Diyanet Dergisi

Gazali, her canlının kendi nefsini ve zatını sevdiğini,
bunun sebebini de kişinin varlığının devamına meyilli
olması ve yok olmaktan korkması olarak açıklar.
O’na göre, sevginin bir diğer sebebi ise ihsandır.
İnsanlar kendisine iyilik yapanları severler. Burada
sevgi zat için değil yapılan iyilik içindir. Dolayısıyla,
iyilik kalkınca sevgi de kalkar.
Üçüncü sebep, sevilen şeyi zatından dolayı sevmektir.
Artıp eksilmeyen, yok olup tükenmeyen gerçek
sevgi budur. Gazali bu sevgiye “hüsnücemal” sevgisi
diyor. Güzelliği anlayan herkes güzeli sever.
Allah’ın da güzel olduğu sabit olunca, O’nu sevmemek
imkânsızdır. Zira O, güzellerin güzelidir.
Gazali, “basiret erbabına göre gerçekte sevilen yalnız
Allah’tır” der. Çünkü sevginin sebepleri olan her
şey Allah’ta vardır. O’na göre Allah sevgisinin beş
sebebi vardır ve bunların Allah’ta bulunması hakikat,
başkalarında bulunması ise hayaldir.
Birinci sebebi kişinin kendi varlığını ve devamını
sevmesi olarak belirten Gazali, bu durumun fıtri
bir özellik olduğuna da işaret eder. İnsanın kendini
sevmesi bu açıdan ne kadar zorunlu ise, kendisini
yaratan, devam ettiren ve ona birtakım özellikleri
vereni sevmesi de o derece zorunludur.
Gazali’ ye göre Allah’ı sevmenin ikinci sebebi ihsandır.
Bir insan, mallarını korumak, tatlı konuşmak,
yardım etmek, iyilik yapmak gibi bütün bu nimetleri
kendisine verenin Allah olduğunu bilir. Bu konuya
dikkatimizi çeken Gazali şu ayeti örnek verir:
“Allah’ın verdiği nimetleri sayacak olsanız bitiremezsiniz.”
(Nahl, 16/18.)
Üçüncü sebep, iyilikte bulunan varlığı sırf iyiliği için
sevmektir. Bu da bizi Allah sevgisine götürmektedir.
Zira gerçekte iyilik eden Allah’tır. O, kendi fazlından
bütün varlık âlemini yaratmış, onların ihtiyaçlarını
karşılamış, onlara nimetler vererek birtakım
ziynetlerle süslemiştir. O hâlde gerçek iyilik
eden Allah’tır diyor Gazali ve ekliyor: Bunları bilen,
bu sebeplerle Allah’ı sever.
Gazali’ye göre sevmenin dördüncü sebebi, güzeli
yalnız güzelliğinden dolayı sevmektir. Bunu ancak
basiret sahipleri anlayabilir. Güzellikten anlayan
herkes için, her güzellik sevimlidir. Örneğin,
bütün insanlar toplansa bir karıncanın yaratılış hikmetini
ve sebebini idrak edemezler. İnsanlar ancak
Allah’ın bildirdiğini bilebilir. Bu noktada ilmi veren
Allah’tır ve ilim sebebiyle başkasını değil doğrudan
Allah’ı sevmek lazımdır. Çünkü bize güzeli ve güzelin
ilmini Allah vermiştir.
Sevmenin beşinci sebebi ise aralarında benzerlik ve
münasebet olmasıdır. İnsan benzediği şeye meyleder.
Çocuk çocuk ile büyük de büyük ile ünsiyet
eder. İşte bu sebep de Allah’ı sevmeyi gerektirir.
Çünkü her ne kadar suret ve şekil bahis konusu olmasa
da, kul ile Allah arasında deruni bir münasebet
ve yakınlık vardır.
Şunu söyleyebiliriz ki, Gazali’ye göre Allah sevgisinin
esası; O’nun fazlını, nimetini, ihsan ve rahmetini
duyuş, cemal ve kemalini seziştir. O hâlde kim
ihsanı seviyorsa bilmelidir ki, onun vericisi ve sahibi
Allah’tır. Kim güzelliği seviyorsa bilsin ki, onun
kaynağı da Allah’tır.
Ahirette en çok mutlu olanların, Allah’ı en çok sevenler
olduğuna işaret eden Gazali, dünya sevgisinin
Allah sevgisini azalttığını, insanın dünya ile ünsiyet
ettiği ölçüde Allah sevgisinin azalacağını, bunun
ise ancak sabır, tövbe, züht, korku ve ümitle aşılacağını
ifade etmektedir. Yine o’na göre gerçek sevgi
için kalbi Allah’tan başka her şeyden temizlemek
gerekir. Bunun da başlangıcı Allah’a ahirete, cennet
ve cehenneme inanmaktır. Böyle bir imandan korku
ve ümidin doğacağını ifade eden Gazali’ye göre,
daha sonra sabır ve tövbenin doğacağını ve devamında
ise kalpten Allah’tan başka her şeyin çıkarak,
kalbin sadece Allah’ı bilmek ve sevmek için hazırlanmış
olduğunu, ancak bunun yeterli olmadığını,
kalbi günahlardan temizledikten sonra marifet ve
muhabbeti kalbe yerleştirmek gerektiğini dile getirmiştir.
Ayrıca kulun Allah’a karşı duyduğu sevginin karşılıklı
oluşundan da bahseden Gazali, Allah’ın kulunu
sevmesine Kur’an-ı Kerim’den şu ayeti delil gösteriyor:
“Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler.”
(Maide, 5/54.)
Gazali’ye göre Allah sevgisinin alameti, insanın hayatına
yansıyan ibadetlerdir. Kulun Allah’ı sevmesi
O’nu zikretmek, Kur’an okumak ve peygamberi
sevmek ile olur. Gazali’ye göre sevginin işaretleri
Kur’an okumak, ibadet ve itaat etmek, nimete
şükrederek külfete katlanmak, insanlara merhametli
olmak ve geceleri ibadetle geçirerek Allah’a
yalvarmaktır.
diyanet aylık dergi • Temmuz 2014 • sayı 283 37