. Temmink, dat hij
van zijn vader wel eens had gehoord, dat de nederzetting b-ij
-"de Horde" ouder zou zijn geweest dan die bij de watermolen.
Het ontstaan van het tegenwoordige Diepenheim zou dan in
drie etappes zijn gegaan, eerst het kasteel bij "de Horde", ver-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

46
volgens dat bij de watermolen, daarna het kasteel op de
kasteelbelt. Maar ook hier wacht nader onderzoek weer op de
spade van de archaeoloog. Zoals Ll ziet, is er op oudheidkundig
gebied, in het bijzonder op dat van de archaeologie, te
Diepenheim nog heel wat te doen.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

..
.~
iL:
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
,~
,.!
t: e.I
Ol ~
-0 0;
lU
Il. -0
t:
!l lU
.~ ~
tI..
• •••••
•
t:
e.I
c> ..~ t:
t:
e.I
e.I
Ol
0:
c> e.I
-0 e.I .. ~ ~
lU ...
..c: '-0 0 .. t: 0
e.I lU 0.
> N Vl