et_atlas_final_son_hal

ET ATLASIYediğimiz hayvanlar hakkında gerçekler ve rakamlar

ET ATLASI 2014 Heinrich Böll Stiftung DerneğiTürkiye Temsilciliği tarafından hazırlanmıştır.Almanya’da hazırlanan İngilizce versiyon (MEAT ATLAS) içinYayın yönetmenleri:Christine Chemnitz, Heinrich Böll StiftungStanka Becheva, Friends of the Earth, AvrupaYayın sorumlusu:Ulrike Dufner, Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye TemsilcisiTürkçe versiyonu (et atlası) için Yayın Yönetmenleri:Yonca Verdioğlu, Ulrike Dufner, Heinrich Böll Stiftung DerneğiSorumlu Yazı İşleri Müdürü: Dietmar BartzSanat Yönetmeni: Ellen StockmarTürkçe editörü: Filiz YavuzÇevirmenler: Cana Ulutaş, Çağrı EkizRedaksiyon: Banu YaylaKatkı Sunanlar: Michael Álvarez Kalverkamp, Numan Akman,Oya Ayman, Abdullah Aysu, Wolfgang Bayer, Stanka Becheva,Reinhild Benning, Stephan Börnecke, Christine Chemnitz,Saniye Dedeoğlu, Durukan Dudu, Karen Hansen-Kuhn, Patrick Holden,Ursula Hudson, Annette Jensen, Barış Karapınar, Haluk Levent,Evelyn Mathias, Heike Moldenhauer, Carlo Petrini, Tobias Reichert,Marcel Sebastian, Shefali Sharma, Ruth Shave, Bülent Şık,Güray Tezcan, Ann Waters-Bayer, Kathy Jo Wetter, Sascha ZastiralCD siparişi için info@tr.boell.org adresine mail atabilirveya www.tr.boell.org adresinden atlası indirebilirsiniz.84 ve 85. sayfalardaki çalışmaların dışında kalanların kullanım hakkı Creative CommonsAttribution-ShareAlike 3.0 Unported (CC BY-SA 3.0)‘dedir.Telif sözleşmesi için bakınız: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/legalcodeÖzet için bakınız: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.en

ET ATLASIYediğimiz hayvanlar hakkında gerçekler ve rakamlar2014

ET VE DÜNYA HAKKINDA ALMAMIZGEREKEN DERSLER1HİÇ KİMSENİN BESLENME BİÇİMİSADECE BİREYSEL BİR MESELEDEĞİL. Yediğimiz her öğünün dünyanınçeşitli yerlerindeki insanların hayatı,çevre, biyoçeşitlilik ve iklim üzerindesomut etkileri var. Ama bir dilim etimideye indirirken bunların hiçbirinidikkate almıyoruz.2Su, ormanlar, arazi kullanımı, iklim ve biyoçeşitlilik: Sadecefarklı yöntemlerle üretilmiş etleri yiyerek ve de toplamda dahaaz tüketerek ÇEVREYİ KOLAYCA KORUYABİLİRİZ.YÜKSEK ET TÜKETİMİENDÜSTRİLEŞMİŞTARIMA YOL AÇIYOR.Ve bundan sadece piyasahâkimiyetini giderekartıran birkaç şirket çıkarsağlıyor.43DÜNYANIN HER YERİNDE ORTASINIFLAR ÇOK FAZLA ET TÜKETİYOR.Sadece Amerika ve Avrupa’da değil;Çin, Hindistan ve diğer gelişmekteolan ülkelerde de et tüketim oranlarıgiderek artıyor.5Tüketim oranları, temelde ŞEHİRSAKİNLERİ DAHA FAZLA ETYEDİKLERİ için yükseliyor. Nüfusartışının etkisi ise çok daha az.4ET ATLASI

515254565860Bölüm 3PazarlarKÜMES HAYVANLARININ BOLLUĞU:TAVUKLAR LİDERLİĞİ ELE GEÇİRİYORGelişmiş ülkelerde tavuk üretimi sığırüretimini geçti. Tavukçuluk da oldukçasanayileşti. Asya’da da tavuğa talep sürekliartıyor. Domuz ve sığır tüketmeyentoplumlar tavuklarıyla mutlu.TAVUKLARA KADINLAR BAKIYORKARARLARI ERKEKLER ALIYORAfrika ve Asya’da pek çok kadın büyükkararları kocasına bırakmaya zorlanıyor.Ama birkaç tavuk, civciv ve yumurta onlaraözgüven kazandırabiliyor. Kadınların etarzına katkıları ise genellikle azımsanıyor.İTHAL TAVUK KANADI BATI AFRİKAPAZARLARINI OLUMSUZ ETKİLİYOR1996’daki deli dana salgınından sonra Avrupalıtavukçuluk firmalarının, mezbaha yanürünlerini hayvan yemlerine karıştırmalarıyasaklandı. Onlar da bu ürünler başka ülkelereucuz fiyatlardan satmaya başladı. Ganave Benin’deki tavuk üreticileri bu sebeptenbatıyor.BUZDOLABINDAKİ PARLAK PEMBEMahalle kasaplarına elveda, süpermarketzincirlerine merhaba. Büyük perakende zincirlerinegeçiş artık gelişmekte olan ülkeleride etkiliyor. Yükselen orta sınıfların taleplerigidişatı belirliyor.Rio’dan Şangay’a; YARIM MİLYONYENİ ORTA SINIF TÜKETİCİBrezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika(BRICS) farklı yerlerden başlamış gelişmekteolan beş büyük ülke. Bunlar, sanayileşmişBatı ülkelerinin gıda tüketim kalıplarınaoturmak zorunda değiller.6263646668HAYVANCILIKTA KADINYOK SAYILAN EMEKAile işletmelerine dayanan kırsal üretimdekadın emeğinin yeri çok büyük vehayvancılıkta da kadın emeği yadsınamaz.Fakat hemen hemen her alanda olduğugibi kırsal alanda da kadın emeğinin yaptığıkatkılar bir türlü gürünmüyor.Bölüm 4ALTERNATİFLERGELİŞMİŞ ÜLKELER KAYGILIGelişmiş ülkelerde tavan yapan et talebi şimdidüşüyor. Zira tüketicilerin gıda güvenliğikonusundaki endişeleri skandallarla daha daarttı. Üreticiler, pazarlama taktikleriyle imajtazelemeye çalışırken tüketiciler kararsız. Sözkonusu ürünler de eskisinden daha kalitelideğil.KENT HAYVANCILIĞIÇoğu insan için kent ve hayvancılık birbiriyleçelişen kavramlar. Hayvancılık kırsal birfaaliyet değil miydi? Şehirler koku, gürültü vekirlilik yüzünden hayvancılığı yasaklamamışmıydı? Yine de kent hayvancılığı pek çok dargelirli kent sakini için önemli. Çünkü onlarkırsaldaki kuzenlerinden daha ucuza besleyicigıda sağlıyor.KALİTELİ GIDA ARAYIŞIZengin dünyanın duyarlı tüketicileri birikilemle karşı karşıya. Kaliteli etin çevreyeduyarlı ve etik bir şekilde üretilmiş olmasınıistiyorlar. Bu nasıl sağlanabilir? İşte bazı alternatifler.8ET ATLASI

İnsanı merkeze alan tüketim toplumu, baştahayvanlar olmak üzere toprak, bitkiler, suculhayat ve soluduğumuz havaya varana dek gezegenimizdebulunan canlı veya cansız tüm ortakvarlıkları istediği şekilde ve kendi çıkarları doğrultusundakullanabileceğini sanıyor. Böylesi birbencillikle doğayı tahrip ediyor; doğal varlıklarısömürüyor, tutsak ediyor, yok ediyor.İnsanlar da tıpkı doğadaki diğer canlılar gibiyaşamak için yer aldıkları ekosistemde üretim-tüketimfaaliyetleri yapmak zorundalar. Ancak bufaaliyetler ve bu faaliyetleri yürütme şekli, sonuçlarınınnelere yol açtığı umursanmadan son dereceadaletsiz bir seyirde ilerledikçe ilerliyor. Gıdaüretimi geçtiğimiz yüzyıldan günümüze uzanançok kısa bir zaman diliminde hem doğal hayata vehem de insan sağlığına büyük zararlar veren birdönüşüm içinde.Yeryüzünün yaşamsal öneme sahip ekosistemlerinikoruma gerekliliği yok sayılarak sürekliartan ”kaynak“ talebi ile biyoçeşitlilik azaltılıyor.Bitkisel, hayvansal ve mikrobiyal alemiyle sonderece karmaşık ve ne olduğu hakkında çok azfikrimizin olduğu bu gezegendeki hayat, basit vegündelik şirket çıkarlarına feda ediliyor. Örneğin,sanayileşmiş ülkelerin talebini karşılamak üzeremonokültür bitkilerinin yetiştirildiği plantasyonlarayer açmak için uçsuz bucaksız ormanlar vekıymetli habitatlar dümdüz ediliyor. Karmaşık birilişkiler bütününe dayalı tarımsal üretim giderekbasitleştiriliyor. Kimyasal madde kullanımına, tekürünün ekimi ve dikimine dayalı böyle bir tarımsalfaaliyet ile vahşi hayatın kökü görülmemiş birhızla kazınıyor.„TARTIŞMAYA BAŞLARKENGeçen yüzyılın geri bırakılmışlıktartışmalarının şekillendirdiğikalkınma anlayışını baz alarak beslenmeaçısından toplumlar kıyaslandığında,sıklıkla dile getirilen “beslenmedekiprotein miktarı” argümanı Türkiye’dehâlâ önemini koruyor.Türkiye’de de durum bu atlasta ayrıntılarınıbulacağınız tarım ve hayvancılık alanlarındakiendüstriyelleşmenin küreselanlamda neden olduğu yıkım ve talandan farklıdeğil. Çiftçiliğin ortadan kaldırılması ve tarımınşirketleşmesi süreci Türkiye’de de hızla işletiliyor.Şirketlerin lehine pek çok düzenleme apılıyor.Bu düzenlemelerde esas olarak şirketler için biranayasa görevi gören Dünya Ticaret Örgütü’nünnormları uygulanıyor. Aynı zamanda Türkiye birAvrupa Birliği ülkesi olma yolunda müzakereleryürütüyor. Kırsal alana dair yeni bir politikalarhayata geçiriliyor. Bu politikaları oluştururkengerek Türkiye’nin gerekse AB’nin Türkiye içinçoğu zaman daha adil, güvenli ve kaliteli bir kırsalyaşamı es geçtiğini ya da bu tasavvurun kağıt üzerindekaldığını söylemek yanlış olmaz. Örneğin;AB kendi içinde endüstriyel hayvancılığı yoğunolarak teşvik etmeyen ve kırsalda orta ve küçükişletmeleri destekleyen politikalara yüzünü dönmüşdurumda.Oysa aynı AB Türkiye’ye canlı hayvan ihraç ediyor.Bu hayvan ithalatının Türkiye’de ancak ortave büyük ölçekteki işletmeler tarafından yapılabiliyorolması esas olarak doğa ile barışık gelenekselyöntemlerin bilgisine sahip ve hayatta kalmak içinbüyük çabalar harcayan küçük üreticileri son derecezorluyor. Bu tip uygulamalarla gıda konusundatüm yetkilerin şirketlerin eline teslim edilmesidesteklenmiş oluyor.Peki ne yapılabilir? İnsanlara dayatılan buşirket güdümlü gıda düzenine karşı gıdalarınüretim ve tüketim biçiminde yenialternatifler yaratılabilir. Tüketici değil, türeticiolunabilir; adil ve doğa dostu satın almalarımızlaşirket güdümlü gıda sistemini desteklemeyerekdayanışmacı, paylaşımcı, katılımcı bir dönüşümhedeflenebilir. Tüm insanların sağlıklı ve güvenligıdaya erişebilmesi için biyoçeşitliliği ve doğalvarlıkları koruyan, hayvan refahını garanti altınaalan gıda üretim sistemlerine dair dünyada veTürkiye’de hâlihazırda uygulanan veya geliştirilmeyeçalışılan modeller var. Gezegeni yok etmedenartan nüfusu besleyebilmek için gıda, tarımve hayvancılık alanlarında kökten değişiklikleryapılabilir ve bu değişikliklerin özünü gıda egemenliğioluşturabilir.İngilizce “Et Atlası 2014”ün küçük eklemelerlezenginleştirilmiş Türkçe versiyonu olan buçalışmayı hazırlarken; atlası oluşturan “DünyaEkonomisi”, “Çevre”, “Pazar” ve “Alternatifler”şeklindeki 4 bölümün sonuna Türkiye’de et üretimve tüketimine dair eklemeler yaptık. AncakTürkiye’ye dair bilgileri toparlamaya çalışırkenoldukça zorlandık. Türkiye’de bir türlü rayınaoturtulamayan veri envanteri tutma işinin sözkonu kadınlar olunca çok daha büyük bir sorunET ATLASI11

olduğunu gördük. Pek çok alanda olduğu gibihayvancılıkta da kadın emeği yeterli araştırma veverinin bulunmadığı bir alan olarak çıktı karşımıza.İşgücü anketlerinden veri derlemeye çalışırkentarım alanında kadın kategorisi detaylandırılmadığıiçin hayvancılık alanında kadın emeği nekadar, kadınlar ne yapıyor, neler yaşıyor ve hangisorunlarla karşılaşıyor gibi sorulara yanıt bulmakmümkün olmadı. Elbette konuyla ilgili elimize birtakım araştırmalar geçti, lakin onlar da cinsiyetkörüydü; hiç birinde toplumsal cinsiyet perspektifibulunmuyordu. Yani Türkiye’de de kadın emeği;en yoğun olarak kullanıldığı alanlardan biriolan hayvancılık için yine görünmezdi.Et Atlası’nda sıklıkla üzerinde durulan endüstriyelve yoğun et tüketiminin neden olduğusosyal ve çevresel tahribatlar konusunda iseTürkiye’deki tartışmalar farklı noktalara odaklanıyor.Geçen yüzyılın geri kalmışlık ve/veya bırakılmışlıktartışmalarının şekillendirdiği kalkınmaanlayışını baz alarak beslenme açısından toplumlarıkıyaslamak söz konusu olduğunda sıklıkladile getirilen “beslenmedeki protein miktarı” argümanıTürkiye’de hâlâ önemini koruyor. Oysagünümüzde klasik kalkınma anlayışının hatalarıve yarattığı yıkımlar bu kadar göz önündeyken vekalkınma kavramı bu kadar tartışılırken; bir kalkınmagöstergesi olarak halen hayvansal proteintüketimini esas almanın bizi doğru bir yöne götürmeyeceğiaçık.Bu çalışma her gün tabağımızda yer alan etve süt ürünlerinin üretildikleri ve tüketildiklerikoşullara göre nasıl tahribatlara yol açabileceğinigösteriyor. Yiyeceğimize karar vermenin nasılpolitik bir faaliyet olduğunu bize anlatıyor. Dahaiyi, adil, güvenli ve sürdürülebilir gıdalara, tarımave hayvancılığa nasıl ulaşılabileceğine dair tartışmalarınartmasını istiyor. Bu konuda politikalaroluşturulurken gıdaya erişim hakkı, açlık ve yoksulluğungiderilmesi, temel insani ihtiyaçlarınkarşılanması, diğer canlıların da hayat hakkınasahip çıkılması ve iklim adaletine katkıda bulunulmasıgibi temel ölçütlerin dikkate alınmasınısağlamayı ve insanların harekete geçmeleri içinilham vermeyi umuyor.Yonca VerdioğluProgram Koordinatörü12ET ATLASI

KÜRESEL PAZARIN YÜKSELİŞİGelişmiş dünyada çiftçi sayısı sürekli azalırken beslenen hayvan sayısı sürekliartıyor. Yerel pazarlar yerine uzaktaki süpermarketlere üretim yapılıyor. Budeğişimin bir benzeri, şimdi gelişmekte olan ülkelerdeki hayvancılıkta görülüyor.Domuz vetavuk piyasasıbüyürken koyun vesığır piyasasıyerinde sayıyorDünya genelinde ete olan talep sürekli artışgösteriyor. Fakat bu artış, farklı ülkelerdefarklı oranlarda. 20. yüzyılın en büyük et üreticileriolan Avrupa ve ABD’de tüketim çok yavaşartıyor, hatta neredeyse yerinde sayıyor. Öte yandan,Asya ve diğer bölgelerdeki gelişen ekonomilerde,et sektörünün 2022’ye kadar %80 oranındabüyümesi bekleniyor. En büyük talep, devasa yeniorta sınıflarıyla Hindistan ve Çin’den gelecek.Üretim kalıpları şu şekilde: Güney ve DoğuAsya, pek çok sanayileşmiş ülkenin on yıllar öncegeçtiği değişimden şimdi geçiyor. 1960’larda Avrupave ABD’de hayvanların çoğu küçük ve ortaölçekli sürüler halinde otlaklarda besleniyordu.Bunlar ya çiftlikte ya da yakınlardaki bir mezbahadakesilip işleniyordu. Et ve sosis de aynıyerde ya da en azından aynı bölgede üretiliyordu.Günümüzde bu tarz üretim neredeysetamamıyla ortadan kalkmış durumda. ABD’dedomuz üreticilerinin sayısı 1992-2009 arasında%70 oranında azaldı, ancak toplam domuz sayısıaynı kaldı. Aynı dönemde çiftlik başına satılan ortalamadomuz miktarı, yılda 945 baştan 8400 başaçıktı. Ayrıca 1970’lerde 67 kilogram olan kesimlikhayvan ağırlığı günümüzde 100 kilograma kadaryükseldi.Çin’de üretilen domuzun yarısı hâlâ küçüküreticilerin elinde ama bu durum hızla değişiyor.Gelişmiş ülkelerdeki hayvan üretimine hâkimolan teknolojilerin ve sermaye yatırımlarının aynısı,gelişmekte olan ülkelere de nüfuz ediyor vebu ülkeler de küresel tedarik zincirleri ile bütünleşiyor.Bir domuz yavrusu dünyaya geldiğindekaderi çoktan belirlenmiş oluyor. Domuz pirzolasınınhangi şehirdeki hangi süpermarkete, hangipazarlama yöntemiyle satılacağı belli.Fakat üretim koşulları eskisinden çok farklı.Avrupa ve Amerika’daki endüstriyel hayvancılıkyemin, enerjinin ve toprağın ucuz olduğu bir dönemdebaşladı. Günümüzde ise bu üç kıt kaynağınmaliyeti hızla yükseliyor. Dolayısıyla toplamet üretimi eskisine oranla daha yavaş artış gösteriyor.Sadece kanatlı hayvan ve domuz üretimindepazar büyüyor. İki tür de yemi verimli kullanıyorve dar bir alanda tutulabiliyor. Bu da onların ucuzete karşı doyurulamayan talebi karşılayabileceklerianlamına geliyor. 2022’de tüketilecek olan ilaveetin neredeyse yarısının kanatlı hayvanlardankarşılanacağı tahmin ediliyor.Sığır üretimi ise yavaş artıyor. ABD, hâlâ dünyanınen büyük büyükbaş hayvan üreticisi, bunarağmen sektör, koşulları “olağanüstü” diye nitelendiriyor.2012’ye kıyasla 2013 yılında %4 ila 6düşüş bekleniyor ve bu düşüş 2014’te de devamedeceğe benziyor. Brezilya, Kanada ve Avrupa gibidiğer geleneksel et üreticilerinde ise üretim ya yerindesayıyor ya da düşüyor.Günümüzün yükselen yıldızı ise 2010’dan2013’e kadar neredeyse iki katına çıkardığı mandaüretimiyle Hindistan. Kırmızı et üretiminin%25’ini sağlayan Hint Yarımadası’ndaki mandaüretimi dünya piyasalarını zorluyor. ABD TarımBakanlığı verilerine göre Hindistan 2012 yılındaBrezilya’yı geçerek dünyanın en büyük et ihracatçısıhaline geldi. Mandaların bakımı oldukçaucuz. Bu da manda etinin diğer büyükbaşlaragöre kilo başına 1 dolar daha düşük ücretli olmasınısağlıyor. Yem fiyatlarının artması sonucuBrezilya’daki büyükbaş hayvan üreticileri, soyafasulyesi üretimine kaymaya başladı. Bu, Hindistan’dakimanda üreticileri için de küçük de olsabir fırsat yarattı.ÜretimTicaretTicaretTüketimDünya 2013 tahmini,milyon tonFAODünya, 2013 tahmini,milyon tonFAODünya 2013 tahmini,yüzdeFAOKg cinsinden kişi başına yıllık,2013 tahminiFAO13.80.9 9.968.18.67.2114.2 308.2 30.2 10033.343.1106.413.390.179.3Sığır, danakümeshayvanıDomuz DiğerKoyun, keçiSığır, danakümeshayvanıDomuz DiğerKoyun, keçiİç tüketimİhracatGelişmişGelişmekte olanDünya14ET ATLASI

Dünya Et Üretimi11.410.21.819.2ABD1.22.80.1MeksikaŞili23.03.22.12.512.40.61.70.21.40.4 0.98.11.2 Rusya0.10.60.50.2Kanada2.60.31.89.7Arjantin0.13.313.1Brezilya0.50.1Uruguay0.1AB0.30.2Cezayir1.00.70.20.80.1Mısır0.30.9 1.50.2Güney AfrikaUkrayna1.60.3 0.4TürkiyeMilyon ton, 2010-2012 ortalaması,2012 verileri tahmini1.70.52.9 2.9Iran0.50.3SuudiArabistan1.5 0.80.5PakistanHindistan0.20.96.50.20.2BangladeşSığır, danaDomuzkümes hayvanıKoyun, keçi50.417.1Çin4.11.50.2Malezya0.31.00.7Kore1.30.51.70.70.5 0.1Endonezya2.11.00.30.6Avustralya0.61.4Japonya0.50.2Yeni ZelandaFAOTıpkı dünyanın diğer yerlerinde yaşayan insanlargibi Afrikalılar da, kıtada arz ve talep dünyanındiğer yerlerindeki kadar hızlı artmasa biledaha çok et yemeye başladı. Afrika’nın pek çokülkesinde, özellikle nüfusu çok olan Güney Afrika,Mısır, Nijerya, Fas ve Etiyopya’da üretim arttı. Ortalamabir Afrikalı yılda 20 kg et tüketiyor. Bu dünyaortalamasının altında. Ucuz kanatlı hayvan etiithalatı ise bazen yerel üreticileri yok etme pahasınada olsa artıyor.Her ne kadar gelişmiş ülkeler piyasaya hâkimolsalar da büyüme, artık gelişmekte olan ülkelerinelinde. Buna rağmen dünyada üretilen etin sadece%10’u uluslararası dolaşıma giriyor. Bununsebebi etin ancak ithâlâtçı ülkenin kalite standartlarınauyuyor olması ve ancak kalite standartlarınauyumunu belgeleyebildiği takdirde başkaülkelere ithal edilebilmesi. İthâlâtçılar ve tüketicilerdeli dana, kuş gribi ve şap gibi hastalıklardankorkuyorlar. Zira Güneydoğu Asya’daki kümeshayvanları piyasasının geçici olarak kesintiye uğramasıve Britanya sığır ihracatının ise tamamençökmesi uluslararası ticaretin bir gecede durabileceğinigöstermiş oldu.Küçük hayvanlar ve kümes hayvanları yükselişteDengeli Görünüm – sadece spekülasyon sınırlı olduğundaEt üretimi eğilim ve tahminler, milyon ton14012010080604020Sığır, danaKanatlıDomuzKoyun, keçi01995 1999 2003 2007 2011 2015 20192021OECD/FAOGerçek et fiyatları, eğilim ve tahminler, dolar/ton5,0004,0003,0002,0001,000Sığır, danaKanatlıDomuzKoyun, keçi01991 1996 2001 2006 2011 2016 2021OECD/FAOET ATLASI15

YOĞUNLAŞMA: ÖLÇEK EKONOMİSİUĞRUNA DAHA AZ ÇEŞİTLİLİKİktisadi zorunluluklar, küresel et endüstrisinin konsolidasyonunun arkasındakien büyük etken. Bu, daha verimli bir üretim anlamına gelebilir ama aynı zamandapiyasayı birkaç büyük oyuncunun kontrolüne vermek demek ki; bu da küçüküreticinin aleyhine bir durum. Ayrıca tüketiciler açısından riskli de olabilir.Düşen kâr marjı,şirketleri, dalgalıpiyasa fiyatlarına veticari gerilime maruzbırakıyorEylül 2013’te Çin’in en büyük et üreticisinin enbüyük hissedarı olan Shuanghui InternationalHoldings Ltd., dünyanın en büyük domuzeti üreticisi olan ABD menşeili Smithfield FoodsInc’i 7.1 milyar dolara satın aldı. Bu satış, artık sınırlarötesi yeni bir tür konsolidasyon örneğiydi.Yatırımın yönü değişiyor ve yatırım, artık küreselGüney’den Kuzey’e doğru akıyordu. Yeni eğilim,geçen yirmi yılda değişen ekonomik büyümeoranları, tüketici talepleri, idari beceriler ve kurumsaldayatmalar sonucu meydana geldi.Brezilya menşeili bir sığır eti şirketi olanJBS SA, 2000’lerin sonlarında ABD, Avustralyave Avrupa’daki büyükbaş ve kümes hayvanıyetiştiren şirketleri satın alarak sektörü şekillendirdi.JBS, şu anda dünyanın en büyük sığır etiüreticisi. 2013 yılında rakip şirket Marfrig AlimentosSA bünyesindeki kuruluşlardan biri olan SearaBrasil’i de satın alarak aynı zamanda dünyanın enbüyük tavuk eti üreticisi haline geldi. JBS, 2012 yılında38.7 milyar dolara varan satış rakamlarıyladünya çapındaki gıda ve içecek firmaları içinde ilkondaydı.Ayrıca deri, evcil hayvan ürünleri, jelatin vebiyodizel sanayinde de faaliyet gösteren kollarıvar. JBS, hane halkı tüketiminde bilinen bir markaolmasa da gıda ürünlerinden elde ettiği yıllıkciro Unilever, Cargill ve Danone gibi küresel gıdadevlerininkinden daha fazla. Şu rakamlar, JBS’eait kesimhanelerin büyüklüğüyle ilgili fikir verebilir:Dünya çapındaki JBS kesimhaneleri 85.000baş sığır, 70.000 baş domuz ve 12 milyon kümeshayvanı kesme kapasitesine sahip. Hem de hergün. Karkaslar “demonte” edilir edilmez, yani etlerkemikten ayrıldıktan sonra, 150 farklı ülkeyedağıtılıyor.Et sektöründe kâr marjları düşük olduğu için,bütün şirketler ölçek ekonomisine yöneliyor. Yanidaha büyük verimlilikle, daha düşük maliyetlerle,daha çok üretmek için çabalıyorlar. Bu sebeple,sektördeki konsantrasyon iki açıdan artıyor. Şirketevlilikleri ve alımlar daha büyük şirketleri yaratıyor.Hem başka ülkelere hem de başka hayvantürlerine doğru bir genişleme yaşanıyor. Et üretimide yoğunlaşıyor. Daha fazla sayıda hayvan aynıçatı altında besleniyor, etler daha hızlı işleniyor veetlerin daha azı çöpe gidiyor. Fakat piyasa analistlerininbazılarına göre et işi doğası gereği riskli veyakın zamandaki finansal performans incelemeleribirden çok hayvan türünü içeren stratejileringeri tepebileceğini gösteriyor. Çünkü farklı kültürlerve süreçler, sektöre yeni katılanlar için birtakım zorluklar yaratabilir. Başka bir deyişle sığıryetiştirme, kesme, işleme ve nakletme bilgisi kümeshayvanı işletmelerini idare etmeye kolaycaaktarılıp uyarlanamayabilir.Dalgalı yem fiyatları da et sektörünün finansalrisklerini artırıcı bir etki yapıyor. 21. yüzyıla girerkenemtia piyasalarının serbestleşmesiyle yemfiyatları artık arz ve talepten çok fiyatlarda ani fır-Dünya et fiyatları – karşılaştırmalıDünya gıda fiyatları – karşılaştırmalıEndeks220Sığır, danaKanatlıDomuzKoyun, keçiFAOEndeks220FAOFAO190190160130100160130100EtSüt ürünleriGıda70702007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2006 2008 2009 2010 2011 2012 201316ET ATLASI

Uluslararası Et Endüstrisinin İlk 10’uMilyar dolar bazında satışa göre şirketler (2011-13)Cargill3Tyson FoodsCargill. 1865‘te33 kuruldu. Aile şirketi. 2013geliri: 32.5 milyar dolar. ABDet piyasasının %22‘sine sahip.Arjantin‘in tek ve en33büyük ithalatçısı, dünyaçapında faaliyet.213Smithfield Foods78 Hormel Foods103Smithfield Foods.1936’da kuruldu. 2012 geliri:13.1 milyar dolar. ABD’deki enbüyük domuz üreticisi ve işlemetesisi. 2013’te 6.2 milyar gelirleÇinli ShuanghuiInternational’a satıldı.13 10 Danish Crown AmbAVion955397Vion. 2003’te şirketbirleşmeleriyle oluştu. 2011geliri: 13.2 milyar dolar.Avrupa’daki en büyük et işlemetesisi. Hızlı büyüyor. 2002geliri, 1 milyar dolar idi.9Danish Crown AmbA.1998’de birleşmelerle kuruldu.2012 geliri: 10.3 milyar dolar.ABD; Polonya ve İsveç’te çokbüyük. Avrupa’nın en büyük etüreticisi, dünyanın en büyükdomuz ihracatçısı.13Nippon Meat PackersLeatherhead/ETC626Tyson Foods.1935’te kuruldu. 2012 geliri:33.3 milyar dolar. Dünyanın enbüyük et üreticisi ve en büyükikinci tavuk, dana ve domuzişleme şirketi.10Hormel Foods.1891‘de kuruldu. 2013 geliri:8.2 milyar dolar. 40 yerde üretimve dağıtım faaliyeti içinde. Etnikyiyeceklere odaklanan, öncedenpişirilmis et markası„Spam“ın sahibi.15 JBSBRF13 14Marfrig84BRF. Sadia ve Perdigao’nunbirleşmesiyle 2009’daBrazil Foods adıyla kuruldu.2012 geliri: 14.9 milyar dolar.Brezilya‘da 60 tesisi var.110 ülkede faaliyetgösteriyor.1JBS. 1953’te kuruldu.2012 geliri: 38.7 milyar dolar.Dünyanın en büyük et işleme şirketi.Kesimhane kapasitesinde lider.Son olarak Smithfield Foods’un danaeti ve Malfrig’in kümes hayvanıve domuz ünitelerinisatın aldı.8Marfrig. 2000 yılındabirleşmelerle kuruldu. 2012geliri: 12.8 milyar dolar. Şirketin22 ülkede ünitesi var. Dünyanın enbüyük 4. dana üreticisi. 2013‘tekümes hayvanı ve tavuktesislerini JBS‘e sattı.Nippon Meat Packers.1949’da kuruldu. 2013 geliri:12.8 milyon dolar. Nippon Hamolarak biliniyor. Başta Asya veAvustralya olmak üzere12 ülkede 59 yerde faaliyetgösteriyor.lamalara yol açan spekülatif borsa manipülasyonlarınaendeksli. Buna bir de soya ve mısır fiyatlarınıetkileyen biyoyakıtları ve gübre fiyatlarındakidalgalanmaları ekleyin. Bir yatırım bankası veemtia ticareti devi olan Goldman Sachs, Shuanghui– Smithfield anlaşmasında hazır bulunmuştu.Smithfield tarafından herhangi bir potansiyelsatış anlaşması için tutulan Sachs, Shuanghui’deyüzde beşlik bir hisseye sahipti. 2012 yılında GoldmanSahcs’in emtia ticaretinden tahmini kazancıise yaklaşık 1.25 milyar dolardı.Konsolide olmuş bir sektörde devlerle küçüküreticilerin bir arada var olmaları neredeyse imkansız.Bu çok uluslu şirketler, hem küresel yoksullarınönemli geçim kaynaklarından biriniellerinden alırken bir yandan da tüketicilerin seçeneklerinioldukça kısıtlıyor. Ölçek ekonomisisayesinde hem hissedarlar hem de finansörler içinçok daha büyük bir kâr potansiyeli, diğer tüm paydaşlariçin ise sayısız risk ortaya çıkıyor. Antibiyotikdirençliliği de dahil olmak üzere insan sağlığı,gıda güvenliği, hayvan refahı, çevre, su güvenliği,iş güvenliği ve inovasyon alanlarında var olan riskleriartırıyor.ET ATLASIAşırı verimlilik de riskleri beraberinde getiriyor.ABD’deki bir sığır besicisi ölçek ekonomisininnerede sonlandığından emin olmadığınısöylüyor. Çünkü artık 100.000 sığırı kapasiteli birbesi ünitesi kurmak bile mümkün. ABD’de bu büyüklüktebirkaç işletme var ve üretim maliyetleriküçük besi ünitelerine kıyasla daha düşük.Büyük üretim ünitelerinin lojistiğini yönetmekşimdilik mümkün, ama sistem ne kadarbüyük olursa o kadar da kırılgan oluyor. Yoğunortamlarda, örneğin patojenler bir hayvandandiğerine hem besi ünitesinde hem denakliye esnasında daha hızlı ve kolayca yayılıyor.Aynı durum kesimhaneler için de geçerli, etlerinişlenme hızı her geçen gün artıyor. Dahası,sel gibi olası felaketler esnasında sistemin kapasitesinidevam ettirmesi imkansız hale geliyor. Veeğer tüketici talebinde azalma yaşanırsa düşükkâr marjlarıyla çalışan şirketler batma riskiylekarşı karşıya gelebiliyor. Bu yüzden müşteriyeözel risk değerlendirme çalışmaları yapan sigortaşirketleri, modern et endüstrisinin ayrılmaz birparçası haline geliyor.Tüketiciler dahadüşük fiyata alabiliyorfakat toplumun karşıkarşıya kaldığırisk artıyor17

HAYVANLARDAN ÜRÜN ELDE ETMEK:KESİMHANE ENDÜSTRİSİSığırdan biftek elde etmek için sığırın öldürüldüğü kesimhaneler oldukçasanayileşti ve yarı nitelikli işçilerin kötü koşullarda çalıştığı yerler halinegeldi. Bu sanayi, şehrin dışına; gözden uzak yerlere taşındı. Hayvan haklarıörgütleri şimdi bu kesimhanelerin ne kadar etik olduğunu sorguluyor.Mezbahaçalışanları, kötüçalışma koşullarına vedüşük maaşlaratalim ediyor20. yüzyılın başında Chicago, hayvan kesimendüstrisinin beşiğiydi. Hareketli üretimbantları sayesinde bir sığırın öldürülüp, derisindenve iç organlarından tamamen ayrılarakparçalanması yaklaşık 15 dakika sürüyordu. Bu şehirdeyılda 12 milyon baş hayvan kesilebiliyordu.Bu yöntem o kadar etkindi ki; sonrasında HenryFord aynı yöntemi otomobil üretimine uyarladı.Sanayileşmeyle birlikte kesimhaneler tümdünyada merkezileşmeye başladı. 1920’lerdekiBüyük Buhran sırasında ABD’de birkaç hâkimholding ortaya çıktı ve bunu da uzun süren bir dekonsolidasyonsüreci takip etti. Fakat 1970’lerdegerçekleşen serbestleşme ve borsanın patlamasıile birlikte et sektörü de tekrar, hızla yoğunlaştı.1967-2010 yılları arasında ABD’dekikesimhane sayısı yaklaşık 10.000’den 3000’egeriledi.Günümüzde toplam 10 şirket, ülkede kesilendomuzların %88’inden sorumlu. Şirketlerin küreselkapasitesi ise akıllara durgunluk veriyor. DünyadaBrezilyalı JBS’den sonra ikinci olan TysonFoods haftada 42 milyon tavuk, 170 bin sığır ve350 bin domuz kesiyor. Bu hayvanlar şirketin kendibesi tesislerinden geliyor, kendi fabrikalarındaişleniyor ve de kendi markasıyla satılıyor. Bu,“tarladan sofranıza” stratejisi, tedarik zincirindenmümkün olan en büyük kârı elde etmeyi amaçlıyor.Şirket farklı üreticilerin hayvanlarını da kesebiliyor.Daha fakir ülkelerde hayvanların hijyenik olarakişlenmesi yönündeki ilk adımlardan biri özelya da kamuya ait kesimhanelerin inşa edilmesioldu. Dönüşümün diğer bir ucunda ise gelişmekteolan ülkeler var, sanayileşmiş ülkelerde artıkstandart haline gelmiş olan verimli tesisler, buralardahızla yayılıyor. Bu tesislerde yaşanan periyodikgıda skandalları daha sıkı ve daha maliyetlitemizlik önlemlerinin alınmasına sebep oluyor.Daha ucuz ete sahip olma mücadelesi de işçilerinüzerinden verilmiş oluyor. Dünya çapındamilyonlarca insan kesimhanelerde çalışıyor vekimse bu sayının tam olarak kaç olduğunu bilmiyor.Mezbahada çalışmak “pis iş” tanımına giriyorve bu işte çalışanlar, özellikle Batılı ülkelerde, pektakdir görmüyor, hatta aşağılanıyor. Düşük maaşlarve korkunç çalışma koşulları bir istisna değilbir kural adeta. Bu yüksek tempolu monoton iş,tehlikeli ekipmanların ve kimyasalların yarattığıyaralanma riski ya da zorlanan sırt kasları ve eklemlerleberaber düşünüldüğünde, ortaya gerçektenstres oranı yüksek bir birleşim çıkıyor. Diğerstres etkenlerinin arasında ise; işin durumunagöre sıcak ya da soğuk, sürekli gürültülü, bulaşıcıhastalık risklerini içeren ortamlarda çalışmak veçok erken ya da geç saatlerdeki vardiyalar sayılabilir.Ayrıca hayvanları kesip taşımak da insanlariçin stresli olabilir. Pek çok işçi, bu işi yapabilmekiçin ekstra “sert” olmak gerektiğini belirtiyor.Sanayileşme yüzünden bir vasıfsızlaştırmave mekanizasyon süreci de başlamış oldu. Günümüzdekesimhane çalışanları, geleneksel becerive bilgilerinin çok azına ihtiyaç duyuyor.Şirketler ucuz, yarı nitelikli işçileri tercih ediyor.ABD Kesimhane ve piyasa yoğunluğuKesimhane sayılarıSığır ve domuz kesimi yapan dört şirketin piyasa payları, yüzdeDenny12,0008010,0008,0007060506,0004,0002,00040302010SığırDomuz01967 1977 1987 1997 200701965 1975 1985 1995 200518ET ATLASI

Dünyada kesilen hayvan baş sayısıResmi ve tahmini veriler, 2011, baş sayısı296000 00024 000 000MandaSığırKeçiKoyunDomuz1 383000 000430TavukÖrdekHindiKaz ve Afrika (beç)tavuğu000 000517000 00058654000 000110000 0002 817000 000Ülkelere göre hayvan kesim rakamları, 2011 yılı, baş sayısı35 108 100ABDSığır vemanda39 100 000Brezilya46 193 000Çin21 490 0008 954 959 000ABD11 080 000 000ÇinHindistan5 370 102 000Kanatlı 2 049 445 000BrezilyaEndonezya649000 000110 956 304ABDDomuz59 735 680Almanya661 702 976Çin44 270 000VietnamKoyun veKeçi38 600 000Nijerya273 080 000Çin84 110 000Hindistan28 980 000BangladeşFAOStAtMeksika’dan Kuzey Amerika’ya giden ya da DoğuAvrupa’dan Batı’ya gelen göçmenler, kısa süreliolarak kesimhanelerde çalışıyor ve şirketlerin taleplerinekarşı korunmasız kalıyor. 1960’larda etendüstrisinde faaliyet gösteren sendikalar hâlâgüçlüydü. Son yirmi yılda ise çok zor zamanlar geçirdiler.İşçiler artık çalışma koşulları konusundasöz sahibi değiller, toplu sözleşme ise dünyanınpek çok yerinde bilinmeyen bir kavram.Sanayileşmiş ülkelerde kesimhaneler şehrinmerkezinden taşraya alındı. Kesimhanedeki vahşet,kan ve inleyen hayvan görüntüleri, tüketicileringözlerinden ve kulaklarından uzak tutulmalıydı.Bu, aslında modern bir toplumsal normunsonucuydu: Şiddet toplumun gözünün önündegerçekleşmemeli. Bu yüzden hayvan kesimi ve kasaplıkişleri toplumun çoğunluğu için görünmezhale geldi. Et ile kamyonlarla taşınıp kesimhanelerdeöldürülen canlı hayvan arasındaki bağlantıET ATLASIböylece kırılmış oldu. Pek çok tüketici tek bir şeygördü; süpermarket raflarında duran paketlenmişet parçaları.Sonuçta hayvanların kesimhanede başına gelenleriki açıdan eleştiriyor. Hayvan refahı hareketi;uzun nakliye süreleri, yetersiz anestezi yada kesimhane içinde bir yerden bir yere götürülürkenhayvanların dövülmesi gibi zulümlereve tekrar eden kural ihlallerine itiraz ediyor.Hayvan hakları hareketi ise prensip olarakhayvanların kitlesel kesimine karşı çıkıyor.Bu harekete göre et üretimi hayvanlara şiddetgösterilmesi demek. Hayvan hakları aktivistleri,hayvan kesimi konusunda reform istemiyor, buişi tamamıyla ortadan kaldırmak istiyor. Onlaragöre et endüstrisi hayvanlara sadece ürün olarakbakıyor, halbuki toplum onların da birer bireyolduğunun ve acı çekme kapasitelerinin farkınavarmalı.Canlıhayvanlarlapaketli et arasındabağlantı yokedildi19

SERBEST TİCARET SAĞLIKLI GIDAYA KARŞIABD ve AB arasında tartışılan Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı Anlaşmasıticareti ve istihdamı artırmayı amaçlıyor. Ama bu, aynı zamandaAtlantik’in her iki yakasındaki tüketiciyi koruma kanunlarını zayıflatabilir.Yetkililer kapalıkapılar ardında ilaçkullanımına dairbariyerleri azaltmayıtartışıyorTeoride, ticaretin serbestleştirilmesi ekonomikhareketliliği artırır, denizdeki bütüngemileri yükseltir, istihdam ve herkes içinekonomik büyüme yaratır. Fakat gerçekte bununtam tersi olabilir. Serbest ticaret anlaşmaları artıksadece gümrük vergileri ve kotalarla ilgili değil.Bunlar hükümetlerin et üretimi için standart belirlemeve hayvan refahından etiketlemeye, doğayıkorumadan sektördeki şirketlerin hukukihak ve sorumluluklarına kadar küresel et endüstrisinidüzenleyip denetleme kabiliyetinibüyük ölçüde azaltabiliyor.Gıda güvenliği yaklaşımları genellikle ülkedenülkeye farklılık gösteriyor. Avrupa Birliğigıda ve kimyasallarla ilgili güvenlik kurallarını“ihtiyatlılık prensibine” dayandırıyor. Birlik kanunlarındakibu köşe taşı, AB’ye beşeri ya da çevreselrisk taşıma ihtimali olan ve hakkında bilimdünyasının nihai sonuçlar elde etmediği ürünlerinithalatına kısıtlama getirme hakkı tanıyor.ABD ise kararlarını güvenilir bilime ve fayda-maliyetanalizine dayandırdığını ilan ediyor. Amaörneğin GDO meselesinde bu güvenilir bilim veanalizler, sektörün sunduğu verilerle sınırlı. Gıdagüvenliği rejimleri ve tüketici tercihlerindeki tümbu farklılıklara rağmen Avrupa Birliği ve AmerikaBirleşik Devletleri 2013 yılında Transatlantik Ticaretve Yatırım Ortaklığı (Transatlantic Trade andInvestment Partnership - TTIP) için müzakereleribaşlattı. Kırılgan ekonomilerini ivmelendirmeamacı taşıyan bu anlaşma tarihteki en büyük ikiliticaret anlaşması olmaya aday.Böyle bir anlaşma, et üretiminde antibiyotiklerinkullanımı, genetiği değiştirilmiş organizmalar,hayvan refahı ve diğer meselelerle ilgili standartlardakökten değişiklilere yol açabilir. ABD veAB’nin ticaret hacmini büyütmek için yapılacak“mevzuat uyumu” prensipte kulağa hoş geliyor.Fakat mesele bundan çok daha karmaşık. AslındaTTIP’nin et endüstrisinde gıda güvenliği ve hayvanrefahını güçlendirme yolundaki çabalarınıboşa çıkarma ihtimali, Atlantik’in her iki yakasındakitüketicileri de endişelendirmeli. Buralardakiet endüstrisinin, pazar payını büyütmek için olabileceken düşük standartlarda üretim yapmayabaşlaması kuvvetle muhtemel.ABD, yıllardır genetiği değiştirilmiş organizmalar,şüpheli gıda ve yem katkı maddeleriyleilgili AB kısıtlamalarını kaldırmaya çalışıyor.ABD’de bir yem katkı maddesi olarak domuz veTransatlantik ticaret müzakerelerinin kazananları ve kaybedenleriKilit pazarlarda rekabetin artmasıyla reel kişi başı gelirde tahmini azalma artma yüzdeleriGümrük bariyerlerinin kaldırıldığı var sayılır, diğer etkenler ise değişmez.IFO13.4ABDKanada-9.56.9İrlanda9.7İngiltere6.6İspanya7.3İsveç 6.2FinlandiyaMeksika-7.2-9.5–-6.1-6.0–-3.1-3.0–0.00.1–3.03.1–6.06.1–13.4Veri yokAvustralya-7.420ET ATLASI

sığır eti üretiminde yağsız et miktarını artırmakiçin kullanılan raktopamin mevzusu var. Bu ilacınkullanımı, Avrupa Birliği de dahil olmak üzere160 ülkede, söz konusu ilacın insan sağlığı için güvenliolup olmadığına dair yeterli tarafsız bilimselaraştırma olmamasına dayanarak yasaklandı. Şuanda ABD’nin raktopamin kullanılan hayvanlardanürettiği etleri AB’ye ihraç etmesine izin verilmiyor.Amerikan tarım ve et işleme şirketleriAB’nin bu yasağı kaldırmasını ve bu meseleninTTIP müzakerelerine dahil edilmesini istiyor.TTIP kapsamında ABD bir kez daha peroksiasiteonay verilmesinin peşine düştü. Mikropöldürücü özelliklere sahip bu kimyasal madde,kesimden sonra kümes hayvanlarını temizlemekiçin ABD’de yaygın olarak kullanılıyor. AB’de iseperoksiasit kullanımının, kimyasal kullanımını enaza indirgeyen ve kümes hayvanlarını temizlemekiçin sadece sıcak su kullanımına izin veren “çiftliktentabağa” kavramına ters olduğu düşünülüyor.TTIP ayrıca çok uluslu şirketlere, AB’de yasakolan genetiği değiştirilmiş organizmalara karşıAB vatandaşlarının itirazlarını işlevsiz kılmayaolanak sağlayacak. ABD Hükümeti ve gıda firmalarıbu kurallara, adil olmayan “teknik engeller”diyerek karşı çıkıyor. Şimdiyse kapalı kapılar ardındayapılan şeffaflıktan uzak müzakerelerleAB’nin TTIP anlaşmasını, genetiği değiştirilmişorganizmaların kullanımına dair standartları düşürmekiçin bir bahane olarak öne sürmesindenkorkuluyor.AB’nin de kendi hesapları var. O da ABD’ninAB’ye karşı uyguladığı sığır eti ithâlâtı yasağınıkaldırma peşinde. ABD’de BSE (Bovine SpongiformEncephalopathy) yani deli dana hastalığınıyayma riski taşıyan yem ya da bu yemin içeriğininkullanımı ve ithalatı yasak. ABD’deki gıda güvenliğisavunucuları, geviş getiren hayvanlardan yapılanhayvan yemi katkılarının kullanımına dairAB politikalarının, hastalık bulaşmasını engellemeyeyetecek kadar katı olmadığı konusundaendişeli. AB bu yem katkılarına dair düzenlemelerinigevşetmeyi gündeme aldığına göre deli danabulaşmış etlerin ticaretinin yapılması riski artacakgibi görünüyor.Üstelik et endüstrisinin insan sağlığı ve çevreyeolumsuz etkilerini ortadan kaldırmaya yönelikönlemler “yatırımcı ve devlet arasındaki ihtilaflarınuzlaşması” mekanizması aracılığıyla işlevsizkılınabilir. Ticaret anlaşmalarının pek çoğundabulunan bu ibare, şirketlerin kârlılıklarını etkileyenkurallara istinaden hükümetleri dava etmesineve onlardan tazminat talep etmesine olanaktanıyor. Tarım şirketleri gıda güvenliği standartlarınınTTIP kapsamındaki yatırımcı-devlet mekanizmasıçerçevesinde uygulanması için lobi faaliyetleriyürütüyor. Bu mekanizma, uluslararasıyatırımcılara “istikrarlı yatırım koşulları” sağlanmasınadair yasal bir hak tanıdığı için çevre veyahayvan refahını ilgilendiren meselelerde yasadeğişikliğine gitmek çok daha zor hale gelecek.TTIP ayıca endüstriyel hayvan üretiminin sağlıkABD ile AB arası et ticaretiİthalat ve İhracat, milyon dolarToplam et ticaretiABDSığır, danaKanatlı eti, yumurtaalanında, çevre ve toplumda yarattığı olumsuzsonuçlara karşı önlem alınmasını daha çok zorlaştıracak.AB ve ABD’deki tüketiciler, hükümetlerinden,standartları dibe çekmek yerine TTIP’yi etendüstrisindeki denetlemeleri sıkılaştırarak bunubir fırsata çevirmelerini, aksi takdirde müzakerelerinsonlandırılmasını talep ediyor.ABD ve AB arasındaki yem ticaretiİthalat ve ihracat, milyon dolar2010 2011 2012MısırABDSorgumYem vesamanYağlı tohumSoya2010 2011 2012946 1,154 9881,652 2,031 2,154136 231 223298 326 355219 218 199741 868 84543 239 1838 239 1320 492 2652,072 1,632 2,6761,108 795 1,481217 270 265872 928 1,016847 897 976ABDomuzPeynirABYem vesamanYağlı tohumZeytinyağıUSDA ERSUSDA ERSET ATLASI21

BİFTEĞİN SAKLI MALİYETİBir paket et üzerindeki fiyat etiketi, o eti üretirken ortaya çıkan gerçek maliyetiyansıtmıyor. İşin çevreye ve vergi mükelleflerine maliyeti çok dahafazla. Eğer bu maliyetler fiyata eklenirse hayvancılık net olarak zarar eder.Hayvancılığındoğaya verdiğizararı paraylaölçmek neredeyseimkansızDünya çapında, birçoğu gelişmekte olan ülkelerdeolmak üzere 1.3 milyar insan geçiminihayvancılıktan sağlıyor. Bunlarınçoğunluğu hayvanlarını köylerinin çevresindekiarazilerde otlatıyor, bazıları sürüleriyle oradanoraya göç ediyor, bazılarıysa evlerinde birkaç tavuk,sığır ya da domuz besliyor. Gelişmiş ya da hızlıbüyüyen ülkelerde hayvancılıkla uğraşan insanlarınsayısı azalıyor. Hayvancılık sektörü sanayileşiyorve et üreten firmalar giderek büyüyor.Şirketler, kârlarını, fabrika tarımı ya dahayvan yemlerinden kaynaklanan çevreselzararların, yani şirketlerin ödemek zorunda olmadıklarımaliyetlerin, üstüne inşa ediyorlar.Buna ek olarak hükümetlerden teşvik alıyorlar.Bu sübvansiyonlar genellikle aynı prensibe dayanarakbölüştürülüyor: Şirket ne kadar büyükseteşvik de o kadar büyük oluyor. Henüz birleşikbir ekonomik-ekolojik analiz yapılmamış olsada durumu kaba hatlarıyla özetlemek mümkün.Hayvansal bir ürün satın alındığında üç ayrı bedelödeniyor: Biri tüketici, biri vergi mükellefleri biride doğa tarafından. Tüketiciler ürünün değeriniölçmek için bu bedellerden ilkini kullanıyor. Diğeriki bedel ise bu ürünleri üretenlere ve pazarlayanlaraödenen saklı sübvansiyonların içinde.Çevrenin göğüslediği maliyet ise herhalde içlerindenen büyüğü, fakat bunu hesaplaması zor.Geçtiğimiz son otuz yılda ekonomistler ve muhasebecilerdoğaya verilen zararın parasal karşılığınıhesaplamak için kendi çevresel-ekonomik muhasebeyöntemlerini geliştirdiler. Bu hesap, fabrikatarımının ve şirketlerin bilançolarında görünmeyenmaliyetleri, örneğin hayvanları korkunç koşullardayaşatarak tasarruf edilen parayı ortayakoyuyor. Çevreye verilen zararlardan biri, hayvandışkısı ve sulu çamurun toprağa yayılmasının vesilajlık mısır gibi ekinler için kullanılan kimyasalgübrelerin neden olduğu aşırı gübreleme.Eğer aşırı nitrattan dolayı yer altı sularınınkalitesi düşerse burada ortaya çıkan maliyeti hesaplamakçok zor olur. Ancak su kuyuları tamamenkullanılmaz hale gelir ve içme suyu başka biryerden taşınmak zorunda kalırsa bunun maliyetitemel alınılabilir. Tüketici fiyatına yansımayan diğerbazı zararlar ise aşırı gübreleme sonucu toprağınyağmur suyunu filtreleme işlevini kaybetmesi,erozyon sonucu toprak kaybı yaşanması, biyoçeşitlilikteazalma ya da yosun patlamaları sonucuoluşan balık ölümleri ve dolayısıyla turistlerin bubölgelerden kaçması olarak sıralanabilir.Fakat, çoğunlukla en kapsamlı hasar işin kendisindençok daha uzakta meydana geliyor. Yoğunhayvancılık pratikleri, amonyak gibi azotlubileşikleri atmosfere saldığı için iklim değişikliğindeçok büyük paya sahip. 2011 Avrupa Azot DeğerlendirmeRaporu’na göre sadece Avrupa’nınbundan gördüğü zarar 70 ila 320 milyon avroseviyesinde. Aynı çalışmada bu meblağın kıtadakitarım sektörünün gelirini aştığı belirtiliyor. Bumaliyet, hesaplara dahil edildiğinde sektörün toplamdazarar ettiği görülüyor.Farklı bölgeler farklı destek seviyeleriHükümetlerden büyükölçekli canlı hayvan üretimiiçin alınan desteklerinyüzde olarak bölgeleregöre dağılımı, OECDsınıflandırması 2010-20124.8Avrupa12.524.3İngiliz MilletlerTopluluğuOECDKuzey Amerika14.4Asya2.61Güney Yarımküre22ET ATLASI

ÇALIYI PROTEİNE ÇEVİRMEKDünyadaki canlı hayvanların ve bu hayvanların ürünlerinin çoğu, küçük üreticilertarafından yetiştiriliyor. Küçük üreticilerin büyük bir kısmı da hayvanlarınıtarıma uygun olmayan arazilerde yetiştiriyor. Bu yerel kaynakların kullanımınıoptimize ediyor ancak küçük üreticilerin varlığını tehliteye atıyor.Sürülerini otlatançobanlar tarıma uygunolmayan topraklardahayvancılıkyapıyorMevsimlik otlaklardan üretilen et ve süt24Dünya çapında, yüzdelik oranlar, 2000/2010*5502821Sığır97koyunDünya üzerindeki toprak örtüsünün %40’ıekinler için aşırı kuru, aşırı sarp, aşırı sıcakya da aşırı soğuk. Bu bölgelerde hayvancılıklauğraşanların stratejik bir avantajı var: Hayvanlarını,yerel bitki örtüsünü gıdaya ya da enerjiyeçevirmek için kullanabiliyorlar. Onların üretimyöntemlerinin yerel koşullara uygun olması gerek.Belli başlı bazı hayvan ırklarına, hayvanların ihtiyaçlarıve yerel koşullara dair engin bir bilgiyesahip olmalılar. Bu yöntemlerin sürdürülebilirolması ancak bu sayede mümkün oluyor.Sürü otlatan göçebe çobanlar bu konudauzman. Onların güttüğü yüzyıllar içinde şekillenmişhayvan ırkları, kurak alanların, yol kenarlarının,hasat edilmiş tarlaların ve diğer zorluçevre koşullarının dağınık bitki örtüsüne uyumsağlamış. Farklı bölgelere hayvanlarını otlatmayagötüren bu topluluklar, dünyanın en yaşamayaelverişsiz bölgelerinde yüzyıllarca var olmuş vebulundukları bölgenin temel kaynaklarını kurutmamayıbaşarmışlar. Bir bölgede, sadece sınırlıbir süre vakit geçirerek bitki örtüsünün kendinitoparlamasına ve parazitlerin azaltılmasına katkıdabulunmuşlar.2815191859Süt* Verilerin yayınlandığı tarih 2010‘dur. Dahagüncel veriye ulaşılamamaktadır.713417agropastoral (mevsimlik otlaklardayarı göçebe üretim)karma, ekstansif (tarım ve hayvancılık)karma, yoğun (sulamalı tarım,hayvancılık)diğergelişmiş ülkelerILRI/HerreroGöçebe otlakçılık, çiftçiliğe göre hektar başınadaha verimli, diğer daha yoğun toprak kullanımtipine göre daha kârlı olabiliyor. Fakat göçlerinkısıtlanmasıyla göçebe çobanlık sistemleri de birbir bozuluyor. Buna etki eden faktörler arasındatarım alanlarının genişlemesi, önceden müşterektoprak olan alanların çitlerle çevrilerek özelleşmesive hayvan hareketlerine hükümetlerin sınırlamagetirmesi sayılabilir.Nispeten daha elverişli bölgelerde küçük sürüsahipleri hayvancılığın yanında bitkisel üretimde yapıyor. Ekinler için birkaç hektar arazi satınalıyor ya da kiralıyor, bu arada sürüleri müşterekarazilerde gezdirmeye devam ediyorlar. Bir yandanellerindeki kaynakları kullanırken diğer yandanilave yem gibi girdileri de satın alabiliyorlar.Sürülerinde yerli ırklar olabileceği gibi daha verimli,özel üretim ırklarla melezlenmiş hayvanlarıda besleyebiliyorlar. Hayvanlarını serbest bırakabiliyor(bahçedeki tavuklar gibi), yol kenarlarındaya da hasat edilmiş tarlalarda otlatabiliyor(koyun, keçi, sığır ve manda gibi) ya da yemlik ottoplayıp çitlerin içinde ya da ağıllarda tuttuklarıhayvanları (süt ineği, manda, koyun ve keçi gibi)besleyebiliyorlar.Küçük sürü sahipleri çiftliklerindeki besleyicimalzeme olan ekin artıklarını hayvanlara yemyaparak ya da hayvanların dışkısını gübre ve yakıtolarak kullanarak geri dönüştürüyor. Bu yöntemleve ailenin emeğini kullanarak girdi maliyetlerinidüşürüp düşük maliyetli faaliyet gösterebiliyorlar.Hatta büyük çiftliklere göre daha düşükmaliyetlerle hayvan yetiştirebiliyorlar. Bunlararağmen büyük çiftlikler karşısında kaybediyorlarçünkü çiftlik başı ürettikleri miktar küçük.Göçebe çobanlar ve küçük çiftçiler konusundakirakamlar belirsiz. 40’ın üzerinde ülkedehayvancılıkla geçinen toplam 45 grup belirlendi.Fakat pek çok ülkede o ya da bu şekilde bir göçebegrubu mevcut. Mesela Avrupa’nın pek çok yerindegöçebe çobanlar, otlaklarda ve anızlık arazilerdekoyunlarını otlatıyorlar. İskoçya ve Galler’dekikoyun yetiştiricileri, yağmurlu yüksek düzlüklerdeet ve yün üretiyorlar. Uluslararası kuruluşlartüm dünyada yaklaşık 120-200 milyon göçebeçoban olduğunu düşünüyor. Küçük çiftliklerin sayısınınise gelişmekte olan ülkelerde 500 milyon,toplamda ise 600 milyon olduğu, çoğunun az daolsa bir sürü sahibi olduğu tahmin ediliyor.Sayıların bu kadar belirsiz olmasında etken,bu işin tanımının bir bölgeden diğerine değişmesive göçebelerle küçük çiftlik sahipleri arasında-ET ATLASI

Dünya çapında pastoral topluluklarHayvancılık, ülkeler ve hayvan türüne göre ayrılmış örneklerFAOsığırkoyunkeçitekhörgüçlüdeveçifthörgüçlüdeveeşek, attibetöküzü/yakmandarengeyiğilamavikunyaET ATLASIki farkın değişmesi. Göçebe hayvan sahipleri yerleşikhayata geçiyor ve pek çoğu da hayvanlarınıotlatmak suretiyle hem hayvancılık hem de tarımlauğraşıyor. Ayrıca Brezilya’da küçük olaraknitelenen bir sürü Doğu Afrika’da orta boy ya dabüyük olarak görülebiliyor.Bu insanların ekonomiye hatırı sayılır katkılarıolmasına rağmen, bu katkı ile ilgili verilere ulaşmakoldukça zor. 2006 yılında Dünya SürdürülebilirGöçebe Hayvancılık İnisiyatifi, bu insanlarınkendi tükettikleri hariç Etiyopya’nın toplam sütüretiminin %65’inden sorumlu olduğunu ve gayrisafiyurtiçi hasılanın da %9’unu oluşturduklarınıortaya koydu. Uganda’da göçebeler GSYİH’in%8.5’inden, Mali’de %10’undan ve Moğolistan’da%30’undan sorumlular. Göçebe hayvancılık yapanlarıntarımsal GSYİH içindeki oranı Sudan,Senegal ve Nijer’de %80, Kenya’da ise %50 olaraksıralanıyor.Göçebeler ve küçük çiftlik sahipleri sadecegıda maddesi üretmekle kalmıyor. Çevrenin korunmasıve biyoçeşitliliğin devamında da yardımcırol oynuyorlar. Avrupa’da göçebe koyunçobanlarının kullandığı geleneksel patikalar kıtadakibiyoçeşitliliği en bol olan bölgelerden biri.Hollanda’da koyun sürüleri bentleri korurkenAlmanya’da turistlerin çok sevdiği çayır alanlarınınormana dönüşmesini engelliyorlar.Fakat hayvancılıkla uğraşan bu insanların siyasiçevrelerde bir lobi oluşturma şansları az.Bu sebeple kendi sistemlerini sürdürme vekoruma konusunda istedikleri yardımı alamıyorlar.Tersine, yeni teknolojilere geçmeyeve daha çok verim almaya zorlanıyorlar.Hayvanlarını bir yerden bir yere götürmelerinisağlamak için tanınmaya ve yasal düzenlemelereihtiyaçları var. Kaynaklara, pazarlara vebilgiye erişimlerinin garanti altına alınması gerek.Toprak idaresi ve biyoçeşitliliğin korunmasıkonusunda verdikleri hizmetler için kendilerineuygun bir ödeme yapılmalı. Bu insanların tamamınıngünümüzde bu hayat şekline devam etmekistediklerini söylemek mümkün değil ama eğerbunu yapmak istiyorlarsa yapabilmeliler.Göçebelerinatalarından kalangöç yollarınıkullanmalarına izinverilmeli25

KIRMIZI ET ÜRETİMİ YERİNDESAYIYOR KANATLILAR UÇUYORTürkiye’nin yıllık toplam et üretimi artıyor. 1995-2013 yılları arasında kanatlıeti üretimindeki artış hızı %8.4 olurken, kırmızı et üretimi %0.07ile neredeyse hiç artmadı. Kişi başına düşen kırmızı et üretimi azaldı.Kurbanbayramlarında yaklaşık2 milyon küçük,600 bin büyük başhayvan kesiliyorDünya ve AB et üretiminde en büyük paya sahipolan domuz, Türkiye et üretiminde neredeysehiç yer tutmuyor. 1990-2010 yıllarıarasındaki koyun, keçi, sığır ve mandadan sağlananet üretimi için hayvan sayısı ve değişim hızı ilekasaplık güç ve karkas ağırlığından yararlanılarakyapılan tahminlere göre ilk dört yıllık döneminortalama kırmızı et üretimi 872.657 ton olarak hesaplanmışken,son dönemde bu değer 867.400tona düştü. Toplam üretimin neredeyse hiç değişmediği20 yıllık bu zaman diliminde, kırmızıet üretimine türlerin katkıları farklılaştı.Örneğin 1990-1993 dönemi yıllık üretimindesığırın %56.5 olan payı, hemen her yılartarak 2010-2013 döneminde %79.8’e yükseldi.Sığır eti üretimindeki toplam artış % 62.0, yıllık artışhızı da %2.2 olarak karşımıza çıkıyor. Aynı dönemdeyıllık olarak koyun eti %5.0, keçi eti %4.2 vemanda eti üretimi ise %16.4 oranında azaldı. Budurum Türkiye’de süt üretiminde olduğu gibi kırmızıet üretiminde de sığırın egemenliğinin enaçık delili olarak kabul ediliyor. Aslında domuzeti dışarıda tutulduğunda gelişmiş kabuledilen pek çok ülkenin kırmızı et üretimininsığıra dayalı olduğu görülüyor. Sadece birkaçAvrupa ülkesi ile Afrika ve Asya ülkelerininbirçoğunda sığırın kırmızı et üretimindekipayı %60’ın altında.Türkiye’de sığır eti üretiminin büyük bölümününhemen hemen hepsi sütçü ırklar, yerli ırklarve bunların melezlerinin erkeklerine dayalı olarakgerçekleştiriliyor. Yeri gelmişken hemen söyleyelim;yerli gen kaynaklarının korunmasına yönelikbazı çalışmalar yapılıyor. Fakat hemen heralandaki üretimin büyük bir bölümü az sayıdagenotipe dayandırılıyor. Yerli genotiplerin, orijinalbölgelerinde bile üretimde kullanılmalarınasık rastlanmıyor. Aksine söz konusu genotiplerinkaybolmasını hızlandıracak kontrolsüz melezlemeçalışmaları ile yabancı genotiplere dayalıyeni işletmeler kurdurulması büyük ölçüde destekleniyor.Yerli ve sütçü ırkların erkeklerinin yanı sıra damızlıkolmayan dişiler ile seçilmiş damızlıklardanelde edilen etler de insanların tüketimine sunulmayabaşlandı. Son yıllara kadar süren etçi ırklardansığır yetiştiriciliği yok denecek kadar azdı.Ancak son beş yıl içerisinde kurulan/kurdurulanbüyük ölçekli işletmeler, etçi ırk sığır yetiştiriciliğiniyoğun girdi kullanarak yapmaya çalışıyor.Çünkü Türkiye, dolayısıyla da bu işletmelerin hemenhemen hepsi meraya dayalı etçi ırk yetiştiriciliğiiçin uygun ve geniş alanlara sahip değil. ZatenTürkiye’de hayvansal üretimin meraya dayalı olarakyapılması önemsenmiyor ve doğal kaynaklaradayalı üretim bir kenara bırakılıyor.Sığır işletmelerindeki artışTürkiye‘deki yıllık kırmızı et üretimi10001000 tonSığır Manda Koyun Keçiyüzde72TÜİK8008709509008309308702520kg, kişi başına351990–1993566001540010513>1320001990–19931994–19971998–20012002–20052006–20092010–2013*01990–19931994–19971998–20012002–20052006–20092010–2013* 2010–2013 dönemi TÜİK veri tabanından alınmış, diğer dönemler yazar tarafından tahmin edilmiştir.2010–20138426ET ATLASI

Sığır besiciliği ağırlıklı olarak erkek hayvanlarlayapılıyor. Kastrasyona hemen hemen hiçbaşvurulmuyor. Genç dişilerden uygun olanlarda genellikle kısa süreli bir besiden sonra kasabagönderiliyor. Besi süresi genotiplere ve besiyebaşlama yaşına bağlı olarak 3-12 ay arasında değişiyor.Yoğun beside kullanılan yem maddeleriiçerisinde başta arpa olmak üzere tahıllar, kepek,melas, posa, küspe gibi sanayi yan ürünleri önemliyer tutuyor. Yoğun besiye alınacak hayvanlarıbirkaç ay süreyle merada tutan işletmelere rastlamakda mümkün. Ama bu uygulama çok yaygındeğil. Ayrıca mera sezonunu kapatan sığırlarınbesiye alınmak üzere başka işletmelere satılmasıda söz konusu olabiliyor.KURBAN GELDİ ET ARTTITürkiye’de kişi başına düşen kırmızı et üretimidüşme eğiliminde. Örneğin 1990-1993 döneminde15.45 kg olan değer, 2010-2013 döneminde11.61 kg’a gerileyerek %25 oranında azaldı. Belkibu azalmanın da etkisiyle Türkiye, 2010 yılındakasaplık sığır, besiye alınacak sığır ve sığır eti ilekasaplık koyun-kuzu ithalatına başladı. Türkiye44 ayda et üretimi amacıyla toplam 1 milyon 211bin 403 baş sığır, 2 milyon 141 bin 955 baş koyunkuzuve yaklaşık 193 bin ton da sığır eti ithal etti.İthalatın yapıldığı ülkelerin büyük çoğunluğu Avrupakıtasında ama ABD, Meksika, Uruguay gibiAmerika kıtasındaki ülkelerden de canlı sığır ithalatıyapıldı. Türkiye’de et üretiminin bir bölümükurbanlık hayvanlardan elde ediliyor. Bir kurbanbayramında yaklaşık 2 milyon baş koyun-keçi ve600 bin baş da sığırın kesildiği tahmin ediliyor. Tamamınayakını 1-2 gün içerisinde kesilen bu hayvanlardanüretilen karkas miktarı yaklaşık 175 bintona, yani Türkiye’nin kırmızı et üretiminin neredeyse%20’sine denk geliyor.Türkiye’deki kırmızı et üretiminin kısa süredeve kolaylıkla artmayacak gibi görünmesi Amerikakıtasındaki işletme ve ihracatçıları Türkiye’yehayvan veya et satmaya istekli kılıyor. Hatta buralardangetirilen hayvanların son dönem besisininTürkiye’de yapılması ve burada kesilerek, ülkeiçine satılması ve/veya ihraç edilmesi de tartışılanhususlar arasında. Bu düşünce, Türkiye’nin hemdönem dönem büyük çaplı ithalat yapma olasılığınahem de sığır eti üreticisi ülkelerin birçoğundatavuk ve domuz etine talebin artmasıyla, sığır etitalebinin düşeceği yolundaki beklentiye dayandırılıyor.Bu beklentinin gerçekleşmesi halindesadece ithalat süreklilik kazanmayacak, aynı zamandaTürkiye çevreye zarar verecek bir üretiminyaygın olarak yapıldığı bir alan haline de gelmişolacak. Üstelik bu üretim, büyük ölçüde başkacoğrafyalarda üretilmiş hayvanlar ve yemler kullanılarakgerçekleştirilecek.ET ATLASIKanatlı eti yüksekten uçuyorTürkiye’nin toplam et üretiminde kırmızı et ve kanatlı etinin payı, %100806040200kanatlı etikırmızı et1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013Tavuk ETİNE talep büyükTürkiye’de tavuk eti üretiminin artış hızı, kişi başınaet üretimini artıracak kadar yüksek seyrediyor.1995 yılındaki kanatlı eti üretimi 2003 yılındaikiye, 2009 yılında üçe, 2012 yılında da dördekatlandı. Türkiye’de tavuk eti üretiminin gelecekyıllarda da artması bekleniyor. Bu artışın tek nedeniise elbette iç tüketim olmayacak; Türkiye tavukçuluğadayalı ithalatını artırmaya çalışıyor. 2010yılından 2013 yılına kadar tavuk eti ihracat tutarınınyaklaşık üç kat artması bu çabanın bir sonucuolarak değerlendiriliyor. 1995-2013 dönemindeTürkiye’nin toplam et üretimi yıllık ortalama %3.9oranında arttı. Kanatlı eti üretiminin artış hızı%8.4 olurken, kırmızı et üretimi %0.07 ile neredeysehiç artmadı. Kişi başına kırmızı et üretimi yıldaortalama %1.26 azalarak 16.45 kg’dan 13.10 kg’ainerken, kişi başına kanatlı eti üretimi yıllık %7.0artış ile 6.99 kg’dan 23.64 kg’a çıktı.Türkiye’de kişi başına sığır eti üretimi azalmadıama toplam kırmızı et üretimi azaldı. Bunun temelnedeni de kişi başına koyun, keçi ve manda etiüretiminin düşmesi oldu. Gerçekten de kişi başınakoyun ve keçi eti üretimi 1990-1993 dönemindeyaklaşık 6,5 kg iken 2010-2013 döneminde 1,8kg’a geriledi. Ama sığır etine olan ilgi devam ediyor.Koyun ve keçi etine olan talebin görece düşmesindeşehirleşmenin de payı var; özelliklegenç nüfus koyun ve keçi etini yemiyor. Koyunve keçi eti üretiminin azalmasında, hem üretimkoşullarının zorluğu hem de düşük kazançnedeniyle, meraya dayalı üretim yapanlarınüretimden vazgeçmelerinin de büyük payı var.Türkiye’de hemen hemen her zaman kırmızıet fiyatları yüksek seyrediyor. Mevcut koşullar vevar olan üretim sisteminde göz önüne alındığındaçok daha ucuz kırmızı et üretimi beklenmemeli.Tavuk eti ise görece daha ucuz bulunuyor.Üreticinin eline geçen fiyatlar esas alındığında 1kg sığır eti fiyatına alınabilecek tavuk eti miktarıyıllara göre 2.8-3.8 kg arasında değişiyor. Kişi başınatavuk eti tüketiminin artmasında fiyatın düşükolması yanında özellikle kolay hazırlanabilmesi,beslenme alışkanlıklarının değişmesi ve tüketicilerinsağlıkla ilgili kaygıları da, yeterince delil olmasabile, rol oynuyor.TÜİKTavuk etitüketimindekiartışta beslenmebiçiminin değişmeside etken27

KIRMIZI ETİN YARISI MEZBAHA DIŞIKESİMLERDEN ELDE EDİLİYORTürkiye kırmızı et üretiminde kaçak kesimlerin toplam kesimlerdeki payına ilişkinnet bir rakam vermek mümkün değil. Ancak tahminler geçmişte mezbaha dışıkesimlerle elde edilen kırmızı et miktarının, toplam üretimin yarısı olduğu yönünde.28Sığır, koyun,keçi ve mandaüretimi birkaç şirketin elindetoplanıyorTürkiye’de işletme sayısı ve işletme başınahayvan varlığına ilişkin düzenli istatistiklerhenüz yayınlanmıyor. Gıda Tarım ve HayvancılıkBakanlığı yetkililerine göre 2011 yılındasüt sığırı yetiştiriciliği yapan yaklaşık 1.4 milyonişletmenin 3900’ünün, sığır besiciliği yapan yaklaşık375.000 işletmenin de 2300’ünün sığır varlığı100 baştan fazla. Yine Bakanlık verilerine göreTürkiye tavuk eti üretimini 9444 işletmeye ait13.505 kümeste gerçekleştiriliyor. Hem işletmehem de kümes sayısı, az da olsa, artıyor. İşletmelerve kümesler üretimlerini çoğunlukla bir şirketbünyesine, bir entegrasyona dahil olarak yapıyor.Son yıllarda broyler entagrasyonu yürüten şirketler,şirketin kendi üretimini artırmak yönündeçaba harcıyorlar. Entegrasyon sayısı artmazken,toplam üretimde sözleşmeli üreticilerin payınıngeriletilmesi anlamına gelen bu uygulama, uzunvadede üretimin birkaç şirkette toplanmasına yolaçacak gibi görünüyor.Et üretiminde ölçek ekonomisinin ürün ve/veya genotip çeşitliliğine etkisi her hayvan türündeaynı değil. Örneğin tavuk eti üretimindehem damızlıkların birkaç elde toplanması hemde yem, barınak, kesimhane gibi üretim unsurlarınıkontrol eden şirket sayısının azlığı,çeşitliliğin hızla azalmasına, hatta üretim vepazarlamanın birkaç şirkette toplanmasınayol açabiliyor. Nitekim Türkiye’de tavuk etininyaklaşık %90’ı, toplam üç genotipe dayalı olarak,26 şirket tarafından üretiliyor. Bu şirketlerden biriolan Erpiliç toplam piliç eti üretiminin %11’ini gerçekleştirdiğinibelirtiyor. Banvit, Şenpiliç, Beypiliç,Erpiliç ve CP olmak üzere sektördeki en büyük5 firmanın toplam üretimdeki payı yaklaşık %50-55 olarak tahmin ediliyor.SIĞIR KÜÇÜK İŞLETMELERDESığır, koyun ve keçi ile manda eti üretimi söz konusuolduğunda üretimin birkaç şirkette toplanmasıve buna bağlı olarak özellikle genetik çeşitliliğinazalması, ülkelerin tarıma yaklaşımları vegelişmişlik düzeylerine bağlı olarak değişiyor.Türkiye’de sığır besiciliği yapan işletmelerdenBanvit, 50.000 baş kapasitesi olduğunu ifade ediyor.Buna ek olarak sektörün önde gelen firmalarındanSaray Çiftliği, 27.500 baş, Namet yaklaşık20.000 baş, Şahbazlar A.Ş ise 9.000 başlık kapasiteyesahip. Büyük addedilen 20-25 firma tarafındanbesiye alınan sığır sayısının ise yılda 200-250 binbaş olduğu tahmin ediliyor. Bu da Türkiye’de kesilentoplam sığır sayısının yaklaşık %7-8’ine denkgeliyor. Bir başka ifadeyle Türkiye sığır eti üretiminin%9-10’unun büyük işletmeler tarafından üretildiğinisöylemek mümkün.Tavuk etinin elde edilmesi ve pazara sunulmasıentegrasyonlar, yani büyük şirketler tarafındanyapılıyor. Oysa kırmızı et piyasasında yer alan toptancıkasaplar ve et sanayicilerinin bir bölümününbüyük ölçekli besi işletmeleri yok. Ama büyük ölçeklibesi işletmelerin birçoğu kendi markası ile etve et ürünleri satma gayretinde. Örneğin; Banvit“Banvit Kırmızı” markası adı altında dana eti pazarlıyor.Saray Çiftliği ve Namet yukarıda sözü edileniki firmanın et ve et ürünleri markaları. Bir iktisadidevlet teşekkülü olan Et ve Süt Kurumunun,63’ü isim kullanma hakkı verdiği olmak üzere, etve et ürünleri satılan toplam 80 mağazası var.Türkiye’de tavukla ilgili olanlar dışında kalankesim ve işleme tesislerinin çoğu büyükbaş ve küçükbaşhayvan kesimi yapabilen karma tesislerdir.Yaklaşık üçte biri özel sektöre ait olmak üzereTürkiye’de toplam 635 kesimhane bulunuyor.Bunların da 221’inin günlük sığır kesim kapasitesi20 baştan fazla. Bir kısmı belediyeler tarafındanişletilen kesimhaneler, Türkiye’nin hemen heryerine yayılmış durumda. Eski adıyla Et ve BalıkKurumu (EBK), yeni adıyla Et ve Süt Kurumu (ESK),Türkiye et üretiminde önemli işlevi ve yeri olan biriktisadi devlet teşekkülüdür. Et ve Süt Kurumununsahip olduğu mezbahaların kesim kapasitesi enyüksek olanlar (günde 360 baş sığır ve 2600 baş küçükbaş)Bingöl ve Adapazarı illerinde bulunuyor.Komşulardan “gelen” etTürkiye’de kamu ve özel sektör mezbahalarınınkurulu kapasitesi Türkiye’nin ihtiyacını rahatlıklakarşılayacak düzeyde. Ne var ki kesimhanelerin birkısmının günümüz şartlarına tam olarak uygunolmadığı biliniyor ve eksikliklerinin giderilmesiiçin yoğun çaba harcanıyor. “Et ve Et Ürünlerininİşlenmesi ve Pazarlanması” ile ilgili yatırımlarınAvrupa Birliği Kırsal Kalkınma (IPARD) fonlarıncadesteklenecek yatırımlar arasına alınması ve konuyailişkin düzenlemeler bu çabaların bir sonucuolarak değerlendirilebilir. Eksikliklerini öngörülensürelerde gideremeyenlerin faaliyetlerine izinverilmeyeceği belirtiliyor.Türkiye kırmızı et üretiminde mezbaha dışıkesimlerin toplam kesimlerdeki payına ilişkin netET ATLASI

ir rakam vermek mümkün değil. Fakat popülasyondanelde edilmesi beklenen karkas miktarı ilesadece mezbaha kesimlerini içerdiği belirtilenTÜİK veri tabanındaki et üretim değerleri arasındakifark, mezbaha dışı kesimler hakkında bir fikirverebilir. Mesele bu şekilde ele alındığında, mezbahadışı kesimlerle elde edilen kırmızı et miktarınıntoplam üretimin yaklaşık %40-50’si kadarolduğu söylenebilir. Yalnız son yıllarda, özelliklesığır karkası için verilen parasal destek sayesindegenç erkek sığırların mezbaha dışında kesimi tamamenönlenmiş gibi görünüyor. Ancak destekalamayacak durumda olan hayvanların bir kısmınınmezbaha dışında kesilmesi de nadir görülenbir durum değil.Özellikle iç piyasa fiyatlarının yükseldiği dönemlerde,Türkiye’ye komşu ülkelerden yasal olmayanyollarla hayvan ve et girişi oluyor. Kaçakyolla giren hayvan sayısı ve et miktarı ile bunlarınkaynakları hakkında çok kesin bilgiler olmasa da,olayın varlığından hemen her kesim haberdar.Gerek mezbaha dışı kesimler gerekse kaçakçılıklailgili idari tedbirler alınmaya çalışılsa da, bu sorunlarhenüz tam olarak çözülemedi.KALİTELİ GIDA ARAYIŞIKesimhanelerde durum böyleyken gelelim pazarmeselesine... Türkiye’de pazarlanan toplam ettebüyük marketlerin payı %35 oranında. Geçmiş yıllardamarketlerin payının daha fazla olduğu, amason yıllarda kasap dükkânları ve/veya et marketlerininpayının arttığı tahmin ediliyor. Bu değişimdetüketicilerin kaliteli ve güvenli et arayışlarınınrolü olduğu düşünülebilir.En düşük gelir grubunu oluşturan %20’lik kesim,Türkiye’nin toplam harcanabilir gelirininyaklaşık %6‘sını harcıyor. TÜİK tarafından yürütülenbir çalışmada 2011 yılında en düşük gelirgrubunda yer aldığı ifade edilen yaklaşık 16.5milyon kişinin %86.4’ünün “İki günde bir et, tavukya da balık içeren yemek yeme durumu” “yiyemiyor”olarak belirtiliyor. Türkiye geneli için bu oran%60.2. Türkiye İstatistik Kurumu benzer bir çalışmayı2012 yılı için de yaptı ve bu sefer “iki gündebir et, tavuk ya da balık içeren yemek masrafınıkarşılamayanlar” olarak tanımlanan gruptaki insansayısını 16.7 milyon ve bunların en düşük gelirgrubundaki oranını da %83 olarak tespit etti. “AnkaraKentinin Yoksulluk Haritası” ismi ile yayınlananbir araştırmada ise yoksul olarak tanımlananinsanların %68,3’ünün yılda birkaç kez kırmızı ettükettiği ifade ediliyor. Bu oran yoksul olmayanlariçin %31.8 olarak hesaplanıyor. Özetle Türkiye’debaşta az gelirli hanelerde olmak üzere, et tüketiminin,özellikle de kırmızı et tüketiminin düşükolduğu söylenebilir.GÜBRE YÖNETİMİ DE SORUNTürkiye’de et üretiminden et ürünleri üretimine,yem bitkileri üretiminden yapay tohumlamaya,mevcut işletmeleri düzenlemekten yeni işletmelerkurmaya, gen kaynaklarının korunmasındanET ATLASImelezlemeye, buzağıdan süt ve ete kadar pek çokalanda üreticilere destek veriliyor. Konuları vemiktarı her yıl Bakanlar Kurulu tarafından kararlaştırılandesteklerden kimlerin hangi koşullardayararlanabileceği Bakanlıkça kararlaştırılıyor.Örneğin 8 Nisan 2013 tarih ve 28612 sayılı ResmîGazetede yayınlanan 2013/4463 sayılı BakanlarKurulu kararına göre, besi süresini tamamlamışerkek sığırlarını 2013 yılı içerisinde bakanlıkça belirlenenkesimhanelerde kestirenlere Türkiye’dedoğmuş sığır başına 300 TL, ithal edilmiş sığır başınada 100 TL destek verildi.12 Nisan 2014 tarihli ve 28970 sayılı Resmî Gazeteyayınlanan 2014/6091 sayılı Bakanlar Kurulukararında da 2014 yılı içerisinde verilecek destekleryer aldı. Bu karar çerçevesinde suni tohumlamadanve etçi ırklardan doğmuş buzağılara 75TL, etçi ırklarla tohumlanan ve bu ırklardan birmelez buzağı doğuran ineklere 350 TL, bu ineğinbuzağısına da 150 TL destek verilmesi kararlaştırıldı.Kesilecek erkek sığırlardan yurtiçinde doğmuş olanlara verilecek destek miktarınıbelirlemekte ise, süte verilecek destekmiktarında olduğu gibi, Gıda Tarım ve HayvancılıkBakanlığı yetkili.Türkiye hayvancılık işletmeleri için gübre yönetimiönemli bir sorun. Bu durum özellikle şehirlerinyakınında yer alan büyük işletmeler için geçerli.Küçük ölçekli işletmelerin tamamına yakınıüretilen gübreyi işletme arazilerinin gübrelenmesindekullanıyor. Hayvan gübresi geçmişte olduğugibi yakıt (tezek) olarak kullanılmıyor. Amaişletmelerden toplanan gübreyi işleyerek dahanitelikli ve daha kolay kullanılabilir hale getirenişletmeler (bir nevi gübre fabrikaları) da kuruldu.Bazı büyük işletmeler ise gübreden biyogaz üretentesisler inşa etti.Türkiye’de hayvan refahı ve çevreye duyarlılığınartırılmasına yönelik çabalar sergileniyor.Ama henüz hem üretim süreçleri hem de gübrebaşta olmak üzere hayvansal atıklar ve ilaç kullanımıtam olarak denetlenemiyor. Ayrıca bazıGDO’lu ürünlerin yem bitkisi olarak ithalatınaizin verildi.Beslenme biçimi kriz zamanlarında değişiyorSüt ve yumurta da dahil olmak üzere hayvansal ürün tüketimiylegünlük kişi başına alınan enerji miktarı, kcal5004003000429349Pek çokülkede olduğu gibiTürkiye‘de detüketiciler kaliteligıda arayışında1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010415Daha yeni veriye ulaşılamamıştır466FAOSTAT29

BUĞDAY İLE KOYUN GERİSİ OYUNHayvanların içeriye kapatılıp önlerine yem konularak beslenmesihayvan yetiştiriciliği değildir. Türkiye ekolojisine ve beslenmekültürüne uygun olan koyun ve keçi yetiştiriciliğine dönülmesi gerekir.Beslenmekültürümüz farklıdır.Biz kahvaltıdapeynir yeriz. AvrupalıyemezOsmanlı döneminde atların, Cumhuriyetdöneminde ise sığırcılığın ıslahına yönelikdaha fazla çaba harcandı. Koyun ve keçicilerinıslahı her iki dönemde de göz ardı edildi. OysaTürkiye’deki otlar genel olarak kısa boyludur. Koyunve keçi yetiştiriciliğine elverişlidir. Koyunlarotları dişleriyle kestiği için kısa ot ister, sığırlardişleriyle değil dilleriyle keserler. Bunun için otlarınyüksek boylu olması gerekir. Avrupa çok yağışaldığı için otların boyu yüksektir, sığır yetiştiriciliğineuygundur. Koyun ve keçiye değil.Beslenme kültürlerimiz Avrupalılardan farklıdır.Bizler kahvaltıda peynir yeriz. Avrupalı yemez.Bizler sütü, süt olarak içmeyiz. Ayran, yoğurt vepeynire dönüştürerek, yeriz. Avrupalı sütü dahaçok süt olarak içer.Tarımda uygulanan yanlış politikalardanbitkisel üretim gibi hayvan yetiştiriciliği denasibini aldı. Hayvan yetiştiriciliğinde koyunve keçi yerine sığırın desteklenmesi koyun vekeçi varlığını azalttı. Koyun varlığı, 1980’de48 milyon 638 bin idi. 2011’de 25 milyon 032.1980’de Ankara keçisi sayısı 3 milyon 658 biniken 2011’de 151 bine kadar düştü. Kıl keçisi,1980’de 15 milyon 385 bin iken, 2011’de 7 milyon126 bine geriledi (TÜİK, DİE).Türkiye’de iki tür keçi var. Bunlar, tiftiği içinyetiştirilen Ankara keçisi ile süt ve eti için yetiştirilenkıl keçileridir. Sayıları az da olsa Malta ve Kilisgibi bazı süt ırkı kıl keçiler halen var. Ankara keçisiise dünyaya Orta Anadolu’dan yayılmış amaülkemizde nesli tükenmek üzere. Koyun ve keçivarlığının düşmesine paralel olarak süt ve et verimiiçindeki payı da değişti. Koyunların 1991’dekitoplam süt üretimi içindeki payı yüzde 11 iken,keçinin yüzde 3,3 idi. 2011’e gelindiğinde koyununsüt üretimindeki payı yüzde 5,9’a düştü. Keçininpayı yüzde 2,1’e geriledi (TÜİK). Koyun vekeçi süt, peynir ve tereyağı ile beslenme kültürümüzise koyun ve keçi sütündeki düşüşü oranındadeğişti.Politikaların koyun keçi yerine sığırdan yanauygulanması özgür mera hayvancılığını köstekledi.Kapalı alan fabrikasyon hayvan üretiminegeçildi. Bu durumla birlikte meraların ölçeği küçüldü.Cumhuriyetin hemen ardından (1928’de)işlenen toplam tarım arazi miktarı 6,6 milyonhektar iken çayır mera varlığı 46 milyon hektardı.Yani 1928’de çayır mera alanı, işlenen toplamarazi miktarının yaklaşık 7 katıydı. Bu oran, aslındadoğanın o zamanlarda ne kadar daha yaşanılırolduğunu gösteren bir durumdur. Şimdilerdeişlenebilen tarım toprağı miktarı 20 milyon hektaraulaştı. 1928’de 46 milyon hektar olan çayırmera varlığı, 1975’lerdeki sayıma göre 21,8 milyonhektara, şimdilerde ise, 15 milyon hektarınaltına indi. Yitirilen çayır mera oranında ekolojikdenge bozuldu. Hayvanların sağlığı bozuldu, refahıgeriledi. Hayvansal ürünlerin, kalite, tat, lezzetve besleyiciliği azaldı, sağlıksızlaştı.Söz etmeden geçmemek gerekli ki; geviş getirenhayvanların küresel ısınmaya neden olduğubilgisi yaygın biçimde kullanılıyor ve kamuoyunayanlış bilgi veriliyor. Evet, inekler karbondioksitten25 kat daha zararlı olan metan gazını geğirirler.Ancak özgür hayvanlar meralara yaptıklarıBaşTürkiye‘deki hayvan varlığı, milyonTÜİK50Sığır Manda Koyun Keçi4030201001980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 201330ET ATLASI

katkı ile bunu tolere ederler. İnekler başta olmaküzere tüm geviş getiren özgür hayvanlar, gezegeniısıtmaz soğuturlar. Aslında gezegenimizin kırsalbahçıvanlarıdır onlar. Özgür inekler ve diğergeviş getirenler toprağa bıraktıkları dışkılarıylatoprağın verimini arttırırlar. Verimli hale dönüşenotlaklar daha fazla karbondioksit depolar.Topraktaki her bir ton humus, atmosferden 1,8ton karbondioksit emer. Kürenin ısınmasını engeller.Merada özgür otlayan hayvanlar, otladığıyere gübrelerini bırakır ve bıraktıkları gübrelerotları geliştirir, sağlıklı kılar. Toprağı korur; yağışve rüzgâr erozyonunu engeller.Endüstriyel hayvancılıkta ise inekler doğadagezinmez, otlamaz ve beslendikleri kapalı alanlaraatıklarını bırakırlar. Hayvanlar kapalı alanlardakendisine besin verildiğinde kendi besininiüretebilme yeteneğini kullanması engellendiğigibi kötürümleştirilmiş ve bakıma muhtaç halegetirilmiş olur. Sorun buradadır. Kısacası küreyiısıtan özgür inekler değil, endüstriyel hayvancılıktır.Dünyadaki küçük aile çiftçilerinin küresel örgütüLa Via Campesina üyesi olan Türkiye ÇiftçiSendikaları Konfederasyonu hayvanların içeriyekapatılıp, önlerine yem konularak beslenmesinihayvan yetiştiriciliği olarak görmüyor. Konfederasyonayrıca Türkiye’nin ekolojisine ve Türkiye’dekibeslenme kültürüne uygun olan koyunve keçi yetiştiriciliğine dönülmesini savunuyor.Türkiye’de kullanılan bir deyimde olduğu gibi“Buğday ile koyun gerisi oyun!” diyor.Yitirilen meraoranında ekolojikdenge bozuldu.Hayvansal ürünlerinbesleyiciliği azaldıBölüm 2EKOLOJİSayfa 31–51ET ATLASI31

ÇİFTLİKLERDEKİ BALIKLAR NEDEN ÖLÜR:SUDA VE KARADA BİYOÇEŞİTLİLİK KAYBIAşırı gübreleme tüm dünyada bitkilere, hayvanlara ve ekosistemlerezarar veriyor. Yeraltı sularındaki nitrat kansere, kıyı sularındaki ise oksijensizkalmış “ölü alanlara” sebep olabiliyor.Toplam çevresel etkide tarımın payı32Sanayileşmiş ülkeler (OECD üyesi) , 2007-2009, yüzde35Kullanılan alan Kullanılan su Kullanılan enerji Pestisit alımıAmonyak salımıSu kirliliği:90 7545Ozona zarar verenmetilbromid salımıYüzey suyundanitratYüzey suyundafosfor7028Sera gazı emisyonları70Azotoksit Metan Karbondioksit80* 70*70*Yeraltı suyundanitrat50*Yeraltı suyundafosfor4030*Kıyılardanitrat1* maksimum değerOECDBir miktar suya bolca azot atarsanız sudakioksijen seviyesi hızla düşer. Bunun ne kadarbüyük bir problem olduğu Meksika Körfezikıyılarındaki sularda gözlenebilir. MississippiNehri’nin ağzında yaklaşık 20.000 kilometre karelikbir alanda oksijen seviyesi o kadar azdı ki;balıkların ya da karideslerin yaşayamadığı “ölüalanlar” oluştu. 2011 yılında araştırmacılar, oksijenseviyesinin enzim dengesini bozması sebebiyledişi balıkların sperm üretmeye başladıklarınıortaya koydu.Bu sualtı çölleşmesinin sebebi MississippiHavzası’nın aşırı gübrelenmesiydi. Bu bölgeABD’nin yem üretiminin ve endüstriyel çiftliklerinyoğunlaştığı bir yer. Azot ve fosfor, nehirle birlikteKörfez’e akıyor. Deniz suyuna karışan bu besinleralg, deniz bitkisi ve bakteri oluşumunu tetikliyor,bu canlılar da deniz suyundaki oksijeni tüketiyor.Bir litre deniz suyunda genellikle 7 miligramkadar çözünmüş oksijen bulunuyor. MississippiNehri ağzında ise bu rakam 2 miligramın altında.Burada ancak oksijene ihtiyaç duymayan organizmalaryaşayabiliyor.Amerikalı deniz biyoloğu Peter Thomas’agöre dünya çapında 250.000 kilometre karelikdeniz suyu yüksek seviyede oksijen eksikliğindenmuzdarip. Asya’da domuz ve kümes hayvanlarınınyetiştirildiği çiftlikler Çin, Vietnam, Taylandkıyılarını ve Güney Çin Denizi’ni azotla kirletiyor.Hazar Denizi’nin kuzey kısmı Volga Nehri’ndengelen azotla dolu. Avrupa’yı çevreleyen kıyılarınbüyük kısmı da bu kirlilikten etkileniyor. BaltıkDenizi, Karadeniz, İrlanda Denizi, İspanya kıyılarıve Adriyatik’te yer yer ölü bölgeler var. Problemintek kaynağı azot ve fosfor kirliliği değil, bunlarailaveten potasyum, ilaç artıkları, hastalık yapan organizmalarve ağır metaller de sorun oluşturuyor.Sadece denizler değil, endüstriyel canlı hayvanüretimi de toprağa zarar veriyor. Hayvanlarınbeslendiği bölgelerde ortaya çıkan gübre ve çamur,bazen ayrıştırılmadan toprağa karıştırılıyor.Bu malzemeler toprağa, mineral gübrelerin aşırıkullanımının oluşturduğu hasardan çok dahabüyüğünü verebiliyor. Özellikle drenaj koşullarıiyi olan arazilerde azot yeraltı sularına ulaşıyor,buradan da içme suyuna karışıp sağlığımızı tehditedebiliyor. Azot, vücudumuzda yemek borusu vemide kanserine sebep olduğundan şüphe edilennitrozamine dönüşüyor. Aşırı gübreleme, UluslararasıDoğa Koruma Birliği’nin kırmızı listeye aldığıyok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan türlerintamamına zarar veriyor. Kimyasal gübrelerin,herbisit ve pestisitlerin aşırı kullanımı topraktakive sudaki organizmalara zarar vererek ekosistemleribozuyor.ET ATLASI

TÜR FAKİRİ GEZEGENHayvancılığın genetik tabanı her geçen gün daralıyor. Tüm dünya belli bir amaçiçin üretilmiş az sayıdaki ırka güveniyor. 130 ülkede yetiştirilen siyah-beyazHolstein-Fresian süt ineği gibi ırklar buna örnek. Tavuk, keçi, domuz ve koyunüretimi de yüksek verimli birkaç ırk üzerinden ilerliyor.34Tek birhoroz ırkı, genetikolarak benzer 28milyon yavrununbabası olabilirKüreselleşmenin iki kazananıHolstein-Friesian süt ineği varlığıBüyük beyaz domuz varlığıİnsanoğlu 30 farklı canlı türünü çiftlik hayvanıolarak evcilleştirdi ve bunu yaparken de inanılmazbir ırk çeşitliliği yaratmış oldu. Şu anakadar BM Gıda ve Tarım Örgütü’nün belgelediğiyaklaşık 8000 farklı ırk var. Bunların büyük kısmı,çoğu kadın olan küçük besiciler tarafından yetiştiriliyor.Besici kadınlar, hem dünyanın etini üretiyorhem de canlı hayvan çeşitliliğini korumuşoluyor. Pek çok fakir hanede hayvanlar; özellikletavuk, koyun ve keçi, o hanenin geçimininönemli kaynaklarından biri. Bu iş için yerli veçok amaçlı kullanılabilen ırklar seçiliyor çünküonlar yerel koşullara ve çetin iklim koşullarınauyum sağlamış oluyorlar.Ağır endüstriyel hayvancılıkta ise toplam sekiztür hayvan kullanılıyor; sığır, domuz, koyun,keçi, tavuk, hindi, ördek ve tavşan. Bunların bazılarıkendi içinde de gelişmiş durumda. Endüstri,hayvanları verimli birkaç ırka indirgedi, bunlarınmelezlenmesi ile de bugün yediğimiz hayvanlarortaya çıktı. Bu hibrit üretim, özellikle kümes hayvanlarıve domuzlarda kullanılıyor ve bu, hayvanlarıngenetik çeşitliliğini iyice kısıtlıyor.FAO1950’ler büyük ölçekli ticari et üretimininbaşlangıcına ve önemli miktarda genetik çeşitliliğinkaybına tanıklık etti. Kurumsal bir biçimdeçalışan besiciler üretim artırımı ve hızlı büyüme,verimli yem dönüşümü ve yüksek verim gibi ticariolarak kullanışlı özelliklere odaklandı. Sonuçtayüksek protein ile beslenen, pahalı ilaçlara ve iklimkontrollü barınaklara ihtiyaç duyan, yüksekperformanslı ve genetik olarak aynı ırklar ortayaçıktı. Günümüzde ise sürekli büyüyen dünya et piyasasınıntalep ettiği ticari besi hayvanları, birkaçuluslararası firma tarafından tedarik ediliyor. Buşirketler aynı zamanda, özellikle kanatlı hayvan,domuz ve sığırlar konusunda yüksek yoğunlukluhavyan genetiği endüstrisinin Ar-Ge’sini de kontrolediyor.• Dünya domuz arzının üçte biri, ticareti yapılanyumurtaların %85’i ve üretilen sütün üçte ikisi buırklardan geliyor.• Kümes hayvanları sektöründe dört şirket, kümeshayvanları Ar-Ge’sinin %97’sini yapıyor. Tavukçuluğunpazar payının %95’ini üç şirket kontrol ediyor.Ticari yumurta üretiminde hayvan stoğununyaklaşık %94’ünü iki şirket elinde tutuyor. Dünyahindi üretiminin tamamında sadece iki şirket sözsahibi.• Ar-Ge çalışmaları da pek farklı değil. En büyükdört şirket, dünya domuz ve sığır sanayinin Ar-Ge’sinin üçte ikisini kontrol ediyor.Su ürünleri yetiştiriciliği henüz endüstrininküçük bir kısmına denk gelse de şu an en hızlı büyüyensektör konumunda. Büyük hayvanlar üzerineçalışan gen firmalarının pek çoğu yakın zamandasu ürünleri yetiştiriciliği konusuna meraksaldı. Sadece bir avuç türle çalışıyorlar ve özellikleAtlantik somonu, gökkuşağı alabalığı, tropik karidesve tatlı su çipurası ile ilgileniyorlar.Küresel olarak canlı hayvan genleri ile uğraşanlarınbüyük çoğunluğu özel şirketler. Bunlarne gelirleri ve yatırımları ile ilgili rakamları, nede ellerindeki gen kaynakları ya da canlı hayvankoleksiyonu ile ilgili bilgileri açıklıyorlar. Özel sektöreait hayvan gen pazarının büyüklüğü, genetikmalzemelerin fiyatı ve satış rakamlarıyla ilgili kamuylapaylaşılan herhangi bir bilgi yok. Ama görüneno ki; ticari tohum piyasası ile kıyaslandığındaticari hayvan genleri piyasası oldukça küçük.Çin, ülkenin en popüler protein kaynağı olandomuz etine artan talep sayesinde dünyanın enbüyük et tüketicisi konumunda. Ülkenin domuzarzının büyük kısmı hâlâ küçük domuz besicilerindengeliyor. Fakat hükümet politikaları dikeyET ATLASI

Hayvan genetiği endüstrisi: En önemli yedi küresel ırkŞirketler ve profilleri7Tyson Foods.2012’de 33 milyar dolarlıkpiliç sattı. Alt şirketiCobb-Vantress 90’danfazla ülkeye canlı piliçsatıyor.Smithfield FoodsTyson Foods76Smithfields Foods.Dünyanın en büyük domuz etiüreticisi ve işleyicisi. 2012 cirosu13 milyar dolar. 2013’te Çin’inen büyük et işleyicisi Shuanghuitarafından satıl alınmış.Domuz yetiştirme tesisdahil.6Genus3Groupe Grimaud3Genus. Domuz, sütineği ve dana satıyor.2012‘de 550 milyon dolargeliri var. 30 ülkede faaliyeti,40 ülkede satışı var.2100 çalışan (2012).45Hendrix Genetics2EW Group4Groupe Grimaud.Piliç, yumurta tavuğu, domuzve su kültürü satıyor. Özel şirket.2011’de 330 milyondolar cironun %75’iuluslararası ticaretten.2EW Group. Endüstriyelkümes hayvanı genetiğinde enbüyük oyuncu. Piliç, yumurta tavuğuve hindi satıyor. Eski adı ErichWesjohann Group. Özel şirket.Gelir beyan etmemiş.5600 çalışan (2011).5Hendrix Genetics.Yumurta tavuğu, hindi, domuzve su kültürü satıyor. 2400çalışan (2012). Tyson Foods’inalt şirketi Cobb-Vantress ileortaklık sözleşmesivar.1Charoen Pokphand Group1Charoen Pokphand Group.Piliç ve domuz satıyor.Endüstriyel tarımda yıllık 33 milyardolar, yem, çiftlik ve gıdada yıllık11.3 milyar dolar geliri var.Hayvan yetiştirme ve domuzüretimi dahil.ETC GROUP/USDAbir entegrasyonla her firmanın üretimin birdenfazla aşamasını gerçekleştirdiği bir sisteme geçmeyolunda. Bu durumda, 2015 itibariyle ülkedekidomuzların yarısı büyük çiftliklerden eldeedilir hale gelecek. Her ne kadar Çin, diğer pekçok ülkeye kıyasla domuz ırkları açısından zenginçeşitliliğe sahip olsa da ülkenin büyük çiftlikleriithal ırkları kullanıyor. Pek çok domuz gen şirketiyakın zamanda Çin ile anlaşma yaptığını açıkladı.Bu trend, 2013 yılında Smithfield Foods şirketinin,ülkenin en büyük et işleme tesisi olan ShuanghuiInternational tarafından 7.1 milyar dolara satınalınmasıyla hızlanacak. Şirketin domuz yetiştirmegrubu Smithfield Premium Genetics de bu anlaşmanınbir parçası.Endüstriyel, büyük ölçekli hayvancılığın birkaçelde toplanması ve hayvanların genlerinin budenli sıkı takip edilmesi milyonlarca küçük çiftçi,balıkçı ve besicinin üretim şekliyle tezat oluşturuyorve onları yok olmaya sürüklüyor. İklim değişikliğindenmuzdarip bir dünyada kuraklığa, aşırısıcağa ya da tropik hastalıklara dayanıklı ırklar,yegâne genetik malzeme kaynağı olarak hayvanıslah programları için büyük potansiyel önemesahip. 109 ülke 2007 yılında imzaladıkları InterlakenHayvan Gen Kaynakları Deklarasyonunu,dünyanın hayvan biyoçeşitliliğini ve küresel gıdagüvencesini sağlayacak ve biyoçeşikliliğin geleceknesillere ulaşmasını garanti altına alacak şekildekullanacaklarını ilan etti. Deklarasyonda “Gıda vetarım için kullanılan hayvan gen kaynaklarınınerozyonu gıda güvencesinin sağlanmasına, insanoğlununbeslenme düzeyinin geliştirilmesine vekırsal kalkınmaya yönelik çabalara gölge düşürmektedir”ifadelerine yer verildi.Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım ÖrgütüFAO’nun 2012 Hayvan Biyoçeşitliliği DeğerlendirmeRaporu’na göre 8000 tane çiftlikte yaşayanhayvan ırkının dörtte biri tükenme riski ile karşıkarşıya. Bunun temel sebebi de endüstriyel hayvancılığıngelişmesi. Ticari ırkların dar gen çeşitliliğibu hayvanların parazitlere ve hastalıklaraolan hassasiyetini artırıyor.Şimdiden öngörülemeyen olası çevresel zorluklara,piyasa koşullarına ve toplumsal gereksinimleretepki verme imkânını azalttığı için uzundönemde gıda güvencesini riske atıyor. İklim değişikliğiaçısından bakıldığında ise hayvancılıklageçinen toplulukların uzun vadede sürdürülebilirliğive endüstriyel hayvancılık sistemlerinin kaderi,gen kaynakların tüketilmesi sebebiyle tehlikealtında.Hayvancılık endüstrisine hükmedenlerABD’de süt , dana ve domuz üretimi için kullanılan ırkların pazar paylarıHolsteins8360Angus,Hereford,SimmentalToplam üçtürden75MEDILLET ATLASI35

HAYVANLARDA ANTİBİYOTİK KULLANMAKHASTALIKLARA DAVETİYE ÇIKARIREndüstriyel üreticiler dev üretim tesislerinde hastalıkların bir yangın gibi hızlayayılmasını önlemek ve hızlı büyümeyi desteklemek için yüksek miktardailaç kullanıyor. Ama bunun bir tehlikesi var. Bakteriler insanların tedavisi içinvazgeçilmez bazı ilaçlara karşı direnç geliştiriyor.İlaçların aşırıkullanımını önlemekiçin bütün dünyadadaha sıkı denetimgerekiyorÖlüm sebebi; dizdeki küçük bir yara. Bu, sizekurgu gibi geliyor ama yakında gerçekolabilir. Dünya Sağlık Örgütü, hayvancılıksektöründe pervasızca antibiyotik kullanımınadevam edersek bir antibiyotik sonrası çağa gireceğimizve günümüzde tedavisi çok kolay olan pekçok sağlık sorununun tekrar ölümcül hale geleceğikonusunda uyarıyor. Antibiyotikler, hayvanlarınfabrika koşullarında ve oradan kesimhaneyegidene kadar hayatta kalmalarını garantialtına almak için kullanılıyor. Pek çoğu ise büyümeyihızlandırmak amacıyla hayvanlaraveriliyor. Antibiyotik verilen domuzun pazardasatılabilir ağırlığa gelmesi için domuz %10-15daha az yeme ihtiyaç duyuyor.Avrupa Birliği büyümeyi hızlandıran antibiyotiklerinkullanımını 2006 itibariyle yasaklamışolsa da yasağın, bu ilaçların çiftliklerde kullanımınabelirgin bir etkisi olmadı. Sistematik araştırmalarınortaya koyduğu sonuçlara göre sadece 2011yılında Avrupa Birliği üyesi 25 ülkede toplam8.500 ton antimikrobik ilaç dağıtıldı. Yıllık 1600tonla Almanya burada en yüksek paya sahip. Bunakarşılık veteriner kontrollerinin görece daha sıkıolduğu Danimarka’da yayınlanan raporlar, hayvanbaşına düşen antibiyotiğin Almanya’nın üçtebiri seviyesinde olduğunu gösteriyor.Dünyanın diğer yerlerinde ise bu değerliilaçların kullanımı herhangi bir yasağa ya dadüzenlemeye tabi değil. Çin’de her yıl 100.000ton antibiyotiğin hayvanlara verildiği ve bununçoğunlukla denetimsiz yapıldığı tahmin ediliyor.ABD’de hayvancılık sektöründe 2009 yılında13.000 ton antibiyotik kullanılmış ve bu rakam,bütün ülkede kullanılan antibiyotiğin %80’ine tekabülediyor.Endüstriyel hayvancılık geçtiğimiz birkaç onyılda hızlı bir büyüme gösterdi ve antibiyotiklerde bu sürecin arkasındaki başlıca etken oldu. Antibiyotikleriniki işlevi var: Hayvanların, kesimhaneyegelene kadar geçirdikleri korkunç süreçtehayatta kalmalarını sağlıyor ve çabuk büyümelerineyardımcı oluyor. Dünya Sağlık Örgütü’negöre günümüzde sağlıklı hayvanlara verilen antibiyotikmiktarı hasta insanlara verilenden fazla.Antibiyotiklerin büyümeyi hızlandırıcı olarakkullanılması dünyanın büyük kısmında yasal.Son döneme kadar gelişmiş dünyanın neredeysebütün et üretiminde hayvan yemlerine sürekli vedüşük dozajda antibiyotik karıştırılıyordu.Hayvanlara verilen antibiyotikler genellikleinsanların kullandıklarıyla aynı. Her antibiyotikuygulanışında bakterilerin buna direnç geliştirmeihtimali var. “Süpermikroorganizma” denenE-coli, salmonella ya da kampilobakter patojenlerbirden fazla antibiyotiğe dirençli ve bu sebeplede tedavi edilmeleri oldukça güç. Antibiyotiklerinhayvanlarda dikkatsizce kullanılması dirençsorununu ortaya çıkarıyor. Bu ilaçlar genelliklebütün bir sürüye, suya ya da yeme katarak uygu-Ne kadar uzaktayız – ABD’de antibiyotik ve dirençli bakteri dağılımıAntibiyotik satışları milyon pound / milyon kilogramlbs kilograms29.9 13.62011 yılında süpermarketlerden alınan numunelerderastlanan E.F bakterisi, yüzdeEWG2010Et ve kanatlı üretimi içinİnsanları tedavi etmek için81hindi69domuz107.703.52001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 201155dana39tavuk36ET ATLASI

Hayvancılıkta kullanılan antimikrobiyal maddelerin AB’de satışı2011 yılında eşekler de dahil olmak üzere canlıhayvanların kilogram başına düşen miligram miktarıAntibiyotikler büyük çiftliklerdehastalıklarla savaşmak içinsistematik olarak kullanılıyor.Dirençli bakteriler etlervasıtasıyla insanlarınbünyesine girebiliryor.Bakteriler mutasyon geçirerekkendilerini savunuyor veantibiyotiklere dirençli hale geliyor.Antibiyotiklerinsanların tedavisindeetkisiz hale gelmeyebaşlıyor.161Portekiz6İzlanda49İrlanda249İspanya51İngiltereDanimarkaHollanda1751144Norveç4321124Finlandiya83Belçika AlmanyaÇek 4479* 54 Cumhuriyeti Solvakya117 İsviçre Avusturya 43Slovenia 192Fransa104Macaristan370Bulgaristanİtalya14İsveç120Polonya6635 EstonyaLatvia42Litvanya408EMA* İsviçre’nin satışları denetlenmemişKıbrıslanıyor. Her bir hayvanın gerekli dozajı alıp almadığınıdenetlemek mümkün değil. Doğru antibiyotiğinverilip verilmediğini gözlemlemek içinteşhise yönelik testler nadiren yapılıyor.Dirençli bakteriler hayvanlardan insanlarafarklı şekillerde geçebiliyor. Lakin en bariz bağlantıgıda zinciri. Hayvanlar bir kesimhanedekesildiği ya da işlendiği sırada bakteriler, eti elegeçirerek tüketicilerin mutfağına kadar ulaşabiliyor.Fakat insanların süpermikroorganizmalaramaruz kalmasının tek yolu bu değil. Dirençli bakterilerbesihanelerin bacalarından ve hava kanallarındanyüzlerce metre boyunca çevreye yayılabiliyor.Bakteriler, besin olarak tarlalara serpilenhayvan gübresinin içinde de bolca bulunuyor.Toprağa ulaşan bakteriler buradan yağmur sularıylagöllere ve nehirlere karışabiliyor. Bakterilerhem çiftlikte hem de doğada birbirleriyle etkileşimhalinde. Daha da gelişip ürüyor, genetik bilgialışverişi yapıyorlar. Bu sayede güçlü antibiyotikleredirenç gösteren bakteri havuzunu büyütmeyeçabalıyorlar.Et ve hayvan üretimi küresel olarak tümdünyaya yayılmış ticaret ve ulaşım ağları ilebirbirine bağlı. Bu bağlar dirençli bakterilerinhızla yayılmasını sağlıyor. Dünya Sağlık Örgütüsüpermikroorganizmaları “kötü şöhretligezginler” olarak tanımlıyor. Antibiyotiklerindünyanın bir tarafında tedbirsizce kullanılmasısadece oradaki yerel halk için değil, dünyanındiğer yerlerindeki insanlar için de tehdit oluşturuyor.Büyükçiftlikler istemedende olsa yenibakteri türleriniüretiyorNe kadar uzaktayız – patojene ve et türüne göre antibiyotik direnci, AlmanyaNumune yüzdeleri. Bu gruptaki pek çok patojen insanlarda ishal ve hatta ölüm sebebi olabilirBVL10080604020SalomonellaCampylobacter jejuniEscherichia coliPatojenlerindirençli olduğuantibiyotik sınıfısayısı:4 veya dahafazla3210hindi eti(perakende)hindi(kesimhane)hindi(çiftlik)piliç(çiftlik)hindi(perakende)hindi eti(kesimhane)hindi(perakende)hindi(kesimhane)semirtilmişbuzağı (çiftlik)piliç(çiftlik)Dirençli olmayanpatojenler:duyarlıET ATLASI37

TAHIL DEPOSU BOŞALIRKENDünya hayvancılık sanayinin büyümesi akarsuların ve göllerin aşırı kullanımını dahada artıracak. Bu, hayvanların duyduğu ihtiyaçtan değil, yedikleri yemin üretimindeçok miktarda suya ihtiyaç duyulmasından kaynaklanıyor. Ayrıca çiftliklerin atıklarınitrat ve antibiyotik kalıntıları ile yeraltı su havzalarını da kirletiliyor.Halihazırdadünyada 2 buçukmilyon insan susıkıntısıyla karşıkarşıyaİnsanların yaşamlarını devam ettirebilmeleriiçin dünyadaki en önemli kaynak olan tatlı sukullanımı son yüz yılda sekiz kat arttı. Nüfus artışhızının iki katı hızda artmaya da devam ediyor.Bunun sonucunda insanlığın üçte birinin yeterlisuya, 1.1 milyar insanın da temiz içme suyunaerişimi yok. Göller, nehirler ve okyanuslar besinmaddeleri ve kirleticilerle dolduruluyor. Aynı zamandadünyanın birçok bölgesinde taban suyuda büyük bir hızla düşüyor. ABD’deki Coloradoveya Çin’deki Sarı Irmak (Yellow River) gibi aşırımiktarda su çekilen nehirler yılın belli zamanlarındaaylarca denize ulaşamıyor. Dünya nüfusuylabirlikte su tüketimi de artmaya devamediyor. Eğer tüketime sınır getirilmezse dünyasu arzı iflas edebilir.En çok su tüketen ve küresel su krizinin başsorumlusu olan sektör tarım. Dünyadaki tatlı suarzının %70’i tarımda kullanılırken, %10’luk payasahip olan hane halkı ve %20’lik payıyla sanayi buoranın çok daha azıyla yetiniyor. Tarımda kullanılansuyun üçte biri de hayvancılığa gidiyor. Bumiktar inekler, domuzlar ya da tavukların aşırı susayancanlılar olduklarından değil suyu yem olarakdolaylı yoldan tükettikleri için bu kadar fazla.Doğal Hayatı Koruma Vakfı (WWF) tarafındanyapılan bir çalışmaya göre sadece bir kilogram sığıreti üretmek için 15.500 litre su gerekiyor: Yanidört parça biftek için ağzına kadar su dolu küçükbir yüzme havuzu... Bu su miktarı, bir sığırın hayatıboyunca yediği yem miktarını duyana kadar şaşırtıcıgeliyor: 1300 kilogram tahıl, 7200 kilogramkuru ot. Tüm bu yemleri üretmek için çok fazla sugerekli. Buna hayvan başına 24 litre içme suyu ileahır temizliği için de 7 litre su ekleyin. Uzun lafınkısası bir kilogram sığır eti üretmek için 6.5 kilogramtahıl, 36 kilogram kaba yem ve 15.500 litresuya ihtiyaç var. Birleşmiş Milletler Gıda ve TarımÖrgütü’nün sunduğu istatistiki veriler de bir o kadarçarpıcı. 1000 kalorilik gıdayı tahıl cinsindenüretmek için yarım metreküp su gerekirken, aynımiktarda kaloriyi et cinsinden üretmek için dörtmetreküp, süt ürünleri içinse altı metreküp sugerekiyor. Endüstriyel yöntemlerle yetiştirilen birsığır, açık havada otlayan bir sığıra göre çok dahafazla su tüketiyor. Ve dünya çapında giderek dahafazla sayıda hayvan, dışarıda otlatılmak yerine içmekanlarda besleniyor.Hayvancılık sektörünün su arzı üzerindekietkileri tüketimle sınırlı değil. Hayvan dışkısı vekimyasal gübrelerden gelen nitratlar ve fosfor,sektörün yol açtığı en büyük sorunlardan biri. Birçokbölgede aşırı gübreleme, gübre eksikliğindendaha önemli. Bitkiler, toprağın alt katmanlarınasızan besin maddelerini ememiyor ve bunlar yeraltısularına, nehirlere ve göllere karışıyor. Yeraltısularına karışan nitratlar da eninde sonundakuyular ve su pınarlarına varıyor. Yetkililer, sudakinitrat seviyesini kontrol ederse insanlar bu sularıiçmekten kaçınabilirler fakat pek çok bölgedeböyle kontroller yapılmıyor. Diğer sorunlar isehayvan fabrikalarında yüksek miktarda ilaç kul-Gıda, kuru ot ve lif üretimi için nem çekilmesiHoekstra/Mekonnenmilimetre/yıl0–1010–100100–500> 50038ET ATLASI

G20 ülkelerinde et üretimi için su kullanımı1,0007505002500En önemli gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler,Kişi başı yıllık kullanılan metreküpEndonezyalanıldığı için ortaya çıkan antibiyotik kirliliği vekuyulardan pompalanan aşırı miktardaki suyun,Asya kıtasının büyük bir bölümünde taban suyuseviyesinin altına düşmesi olarak sıralanıyor. Kuruyansu kuyuları daha da derin kazılmak zorundakalıyor ve bu kazılar sırasında florür ve arsenikiçeren kayalara denk gelinebiliyor. Bu maddelerhem insan hem de hayvan sağlığına zararlı.World Watch Enstitüsü’ne göre eğer et tüketimihızla artmaya devam ederse hayvan yemiüretmek için gereken su miktarı yüzyıl ortasındaiki katına çıkacak. Sadece insan nüfusundaki artışbile suyu daha tasarruflu kullanmak gerektiği anlamınageliyor, çünkü aynı miktarda suyu dahafazla insan bölüşecek. Küresel ısınmanın da suerişimini olumsuz yönde etkilemesi muhtemel.Giderek daha kıt hale gelen bu değerli kaynağıhayvan yetiştirmek için harcamaya devam etmemizgerekiyor mu sorusunu sormalıyız. Şimdiden2.5 milyar insan su sıkıntısı çekiyor. 2025 yılındadünya nüfusunun yarısının bu durumda olmasıve su yüzünden çıkan çatışmaların artması bekleniyor.Susamış bir sanayiDünya’nın altıncı büyük et şirketi Nippon Ham’in sukullanımı, 2011, %100=12.5 milyon m 332yem bitkileritaze et işleyentesislerHindistanTürkiye1.59.7Çin56.8JaponyaGüney Korecanlı hayvan yetiştirmeçiftlikleri, yemliklerdiğerİngiltereNippon HamAlmanyaGüney AfrikaKullanılan su1 kg ya da bir litre ürün için gereken su miktarıdanapeynirpirinçyumurtaşekerbuğdaysütRusyaelmabirapatatesdomateshavuçArjantinMeksikaSuudi ArabistanFransaKanadaBrezilyaİtalya15,455 L5,000 L3,400 L3,300 L1,500 L1,300 L1,000 L700 L300 L255 L184 L131 LABDAvutralyaDünya OrtalamasıBir küvet yaklaşık140 litre su alırwaterfootprint.org Hoekstra/MekonnenET ATLASI39

HAYVANLARIN YEMLİĞİNDEKİ TAHILGeviş getiren hayvanlar ve insanlar gıda için birbiriyle rekabet etmemeli. Fakatdaha fazla et üretmek için hayvanları besleyecek tahıla ihtiyaç var.Bunu kendimiz yetiştiremiyorsak da bir yerlerden ithal etmemiz gerekecek.Dünyadakiekili arazilerin üçtebiri hayvanyemi üretmek içinkullanılıyorGeviş getiren hayvanlar ve insanlar gıdaiçin birbiriyle rekabet etmemeli. Fakatdaha fazla et üretmek için hayvanlarıbesleyecek tahıla ihtiyaç var. Bunu kendimiz yetiştiremiyorsakda bir yerlerden ithal etmemizgerekecek. Ot, silaj ve saman düşük enerjiyesahip olduğundan hayvanlardan daha fazlaverim alabilmek için onları daha konsantregıdalarla beslemeliyiz; yani soya, mısır ve diğertahıllarla. Bu gıdalar döl verimliliğini vebüyümeyi artıracak, hayvanların kaslarını geliştirecekve süt verimini patlatacak proteinleriçeriyor. Fakat lif açısından fakirler ve hayvanlarınbağırsaklarında daha fazla asit üretimine yolaçıyorlar. Bu açığı kapatmak içinse yemlere katkımaddeleri ekleniyor.Peki, fabrika hayvanları ne yiyip ne içer? BirleşmişMilletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) sığıryeminin en fazla %20 ila %30 arasında konsantreyem içerebileceğini söylüyor. Domuzlara verilenyem ise domuzun yaşına bağlı olarak %6 ila %25oranında soya içerebilir. Fakat ortalamada yetiştirilentüm hayvan türlerinde yemin sadece %40’ıyeşil ot, kuru kaba yem ya da mısır kullanılarakhazırlanan silajdan oluşuyor. Avrupa, ABD ve LatinAmerika’nın diğer bölgelerinde ve hatta Mısırgibi ülkelerde bile sığırlar artık sadece yeşil otlabeslenmiyor. Aynı zamanda mısır, buğday ve soyafasulyesi de tüketiyorlar. Bunları doğrudan insanlaragıda olarak sunmak çok daha etkili olurdu.Ancak bölgeden bölgeye büyük farklılıklar olsa da,dünya çapında üretilen arpa, çavdar, darı, yulaf vemısırın %57’si yem olarak hayvanlara veriliyor.Ciddi miktarda mısırın etanol yapımına ayrıldığıABD’de bile üretilen mısırın %44’ü yemlikleriboyluyor. AB’de buğdayın %45’i bu şekilde kullanılıyor.Afrika’da, özellikle de açlık riskinin en yüksekolduğu Sahra’nın güneyinde ise bu rakamlarAvrupa Birliği’ne soya fasulyesi üretmek için kullanılan arazideki ticaret2008-2010 ortalama, milyon hektarWWFKuzey Amerika-1.6İngiliz MilletlerTopluluğuAsya-2Okyanusya0.0-0.2Güney AmerikaDiğer-0.1ParaguayBrezilya-0.9Arjantin-12.8+0.2Orta Doğu/Kuzey Afrika+0.1AB dışında soya fasulyesi için kullanılan toplam arazi,milyon hektar16141210-5.4-6.4Sahra-altı ülkeleri802001 2005 201040ET ATLASI

LATİN AMERİKA SOYAİMPARATORLUĞU’NUN YÜKSELİŞİDünyada soya fiyatlarındaki artış, Arjantin’de yeni bir çiftçi türünü ortaya çıkardı.Bu, devletin vergi gelirlerinde de korkunç bir artış sağladı. Çiftçiliğinmaruz kaldığı yapısal değişimler ise ciddi sosyal ve ekolojik sorunlara yol açtı.Daha çoksoya, daha çokherbisit ve dahaçok kanservakası demekYeni Arjantin çiftçisi uluslararası bir şirketinyöneticisi gibi çalışıyor. Klimalı odasındansoyanın uluslararası emtia piyasalarındakifiyatını takip ediyor ve üretimini dizüstü bilgisayarıve cep telefonuyla organize ediyor. Tohumalma, ekme, pestisit, herbisit ve gübre uygulamagibi işleri, hatta hasat ve nakliyeyi bile uzman hizmetsağlayıcılara devretmiş durumda. Bütün buhizmetleri tek bir tedarikçiden alabiliyor olmasıda işine geliyor. Uluslararası şirketler çiftçileretohum, kimyasal seti ve hatta pazarlamahizmeti sunuyor. Soyanın fiyatının sürekli olarakyüksek seviyelerde seyretmesi orta büyüklükte,yani yaklaşık 100 hektarlık bir çiftliğin bilebu şekilde suya sabuna dokunmadan tarım yapabilmesinimümkün kılıyor.Toprak sahibi, işi taşerona vermenin maliyetinihektar başına 340 dolar olarak hesaplıyor.Mevsimine göre de aynı alandan 2.5 ila 4 ton soyafasulyesi almak mümkün. Ton başına 300 dolarlık“düşük” bir fiyat bile hektar başına 485 ila 980 dolargetiri sağlıyor. Bu da 100 hektarlık bir çiftliğinyılda 50.000-100.000 dolar arası kâr etmesi demek.%40 oranında özel tarım, toprak ve gelir vergisiödedikten sonra bile çiftçinin ellerini kirletmektenkaçınmasına değecek kadar para kalıyor.Bu çiftlik işletmesi modeli son 10 yılda çok popüleroldu. Bu modelin öncüleri, “ekim havuzları”kurarak bir araya gelip devletten ya da büyüktoprak sahiplerinden büyük ölçekli soya fasulyesitarımı yapmak üzere tarla kiralayan yatırımcılar.Bu yatırımcılar, işlerini genellikle başkent BuenosAires’teki birkaç ofisten yürütüyorlar. Yatırımcılarınbu çalışma biçimi çeşitli sorunlara yol açabiliyor.Büyük ölçekte çalıştıkları için daha fazla hasatyaptıklarından küçük ve orta ölçekli çiftçilerdendaha fazla kira ödeyebiliyorlar. Bu da kırsal kesimdekinüfus azalmasını tetikliyor. Buna ilaveten,kurumsal yönetişim yapıları sayesinde de vergiödemekten kurtulmanın yollarını buluyorlar.Arjantin’in soya fasulyesi tarlalarının %40’ı buekim havuzları tarafından işletiliyor. 2012’de hektarbaşına 1.6-2.5 ton soya fasulyesine denk kiraödediler, bu da yıllık olarak 594-825 dolar ediyor.Bu sayede büyük ölçekli monokültürler onbinlercehektar alanı kaplamış oldu. Orta ölçekli havuzlar15.000-30.000 hektarlık ekimler yaparkenbüyük ölçekli olanlar 100.000 hektar ve üzerine çıkabiliyor.2008-2012 yılları arasında ekim havuzlarıyılda %16-21 oranında. Kötü hava koşullarınınyarattığı riski bertaraf etmek için ülkenin farklıkısımlarında toprak kiralıyorlar. Ama 2012’denbu yana faaliyetlerini düzenleyen bir seri yeni yasasebebiyle kar oranları dolar bazında %3.6 ila %5seviyelerine gerilemiş bulunuyor. Şimdi bazı havuzlarParaguay, Brezilya ve Uruguay’a açılmayaArjantin soya ekonomisinin temel rakamsal verileriSoya ekimi, milyon hektarSoya üretimi, milyon tonSoya tüketimi ve ihracat, milyon ton(2013 tahmini)25505252 102019409153033109202054101001988 2000 201201988 2000 2012242ET ATLASI

çalışırken bazıları da Arjantin’le yeni “leasing” anlaşmalarıyapmaya çalışıyor.Pek çok havuz artık toprağı sürmüyor, tohumudoğrudan toprağa ekiyor. Bu “doğrudan ekim”yöntemi, iddiaya göre su ve toprak tasarrufu sağlayıpzaman kazandırıyor. Böylece aynı yıl birikinci hatta üçüncü hasat yapılabiliyor. İlk hasattahektarda 2.5-3 ton ürün alınıyor. İkinci ve üçüncüdeise rakam düşüyor. Fakat birden çok hasat,yabani otlardan kurtulmak için sürekli olarak glifosatgibi herbisitlerin sıkılmasını mecbur kılıyor.Glifosata ancak genetiği değiştirilmiş soya dayanabiliyor.Sonuçta bu türler, bu devasa alanlaraçeşitli toplumsal ve çevresel etkiler göze alınarakekilmiş oluyor.Özellikle küçük çiftçiler soya patlamasındanmuzdarip. 1988-2008 yılları arasında ülkedekiçiftlik sayısı 421.000’den 270.000’e düştü. Şu andaülkedeki çiftliklerin %2’si, ekili alanın %50’sinikontrol ediyor. %57’lik bir orana olan sahip küçükçiftlikler ise ancak bu alanın %2’sini idare edebiliyor.Merkezi yerlerde toprak fiyatlarının yüksekolmasından dolayı pek çok büyük şirket ülkenindaha uzak kesimlerine taşınıp devletten ucuzaarazi tahsis etmeye başladı. Burada yine küçüktoprak sahiplerinin ve toprak kiralayan çiftçilerintopraklarından zorla sürüldüklerini görüyoruz.Silahlı çatışmalar artıyor. Kârlı soya fasulyesi vemısır, büyükbaş besiciliğini daha uzak bölgelere,Arjantin ve Paraguay’ın ormanlık alanlarına kaymayazorluyor. Bu da oradaki yerli topluluklarüzerinde baskı yaratıyor.1990’dan beri soya fasulyesi ekimi dört katınave bazı bölgelerde herbisit kullanımı ise on birkatına çıktı. Bununla birlikte kırsal bölgelerdeyaşanan düşük ve doğuştan engelli sayısı arttı.Arjantin’in genelindeki ölüm sebepleri arasındakanserden kaynaklananların oranı %10 iken buekimlerin yapıldığı bölgelerde bu oran %30’larıaşıyor.Soya enerjisinin merkeziEyalet bazında Arjantin’in ihracatgelirleri, 2010milyon dolarkişi başına dolar100La Pampa3,600Córdoba310300Santiagodel Estero1,0903402,9009,300Santa Fe2,300Buenos Airesvilâyeti150Chaco 150150400Entre RíosBuenos Aires320INDECÇin’e işlenmemişBiyodizel ve diğerleriArjantin’in ihracat ürünleri,yüzde, 201222SoyaDünya soya fasulyesiihracatı, yüzde, 201224ArjantinSoya gümrük vergisininpayı6Soya vergileriUSDA, FAOSTAT, INDECYem353Sığır ve kanatlı etiTüm kamu gelirleriDünyanın kalanıHammaddeET ATLASI43

BÜYÜKBAŞIN İKLİMSEL MALİYETİHayvancılık doğrudan ya da dolaylı olarak dünyadaki sera gazının üçtebirinden sorumlu. Fakat çiftçiler ve bilim insanları, doğru bir yönetimbiçimiyle hayvancılığın iklime yük olmak zorunda olmadığını söylüyor.Geviş getirenhayvanları yeşilotla beslemek metangazı emisyonlarınıazaltabilirHayvan yetiştiricileri iklim değişikliğininyalnızca mağdurları değil, aynı zamandada sorumluları. Nasıl hesapladığınıza bağlıolarak hayvancılık sektörü dünya çapında üretilensera gazlarının %6 ila %32’sinden sorumlu. BirleşmişMilletler Gıda ve Tarım Örgütü FAO’ya görebu rakam %14.5. Bu tahminler arasındaki büyükfark, ölçüm metotlarından kaynaklanıyor: Sadecedoğrudan hayvanlardan kaynaklanan emisyonlarmı hesaplanmalı yoksa bunlara yem, gübreve tarım ilacı üretimi, tarla sürme, soya üretimiiçin orman keserek ve sulak alanları kurutaraktarla açmak gibi dolaylı emisyonlar da mı dahiledilmeli?Et ve yumurta, süt ve tereyağı gibi hayvansalürünlerin karbon ayak izi hesaplanırken yemüretimi ve kullanımı genellikle buna dahil edilmiyor.Fakat çevre bilimciler hesaba belli bir ürününüretim-kullanım-bertaraf aşamalarından oluşanyaşam döngüsü boyunca ortaya çıkan bütünemisyonların dahil edilmesi gerektiğini söylüyor.Mineral ve organik gübrelerin üretimi ve kullanımıhayvancılık sektörünün sera gazı emisyonlarınınüçte birinden fazlasından sorumlu. En büyüksuçlu halk arasında kahkaha gazı olarak bilinennitroz oksit ya da N2O. Bu sera gazı, karbondioksitten300 kat daha güçlü. Eğer çiftçiler toprağaçok fazla mineral gübreyi, yani hayvan dışkısınıhem de yanlış zamanda dökerlerse bitkiler besinmaddelerinin tamamını ememez ve bu gaz, yaatmosfere karışır ya da yeraltı sularını kirletenazotlu bileşiklere dönüşür. İsviçre Organik TarımAraştırma Enstitüsü (FİBL) dünyada bir yılda üretilen125 milyon ton azotlu gübrenin atmosfere 800milyon ton karbondioksit saldığını söylüyor. Bumiktar ise küresel sera gazı emisyonlarının %2’sinetekabül ediyor.Hayvan yemine, özellikle de soya fasulyesineolan yüksek talep tarımsal üretimin artmasına yolaçıyor. Yağmur ormanları ve makilikler yeni tarlalaraçmak için kesiliyor. Birleşmiş Milletler Gıda veTarım Örgütü FAO’ya göre sadece Brezilya’da yetiştirilenher bir kilogram soya fasulyesi için yaklaşık7.7 kilogram sera gazı salınıyor. Nadiren dikkatealınan emisyon kaynaklarından biri de arazikullanımında yaşanan değişimler. Otlak alanlarısürüldüğünde topraktaki humus bileşenlerineayrılıyor ve yüksek miktarda karbondioksit açığaçıkıyor. Bir ton humus 3.7 ton gaz bağlayabiliyorve toprak alt üst edildiğinde bunun %35’i havayasalınıyor. Tarımdan kaynaklanan sera gazlarınındiğer bir %4’lük kısmı da çiftçilerin, turbalıklarıkurutmaları sonucu ortaya çıkıyor. Bu en zararlıtarım yöntemlerinden biri olarak biliniyor: Bataklıklarkurutulduğunda yüzlerce yıl boyunca oradaoluşan organik maddeden hektar başına 40 tonkarbondioksit atmosfere salınıyor.Fakat hayvancılık iklime bu kadar zarar vermeyebilir.Hayvanları otlaklarda yetiştirmeyedeğer. Ekili arazileri çayırlara çevirmek ilk 30-40yılda çok yüksek oranda karbondioksit bağlıyor.Fakat bu otlaklar, çok fazla hayvan otlatılarakABD’de tüketilen hayvan ürünleri kaynaklı emisyonlarABD’de et üretimi kaynaklı emisyonlarıBir kilogram et başına kilogram cinsinden CO 2eşdeğeriEWGBir kilogram tüketilebilir et başına kilogram cinsinden CO 2eşdeğeriEWG403530252015105039.227.013.512.1üretimişleme , nakliyat,ticaret, hazırlama,atık bertarafı10.96.94.8kuzu sığır peynir domuz hindi tavuk yumurta876543210CH 4(sindirim)7.51Yem üretimi4.671.26N 20(gübre)Katkı maddelerininnakliyesi1.75 1.640.28 0.55Sığır etiKanatlı etiCH 4 metan gazıN 20 kahkaha gazıCH 4(gübre)0.59Enerji0.230.2644ET ATLASI

Tabağında görmediklerin: Küresel besi hayvanı tedarik zincirinin sera gazı emisyonlarıHayvan ürünleri kaynaklı, milyon ton cinsinden CO 2eşdeğeriFAOYem dışı bitkiler içingerekli gübreÇiftlik sonrasınakliye ve işleme0.2Kesimhane yan ürünleriYakıt olarak kullanılanlif ve gübre0.4Besi hayvanıüretimi3.5Sığır eti2.97.0İnek sütü1.4Yemüretimi3.3Koyun ve keçiManda sütü ve eti0.40.6Yem-dışı ürünlerTavuk etiDomuz etiTavuk yumurtası0.70.40.2veya kimyasal gübreler kullanılarak aşırı gübrelenmemeli.Sığırlar metan gazı çıkarıyorlar: Et vesüt üreticileri sıklıkla iklime oldukça zararlı bu gazın%28’inden sorumlu oldukları için suçlanıyor.Fakat hayvanlar otlaklarda yetiştirilirse bu gazınneredeyse tamamı çayırlar tarafından toprağabağlanabilir. Ayrıca bu hayvanlara yem katkısıolarak tahıl ve soya fasulyesi verilmemeli. Bu şekildebeslenen bir hayvan hektar başına konsantregıda ile beslenen hayvanlar kadar et üretemez,fakat sera gazı emisyonları bakımından çevreyezararları çok daha az olur.Bilim insanları hayvancılığın iklime etkileriniazaltmanın yollarını arıyor. Fransız Araştırma ŞirketiValorex, mısır ve soya konsantresine dayalı diyetiyonca, keten tohumu ve yeşil ot ile değiştirdi.Böylece geğirme sonucu ortaya çıkan gazlarınıniçerdiği metan miktarında %20’lik bir azalma gözlendi.Galler’deki Aberystwyth Üniversitesi’ndenbilim insanları, sığırların yemlerine sarımsakekleyerek metan gazı emisyonlarını yarı yarıyaazaltabileceklerini düşünüyorlar. Çünkü sarımsaksindirim sisteminde metan oluşumuna yol açanmikroorganizmalara saldırıyor.Gaz kokteyli. Tarla ve ahır kaynaklı iklim değişikliğiEmisyon kategorilerine göre ayrılmış yüzdelik paylarFAOSığır etiKanatlı etiİnek sütüDomuz etiYumurtaKullanılan ve atılan gübre N 2OArazi kullanımında değişim, soya fasulyesi, CO 2Sindirim, CH 4Yem, CO 2Gübre , N 2OKimyasal gübre ve bitki atıkları N 2O Arazi kullanımında değişim, açılan otlaklar, CO 2Gübre , CH 4Doğrudan ve dolaylıenerji, CO 2Çiftlik sonrası, CO 2ET ATLASI45

YAĞMUR ORMANLARINDAKİ ÇİFTLİKLERBrezilya’nın Amazon bölgesinde dünyanın en büyük ikinci sığır sürüsü,dünyanın en büyük ormanlarıyla karşı karşıya. Bu, orman için kötü haber.Önce keresteciler vardı, şimdi ise çiftlikler.Brezilya büyüksürüleri, yüksek verimliotlakları ve hormonkullanımınıdestekliyorBrezilya Coğrafya ve İstatistik Enstitüsü’ne(IBGE) göre 2012 yılının sonundaBrezilya’nın nüfusu 201 milyon insandanama daha da fazla sığırdan oluşuyor. Brezilya,211.3 milyon baş sığırla Hindistan’ın ulusal sığırsürüsünden sonra dünyanın ikinci büyük sığır sürüsünesahip. 2011 yılından sonra saman fiyatlarındakiartış sebebiyle hayvan sayısı biraz azaldı,fakat hâlâ 2008 yılına göre 9 milyon daha fazla.Bütün bu hayvanları barındırmak için gerekenalan ise muazzam: 172 milyon hektardan fazla.Başka bir deyişle bu alan Brezilya’nın tarımtopraklarının %70’i kadar.Ulusal Uzay Araştırmaları Enstitüsü’nün(INPE) uydu görüntülerine dayanarak yaptığıbir çalışmaya göre ormansızlaştırılan alanların%62.2’si sığırların otlağı oldu. Alanın %21’i kullanılmıyorve tekrar ormanlaşmaya bırakılmış.Sadece %4.9’u ekiliyor. Bu demek ki; yağmur ormanlarındayaşanan kaybın temel nedeni sığırlarıbeslemek. Sığır yetiştirmenin yağmur ormanlarınayaptığı baskı hâlâ çok yüksek. Brezilya’nınkuzeyindeki, çoğunlukla da Amazonlar’daki, sığırsayısı 40 milyonun üzerine çıktı. 1975 ile 2006yılları arası bu bölgedeki otlak alanı %518 arttı.Bu genişlemenin pek çok sebebi var. Altyapısızayıf olan uzak bölgelerde bile olsa sığır yetiştirmekkârlı bir iş. Ağaçları keserek araziyi otlağaçevirmenin maliyeti keresteler satılarak çıkarılabiliyor.Yatırım maliyetinin düşüklüğü bu topraklarıyasadışı bazen de kısa vadeli kullanım içinideal kılıyor. Brezilya’nın katı orman yasalarınagöre ormansızlaştırmanın çoğu yasadışı ya da hukukunflu bölgelerine denk geliyor. Brezilya’nınbaşka bir bölgesinde ise yemlik soya ve etanol içinyetiştirilen şeker kamışı plantasyonlarının genişlemesi,yağmur ormanlarını yok olma tehdidiylekarşı karşıya bırakıyor.Arazi kullanımıyla ilgili değişen şeyler de var.Hatta bunlardan bazıları son derece cesaret verici.20.000 kilometrekare olan yıllık ortalama ormansızlaştırmamiktarı ciddi bir şekilde azaldı. 2012yılında sadece 4700 kilometrekare orman alanıyok edildi. Hükümet korunan alanları genişlettive kesimlere karşı kontrolleri artırdı. Brezilya’daüretilen sığır eti Amazonlar’dan gelmek zorundadeğil. Hem yerli hem de yabancı tüketiciler ülkeninhayvancılık için ormansızlaştırılmamış bölgelerdeüretilen etleri talep edebilirler.Brezilya’nın yaşadığı ekonomik zorluklar nedeniyleyerli tüketicilerin et talebi düşük. Hükümetdaha büyük sürüler ve verimi yüksek otlakalanları için fiyat teşvikleri veriyor. İhracat gelirleri%20 artıyor. İhracatın üçte biri en büyük müşterisiolan Rusya’ya gidiyor. Hong Kong’un payıda sadece bir yılda ikiye katlanarak %20’ye çıktı.Herkes için oksijen: Oormanların yaşamsal önemiKarbondioksit depolama, milyar ton, tahmini19902000201038 39 40Kuzey ve Orta Amerika42 43 45Avrupa60 58 56Afrika37 37 36AsyaMillennium Ecosystem Assessment11 11 10Okyanusya110 106 102Güney AmerikaYoğun ormansızlaşmaOrman alanları stabilOrman alanlarında hafif artış46ET ATLASI

Dünya’nın akciğerlerindeki lekelerTarla ve otlak açmak için kaybedilen yağmur ormanlarıFAOOrmansızlaştırılanarazilerin yüzde60’tan fazlasındasığır yetiştiriciliğiyapılıyorKm 2 ’ye düşen sığır01–300> 300Yağmur ormanlarınıntarihsel sınırlarıBrezilya’nın güney eyaletlerinden birinde ortayaçıkan deli dana vakası sebebiyle Çin’in uyguladığıithalat yasağının ardından yaşanan bir gelişmebu. Bu ticaretin büyük bir kısmı şimdi Hong Kongüzerinden gerçekleştiriliyor. Ayrıca Suudi Arabistantarafından uzun süredir uygulanan ithalat yasağıda var.Avrupa’ya yüksek kaliteli sığır eti ithalatı içinBrezilya’nın belli bir kotası var. Fakat Brezilya, izinverilen bu kotanın üçte birini bile dolduramıyor.İhracatçılar bunun yerine Asya ve Amerika’ya etsatmayı tercih ediyorlar. Brezilya Hükümeti 2012yılında sığırlarda raktopamin kullanımını serbestbırakınca Avrupa Komisyonu ve Rusya tarafındanyakın takibe alındı. Bu büyüme hormonuBrezilya’da domuzlarda zaten kullanılıyordu vesonuç olarak etler Avrupa Birliği, Rusya ve Çin’eithal edilemedi. Fakat diğer pazarlar, cazibelerinikorumaya devam ediyor. ABD, Kanada, Güney Afrika,Güney Kore ve Japonya, Brezilya’dan raktopaminkullanılarak üretilen etlerin ithalatına izinveriyor. Brezilya bu hormonu yasaklayan ülkeleresadece raktopamin kullanılmadan üretilmiş etleriihraç edeceğini açıkladı. ABD Tarım Bakanlığı’nıntahminlerine göre 2014 yılında Brezilya’daki sığırnüfusunun 5 milyon daha artmasını bekleniyor.Yağmur ormanları ciddi baskı altında. Çevre korumagruplarının 2013 yılında ormansızlaştırmadaciddi bir artış olduğuna dair uyarıları uyduverileriyle de destekleniyor.Orman kesimleri: Daha az ama hala çok fazlaBrezilya Amazonları’ndaki yıllık orman kaybı, km 230,00025,00020,00015,00010,0005,00001990 1992 1994 1986 1998 2000 2002 2004 2006 2008 20102012INPEET ATLASI47

HAMBURGERİN İÇİNDEKİ GLİFOSATEt, süt ve yumurta yediğimizde, eğer varsa bunların üzerindeki pestisit, herbisit veilaç kalıntılarını da tüketmiş oluyoruz. Bu konuda yeteri kadar araştırmaolmadığı için GDO’lu soya üretiminde kullanılan glifosatın, insan vücuduna etkileribelirsiz. Yasal boşluklar sebebiyle bilmeden bu maddeyi tüketiyor olabiliriz.Üreticiler,bölgede yaşayanlarve tüketicilerherbisitlere maruzkalıyorAvrupa Birliği’nde yapılan büyük ölçekli hayvancılık,genellikle soya fasulyesine, özelliklede genetiği değiştirilmiş soya fasulyesinedayanıyor. Genetik değişikliğin tek “olumlu”etkisi bitkinin glifosata dirençli hale gelmesi. Bumadde, geniş sprektrumlu bir herbisit olup topraktagenetiği bu maddeye dirençli olacak şekildeözel olarak değiştirilmiş olmayan tüm bitkileriyok etmek için kullanılıyor.Glifosat, yabani otlara karşı dünyada enyaygın biçimde kullanılan kimyasal ilaç olarakbiliniyor. 1970’lerde Amerikalı Monsantoşirketi tarafından patentlenen bu ürün, Roundupadı ile piyasaya sürüldü. Dünyanın en büyüktohum üreticisi olan Monsanto, dünyadakitoplam glifosatın yarısını üretiyor. 2011 yılındaşirketin net satışlarının %27’sini bu madde oluşturdu.Patentin süresi ABD dışındaki ülkelerde1991’de Avrupa Birliği’nde ise 2000’de dolduğuiçin Monsanto’nun BASF, Syngenta ve Bayer gibikendi glifosatlı herbisitlerini üreten rakip kimyaşirketlerine karşı pazar payını koruyabilmesi yenibir strateji geliştirmesine bağlıydı. Monsanto “RoundupReady” adı verilen genetiği değiştirilmişve glifosata dayanıklı tohumları piyasaya sürdü.Başa çıkması kolay bir yabani ot kontrolü programısunan Monsanto, çiftçileri Roundup Readysoya, mısır ve şeker pancarı ekmeye ve gerekliherbisitleri kullanmaya teşvik etti.Glifosata dayanıklı soya fasulyeleri şu an dünyanınen çok satan GDO’lu ekini oldu. Şu an dünyadaüretilen GDO’lu ekinlerin %85’i herbisite dirençlive bunun büyük çoğunluğunu MonsantoRoundup Ready tohumları oluşturuyor. Kuzey veGüney Amerika’da toplam 85 milyon hektarlıkalanda ekilen, Çin ve Avrupa Birliği’ne ihraç edilenglifosata dayanıklı soya fasulyeleri yoğun hayvancılıküretiminde kümes hayvanları, domuz vesığır yemi olarak kullanılıyor. AB’nin GDO etiketlemeyasalarında bulunan bir boşluk sayesinde,GDO’lu yemle beslenmiş hayvanlardan elde edilenet, süt ürünleri ve yumurtalar piyasada üzerinde“GDO’lu” etiketi olmaksızın satılabiliyor.Peki et severler neden endişelenmeli? Çünküinsanların tükettiği hayvan ürünlerinde glifosatkalıntıları bulunabilir ve bu maddenin, insan sağlığınaetkileri konusunda çok ciddi şüpheler var.Problem, glifosatın sistemik bir herbisit olmasındankaynaklanıyor. Bu, kimyasalın bitkinin içindeköklerden dallara, yapraklara ve meyveye doğruilerlediği anlamına geliyor. Yani ürün yıkanıncaglifosfat geçmiyor ve pişince yok olmuyor. Gıdalardondurulmuş, kurutulmuş ya da işlenmiş deolsa glifosat kalıntıları varlığını bir yıldan fazlasürdürebiliyor.Demek ki; GDO’lu yemle beslenen hayvanlarinanılmaz miktarlarda glifosat kalıntısı tüketiyor.Endüstrideki araştırmalar, izin verilen miktardaglifosatın bulunduğu yemle beslenen hayvanların,yemin içindeki glifosat kalıntısı düşük seviyedede olsa hayvanın sütünde, yumurtasında, hattaciğerinde ve böbreklerinde kalıntı gözlemlenebil-Glifosat- ani artışABD’de yıllık ürün bazında kullanım milyon pound /milyon kilogramABD’de glifosata dirençli ekinler: ekili arazilerdekiyüzdelik paylarUSDA ERS200920082007200620052004200320022001200019991998199719961995199419930 50 100 150 200MısırSoya fasulyesidiğer25 50 75 100kilogramspounds1009080706050403020100Soya fasulyesiMısır1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 200848ET ATLASI

GDO‘lu ürünleri kabul edenler ve reddedenlerÜlkeler bazında GDO’lu ekim alanları, milyon hektar9’dan fazla3–91–30.01–10FAO, centerforfoodsafety.orgGDO’lu yiyeceklerle ilgilikurallar (yem-hariç)YasakEtiketleme zorunluluğu:GDO’lu bitkilerden üretilen bütün gıdalaretiketlenmelidir. “Kasıtlı olmayan ve teknik olarakönlenemez bulaşmaların yüzde 0.9’un altındakalanları hariçtir.” GDO’lu yemle beslenenhayvanların ürünlerinde etiketleme yok.Birçok üründe. Eğer GDO oranı%1’i geçmiyorsa etiketleme gerekli değil.Birkaç ürün için. Çok fazla istisna varAvrupa ülkelerinde GDO’lu ürün ekimi yasakET ATLASIdiğini ortaya koyuyor. Avrupa Gıda Sağlığı Otoritesi(EFSA) hayvansal ürünlerdeki glifosat kalıntılarıkonusunu incelemeyi planlıyor.1996’da ABD Çevre Koruma Ajansı, soya fasulyelerindekiyasal glifosat kalıntısın üst sınırını 0.1mg/kg’den 20 mg/kg’ye yükseltti. Ve bu seviye, nihayetindeuluslararası maksimum seviye olarakkabul gördü. Bu değişiklik GDO’lu tohum ekimlerininilk yılında yapıldı. Kanıtlara göre glifosatamaruz kalındıktan 1 hafta sonra bile maddenin%1’i hâlâ vücuttan atılmamış oluyor. Bu madde,çok sık ve yaygın bir biçimde kullanıldığındanpek çok insan bu maddeye düzenli olarak maruzkalıyor. Fakat buna “gerçek hayatta” maruz kalınması,yani düşük seviyedeki glifosata uzun sürelimaruz kalmanın insan sağlığına etkileri henüzaraştırılmış değil. Ve şu ana kadar AB, ithal edilenGDO’lu soya fasulyelerini glifosat kalıntılarınadair resmi bir teste tabi tutmadı.Dünyanın bazı bölgelerinde bu madde genişarazilere püskürtülüyor. Bu yapılırken soya fasulyesitarlasının çevresindeki diğer ekinler ya da bitkilerdikkate alınmıyor. Sonuçta yerel biyoçeşitlilikciddi şekilde zarar görüyor. Ayrıca bu madde,yeraltı sularına da karışabiliyor. Yakınlarda yaşayanlarya da o bölgede bulunanlar bu maddeyetekrar tekrar maruz kalmış oluyor.Bu durumun ciddi sonuçları olabilir. Glifosatın,insanların hormonal sistemine zarar verdiği,anne karnında geçen süre gibi hayatın belirli safhalarındamaruz kalındığında geri dönüşü olmayanetkiler yaratabildiğine dair pek çok kanıt var.Ayrıca, glifosat içeren herbisitlerin “genotoksik”olduğu, yani hücrenin DNA’yı doğru şekilde kopyalamave çoğalma kabiliyetine müdahale ettiği,bu sayede potansiyel genetik mutasyonlarayol açtığı ve kanser riskini arttırdığı kanıtlandı.Ekvator ve Kolombiya’da glifosatlı herbisitler kokainüretimini kontrol etmek için kullanılıyorve araştırmalar sonucunda ilacın püskürtüldüğüdönemlerde gerçekleşen genetik hasarlarve düşük oranlarında artış tespit edildi.Arjantin’in soya yetiştirilen Chaco bölgesindekanser vakaları son on yılda üç kat arttı. GüneyAmerika’da soya yetiştirilen her yerde doğuştangelen kusurlardaki artış ile ilgili raporlar yayınlanıyor.Paraguay’da yapılan bir çalışmaya göreglifosat püskürtülen tarlalara 1 km mesafede yaşayankadınların çocuklarının doğuştan kusurluolma ihtimalleri normalin en az iki katı.Arjantin’deki pestisit kullanımıMilyon kilogram cinsinden satılan pestisit, çoğu glifosat içeriyor20132009200520011997Çiftçiler dahaçok kimyasalkullandıkça yetkililerde izin verilen sınırlarıyükseltiyor0 50 100 150 200 250 300 350REDUAS/CASAFE49

GDO TARIMI YASAKGDO‘LU YEM SERBESTÜlkemizde GDO tarımı yasak. Biyogüvenlik Kurulu’nun onay verdiği vesadece yem sanayinde kullanılacak ürünlerin ithaline izin var.GDO’lu ürünlerin gıda maddelerinin üretiminde de kullanılması yasak.Glifosatülkemizde en çokçeşitli meyveler, zeytinve üzüm çeşitlerindekullanılıyor50Glifosat dünyada en yaygın olarak kullanılantarım zehiri ve Monsanto tarafındanüretilen “Raundup” ürününün ana etkenmaddesi. GDO’lu tarımın vazgeçilmez kimyasallarındanbiri. GDO’lu ürün ekim ve dikiminin Glifosatkullanımını azaltacağı iddia ediliyordu. Oysaglifosat kullanımı GDO tarımı yapılan her yerdeanormal biçimde artış gösterdi. Bu artış ABD’de 8kat oldu.Glifosat ülkemizde en çok çeşitli meyveler,zeytin ve üzüm çeşitlerinde kullanılıyor. Kullanımmiktarında yıldan yıla büyük bir artış var. Glifosatınbitki dışındaki canlıların sağlığı üzerindeolumsuz etki yaratmadığı ve bitkilerin sadecebüyüme mekanizmasını hedef aldığı iddia ediliyordu.Ancak son yapılan çalışmalar glifosatın zararlıetkilerinin düşünüldüğünden çok daha fazlaolduğuna işaret ediyor. Çeşitli formülasyonlarhalinde satışa sunulan glifosat hormonal sistemüzerinde bozucu etki gösteren bir kimyasal olaraktanımlanıyor.Glifosat maruziyetinin çeşitli metabolik hastalıklar,bilişsel yetilerde gerileme, cinsiyet gelişimbozuklukları, otizm ve kanser ile ilintiliolduğunu öne süren pek çok bilimsel çalışmamevcut. Bebek ve çocuklar zararlı etkilere karşıdaha hassaslar ve anne karnında bu kimyasalamaruz kalmak zararı artırıyor. Bu tip zararlı etkilerinyasal mevzuatta belirtilen limit değerlerdençok daha düşük seviyelerde ortaya çıkması ise konununönemini artırıyor.Türkiye’de GDO tarımı yasak. BiyogüvenlikKurulu’nun onay verdiği ve sadece yem sanayindekullanılacak ürünlerin ithaline izin var. GDO’luürünlerin gıda maddeleri üretiminde kullanılmasıise yasak. GDO’lu mama skandalı iyi işlemeyenbir denetim sistemimiz olduğunu tescil etti: Bebekmamaları gibi en önemsenmesi gereken konudabile durum bu ise…Milupa marka bebek mamasında GDO bulunmasıylapatlak veren skandal ile yönetmelikdeğişikliğinin eşzamanlı olması bir tesadüf değil;muhtemelen çok önceden başlamış hazırlıklarvardı ve bu son mama olayı değişikliğe vesile oldu.Yönetmelik değişikliği yapılmadan önce kamuoyubilgilendirilmedi. Sadece GDO açısından değildaha geniş bir çerçeveden duruma bakmalı. Halksağlığını korumak istiyorsak, bunu önemsiyorsaksadece GDO değil mikrobiyolojiden kimyasallarason derece geniş bir spektruma yayılan analitikçalışmaların nasıl yürütüldüğünü; gıda-su denetimlerininülkemizde nasıl yapıldığını bilmemizgerekli. Bu konuda yetki ve sorumluluk sahibiolan kamu kurumları gıda maddelerinde GıdaTarım ve Hayvancılık Bakanlığı, sularda ise SağlıkBakanlığı.Yapılan çalışmaların yeterliliğini bu kısa yazıdaele almak mümkün değil; ama kamu kurumlarınınyaptığı denetim ve izleme çalışmalarının“ayrıntılı dökümünün” kamuoyunun bilgisinesunulması gerek. Burada kastettiğim şey, sadeceanalitik çalışma sonuçlarının kısmi özetinin değilbir çalışma ile ilgili veri setinin açıklanması.Analiz raporlarının ulaşılabilir olmasından sözediyorum yani. “Böyle bir şey ne görülmüş ne deduyulmuş”, “Hukuken çok problemli bir iş” gibicümleler kurulacak; ama üzerinde ısrarla durulursasistemin bütün açmazlarını, zaaflarını gözlerönüne serecek bir şey bu. Çok değil 10 yıl önceböyle bir şeyi yapmak pek mümkün değildi, amaartık internet sayesinde yapılması olası. Böylecenelerin ve ne kadar doğrulukla yapıldığını görmeve değerlendirme fırsatımız olacak. Eleştirel söylemlerimizinodağına daha çok denetim, daha etkinçalışma gibi konuları değil daha çok bilgininkamuoyu ile paylaşılması talebini koymamız gerektiğinidüşünüyorum. Bakın o zaman ortalığaneler saçılacak.Türkiye’de hayvansal üretimde ne kadar antibiyotikkullanıldığına ilişkin sağlıklı bir veri yok,ancak konuya sadece antibiyotikler açısındandeğil ilaç kalıntıları açısından bakılmalı. Bu konuyudüzenleyen yönetmelik: “Türk Gıda KodeksiHayvansal Gıdalarda Bulunabilecek FarmakolojikAktif Maddelerin Sınıflandırılması Ve MaksimumKalıntı Limitleri Yönetmeliği”. 60 sayfalık bu yönetmelikincelendiğinde halk sağlığı açısındanönem arz eden ve kontrol edilmesi gereken aktifmadde sayısının ne kadar çok olduğu görülüyor.Önemli bir diğer konu, sadece gıda ürünlerinindeğil hayvan yemlerinin de antibiyotik kalıntısıaçısından rutin kontrolünün sağlanması. Kapsamlıve düzenli bir izleme ve denetim yapıldığınıdüşünmüyorum.Ülkemizde son 30 yıl içinde uygulanan neoliberalpolitikalar küçük aile çiftçiliğini mahvetti.Tarımsal faaliyet giderek endüstriyel bir karakterkazandı ve hayvancılık da bu olumsuz gidiştenpayını aldı. Neleri yitirdiğimizi zaman içinde dahaçok fark edeceğiz.ET ATLASI

ULAŞIMI HESABA KATMAMALİYETİ DÜŞÜRTarım ve hayvancılık sektörünün sera gazı envanteri belirlenirken enerji,ulaşım, ticaret gibi ikincil maliyet kalemlerinin iklim maliyetine dahiledilmemesi maliyetinin olduğundan düşük görünmesine neden oluyor.Bu raporda da belirtildiği gibi, FAO verilerinegöre dünya genelinde hayvancılık sektörününsera gazlarına katkısı insan kaynaklısera gazlarının toplamının %14.5’i seviyesindeseyrediyor. Türkiye emisyon envanterine göre isetarım ve hayvancılık sektörünün toplama katkısı%9.3 seviyesinde.Türkiye’de tarım ve hayvancılık sektörü kaynaklısera gazı emisyonlarının CO 2eşdeğerinde,1995-2011 yılları arasında azalma yaşandı. Bu durumbirkaç temel faktörle açıklanabilir:• Tarım ve hayvancılık sektöründe Türkiye genelindeson 15 senede yaşanan durağanlık ve görecegerileme sektörün toplam emisyonlarınıdüşürdü.• Türkiye’de et üretiminin büyük bölümünü oluşturankırmızı etten kanatlı etine hızlı bir geçişyaşandı.1995’te toplam et üretiminin %70’i kırmızıykenbu oran 2013’te %36 ya indi, kanatlı etüretimi ise %30’dan %64’e çıktı. FAO verilerinegöre kanatlı etin birim protein başına emisyonyoğunluğu kırmızı ete oranla yaklaşık 7 kat dahadüşük olduğu için bu bahsedilen geçiş, Türkiye etsektörünün karbon yoğunluğunu düşürdü.• Bitkisel ve hayvansal ürünlerin tüketiminde ithalatınoranı son yıllarda artış gösterdi. Emisyonenvanteri sadece üretim değerlerine dayandığıiçin Türkiye’deki et tüketiminin iklim maliyetininönemli bir bölümü ithalat yapılan ülkelerüzerine yüklendi.• Hayvancılık sektörünün iklim maliyetindeki yemürünleri maliyetinin önemli bir kısmı da ithalatçıülkeler üzerinden ortaya çıkıyor. Sektörde emisyonuilgilendiren yem ürünlerinin ithalatındada artış var.• Tarım ve hayvancılık sektörünün sera gazıenvanteri belirlenirken enerji, ulaşım gibiönemli ikincil kalemlerin iklim maliyetinedahil edilmemesi, özellikle ticaret oranı yüksekürünlerde iklim maliyetinin olduğundandüşük görünmesine neden oluyor.Türkiye’de tarım ve hayvancılık sektöründenkaynaklanan sera gazı emisyonlarının CO2 eşdeğerinde1995-2011 yılları arasında azalma yaşansada iklim maliyetine bakarken, hayvancılıksektöründe üretime bağlı emisyon miktarını tekbaşına yeterli gösterge olarak saymamak gerekiyor.Tüketim bazlı iklim maliyeti dünya genelindeolduğu gibi Türkiye’de de giderek artıyor ve önlemalınmazsa yakın ve orta vadede artmaya devametmesi bekleniyor. Dolayısıyla azaltım çalışmalarınınbir an önce uygulanması gerekiyor.Tüketim bazlıiklim maliyeti dünyagenelinde olduğugibi Türkiye’de degiderek artıyorBölüm 3PazarlarSayfa 51-62ET ATLASI51

KÜMES HAYVANLARININ BOLLUĞU:TAVUKLAR LİDERLİĞİ ELE GEÇİRİYORGelişmiş ülkelerde tavuk üretimi sığır üretimini geçti. Tavukçulukda oldukça sanayileşti. Asya’da da tavuğa talep sürekli artıyor. Domuzve sığır tüketmeyen toplumlar tavuklarıyla mutlu.Yoğun sistemlerde yetiştirilen kanatlılar52Sayılar ve oranlar 2005/2010*Toplam kanatlısayısı7.35.31.22.31.00.80.94.01.1Endüstriyel tavukçuluk artık büyük ölçüdegloballeşmiş olan hayvancılık endüstrisininen hızlı büyüyen ve en hızlı değişen sektörünüoluşturuyor. 2020 itibariyle kümes hayvanlarındakiküresel üretim 124 milyona çıktı. Bu dasadece 10 yılda %25’lik bir artışa tekabül ediyor.Çin’deki üretim artışı 2010’dan itibaren %37 ilebirinci sırayı alırken Brezilya %28 ile onu yakındanKanatlılar içindeyoğun sistemler5.84.70.648Doğu Avrupa ve Orta Asya1.50.657Orta Doğu ve Kuzey Afrika0.3300.116Güney Asya içinde Hindistan‘ın payı0.33.5Yoğun sistemleriniçinde yüzdelik dilimler,bölge/ülke79648690Doğu Asya ve Pasifik içinde Çin’in payıLatin Amerika ve KarayiplerSahra altı AfrikaYüksek gelir grubu ülkeleri29Yoğun sistemleriniçinde yüzdelikdilimler, küresel* Ülke sınıflandırması 2010, veriler 2005 yılından, daha güncel veri mevcut değil4653812531228FAOtakip ediyor. Ortalamanın altında kalan yerler ise%26 artış ile ABD ve %4 ile Avrupa Birliği olacak.Kümes hayvanlarının eti ise en çok Güney Asya’datalep edilecek, talebin 2050 yılına kadar yediyekatlanması bekleniyor. Bu dev büyümenin sebebiBM Gıda ve Tarım Örgütü’ne göre nüfus artışındanziyade Hindistan’daki kişi başı tüketimdeki artış.Bu ülkede yıllık tüketimin 1.05 milyon tondan9.92 milyon tona çıkarak yaklaşık 10’a katlanmasıbekleniyor. Talebin en çok arttığı yerler kentselbölgeler, buradaki talep kırsalın iki katına yakın.Peki insanlar diğer et çeşitlerini değil de nedentavuğu, tercih ediyor? Bunun sebeplerindenbiri fiyat. Kümes hayvanı üretmek diğer hayvanlarıüretmekten çok daha ucuz. Yemlerin pahalılaşmasısebebiyle bu üretimin maliyeti artacak olsada kümes hayvanları sığırlara göre yemi daha verimlibir biçimde dönüştürebiliyor. Sığır ve domuzunaksine tavuk yemeye dair dini ya da kültürelkısıtlamalar da az. Ayrıca et tüketiminin insanlarıngeleneksel olarak tavuğa yöneldiği yerlerdedaha da artması bekleniyor.Bunun sonucu olarak kümes hayvanı üretimide artacak. Günümüzde çok sayıda tavuk arkabahçelerdeki kümeslerde yetiştiriliyor. Bu küçüküretim birimlerinin yerini daha büyük tesislerininalması bekleniyor. Yem farklı bölgelerde üretilipnakledilecek ve üretim daha konsantre halegelecek. Canlı kuş pazarları ve bisikletli satıcılarpek kalmayacak. Çok sayıdaki küçük kesimhaneve perakende satış noktasının yerine daha az sayıdaama daha büyük kesimhaneler ve perakendedükkânları açılacak.Çin’in kümes hayvanları üretimi hızla sanayileşiyorve bu üretimin %70’i piliçler ve yumurtazamanı geçmiş tavuklardan oluşur. McDonald’sve KFC gibi fast food zincirlerinin ve süpermarketlerinpatlamasıyla tavuk talebi arttı ve üretim debüyük ölçeğe doğru kaymaya başladı. Milyonlarcaküçük kümes hayvanı üreticisi yok oldu, 1985-2005 yılları arasında ise 70 milyon üretici sektörüterk etti. Küçük çiftlikler önemini kaybetti.1998’de kümes hayvanları sektöründe 2000 başınaltındaki çiftlikler, ülkedeki tavuğunun %62’siniüretirken, 2009 itibariyle bu çiftliklerin üretimdekipayı %30’a geriledi. Bu arada 100 milyon baştanbüyük devasa çiftliklerin payı 1998’de %2 iken2009’da %6’ya çıktı.Gıda güvenliği açısından bu dev sürüleri idareetmek zor. Pek çok endüstriyel üretici, yemlereET ATLASI

Tabaktaki tavuklarKişi başına yaklaşık tavuktüketimi, 201250.136.525.3DSW, FAOKanada23.6Rusya14.019.131.0ABDAB27Çin16.9Japonya2.4Güney koreMeksika38.5Hindistan50.57.337.8Endonezya38.6BrezilyaGüney AfrikaAvustralyaArjantinantibiyotik ve diğer katkı maddelerini ekleyerekhastalıkların yayılmasını engellemeye ve kuşlarındaha hızlı büyümesini sağlamaya çalışıyor.Çin’deki uzun yasaklı katkı maddeleri listesinerağmen (bunların çoğu ABD’de kullanılıyor) denetlenmedeve bu yasakların uygulanmasındazorluklar yaşanıyor. Aralık 2012’de Çin UlusalTelevizyonu, Liuhe’nin karıştığı tavuk skandalınıortaya çıkardı. Ülkenin en büyük tavuk üreticilerindenolan Liuhe, Çin’deki en büyük yem üreticisive dünyanın da en büyüklerinden biri olan NewHope’un bir alt kolu. Bu şirketin hazırladığı yem“kokteyllerinde” piliçlerin büyümesini hızlandırmakiçin kullanılan 18 farklı antibiyotik olduğugörüldü. Bu antibiyotiklerin verildiği kuşlar, 30gramdan 2.5 kilograma sadece 40 günde ulaşabiliyordu.Liuhe, KFC’nin en büyük tedarikçilerindenbiri ve skandal sebebiyle KFC’nin ana şirketiYum Brands 2010 yılında Liuhe’den gelen kanatlıhayvan ürünlerinin “bazılarında” aşırı ilaç kalıntılarıolduğunu kabul etmek zorunda kaldı.Skandal, Çin medyası tarafından büyük birrezalet olarak yansıtıldı ve KFC’nin satışları düştü.Şirket buna tedarik zinciri üzerinde daha fazladenetim oluşturarak cevap verdi, “dışa doğrubüyüme” sistemine geçeceğini açıkladı. Bunagöre dikey olarak entegre olmuş kanatlı hayvansanayi sisteminin tipik özelliklerinden biri olanbağımsız küçük üreticiler ya da taşeron çiftliklerolmayacak. Eti işleyen şirket bütün girdilerin sahibiolacak, toprak ve su kaynaklarını denetleyecek,tavukları üretecek işçilerin işvereni olacak ve çiftlikleribirer fabrikaya dönüştürecek.Yani Çin, kuş gribinin ortaya çıkmasına rağmen,gıda güvenliği sorunlarına bir tepki olarakendüstriyel modelden uzaklaşmak yerine kümeshayvanları üretimini daha yoğunlaştırma yolunagitti. İlk defa 1996’da Çin’in güneyinde bir çiftliktekeşfedilen kuş gribi adındaki bu hastalık, kısasürede 60 ülkeye yayılmıştı. 2004’ten bu yanaÇin, 2011 yılı dışında her sene kuş gribi salgınıilan etti.Çin’deki gidişat dünya çapındaki trendlereuygun olarak ilerliyor. Kanatlı hayvan üretimi,piyasası ve işleme tesisleri, bu sektörün geliştiğiülkelerde market zincirlerine entegre birhale geliyor. Denetim daha az sayıdaki büyükşirketin eline geçiyor. Bu değişimler şu andageçimini kümes hayvancılığından sağlayanherkesi etkileyecek. Özellikle de dünyada arkabahçelerde yetiştirilen tavuğun büyük çoğunluğundansorumlu olan kadınları ve kümes hayvanıtüketenlerin yediği etin kalitesini.Büyüyen sürüKuşlar (milyar)2015105TavukÖrdekKaz ve Afrika (beç) tavuğuHindi20 milyartavuk: Onlardünyanın enkalabalık kuşnüfusu02000 2002 2004 2006 2008 2010FAOET ATLASI53

TAVUKLARA KADINLAR BAKIYORKARARLARI ERKEKLER ALIYORAfrika ve Asya’da pek çok kadın büyük kararları kocasına bırakmayazorlanıyor. Ama birkaç tavuk, civciv ve yumurta onlara özgüvenkazandırabiliyor. Kadınların et arzına katkıları ise genellikle azımsanıyor.Onlarıntavukları sankibankaya yatırılanparanınkanatlısı gibiKüresel büyük ölçekli et sanayi, üretim ve ticaretteşaşırtıcı rakamlara sahip ama küçükölçekli yerel üreticileri de göz ardı etmemekgerek. Gelişmekte olan ülkelerde hatırı sayılırmiktarda et, geleneksel hayvancılık metotlarıylaüretiliyor. Bu durum özellikle büyük çoğunluğuküçük üreticinin elinden çıkan kümes hayvancılığıiçin de geçerli. Aileler, genellikle arka bahçelerindeaz sayıda serbest gezinen tavuk besliyor.Sistematik bir araştırma bu yöntemlerle ne kadartavuk üretildiğini ortaya koyuyor. Bangladeş’teüretilen tavuk ve yumurtanın %98’i küçük ölçekliüreticilerden geliyor, Etiyopya’da bu oran %99.Afrika’nın en kalabalık ülkesi Nijerya’da, AvrupaBirliği’nden gelen ithal ürünler pazarı ele geçirmedenönceki oran %94. Afrika’nın güneyindeevlerin %85’inde tavuk besleniyor ve bu tavukların%70’i kadınlara ait. Kadınların gelenekselolarak dezavantajlı olduğu ülkelerde tavukbeslemek bir gelir kaynağı olarak önemli. Pekçok ülkede kadınların hâlâ kendi adlarına ya dakocalarıyla ortak bir biçimde toprak sahibi olmahakkı yok. Genellikle kocalarının tarlasında çalışıyorlar,kendi toprakları varsa da ancak bir bostanbüyüklüğünde olabiliyor. Erkekler, toprağın kalanındangelen geliri alıyor ve istedikleri gibi harcayabiliyor.Geleneksel toplumlarda bu durum kadınlarınekonomik olarak erkeklere bağımlı olmalarınasebep oluyor. Küçük ölçekli tavuk yetiştiriciliğiise kadınların işi. Tavuklar çok talepkâr hayvanlardeğil, kendi yiyeceklerini kendileri bulabiliyor veçok az yatırıma ihtiyaç duyuyorlar. Bu kuşlara bakmakçocukların da yapabileceği bir şey. Böylecekadınlar tavuk beslemeyi başka işlerle de kombineedebiliyor. Et ve yumurta satarak elde ettikleri küçükkazançlarıyla günlük masraflarını karşılıyor,çocukları için okul kitapları, ilaç ve tuz satın alabiliyorlar.Tavuklar ayaklı bir yatırım aracı gibiler.Kutlamalar ve cenazeler için satılıp kesilebiliyor,bazen de daha büyük alımlar ya da acil durumlariçin kullanılabiliyorlar.Kadınlar için tavuk beslemenin sosyal faydalarıda en az ekonomik faydaları kadar önemli. Kamerunlubir araştırmacı olan Tilder Kimuchi, kuzeydoğuKamerun’dan Margret Vikuwi’nin kendikümesinden nasıl faydalandığını anlatıyor. BayanVikuwi’nin acil durumlar için hep bir birikimi varve evi geçindirmek için sadece kocasının ona verdiğiparaya bağımlı değil. Arkadaşlarına, komşularınave pazarda müşterilerine tavuk satmak onaheyecan veriyor. Bu sayede çevresini sürekli genişletiyor.Tavukları sayesinde daha bağımsız olduğunuhissediyor ve eskisine göre daha özgür olduğunudüşünüyor. Başka tür hayvanları, özelliklede keçi ve tavşan, hintdomuzu gibi küçük hayvanlarıbeslemek de kadınlara benzer avantajlar sağlıyor.Etleri için beslenen sığır sürüleri genellikleerkeklere ait ve bu hayvanların bakımından daonlar sorumlu. Süt ineğine gelince erkekler de kadınlarda süt ineği sahibi olabiliyor. Fakat sahibinebakılmaksızın bu ineklere kadınların bakmasınınnormal olduğu düşünülüyor. Bu hayvanlar kesilinceetinden gelen gelir de yine kadınlara kalıyor.Eğer kadınlar hayvan beslemekte başarılı olurlarsasürülerini büyütebiliyorlar. Hatta yardım kuruluşlarındanya da bir mikro kredi kurumundanborç alıp bağımsız hale gelebiliyorlar. Daha çokhayvan satın alıp bir ahır ya da ağıl için yatırım yapabiliyorlar.Hijyen ve yem konusunda eğitim alabiliyorlar.Bu faaliyetler zaman aldığından başkainsanları işe alabiliyorlar. Eğer işler iyi gider, yasalarda izin verirse kendilerine bir toprak alıp kendiişletmelerini dahi kurabiliyorlar.Kadınlar hayvan sahibi olduğunda beslenme iyileşiyorFarklı hayvan türlerinin yeterli gıda sağladığı ay sayısı, Doğu ve Güney Afrika Hayvanların mülkiyetinin kadınlarda olduğu haneler Hanelersığırkeçi1409815611454ET ATLASI

Hak yoksunluğu ile piyasa hakimiyeti arasındaAfrika ve Asya’nın dört farklı tavuk yetiştiriciliğinde cinsiyetve aile ekseninde iş bölümü, karar mekanizmaları ve mülkiyet8911Toptancı6436Perakendeci10010080Karar almaAracıKümes hayvanları satışları60Vietnam’ın kuzey eyaletleri402070600Yumurta satışı Yumurta tüketimiTavuk yetiştirmede görev dağılımıBangladeş Khulna Bölgesi1008050403020106040200Tavuk yetiştirmede görev dağılımıYemleme Barınma Bakım0BarınakinşasıBarınaktemizlemeYemleme Su verme TavuklarınsatışıYumurtalarınsatışıSağlıkBatı Gambia’daki Kırsal Haneler1375327188Tavukların mülkiyetiDodoma Tanzanya’daki kırsal haneler74Tavukların mülkiyeti91576Tavuk alım satımıKadınlarErkeklerÇocuklarAileKadınlar ve erkeklerKadınlar ve çocuklarFAOMülkiyet sahibi kadınlar değilse98Bu eti içeren öğün sayısıILRIİthal tavuklar208166Yerli tavuklar125109ET ATLASI55

İTHAL TAVUK KANADI BATI AFRİKAPAZARLARINI OLUMSUZ ETKİLİYOR1996’daki deli dana salgınından sonra Avrupalı tavukçuluk firmalarının,mezbaha yan ürünlerini hayvan yemlerine karıştırmaları yasaklandı.Onlar da bu ürünler başka ülkelere ucuz fiyatlardan satmaya başladı. Ganave Benin’deki tavuk üreticileri bu sebepten batıyor.Avrupa‘dasatılamayacak olantavuk eti yarı erimişhalde Nijerya‘yasokuluyorGelişmekte olan ülkelerdeki pek çok insaniçin et yemek bir lüks. Bir kilogram et, yerelpazarda 3 ila 7 euroya mal olabiliyor, bu dabirkaç günlük yevmiyeye denk geliyor. Buna karşılıket tüketimi kentli orta sınıf arasında artıyor.Çünkü daha iyi durumda olanlar için et yemek birstatü sembolü. Ayrıca insanlar bazen bir beslenmeşeklinin parçası olarak da et yiyebiliyor.Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasındakiuçurum et tüketiminde de kendini gösteriyor.Gelişmiş ülkelerde insanlar proteinihtiyaçlarının %56’sını hayvansal ürünlerdenkarşılarken, gelişmekte olan ülkelerde bu oran%18 seviyesinde. Bu durum, bir açıdan 1980’lerdekiborç krizinin de bir sonucu. Dünya Bankasıve IMF pek çok kamu kuruluşunun özelleşmesi vekamu harcamalarının kısılması için ısrarcı olduğunda,hükümetler et üretimine verdikleri desteğikesmek zorunda kaldı. Bazı ülkeler yarı endüstriyelkümes hayvanı ve domuz üretimi için yatırımyapmış ve vatandaşlarına protein arzı konusundaiyileştirmeler yapmaya çalışmıştı.Yabancı finansörler ve ucuz devlet kredileriküçük ölçekli üreticileri de destekliyordu. Durumoldukça çekiciydi: Ete olan talep artıyordu ve şehirlerdekifiyatlar yüksek seviyelerde sabitlenmişti.1980’lerin sonuna doğru çobanların ürettiği et,pek çok Afrika pazarına zorlukla arz ediliyordu. Budurum, kümesçiliği çekici hale getirdi. Ganalı biremekli olan Asante, 1990’da kredi almış olanlardanbiriydi. Krediyi, Afrika Kalkınma Bankası tarafındandesteklenen bir mikro kredi kuruluşundanalmıştı. Üç büyük kümes inşa etti, yakınlardakiAccra kentine pazarlamak üzere her birinde 7000kuşla üretime başladı. İşler iyiydi, tüm ailesi besive temizlik işlerinde ona yardım ediyordu. Yakınzamanda elektrikli bir makine alarak işini daha dakolay hale getirecekti.Fakat Gana Dünya Ticaret Örgütü’ne katıldığındaithalatçılar başka ülkelerden getirdikleridonmuş ucuz etle pazara akın etti. Asante, bir süreişine devam edebildi ama 2006 itibariyle kümesleriboşalmıştı. 2010 yılında öldüğünde çocuklarınaborç bıraktı. Aile yem için alınan makinayı satamamıştıama en azından onu, kendileri ve komşularıiçin bir değirmen olarak kullanıyordu. 10.000euroluk bir yatırım boşa gitmiş ve binaları atıl halegelmişti.Gana ve diğer Batı Afrika ülkelerine doğruet akınına ne sebep olmuştu? Angola dışındaAfrika’nın en büyük kanatlı hayvan ithalatçıları1000 tonAngola Benin Kongo Demokratik Kongo Gana Güney Afrika Afrika kıtasının kanatlıithalatının tümüindexmundi/USDA3002502001,2541,300NA150100505136126807057639950200520062007200820092010 2011 2012 2013ülkeler tahmini, 2013, Afrika, 2012: Afrika 2013 FAO verileri mevcut değil56ET ATLASI

Aç hayvan yetiştiricileriMilyon, 2010FAO+3.7517 12+0.41170-2.05+3.35Doğu Avrupa veOrta Asya+4.6223 13106258+0.8950Doğu Asya7105-1.4228-1.4810219160Ortadoğu veKuzey AfrikaHindistan’ınpayı328Çin’in payıOrta ve GüneyAmerikaSahra altı Afrika150Güney AsyaKırsal bölgeler için ulusalyoksulluk sınırının altındaGünde 2 dolarınaltındaFakir hayvan yetiştiricilerininsayısındaki yıllık değişimYetiştiriciler, 2000-2010, yüzdeAfrika’da kümes hayvanları ithalatı için herhangibir teşvik yoktu. Bazı AB teşvikleri ise fiyatlardakidüşüşe sebep oluyordu. Mesela AB’nin bölgeselyem üretimi teşvikleri ya da yeni çiftlik binalarıiçin destek programları bunlardan bazılarıydı.Fakat bunlar kümes hayvanı üretimi konusundadiğer herhangi bir tarım ürününde olduğundandaha az etki yapıyordu. Bu akını esas tetikleyenBSE yani deli dana hastalığıydı. BSE salgını yüzündenAB, 1996’dan itibaren et ve kemik ürünlerininhayvan yemi olarak kullanılmasını kısıtladı, sonrada tamamen yasakladı. İşte ithalat patlamasına sebepolan buydu.Avrupa’da tavuğun farklı parçalarının farklıkârlılıkları vardı. Göğüs fileto o kadar kârlıydı ki;tavuğun diğer bütün kısımlarını, but ve kanatlarıda dahil, finanse edebiliyordu. Üretici için göğüsolmazsa tavuğun kalanı çöp gibiydi. Yem endüstrisibu protein zengini kısımları alıyor ve yemüretiminde kullanıyordu. Yasakla birlikte bu yanürünlerin piyasada kullanılması sona erdi ve üreticiler,bu ürünleri kendileri bertaraf etme sorumluluğuylakarşı karşıya kaldı.Ama şimdi birden yepyeni bir müşterileri olmuştu.İhracatçılar bu tavuk parçalarını doğrudankesimhaneden donmuş ve insan tüketimineuygun halde çok ucuza toplamaya başladı. BatıAfrika’ya nakliye masrafını karşıladıktan sonrayerelde yetiştirilmiş tavukları, üçte iki oranındadaha ucuza satılabilir hale getirdiler. Yerel üreticilerinbununla rekabet etme şansları yoktu. İthaltavuk parçalarının Accra ya da Monrovia’daki toptanfiyatı o kadar ucuzdu ki; Avrupa’daki üretimmaliyetlerinin ancak yarısını karşılıyordu. Şuana kadar hiçbir ülke uygulanan bu dampingeDünya Ticaret Örgütü üzerinden bir yasak getirmeyibaşaramadı.Liberia, Kongo ve Sierra Leone gibi “kırılgan”ülkeler, iç savaştan yeni çıktıkları için yeniyeni kendi tarımlarına yatırım yapabilir hale geldiler.Fakat Avrupa’dan gelen ucuz ithal et yüzündenhayvancılığa yatırım yapmıyorlar. Kamerun,Senegal ve Nijerya gibi bazı ülkeler ithalatı sınırlandırmayıbaşardı. Fakat bu da bir hafta sürenuzun nakliyelerle Benin gibi komşu ülkelerdentavuk parçaları getiren kaçakçıları yarattı. İthalatınnüfuz edemediği yerlerde kümes hayvancılığıhâlâ küçük çiftçiler ve özellikle kadınlar için düzenligelir kaynağı. Fakat Gana ve Benin’de piliçendüstrisi öldü.Tavukgöğsü o kadarkârlı ki; tavuğunkalanı değersizhale geliyorET ATLASI57

BUZDOLABINDAKİ PARLAK PEMBEMahalle kasaplarına elveda, süpermarket zincirlerine merhaba.Büyük perakende zincirlerine geçiş artık gelişmekte olan ülkeleride etkiliyor. Yükselen orta sınıfların talepleri gidişatı belirliyor.“Gıda çölleri”,marketler ve “fastfood” dükkanlarınınyegâne gıda kaynağıolduğu yerlerKasapları hatırlar mısınız? Hani arkada, fayanskaplı bir odada parçaladığı eti ön tarafta,mermer bir tezgahın üzerinde kesip,müşterilerine kendi yaptığı sucuğu satan o eski kasapları…Bu insanlar gelişmiş dünyanın neredeysetamamında tarih olmuş vaziyetteler. Günümüzdeet 0-4 derece arasında soğutulmuş bir halde toptancıdanya da kesimhaneden çıkıp doğrudan süpermarketlereulaşıyor. Süpermarket çalışanınınyapması gereken tek şey, paketli eti soğuk vitrineyerleştirmek ve böylece tüketicilerin doğrudanistedikleri eti raftan seçip alabilmelerini sağlamak.Bu self-servis ürünlerin kesildikten sonrasatılana kadar taze kalmasını sağlamak için,domuz pirzolaları ve tavuk göğüsleri, olabileceken mikropsuz ortamlarda havaları alınarakpaketleniyor. Paketin içine de oksijeni artırılmışbir gaz basılarak sığır ve domuz etlerine taze birgörünüm veren kırmızı rengi almaları sağlanıyor.Bu sayede birkaç gün depoda kalmış olsalar dahirenklerini kaybetmiyorlar.Dünyanın pek çok yerinde 10-20 yıl öncesinekadar bir lüks tüketim malzemesi olan et,günümüzde kalkınmakta olan pek çok ülkede,artan sayıda insanın günlük besininin bir parçası.ABD’deki Walmart, Fransa’daki Carrefour, İngiltere’dekiTesco ya da Almanya’daki Metro gibidev süpermarket zincirleri dünyayı ele geçirmişvaziyette. Onların büyümesi yerel süpermarketşirketlerine yapılan dev yatırımları da tetikledi.Bu sürece dair yapılan pek çok araştırma var. İlkdalga 1990’larda Güney Amerika, Güney Kore veTayvan gibi Doğu Asya kaplanlarında ve GüneyAfrika’da başlamış. 1990-2005 yılları arasında buülkelerde süpermarketlerin pazar payı %10’lardan%50-60’lara kadar yükselmiş. İkinci dalga 1990’larınikinci yarısında Orta Amerika ve GüneydoğuAsya’da görülmüş. 2005’e gelindiğinde süpermarketlerbu ülkelerde %30-50 pazar payına ulaşmış.Üçüncü dalga ise 2000’lerde başlamış ve Çin,Hindistan ve Vietnam gibi geriden gelenleri süpürmüş.Birkaç yıl içinde bu ülkelerde süpermarketlerinpazar paylarında yılda %30-50 arasındabüyüme gözlenmiş.Bu inanılmaz değişimin sebebi nedir? Bununtek sebebi, orta sınıfların satın alma gücündekiartış değil, sebep toplumda yaşanan daha temelbazı değişimler. Örneğin, Pakistan’da şehirler okadar büyük bir hızla büyüyor ki; geleneksel et vesüt ürünlerini tedarik yöntemleri bu talebe yetişemiyor.Lahore şehrinin nüfusu her yıl 300 bin kişiartıyor. Sonunda da ürünler, kıt ve düşük kalitelihale geliyor. Pakistan’da yayımlanan günlük gazeteExpress Tribune’e göre bu durum orta sınıflarısüpermarketlere yönlendiriyor. Evde, hâlâ ailelerineyemek pişirmekle görevli çalışan kadınlarındükkân dükkân gezerek et kalitesini kontrol edippazarlık edecek vakti yok.Binlerce potansiyel müşterinin bulunduğuyerlerde büyük hacimli dükkânlara yatırım yapmakkazançlı oluyor. ABD’nin karbon dostu banliyölerigibi hareketliliğin yüksek olduğu yerlerdeÇin’deki YavaşlamaHindistan’daki genişleme2010-2014 arası yıllık dükkan artışı ve pazar payları, 2012, yüzde121110987654321BağımsızZincir02010 2011 2012 2013 2014(tahmini)84.1Yum!*McDonald’sTing Hsindiğer fast food zinciribağımsız fast food6.52.31.54.3Hua Lai ShiShigemitsuKungfuEuromonitor0.60.40.3Perakende gıda zincirleri, dükkanlar ve planlanan artışMevcutPlanlanan+ 125602*Kentucky Fried Chicken, Pizza Hut, Taco Bell+38–50166+ 250500Domino’s McDonald’s Yum!*Business Standard58ET ATLASI

fakir insanlar, yürüme mesafesinde taze gıda satanbir dükkân bulamıyor, kendileri yemek pişiremiyor.Çevrede bulabildikleri tek gıda “fast food”dükkânlarının hazır yemekleri. Araştırmacılar,buralara “gıda çölü” diyor. Bu arada aldığımızürünler hep uzaklardan geliyor: Ürünler merkezidepolardan ya da büyük kesimhanelerden yolaçıkıp bir bölgeye ya da bütün bir ülkeye dağıtımyapan perakendecilere ulaşıyor. Devasa hacimlerve soğuk zincirler, bu ürünlerin uzun seyahatleriboyunca taze kalmalarını sağlıyor.Standart ürünler satmak reklam yapmayı kolaylaştırıyor.Süpermarket zincirlerine inanılmazpazar gücü veren bu durum onların tedarikçilerefiyat dikte etmesine de imkân sağlıyor. Ayrıca süpermarketzincirleri birbirleriyle de rekabete giriyor.Bu durum fiyatları aşağı çekerek yerelde üretilenürünlerin sadece niş pazarlara yönelmesinesebep oluyor. Küresel piyasaların serbestleşmesisonucunda milyonlarca küçük ölçekli perakendecibattı. Çünkü gerekli soğuk hava depolarınıdolduracak hacimlere ulaşmaları ya da et, süt veyumurtaları sürekli olarak soğutmaları mümkünolmuyordu.Fiyat savaşları ve indirimler, tarihi geçmiş,hormon kullanılarak üretilmiş ya da hatalı etiketlenmişetlerle ilgili periyodik skandallara sebepoluyor. Özellikle işlenmiş ürünlerde küreseltedarik zincirleri oldukça karmaşık. Bunun sonucundaGüney Afrika’da dana eti yerine eşek, keçive su mandası, Avrupa’da ise yine dana eti etiketiyleat etinin tabaklarımıza geldiği ortaya çıktı.Hindistan’da ise kaçak kesilen sığırlar manda etiolarak etiketlenip satıldı.Dünyanın en büyük et üreticisi ve tüketicisiolan Çin’de domuz eti en sevilen et türü. Ülkedekidomuzların çoğu hâlâ küçük üreticiler tarafındanyetiştiriliyor. Fakat bu durum değişiyor ve hükümetde yoğun çiftlik üretimine geçiş için süreklibaskı yapıyor. Pek çok kesimhanede hâlâ manuelya da yarı mekanik yöntemler tercih ediliyor, hijyenkontrolleriyse yok denecek kadar az. Pek çoktesisin çalışan bir soğuk zinciri bulunmuyor, dolayısıylaetin büyük kısmı tüketiciye halihazırdapişmiş halde satılıyor. Fakat süpermarketlerin ettalebi sürekli artıyor. Marketler şu anki toplam etsatışının %10’una sahip. Bu ürünler “Batılı” olarakalgılanıyor ve ucuz olmalarının yanı sıra tazelik,hijyen ve rahatlığı çağrıştırıyor.McDonald’s ve KFC gibi uluslararası gıda zincirleriÇin’de neredeyse her gün yeni bir şube açıyor.McDonald’s halihazırda 1700 restorana sahip,pazar lideri KFC’nin ise 4500 mağazası oldu. Ancaktekrarlanan gıda skandalları tüketicinin ağızınıntadını kaçırıyor. 2012 yılı sonları ve 2013 yılıbaşlarında KFC, kanatlı hayvan etinde antibiyotikbulunması sonucunda açılan iki farklı dava ile uğraşmakzorunda kaldı. Cirosu %10 oranında düştüve 2013 sonbaharı itibariyle henüz toparlanmışdeğildi. McDonald’s da hedef tahtasına girdi ve satışlarıdüştü. Perakendeciler müşterilerden korkmalı,Çin’de bile.ET ATLASISüpermarket buzdolaplarında büyümeÜlke bazında perakende değeri, milyon dolarUSCAMXUSUS600 +300–599ARVEBRAR ArjantinAU AvustralyaBR BrezilyaCA KanadaCN ÇinUKRUUK DE UAFRTRIRNGSAİçilebilir süt ürünleriUKFRDEDETRHazır yemek (etli/etsiz)DE AlmanyaDZ CezayirFR FransaID EndonezyaIN Hindistan150–2990.1–149RUIRCNCNUSSoğutulmuş işlenmiş etUSMXUSPeynirARVEARIR IranMX MeksikaNG NijeryaRU RusyaSA Suudi ArabistanBüyüme yokNegatif büyümeKonserve et ürünleriBRBRFRUKDEZAFRDZTRNGIRIRDonmuş işlenmiş kanatlı etiTR TürkiyeUA UkraynaUK Birleşik KrallıkINIRRURUCNRUCNIDAUUS ABDVE VenezuelaZA Güney AfrikaEuromonitor59

Rio’dan Şangay’a; YARIM MİLYONYENİ ORTA SINIF TÜKETİCİBrezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika (BRICS) farklı yerlerdenbaşlamış gelişmekte olan beş büyük ülke. Bunlar, sanayileşmişBatı ülkelerinin gıda tüketim kalıplarına oturmak zorunda değiller.“Non-veg”(vejetaryen olmamak)Hindistan’ın gelişenşehirlerinde birstatü sembolüAdı gelişmekte olan beş ülkenin baş harflerindenoluşan BRICS grubunun ekonomikbüyümesi et tüketimlerinde de kendinigösteriyor. Bu ülkeler bir araya geldiğinde dünyanüfusunun %40’ını oluşturuyor. 2003-2012 yıllarıarasında et tüketimleri yıllık % 6.3 arttı. 2013-2022arasında ise bu rakamın yine yıllık % 2.5 oranındaartması bekleniyor.Nüfus ve kentleşmedeki artış et tüketimindeartışa sebep oluyor. Kentliler taşrada yaşayanlaragöre daha fazla harcayabiliyor. Daha fazlave taşradaki kuzenlerinden daha farklı şekildeyemek yiyorlar. Özellikle daha fazla hayvansalürün tüketme eğiliminde oluyorlar.2011 yılında taşralı bir Çinli 26.1 kilogram et,süt, yumurta tüketti ve bu, 1990 yılına göre 12.4kilogram fazlaydı. Onların şehirli versiyonu ise19.1 kilogramlık bir artışla 48.9 kilogram et tüketti.BM Gıda ve Tarım Örgütü 2050 yılına kadar gelişmekteolan pazarların kalori alımının %46’sınıtahıllardan karşılayacağını, %29’luk bir payın daet, yumurta, süt ve peynirden geleceğini tahminediyor.Bu talebe yetişebilmek için dünya çiftçileri vetarım şirketleri mevcut et üretimlerini 2050 yılınakadar 300 milyon tondan 470 milyon tona çıkarmakzorunda kalacaklar. Büyük çiftliklerin, tıpkı1950’lerden itibaren gelişmiş ülkelerde olduğuüzere her yere yayılmaları gerekecek. Bu kadarçok sayıda hayvanın ne şekilde yetiştirileceği bellideğil. Çünkü et üretimi inanılmaz miktarlardayemlik tahıla ihtiyaç duyuyor. Buna üretimi dünyaçapında 260 milyon tondan 515 milyon tona çıkarakikiye katlanmış olan soya fasulyesi de dahil. Yahektar başı verimin artması ya da daha fazla toprağınbu üretim için kullanılması ve hatta bunlarınikisi de gerekli olacak.Dünyanın en kalabalık iki ülkesi tüketimkalıpları açısından ciddi farklılık gösteriyor.Hindistan’da vejetaryen yaşam şeklinin derinkültürel ve sosyal kökleri var. Sofu Budistler veJainlerle birlikte pek çok Hindu etten tamamenuzak duruyor. Araştırmalarda Hintlilerin ¼’ündenfazlasının vejetaryen olduğunu söylüyorama et yiyenlerin sayısı da her geçen gün artıyor.1990’ların başındaki ekonomik patlamadan beriBatı yaşam şeklini benimseyen geniş bir orta sınıfortaya çıktı ve bu yaşam şekline et yemek de dahil.Hindistan’da anılan haliyle “Non-veg” (vejetaryenolmamak) toplumun belli kısımlarında ciddi birstatü sembolü haline geldi. Yine de Hindistan’dakiet tüketimi hâlâ düşük, kişi başına düşen miktarÇin’dekinin onda biri seviyesinde.Dünyanın en büyük sığır eti ithalatçısı olanRusya’da talep gaz ve petrol ihracatından eldeedilen zenginlikle orantılı. Ülkenin 2012’de DünyaTicaret Örgütü’ne (WTO) girişi ticareti canlandırmadı.Söylenen göre WTO’nun kurallarına sıkıÇin’de ve Hindistan’da kümes hayvanları: Nüfus artışından ziyade yaşam tarzı belirleyiciKanatlı etine talep- 2000-2030, yüzdelik dilimlerle, 1.4 milyar nüfus var sayılarakFAOnüfus2000’de 2030’da Nüfus artışı kaynaklıHer ikisine de bağlı büyümeDeğişen yaşam tarzı kaynaklıpopulation1.41.21.00.811 11781.41.21.00.8527680.6Çin0.6Hindistan0.40.40.20.200 2 4 6 8 10 12 14 16 18kişi başına düşen tüketimkilogram/yıl00 2 4 660ET ATLASI

Gelişmekte olan ülkelerde talep hızla artıyorBRICS ülkelerinde (Brezilya, Rusya,Hindistan, Çin, Güney Afrika)kişi başına düşen et tüketimi, kilogram, 2010-2012 ortalaması (tahmini)ve 2022 (öngörülen)24.219.713.6 14.222.529.234.129.2OECD/FAO41.547.0Rusya1.2 1.545.23.43.8Çin11.1 13.6 2.7 2.729.3 30.4 12.311.1Brezilya0.4 0.414.412.65.4 5.8 32.21.0 1.2 0.2 0.23.2 3.4Hindistan2.0 2.6 0.7 0.62010–2012 2022Güney AfrikaSığır, danaDomuz etiKanatlı etiKoyun, keçisıkıya bağlılığın ticaret rakamlarındaki dalgalanmalarıdurdurması gerekiyor. Et tedarik eden ülkelerleyapılan ticaret için de, ürün tipi ve miktarıkonusunda da bu prensip geçerli. Ayrıca Rusyapazarı zor bir pazar olarak görülüyor çünkü işlemesektörü yeni tüketim taleplerine yavaş tepkiveriyor. Bu da talebin düşük olduğu, bu yüzdende kârın az olduğu ürünlerin arzının daha fazlaolması anlamına geliyor. Güney Afrika ve Brezilyada dünya hammadde piyasasının fiyatlarına bağımlı.Aynen sanayileşmiş Rusya gibi hayvancılıkbu ülkelerde alışılmamış bir şey değil. Pek çok GüneyAfrika topluluğunda Apartheid rejiminin bitmesindençok sonra ekonomik ilişkiler bir ticaretöğesi olarak değil aynı zamanda bir ödeme metoduolarak ete ve canlı hayvana bağlı hale geldi. EtBrezilya’da ucuzken Güney Afrika’da pahalılaştı.Çeşitli ekonomik krizler sonucunda etteki talepartışı neredeyse tamamen ucuz tavukla sınırlandı.Kuş gribi, kimyasal madde bulaşmış süt ve nehirlereatılan ölü domuzlar hep büyük çiftlik üretimininve denetimsizliğin bir sonucu. Asya’nın pekçok bölgesinde sanayileşmiş ülkelerdekine benzerbir tüketici bilinci oluşmaya başladı. Organikolarak üretilmiş gıdaya olan talep artıyor. Büyükşehirlerde yeni perakende zincirleri ve süpermarketlerdeorganik ürün bölümleri ortaya çıkıyor.İstatistikler hayvansal ve bitkisel ürünlerde farklılıkgöstermezken, satış rakamları organik heveslisiüreticiler için çekici hale geliyor. Hindistan’dapiyasa araştırmacıları bütün organik ürün satışlarınınbeş katına çıkmasını, 2012’de 190 milyondolar olan rakamın 2015’te 1 milyar dolar olmasınıbekliyor. 2011 yılında Brezilya’da satışlar 550milyon dolar seviyesine ulaştı. Organik ürünleriçin sertifikasyon zorunluluğun dünyanın en katıuygulandığı ülkelerden biri olan Çin’de ise 2015satışlarının 3.4 ila 9.4 milyar dolar arasında olmasıbekleniyor.Rusya: tüketim kriziKişi başına düşen günlük hayvansal ürün temelli kcal alımı, süt ve yumurta dahil8007507006506005505000Yüksekenflasyon kişiselbirikimleri eritiyor,eski sanayidevleri krizdeBankacılık kriziyabancı yatırımcılarıetkiliyor: Enflasyontekrar yükseliştePetrol ve gazkaynaklı ekonomikbolluk kamuharcamalarını veözel sektördekigüveni fırlatıyor1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008Finansal krizsonrası 2011yılına kadargerilemeFAOStAtET ATLASI61

HAYVANCILIKTA KADINYOK SAYILAN EMEKAile işletmelerine dayanan kırsal üretimde kadın emeğinin yeri çok büyük vehayvancılıkta da kadın emeği yadsınamaz. Fakat hemen hemen her alandaolduğu gibi kırsal alanda da kadın emeğinin yaptığı katkılar bir türlü gürünmüyor.Kırsaldakitarımsal üretim vehayvancılık kadınlariçin güvencesiz veniteliksizAkşamüzerleri bir köyde en sık duyulan seslerinbaşında, kadınların yem vermek üzeretavukları çağırmak için çıkardıkları seslergelir. Fakat tavuk yemleme işleminden önce, aynıkadınlar ahırlarda olan ineklerin ya da ağıllardabulunan koyunların sütlerini sağmış, hayvanlarınkaldıkları mekânları temizlemiş ve samanlarınıya da yemlerini çoktan tazelemiş olurlar. Tarımsalüretimin bir uzantısı olarak gerçekleştirilenhayvancılık ya da hayvan besiciliği Anadolu’dakiüretimin en önemli öğelerinden biridir. Hemenhemen her ailede tavuk, inek, koyun ya da keçi yetiştiriciliğindenbirine mutlaka rastlanır. Tarımsalüretime paralel gerçekleştirilen hayvan besiciliğive süt üretimi geleneksel olarak küçük ölçekli aileişletmelerinde yapılır ve bu üretimin gerçekleşmesindekadın emeği çok temel bir yere sahiptir.Aile işletmelerine dayanan kırsal üretimdekadın emeğinin yeri çok büyük olduğu gibi, hayvancılıktada kadın emeğinin önemi yadsınamaz.Fakat hemen hemen her alanda olduğu gibi kırsalalanda da kadın emeğinin yaptığı katkı bir türlügörünmez. Kadınlar genellikle ‘ücretsiz aileişçisi’ olarak sınıflandırılır ve kadınların kırsalalandaki çalışmaları, ücretli çalışmaya oranlaekonomik katma değeri düşük bir çalışma biçimiolarak değerlendirilir. Oysa kadınlar tarlaişlerinden hayvan yetiştiriciliğine kadar uzananbir dizi üretim faaliyetinin içindedirler. Hatta kadınlarson yıllarda geleneksel tarımsal üretiminyanında, kırsal alanlarda ortaya çıkan ticarileşmeyleberaber nakit gelir elde etmek için diğerbazı gelir getirici aktivitelere de yönelmeye başladılar.TÜİK’in Hanehalkı İşgücü Anketi verilerinegöre Türkiye’de kırsal alanlarda ücretsiz aile işçisiolarak tanımlanan 2 milyon kadın çalışıyor.Kırsal alanda yaşayan kadınlar arasında istihdamoranı yüzde 35’tir ve bu oranla % 27 olan Türkiyekadın istihdam ortalamasının çok üzerindedir. Buveriler bize, kadınların kırsal alanlarda ekonomikolarak daha aktif olduklarını gösterirken 2013 yılıverileri aynı zamanda, tarımsal üretim yapan ücretsizaile işçilerinin %96’sinin kayıt dışı çalıştığını,bu kadınların yüzde 23’ünün okuma-yazma bilmediğini,%50’sinin ise ilkokul mezunu olduğunugösteriyor. Buradan anlaşılıyor ki, Türkiye’de kırsalalanda yapılan tarımsal üretim ve hayvancılıkkadınlar için güvencesiz ve niteliksiz bir çalışmabiçimidir.Kadın emeği Türkiye’de hayvancılık ve sütüreticiliğinin temel taşı iken, bu emeği görünmezkılan en önemli nedenlerden biri, kadınların bufaaliyetleri aile içindeki rolleri ile özdeşleştirerek‘gerçek’ bir iş olarak görmemeleridir. Ayrıca,cinsler arasındaki iş bölümü kadının faaliyetlerinidaha çok özel alan ile sınırlarken, erkekler özelalanda gerçekleşen üretimi kamusal alana taşır.Hemen hemen her aile işletmesinde inek ve sığırlarınağırlarda bakımı, süt sağımı daha çok kadınlartarafından yapılırken, erkekler hem hayvanlarıhem de sütü satan, ticari ve finansal kaynaklaraerişen aile bireyidir.Fakat son yıllarda az düzeyde de olsa tarımdakikadınlar; ürünlerin işlenmesi, depolanması, pazarlanması,kredi temini gibi çalışmalara da giriyor.Ancak kırsal alanda yaşayan kadınların mülksahibi olamaması ve eğitimsizlik gibi nedenlerdendolayı girişimcilik ve pazarlama konuları kadınlariçin marjinal kalıyor. Az sayıda da olsa, hayvanyetiştiriciliğinde kadın girişimini destekleyenprojelere rastlanıyor. Bu kapsamda, Gıda Tarım veHayvancılık Bakanlığı son yıllarda kadın çiftçi eğitimve girişimci destekleme projeleri bulunuyor.Eğitim programlarının yanı sıra 2012 yılındaBalıkesir’de Katkısız Yoğurt Yapımı ile Kadın GirişimciliğininDesteklenmesi projesi, Sivas’ta KangalCins Koyun Yetiştiriciliği ve Osmaniye’de SütSığırı Yetiştiriciliği projeleri kadınlara yönelik olarakgerçekleştirildi. Bu uygulamalar, hayvan yetiştiriciliğindekadının emeğinin rolünü tasdik edenuygulamalar olarak değerlendirilebilir.62ET ATLASI

Bölüm 4ALTERNATİFLERSayfa 63–79ET ATLASI63

GELİŞMİŞ ÜLKELER KAYGILIGelişmiş ülkelerde tavan yapan et talebi şimdi düşüyor. Zira tüketicileringıda güvenliği konusundaki endişeleri skandallarla daha da arttı.Üreticiler, pazarlama taktikleriyle imaj tazelemeye çalışırken tüketicilerkararsız. Söz konusu ürünler de eskisinden daha kaliteli değil.Seçim, ucuzet ile belli etikstandartlarla üretilmişdaha pahalı etarasındaGeçtiğimiz elli yıl boyunca zengin ve sanayileşmişülkelerde et üretimi ve tüketimi büyükdeğişimler geçirdi. 1950 yılında İngiltere’dekiortalama bir birey haftada sadece 20 gramtavuk ve 250 gram sığır eti tüketirken, bugün erkekve kadın ortalama 250 gram tavuk ve sadece120 gram sığır eti tüketiyor.Sanayileşmiş ülkelerde ikili bir eğilim gözlemleniyor.Az sayıda insan daha az et yemeye başladı;sağlıklı ve düşük et içeren beslenme tarzımoda oldu. Fakat diğer pek çok insan taze vekaliteli gıda satın alamıyor ve et içeren ya daiçermeyen beslenme biçimleri arasında seçmeşansına sahip değil.Toplamda ise sanayileşmiş ülkelerin çoğundaet tüketimi yüksek, fakat duraklama döneminegirmiş durumda. Hatta bazı ülkelerde et tüketimion yıllardır devam eden trendin aksine düşüş gösteriyor.ABD’de 2007-2012 yılları arasında yaşanan%9 düşüş sonrası et endüstrisi alarm çanlarınıçalmaya başladı. Endüstri “ete karşı açılan propagandasavaşı” olarak gördüğü şey karşısında endişeli.Almanya’da 2012 yılında kişi başına düşenyıllık et tüketimi 2 kilogram azaldı. Et endüstrisibunun suçlusu olarak soğuk geçen ve insanlarabarbekü yapma şansı tanımayan yaz sezonunugösterdi. Bunun bir etkisi olmuş olabileceği gibisanayileşmiş ülke vatandaşlarının yedikleri etlerinkalitesine verdikleri önemde ufak bir artış trendigözleniyor. Giderek daha çok insan etlerin neredengeldiğini, nasıl üretildiğini ve sağlıklı olupolmadığını sorguluyor. Yaşam stili dergileri az etiçeren beslenme biçimlerinin sağlıklı ve modernolduğuna dair yazılar yayınlıyor.Bu trendin nedenlerinden biri son yıllarda ortayaçıkan bir dizi et skandalı olabilir. Hazır gıdasatan “fast food” dükkanlarında son kullanmatarihi geçmiş etlerin kullanılması, tavuk yemindedioksinin bulunması ve sığır eti olarak paketlenenat etleri bunlardan bazıları. Bu tarz suçlar, artanekonomik baskılar; karmaşık, parçalı ve küreselüretim zincirlerinden kaynaklanıyor. 1954 yılındaİngiltere’deki her üç çiftlikten biri, birkaç domuzbesliyor yerel pazarlarda satıyordu. Bugün ise her150 çiftlikten sadece biri çok fazla domuz besliyorve ülke çapında satış yapıyor. Şüpheci tüketicileret sektörünün yapısını anlamakta zorlanıyor, denetlememekanizmalarına güvenmiyor ve artık etendüstrisinin çevreye, insan sağlığına ve hayvanrefahına olumsuz etkilerini göz ardı edemiyorlar.Ülkeler bazında gıda tüketimiKişi başına günlük kcalBitki ve hayvan ürünleriSanayileşmiş ülkelerGelişmekte olan ülkelerWHO, FAOSTAT2,947 3,065 3,206 3,380 3,440 3,5002,054 2,152 2,450 2,681 2,850 2,9801964–66 1974–76 1984–86 1997–99 2015estimate2030estimateSadece hayvansal gıdalarSanayileşmiş ülkeler Avrupa ABDEn az gelişmiş ülkeler (o yıl içinde)Çin1,2001,0008006008339761,005 1,049 1,013929 971 977 958 964923 9256945944002000132 141191 160901963 1983 2003 200917864ET ATLASI

Zengin ülkelerde talepte doygunlukKişi başına kilogram cinsinden et tüketimi, 2010-2012 ortalaması (tahmini), 2022 (öngörülen)20.218.2 16.715.8Kanada33.732.645.644.411.111.032.331.721.220.815.314.96.8 7.3Japonya12.812.70.2 0.2OECD/FAO26.5Avrupa Birliği39.638.80.9 0.8Avustralya24.7 21.120.80.4 0.322.922.121.520.0ABD8.68.42010–2012 2022Sığır, danaDomuz etiKanatlı etiKoyun, keçi19.116.82.0 1.7Yeni Zelanda15.715.531.6 32.5 10.28.8ET ATLASIDüşen et tüketimine yanıt olarak et şirketleride hayvan refahı ve gıda güvenliği konusundatüketiciye mesaj vermek amacıyla pazarlama etiketlerigeliştirdiler. Var olan sertifika programlarındanbirini uygulamak yerine bu yöntemitercih ediyorlar. Sivil toplum kuruluşları bu yenistandartların, etin kalitesini artırmak yerine tüketicilerinkafasını daha da karıştırabileceğine dairuyarıyor. Organik üretim, tüketicilerin şüphelerinidikkate alan bir alternatif olabilir. Organik olaraküretilen hayvanlar genetiği değiştirilmiş soyayemiyle beslenmiyor ve yemlerin büyük bir kısmıçiftliğin kendi arazisinde üretiliyor. Antibiyotikkullanımı ya tamamıyla yasak ya da son derece sınırlı.Buna rağmen sanayileşmiş ülkelerde satılanetin %2’sinden azı organik.Bunun sebeplerinden biri yüksek fiyat olabilir:Organik etin fiyatı, diğerlerinin neredeyse iki katı.Sıradan etler ucuz oluyor çünkü gerçek maliyetlerihalktan gizleniyor. Bunların içinde büyük çiftliklereverilen devlet teşvikleri, çevre maliyetleri vedüşük kaliteli beslenme yoluyla tüketicilere verilenzararlar var. Yoksulluk artıyor, zengin ve fakirarasındaki gelir dağılımı uçurumu büyüyor ve pekçok insan gıdaya artık daha fazla para harcayamazoluyor. Ancak okul kantinlerinde her gün et satılıyorve buralarda çok az sayıda vejetaryen seçenekmevcut. Bu durum günlük tükettiğimiz et miktarınıyükseltiyor. Aşırı stresli yaşam tarzları sebzeyeilgimizin kaybolmasına sebep oluyor. Aslında vejetaryenya da düşük et içeren bir beslenme biçimidaha ucuz olsa da sebzeleri nasıl pişirdiğimizi bileunutmak üzereyiz.Et üretiminin sürdürülebilir olması için zengintüketicilerin daha az et yemesi gerekiyor. Ve bizlerise farklı biçimlerde beslenmeliyiz. Yoğun hayvancılıkpratikleriyle yetiştirilen hayvanları daha aztüketmeliyiz ve tüketim hakkımızı otlaklardaserbest yetişen hayvanlardan yana kullanmalıyız.Daha sağlıklı bir dengeye sahip olan buhayvanlar bizim yiyemediğimiz bir şeyi; yaniçayırları süt ve ete dönüştürüyorlar.ABD’de tepe değer aşıldıKişi başına kilogram cinsinden düşen et tüketimi,israf edilenler ve evcil hayvan mamaları dahil değil.2013-2014: tahmini8580757001966 1978 1990 2002 2014CMESanayileşmişdünyada bir burgerbulup satın almaksalata almaktançok daha kolay65

Gelişmiş ülkeler. Hayvanlar şehre geri dönüyor2011 yılında ABD’de yapılan 134 kişilik anketin sonuçlarıHayvan besleme nedenleri, yüzdelikdilimler21213432Hayvan beslemeye başladıktan sonra etyeme sıklığı441244201510Komşulara etkileri, kişi sayısıToplumsal bağlarHayvan sesleriKuşaklar arasıilişkilereğitimgürültü kirliliğikokuyaralanma/hastalıkkapma korkusuPLUCKANDFEATHER.COM5Daha iyi gıda kaynağıEğitimToplumsal bağlarMaliyetEkolojiKültürDaha az etEskisi kadarDaha çok et0olumluolumsuztutuyor. Gezinen ve otlanan hayvanların tamamıboş arazilerdeki yeşil otları yiyor, sokaklardaki atıkgıda ve organik “çöp” ile besleniyor. Eğer insanlarresmi ya da gayrı resmi piyasa için piliç ya da sütineği besliyorlarsa yeme karıştırmak için genelliklekatkı maddeleri satın alıyorlar. Ayrıca saman,kuru ot kaba yem ve taze yonca da satın alarakşehre getiriyorlar.Kent hayvancılığı ne kadar önemli? Bunu söylemekgüç çünkü bu, genellikle gayrı resmi birüretim. Kongo’da yapılan bir araştırmaya göreBrazzaville’de yaşayan insanların üçte biri kenttarımı ile uğraşıyor. Nüfusun %9’u hayvan, çoğunluklada kümes hayvanı besliyor. 1980’lerdeKenya’da, Nairobi’nin en büyük gecekondu mahallesiolan Kibera’da hanelerin %70’i kent tarımıile uğraşıyordu. Yirmi yıl sonra evler artık o kadarsık bir şekilde inşa edilmiş ki; ekin yetiştirmekimkânsız hale gelmiş. Ama kümes hayvanları vedomuz, hâlâ şehrin en kalabalık yerlerinde dahibesleniyor. Zira hayvanlar ekinlerden daha az yerkaplıyor.Şehirlerde hayvan besleyen sadece fakirler değil.Addis Ababa’da sığırı olan evlerde ortalamadokuz hayvan mevcut. Bu hayvan sahiplerininpek çoğunun yemleme, otlatma ve diğer işler içinbirilerini tutacak parası bile var. Daha fakir olanlar,genellikle kümes hayvanı ve birkaç koyun yada keçi beslemeyi tercih ediyor. Bu ailelerin özelolaylarda kendi besledikleri hayvanları kesmeleri,et yemek için tek şansları olabiliyor. Bu sadeceonların beslenme biçimi için değil, dini inançlarıve kendilerine olan saygıları açısından da önemli.Kentsel alanlarda canlı hayvan besleyenlerinoranı zor zamanlarda artış gösteriyor. Uganda’nınKampala şehrinde siyasi çalkantı dönemindekentlerdeki hayvan sayısı ciddi şekilde arttı. OrtaAsya’da Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonraçok daha fazla sayıda şehirli, hayvan beslemeyebaşladı. Ekonomilerin toparlandığı ve hane gelirininarttığı dönemlerde ise hayvancılık azalıyor.Artan hayvan sayısı ekonomik bir gerginlik ya dapolitik bir krizin işareti olabilir. Böyle zamanlardakent hayvancılığı ve bir bütün olarak kent tarımı,ET ATLASIbir hayatta kalma ve gıda tedarik yöntemi olarakortaya çıkıyor.Gelişmiş dünyada kentsel alanlarda hayvanbeslemeye, arıcılık, balık çiftlikleri ve kompostiçin solucan yetiştirmek gibi faaliyetleri de eklemekgerek. Bu faaliyetlerin temel amacı gelir eldeetmek ve anlamlı bir işle uğraşmak. Araştırmacılaragöre bu faaliyetler kişinin özgüvenini, büyükşehirlerin yoksul mahallelerinde yaşayan çocuklarınöğrenme ve çalışma arzusunu artırabiliyor.Fakat hayvanlar ve insanlar şehirlerde yanyana yaşayınca hastalık riski de büyüyor. Bu durumsadece kuş gribi ile sınırlı değil. Grip, çiçek,veba ve kolera gibi pek çok insan hastalığı, insanlarve hayvanların son 10.000 yıllık etkileşimi sayesindeevrim geçirdi. Elbette veteriner bakımı,hayvan hastalıklarının oluşmasını engelliyor.Peki, bu hayvanların şehirlerde beslenmesineneden izin verilmeli? Ekonomik krizler sırasındabu krizlerle başa çıkacak stratejilerinolması önemli. Hayvanlar çöpü kaynağa dönüştürüyorve çok değerli et, süt ve yumurtaüretiyorlar. Fakir insanların toplum içindekiduruşunu ve özgüvenini iyileştiriyorlar. Ayrıcabu hayvanlar, yaşlılar ve geçimi kadınlar tarafındansağlanan evler gibi toplumun hassas gruplarıiçin bir sosyal güvenlik sistemi oluşturuyor.Kırsal ve kentsel nüfusGelişmiş ve gelişmekte olan dünyada nüfus, milyonkırsal, gelişmekte olan kentsel, gelişmekte olankırsal, gelişmişkentsel, gelişmiş5,0004,0003,0002,5002,0001,5001,00050001950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030WORLD BANK, FAOYolkenarlarında ve boşarazilerde beslenenhayvanların çok azmasrafı var67

KALİTELİ GIDA ARAYIŞIZengin dünyanın duyarlı tüketicileri bir ikilemle karşı karşıya.Kaliteli etin çevreye duyarlı ve etik bir şekilde üretilmişolmasını istiyorlar. Bu nasıl sağlanabilir? İşte bazı alternatifler.Laboratuvardaüretilen et ahlakisorun yaratmayabiliyorama ekolojiyi degörmezden geliyorAğustos 2013’te laboratuvarda üretilmiş ilkhamburger Londra’da satışa sunuldu. İçindekimalzeme, bir petri kabında canlı birhayvandan alınan tek hücreler kullanılarak üretilenproteinden elde edilmişti. Et benzeri bir tat,koku ve doku elde etmek için bayağı uğraşılmıştıve üreticilerin iddiasına göre gözleri kapalıyapılan tadım testlerinde gerçek et olmadığıanlaşılmıyordu. Buradaki amaç tüketicininprotein, etimsi tat ve dokudan hayvanları veçevreyi tahrip etmeden faydalanabilmesiydi.İlk “lab-burger” 250.000 dolara mal oldu vefakat pratik olmaması dışında bu tarz bir yaklaşımlailgili çok daha temel sorunlar söz konusuydu.Tat ve dokunun bir şekilde taklit edilebilmesinerağmen, laboratuvarda üretilen et, hayvanların,özellikle de geviş getiren hayvanların ekosistemlerimizdeoynadığı önemli ve karmaşık bir rolügöz ardı ediyor. Gerçekten de bu keşif, insanlarıngıda kaynaklarına ve hepimizin birer parçası olduğudoğal döngülere yabancılaşmasının yenizirvesi olabilir. Ekolojik olarak mantıklı bir yöntemledaha az tüketmek ve daha az üretmek dahaiyi bir alternatif gibi.Bu sayede hem besleyici gıdalar üretilmiş olur,hem de çiftçiliğin bir geçim kaynağı ve bir yaşamşekli olarak kalması garanti altına alınır. Toprak,su ve hava temiz, sera gazları kontrol altında tutulurve biyoçeşitlilik canlı kalır. Fakat ekolojik yöntemlerikullanan çiftçiler büyük ölçekli sanayi tipiüretim yapan, sadece hız ve verime odaklanan diğerçiftçilerle rekabet etmekte zorlanıyor. Bu büyüküreticiler, mallarını düşük fiyatla satabiliyorlarçünkü çevreye zarar, insan ve hayvan sağlığınaetki gibi dış maliyetleri hesaba katmıyorlar.Tüketiciler tükettikleri etlerle ilgili doğru bilgiyepek ulaşamıyor. Organik standartlar gibiAvrupa Birliği’nde işlenmemiş ve işlenmiş et içinkullanılan etiketler bile sıklıkla hayvanın neredeyetiştirildiği, ırkı, refahı, kesme ve işleme yön-Sertifikalı organik tarımToplam ekilebilir arazi payları, 2009, yüzdelik dilimlerFAOveri mevcut değil%0,49’a kadar%0.49-%3 arasında%3’ten fazla0.12 0.94 0.255.76 3.11 0.78Afrika Kuzey ve GüneyAmerikaAsya Avrupa Okyanusya DünyaDünya’da pek çok köylü kimyasal gübre yokluğu dolayısıyla organik üretim yapıyor, fakat ürünleri sertifikalı değil.68ET ATLASI

Zengin toplumlarda ete karşı alınan tutumAlman tüketicilerin kişisel ve etik açılardan et tüketimine bakışlarıYüzdelik oranlarDüşük et tüketimi Ortalama et tüketimi Yüksek et tüketimikAySEr Et AL.Etin toplam diyet içindeki payı, yüzde7.12 19.00 38.31Genel beslenme tercihiTarım-gıda sektörüne güvenÇevresel farkındalıkSağlıkla ilgili farkındalıkRakamsal farkındalıkHayvanları yemekHayvan refahı farkındalığıÇok olumlu +16 ila +58endeks puanıOlumsuz -2 ila -15endeks puanıÇok olumsuz -16 ila -40endeks puanı990 katılımcının 34’ü (%3) vejetaryen oldukları için kategori dışıtemleri ya da etin nasıl saklanıp kullanılacağı gibibilgiler vermekte yetersiz kalıyor. Tam bilgi iledolu etiketler ürüne rekabetçi bir değer verebiliyorçünkü bu sayede ürün, temel sorularla ilgiliönemli bilgileri vermekten aciz diğer seri üretimürünlerden ayrılmış oluyor.“Ortak üretici” (co-producer) terimi, son yıllardatüketicinin pasif rolünün ötesine geçip üretimsürecinde aktif ve etki sahibi bir oyuncu halinegelmesini anlatmak için kullanılıyor. Bir ortaküretici gıdayı kimin nasıl ürettiğini öğrenerek bilinçliseçimler yapan kişi, gıda sisteminin bilinçlibir paydaşıdır.“Toplum destekli tarım” adı verilen bir modelbu kavramı pratiğe geçirdi. Bu mekanizma çiftçileringeçimini garanti altına alırken, yoğun, otlaktemelli hayvancılık gibi daha sorumlu üretim pratiklerinidesteklemiş oluyor. Toplum destekli tarımdabir grup insan, bir çiftçinin o mevsim ürettiğibütün ürünü satın alma garantisi veriyor. Buürünler sebze, meyve, bal, et, süt ya da süt ürünleriolabiliyor. Ayrıca doğal süreçlerde mücadele etmeninrisklerini de paylaşmış oluyorlar. Ödemeyiönden yapıyor böylece üretim maliyetlerini definanse etmiş oluyorlar. Bu anlaşmalar pek çok ülkedeimzalanıyor. Almanya’daki adı SolidarischeLandwirtschaft, Fransa’daki Association puor lemantien d’une agriculture paysenne, İtalya’dakiise Gruppo d’acquisto solidale.Bu model, katılan herkes için bir kazan-kazandurumu yaratıyor. Müşteriler ya da sistemin üyeleri,çiftçiler ve onların işletmeleri, bölge ekonomisi,hayvanlar ve çevre kazananlar arasında. Tüketicileriyi, taze ürünler almış oluyor. Ürünün neredengeldiğini ve nasıl üretildiğini biliyorlar. Yedikleriyemekle ilgili bilgi edinip toplumsal ağlarını geliştiriyorlar.Çiftçiler, hem finansman hem iş desteğialmış oluyorlar, ayrıca kimin için çalıştıklarınıET ATLASIbilir hale geliyorlar. Çiftçilik genel olarak piyasadalgalanmalarından, hayvan, insan ve çevre kaynaklarınınsömürülmesinden kurtarılmış oluyor.Doğru pratikler, su, hava ve toprağı koruyor.Gıda sisteminde değişiklikler kaçınılmazama bu piyasada sözü geçenler sadece büyükşirketler olmamalı. Ancak daha çok bilgi, iletişimve üreticiyle tüketici arasında işbirliğisayesinde ortaya çıkan ortak üreticiler aracılığıylagerçek bir değişim elde edebilir, böyleliklede insanlar küresel ekosistemdeki rollerini dahaiyi öğrenebilirler.Tüketicilere sunulan seçenekler: Toplum destekli tarımABD’de üreticiler, tüketicilerin riskleri ve faydaları paylaştıkları çiftlik sayısı,tahmini6,000–6,500Tüketicilerbilgi alarakgıdanın nasıl üretildiğiile ilgili sözsahibi oluyor3,6001,00060220132009200019901986MCFADDEn69

VEJETARYENLİK: BİR SÜRÜKÖK, BİR SÜRÜ FİLİZSanayileşmiş dünyanın sadece küçük bir kısmı kendini vegan ya da vejetaryenolarak tanımlıyor. Bu yaşam şekilleri dinin daha baskın olduğu dünyanınbaşka yerlerinde daha önemli bir rol oynuyor. Pek çok dini inancın öğretilerinegöre inananların o ya da bu şekilde etten uzak durmaları bekleniyor.Etten uzakdurmak için birsürü neden var:Ahlak, din, çevre vesağlıkAsya’nın güneyinde vejetaryenlik eski birgelenek. Çeşitli Hint dinlerinin bir parçasıolarak eskiden yaygındı ve bugün de buözelliğini koruyor. Sadece Hindistan’da nüfusundörtte biri et yemiyor. Budizm’de ve özellikleHinduizm’de yeniden doğuşa olan inanç ve şiddetsizliğebağlılık insanların, et yemeyi reddetmesineve hayvanların kesimine karşı olmalarınasebep oluyor. Geniş bir inanç yelpazesi etkonusunda farklı kısıtlamalar ortaya koyuyor.Bunların en katısı olan Jainizm’de rahipler enufak bir böceğin bile üzerine basmamak içinbüyük çaba gösteriyor. Pek çok Budist mezhebi,süt ve süt ürünlerini de yasaklıyor, bazılarıbalık tüketmeye izin veriyor, bazılarıysa hayvan,Budist olmayan biri tarafından kesildiyse etini yemeyeizin veriyor. Vejetaryenlik bölgede azalsa daGüney ve Doğu Asya’nın büyük kısmında hâlâ erdemlisayılarak örnek alınan bir yaşam şekli.Müslümanlar ve Yahudiler dini sebeplerledomuz eti yemiyorlar. Tarihsel olarak bu yasağınsebebi, muhtemelen hastalıklı domuzların etindebulunan parazit kurtların neden olduğu trichinosisdenen bir hastalık. Bazı Hristiyanlar perhiz yapıyorve cuma günleri et yerine balık tüketiyorlar.Bazı inançlı Katolikler ve çoğu dindar Ortodoks iseçarşamba günleri perhiz yapıyor. Doğu ve GüneydoğuAvrupa’daki Ortodoks kiliselerinin yıl boyuncapek çok perhiz dönemi var. Etiyopya TewahedoOrtodoks Kilisesi’nin 35 milyonluk cemaati,Noel’den önceki ay, Paskalya’dan önceki 55 günve yazın 16 günü, ayrıca yortularla çakışmayançarşamba ve cuma günleri vejetaryen bir rejimuyguluyor. Bunun toplamı bir yılın 6 ayına denkgeliyor. Kuralların aşırı şekilde yorumlanması sonucundaher yılın 250 gününde perhiz yapılıyor.Avrupa’da dini tarikatlar ve keşişler kişisel zevklerdenarınmak için riyazet ediyorlar. Ama yumurtave süte izin verildiği için onlara ovo-lacto vejetaryendeniyor.Dinden çok felsefeden etkilenen vejetaryenlikBatı’da ilk defa Akdeniz bölgesinde başladı.Antik Yunan ve roma şairleri Heisodos, Platon veOvidius eski çağların bir özelliği olarak vejetaryenyaşam şeklinden bahsederler. Avrasya steplerindengelen İskitlerin sadece etle beslendiği hattayamyam oldukları söylenir. Roma İmparatorluğudöneminde Anadolu’da Tyanalı Apollon M.Ö. 1.yüzyılda etten vazgeçme fikrini ortaya atan kişioldu. Bu filozof, ilk veganlardan, hayvanları kurbanetmekten kaçınır ve deri ya da kürk giymeyide reddederdi.İki yüzyıl sonra eğitimci Surlu Porifirios vejetaryenlikkonusunda bir şarkı yazdı. De Abstinentia(Perhiz Üzerine) isimli denemesinde et tüketiminireddetti. Ona göre “Hisleri olan bir hayvanıyemek doğru değil”di. Ayrıca etin karmaşık pişirmeve sindirme süreçleri filozofu diğer işlerindenVejetaryenler: Batı’nın büyüyen azınlığı, Hindistan’da büyük bir güçKendini vejetaryen ya da vegan olarak tanımlayan insanların nüfusa oranABD4 erkek7 kadın2 erkek ve kadınAB2–10erkek ve kadın - tahminiHindistanVejetaryenlerVeganlar31kadın ve erkekGALLUP, nVS, SnSMilyonlarca vejetaryenABDABHindistan1510–5037570ET ATLASI

145123Vejetaryenlik ve veganlık – Wikipedia sayfası ziyaret sayısı (bin)73698995659585(sept.)99Her yılın Ağustos ayında aylık tıklanma oranları, farklı dillerde16132009252720101722Almanca201120252012192520139?200912?61311 10Fransızca2010201120121011201359200981120101216Rusça20111916201223192013StAtS.GrOk.SE4944VejetaryenlikVeganlıkaylık tıklanma oranı 5000’in üzerinde olan diller seçildi.Gelişmekte olan ülkelerin çoğu Wikipedia İngilizce’yi kullanıyorİngilizce31251016201610İspanyolca205576 8 10138Portekizce915393 3 412 11 12Japonca9620092010201120122013200920102011201220132009201020112012201320092010201120122013alıkoyuyordu. Vejetaryen olduğu söylenen başkabüyük düşünürler de var. Poriforios’un aksineRene Descartes (1596-1650) ve İmmanuel Kant(1724-1804) hayvanlarla ilgili “insani” kısıtlamalarıreddettiler. Diğer yandan mucit LeonardoDa Vinci (1452-1519) ve devlet adamı BenjaminFranklin (1706-1790) bu kısıtlamaları destekledi.İngiliz tüccar ve yazar Thomas Tyron (1634-1703)erken dönem hayvan hakları savunucusuydu. KitaplarındaHint fikirlerine yer veren Tyron, sadeceVejetaryenlik türleriEtYumurtaVeganlıkBalıkOvovejetaryenlikVejetaryenlikPesketaryenlikOvo-lactovejetaryenliklactovegetarianismSüt vesütürünleriBazıları pesketaryenliğivejetaryenlik türlerindensaymaıyorpasifizmi değil, her türlü hayvana karşı şiddetsizliğisavundu.Vejetaryen kulüpleri ve dernekleri 19. yüzyıldaİngiltere’de faaliyete geçti ve kısa sürede pek çokülkeye yayıldı. Vejetaryen kelimesinin ortaya çıkışıbile bu döneme denk geldi. Sanayi Devrimi’nin,proleteryanın gelişiminin ve kentleşmenin getirdiğisonuçlar sebebiyle geri püskürtülen vejetaryenler,başlarda romantik bir muhalefet oluşturdular.George Bernard Shaw ve Leo Tolstoy gibiyazarlar da bu harekete katıldılar. Medeniyeteleştirisine ilaveten vejetaryenlik, dünya nimetlerindenarınma ve hayvanlar üzerindeyapılan testlere karşı çıkmak gibi hayvanlarıkoruma üzerine yoğunlaşan akımlarını da kendinedahil etti.Zengin ülkelerde hayvan hakları hareketi vesiyasi veganlık, eti reddetmek konusundaki enyeni akımlar olarak anılıyor. Hayvan hakları hareketi,hayvanları ve insanları ortak bir toplumuneşit unsurları gibi görüyor, hayvanların kullanılmasınave onların sömürülmesine karşı çıkıyor.Veganlık ahlaki, çevresel ve küreselleşme karşıtıargümanlar ortaya koyuyor. Aslında vejetaryenliğebağlı olmakla beraber yün ve deri gibi hayvansalürünleri, kozmetik malzemeleri gibi içindehayvanlardan alınan içeriklerin olduğu ürünlerikullanmayı da reddediyor. Sanayileşmiş ülkelerdeveganlık her geçen gün daha fazla kabul gören biryaşam stil haline geliyor.Batı’davejetaryenlikdinden ziyadefelsefeyedayanıyorET ATLASI71

NE YAPMALI, NASIL YAPMALI:BİREYLER VE GRUPLARCanlı hayvan üretimi ve et tüketimindeki sorunlar hesaba katıldığında, acabaortalama insanın yapabileceği bir şey var mı? Bireyler tüketim kalıplarıyla ilgiliseçimlerini değiştirebilir, gruplar ise insanları değişime zorlayabilir.Hayvancılık, yaygınolan uygulamanınaksine hem doğayahem de insanasaygılı olmalıGelişmiş ülkelerde az ama sürekli artan sayıdainsan bir seçim yapıyor; çevreyi koruyanve hayvanın refahına önem veren ürünlerdeısrar ediyor. Pek çok insan günümüzde daha azama sağlıklı et ve bol bol bitki özlü protein içeren“flexitarian” beslenme biçimini seçiyor. BirleşmişMilletler’in Gıda ve Tarım Örgütü ya da DünyaSağlık Örgütü gibi kuruluşlar bu değişim ihtiyacınıgörüyor. 2010 yılında BM Gıda ve TarımÖrgütü sürdürülebilir bir beslenme şeklini şöyletarif ediyordu: “Düşük çevresel etkileri olan,şimdiki ve gelecek nesiller için gıda ve beslenmegüvenliği ve sağlıklı bir yaşam garanti edebilenbeslenme şekli. Sürdürülebilir beslenmebiçimleri biyoçeşitliliği ve ekosistemleri korur,kültürel olarak kabul edilebilirdir, ulaşılabilirdir,ekonomik olarak adildir ve maliyeti karşılanabilir.Ayrıca besin içeriği olarak uygun, güvenli vesağlıklıdır. Bu arada doğal ve beşeri kaynakları daoptimumda kullanır.”Pek çok sivil toplum örgütü ve çiftçi hareketifarklı bir gıda ve tarım sistemi için çağrı yapıyor.Bu sistemin hem insana hem doğaya saygılı olmasıisteniyor. Dünya Kanser Araştırmaları Vakfı gibiuluslararası organizasyonların da desteğiyle batılıülkelerde daha az et yenmesi, okul ve hastane gibikamu kurumlarında daha sağlıklı menüler oluşturulmasıiçin baskı yapıyorlar. Etsiz Pazartesi hareketibir ivme kazanmış durumda ve dünya çapında29 ülkede varlık gösteriyor.Hayvan refahı ile ilgili endişeler de dikkat çekiyor,bu durum sadece Batı ülkeleriyle sınırlı değil:• Eurogroup for Animals, Avrupa çapında 40 ülkeyibirleştirerek hayvan refahı için mücadeleediyor.• ABD’den People for The Ethical Treatment ofAnimals “Hayvanların varlık sebebi bizim yememiz,giyinmemiz, üzerlerinde deney yapmamız,onları eğlence için kullanmamız ya da sömürmemizdeğil” diyor.• Çin Hayvan Koruma Ağı, 40’tan fazla gruptanoluşuyor ve hayvanları korumak konusundanduygudan bilime geçiş yapılması gerektiğini savunuyor.• Hindistan Hayvan Refahı Kurulu hükümete danışmanlıkyapıyor ve “ülkede son 50 yılda hayvanrefahı hareketinin yüzü” olmuş durumda.Bütün bu örgütler net bir şekilde dünyadakizengin orta sınıf tüketicilere yöneldi. Ama kimseninküçük ağıllarda ya da karışık çiftlik sistemle-Via Campesina, dünya çapında bir küçük çiftçi örgütlenmesiÜye ülkeler, 2013VIA CAMPESINA79 ülkede164 örgüt72ET ATLASI

inde tavuklardan yaklara kadar evcil hayvan besleyerekhayatını kazanan insanlara itirazı yok. Buinsanların sayıları yaklaşık 1 milyar ve dünyanınen fakir nüfusunu oluşturuyorlar. Dünya çapındakiküçük ölçekli çiftçi örgütleri bu üretim yönteminikorumak için bir araya geldi.• Bu alandaki en büyük organizasyonlardan olanLa Via Campesina küçük üreticilerin oluşturduğuuluslararası bir birlik. Afrika, Asya, Avrupa veAmerika’dan 79 ülke ve 164 yerel ve ulusal örgütübir araya getiriyor. Yaklaşık olarak 200 milyonçiftçiyi temsil eden bu örgüt küçük ölçekli sürdürülebilirtarımı bir toplumsal adalet ve haysiyetaracı olarak görüyor. Doğaya ve insana zarar verenşirket güdümlü tarıma ve uluslararası şirketleretamamen karşı çıkıyor.• More and Better tüm dünyadan sosyal hareketler,sivil toplum örgütleri ve ulusal hareketleri biraraya getiren uluslararası bir ağ. Gelişmekte olanülkelerde tarımı desteklemeye, kırsal kalkınmayave gıda konularına odaklanıyor.• Gıda Egemenliği Hareketi toplulukların kendisistemleri üzerinde söz hakkı olması gerektiğinisavunuyor. Farklı gıda kültürü şekillerini, özelliklede yerel, yüksek kaliteli ve mevsimine uygungıdaların tüketilip işlenmiş gıdalardan uzak tutulmasıgerektiğini söylüyor. Buna et ve hayvansalürünlerin tüketiminin azaltılması da dahil.Bireysel seçimler, siyasi ve yasal değişikliklerlebirleştiğinde toplumun etle olan ilişkisifarklılaşacak. Zengin ülkeler, içinde çok az hayvansalprotein olan ya da hiç olmayan beslenmebiçimlerini uygulayabilir ve su yosunları gibifarklı protein kaynaklarına yönelebilir. Diğer birseçenek de Birleşmiş Milletler’in yakın zamandakiraporu uyarınca böcek temelli protein almak.Henüz böcekleri, gelişmiş ülkelerin ana akımProtein alternatifleri: Sucul bitkilerYıllık üretim,milyon tonYıllık kişibaşı gıda arzı,kilogramGünlük kişibaşı proteinarzı, gram1.30.80.2 0.21.6Japonya16.5Güney Korebeslenme biçimlerine dahil etmek için çok erkenama birkaç çalışma bu alandaki olanakları inceliyor.Londra’da Ento, mutfak bilimini suşi benzeriürünlerle farklı bir seviyeye taşıyor. New York’taExo, çekirgelerden yapılan bir unun kullanıldığıbir protein barı tasarladı. Bu böcekler sığırlaragöre %80 daha az metan salıyorlar ve tavuk ya dabifteğe oranla iki kat protein içeriyorlar. Ana akımsürdürülebilir et tüketiminin bireyler ve hükümetleriçin bir öncelik haline gelmesi gerek.7.9Çin10.80.6FAOStAtProtein alternatifleri: çekirgenin verimliliğiYenebilir BöceklerHayvanın yenilebilir kısmı, yüzdeFAOÜlke başına düşen böcek türleriFAO8055ÇekirgeKanatlılar5540DomuzSığır1–100100–200200–300300’den fazlaET ATLASI73

AVRUPA İÇİN DAHA YEŞİL POLİTİKALARAB Ortak Tarım Politikası (CAP) on yıllardır çiftliklerdeki üretimi destekledi vedeğiştirdi; tarım politikası büyük ölçekli üretimden çevreyi daha fazla hesaba katanpolitikalara doğru evrildi. Ama sorunlar baki. Daha yeşil bir tarım politikası,toplumsal ve iktisadi açıdan daha iyi bir hayvancılığı teşvik edebilir.Çözüme ikiadım: Bina yapımınıdeğil, otlakları veyerli yem üretiminidestekleAB Ortak Tarım Politikası (CAP) hayvancılıküretiminin endüstriyelleşmesi ve küreselleşmesininarkasındaki itici güçlerdenbiri. 1990’ların başına kadar AB, canlı hayvanlariçin taban fiyatlarını küresel piyasa fiyatının üstündetuttu. Bu destek Avrupalı çiftçilerin üretimiartırmalarını teşvik etmiş oldu. Aynı zamandaCAP, tahıllar için de yüksek fiyat garantisi verirkenyağlı tohumları desteklemedi.Ticaret politikaları, canlı hayvan ve tahıllardayüksek gümrük vergisi, yağlı tohumlarve hayvan yemi içinse düşük, hatta sıfır gümrükvergisi uygulayarak bu modelleri destekledi.Bu politika, otlaklarda ve yerli yemlerinkullanıldığı hayvancılığa karşı ithal yemlerinkullanıldığı endüstriyel hayvancılığın yoğunlaşmasınayol açtı.Onlarca yıl önce AB, et ve süt ürünlerinde netihracatçı konumuna geldi. Garanti edilen yerlifiyatlar küresel piyasa fiyatlarından daha yüksekolduğu için ihracat, ancak iç fiyatlarla dış fiyatlararasındaki farkın çiftçiye ödenmesiyle mümkünolabiliyordu. Bu sübvansiyonlar uluslararası ticaretteönemli bir tartışma konusu haline geldi. AB,ihracat yaptığı için tarımda üretim fazlası olduğualgısını yaratıyordu. Fakat ihracatın sadece artanyem ithalatıyla mümkün kılındığı ise bu tartışmalarındışında bırakılıyordu.1992 yılında ilk önemli politika değişikliğigeldi. Fiyat garantisinden hektar başı ödemeyegeçildi, fakat bunun etkisi sınırlı oldu. Yerli tahıllarhâlâ yemden daha kârlıydı. Fakat sığır etiiçin fiyat garantisi seviyesi azaltıldığından soyaithalatı ivme kazandı. Çünkü üreticiler daha fazlaproteinli besine ihtiyaç duydukları diyetleri dahafazla soya tüketen domuz ve tavuk üretimine yöneldiler.Hektar başına ödeme otlak alanlarınıkapsamazken, silajlık mısır ekilen her hektar başınaek teşvikler verildi. Bu politika otlak alanlarınıyem ekim alanlarına çevrilerek yoğun hayvancılığageçişi hızlandırdı.On bir yıl sonra büyük politika değişikliğiylehektar başı ödemeler otlaklar da dahil olmaküzere her tür tarımsal faaliyet alanını içermeyebaşladı. Böylece daha az endüstriyelleşmiş hayvancılıkpratiklerinin önündeki engellerden birinikaldırılmış oldu. Fakat otlak alanlarının tarlayaçevrilme süreci devam etti. Bunun sebeplerindenKoruma ve teşviklerden fayda sağlayanlar – AB’nin 15 üst düzey şirketiEt üretimi, 1000 ton, 2010/11Sığır ve danaDomuzKanatlılarKoyun36235513144704503531541010 912469415582,5252,0402416117271531,5467497123456789101112131415Vion Food Group, NLDanish Crown AmbA, DKTönnies, DEBigard, FRWestfleisch, DELDC, FRHKScan, FIGruppo Verones, ITCooperl, FRGroupe Doux, FRPlukon Food Group, NLTerrena, FRIrish Food Processors/ABP, IEMoy Park (Marfrig), UK2 Sisters Food Group, UKGIRA848774ET ATLASI

AB’de besi hayvanı yoğunluğu İspanyaEkilebilir hektar arazi başına düşen besi hayvanı0.50FinlandiyaEUROSTATSürü yoğunluğu3’ten fazla1.0–1.250.75–1.00.5–0.750.5’ten az0.58Portekiz1.42İrlanda0.57İspanya0.86İngiltere2.75Belçika1.22Lüksemburg0.82Fransa1.72Danimarka3.35Hollanda1.06Almanya4.80Malta0.77İtalya0.57İsveç0.72Polonya0.58Çek cumhuriyeti 0.38Slovakya0.770.56AvusturyaMacaristan1.13Slovenya0.35Estonya0.28Latvia0.39Litvanya0.43Romania0.40Bulgaristan0.64YunanistanBesi hayvanı birimi içinEurostat hesaplamaları(örnekler):0.4 Buzağı1.0 Süt ineği0.1 Koyun0.5 Damızlık inek0.007 Et tavuğu1.68Kıbrısbiri de mısırdan biyogaz üretimi için verilen yeniteşvikler oldu. Yaşanan bu otlak kayıpları, enazından 2013 yılında imzalanan yeni CAP reformundabir sorun olarak tanımlandı.Yeni çiftçiler, ancak otlak alanlarını korumalarışartıyla dönüm başına ödeme alabilecekler.Buna ek olarak, AB’ye üye ülkeler ve bağımsızbölgeler, otlatma ve organik üretim gibi sürdürülebilirhayvancılık pratiklerine ek destekler vermekkonusunda serbest bırakıldı. Bu parayı CAPdışında Avrupa Kırsal Kalkınma Tarım Fonu’ndanalabilirler.Fakat tarımı sosyal ve ekolojik anlamda aklayatkın hale getirmek amacıyla sürdürülebilirhayvancılığı merkeze alan bir AB politikası nasılolmalı? Aslında AB’nin et politikaları dört adımdasorun olmaktan çıkarılarak çözüm olmaya adayhale getirilebilir:İlk olarak, Avrupa Komisyonu yoğun olarakçalışan besihanelerin inşasına verdiği mali desteğeson vermeli. Bunun yerine sürülerini, yılınbüyük bölümünde açık havada otlatan çetin koşullardakurulmuş küçük ve orta büyüklüktekiişletmeleri desteklemeli.İkinci olarak AB, çiftçilerden hayvan yemlerininen azından yarısını kendi çiftliklerinde üretmelerinitalep etmeli. Böylece Avrupalı tüketicilerinisteklerini de ciddiye almış olur. AB, ayrıcagenetiği değiştirilmiş yemlerin kullanımını yasaklayabilir.Yem üretiminde açık ve net bir kurallarbütünü besin değerlerindeki dev uluslararasıdengesizlikleri ortadan kaldırır. Hayvan dışkısı vediğer atıklar artık uzak mesafelere taşınmamalıve çiftçinin kendi arazisinde toprağı gübrelemekiçin kullanılmalı.ET ATLASIÜçüncü olarak yem ve sulara antibiyotikkarıştırılması yasaklanmalı. Bu da hayvanlarınteker teker ve veteriner teşhisiyle tedaviedilmeleri anlamına geliyor.Dördüncü olarak, pek çok evcil hayvan içintanımlanan hayvan refahı kuralları hayvancılıksektörünü de kapsayacak şekilde genişletilmeli.Her bir besi hayvanı türünün özelliklerine uygunşekilde muamele görmeli. AB, bunu yönetecekyasalar geliştirmeli. Böylece hayvanların gün ışığıya da temiz hava girmeyen ahırlarda sabit şekildetutulmaları yasaklanmış olur.Gerçekçi değil mi? Naif mi? Bunlar organikhayvancılık yapan birçok birliğin yıllardır uyduğukurallar. Yani sürdürülebilir hayvancılığınşablonları zaten yıllardır var ve uygulanıyor.Teşvikler yanlış yere giderse ne olurAB Ortak Tarım Politikası altında aşırı üretilen ve kamudadepolanan sığır eti ve tereyağ, 1000 ton1,4001,2001,0008006004002000tereyağı stoğusığır eti stoğuİki adım daha:Hayvan refahınıartır, antibiyotikkullanımınıyasakla1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013EU75

BİR MELANET: BÜYÜKŞEHİR YASASIOn altı bin köy, mahalle statüsüne getirilerek şehre bağlandı. Türkiye bu yasaylamedeniyete erişti, çağdaş uygarlıklar seviyesinin basamaklarını bir gecedetırmandı! Sevinin “aydınlar”, eğlenin neoliberaller! Memleket artık şehirli oldu,memlekette artık köylü kalmadı.Köylüler vebelediyeler başkabir toplumuninşasını birliktebaşarabilirlerAralarında Aydın, Balıkesir, Hatay, Manisa,Mardin, Muğla, Van ve Ordu’nun da bulunduğupek çok il Aralık 2012’de çıkarılan6063 sayılı yasa ile büyükşehir yapıldı; bu illerlebirlikte büyükşehir belediye sayısı da 30’a yükselmişve Türkiye’deki kentli nüfusun toplam nüfusaoranı yaklaşık yüzde 77’den yüzde 91’e çıkmışoldu. Türkiye bu yasayla medeniyete erişti, çağdaşuygarlıklar seviyesinin basamaklarını bir gecedetırmandı! Sevinin “aydınlar”, eğlenin neoliberaller!Memleket artık şehirli oldu, memleketteartık köylü kalmadı. Nasıl mı? Şöyle: Büyükşehirbelediyelerine bağlı ilçelerin sınırları içerisindekiköy ve beldelerin tüzel kişiliği sona erdi(rildi). Onaltı bin köy, mahalle statüsüne getirilerek şehrebağlandı.Peki, bu yasayla yeni mahalleleri yani eskiköyleri ne bekliyor? Bakalım: Yeni mahallelerdeahır, ağıl ve kümeslere izin verilmeyecek, bunlarkaldırılacak. Az sayıda hayvanıyla geçinen köylüler,hayvancılığı terk edecek. İlle de hayvancılıkyapmak isteyenler olursa üretimi yerleşim alanlarınındışında yapmak zorunda kalacaklar. Köyler,harman yerleri, meralar, sulak alanlar, yaylaklarve tarlalar iskâna açılabilecek. Orman köylerininkentsel ranta açılması kolaylaşacak. Köylerdekiköylü işletmeleri dahil, her türlü esnaf işletmeleriruhsata tabi olacak. Köylü, kendi yaşamalanı üzerindeki tüm yönetim haklarını kaybedecek.Köy alanlarının rantının belediyelereaktarılmasının yolu açılacak. Köylüler, köy statüsündeykenücretsiz eriştiği alt yapı hizmetleri içinbedel ödemek zorunda kalacak.Ancak yeni yasanın hayvancılığa etkisiyle ilgiliayrıca bir parantez açmakta yarar var. Köyler,şehirlere bağlanarak mahalle haline geldiktensonra doğal olarak belediye yasalarının gereği uygulanacak.Bu da hayvan yetiştiriciliği yapan köylüleriçin şu anlama geliyor. Artık evin avlusundaserbest dolaşan, evin yemek artığı ve doğadakicanlılarla beslenebilen kanatlı hayvan yetiştiriciliğiyapılamayacak. Kanatlı hayvan yetiştiriciliğiyapmak isteyenlere belediye tıpkı organize sanayialanları gibi yerler gösterecek ve belirlediği bualanlara değer biçecek. Ancak buraları satın alabilecekve üzerine tesis kurabilecek olanlar kanatlıyetiştiriciliği yapabilecek.Buralarda yetiştirilecek kanatlılar, doğal yemlerledeğil, fenni yem ile beslenecek. Hayvanlarözgürce dolaşamayacak. Kısacası, kanatlılardanürün üretilemeyecek, onlara ürün imal ettirilecek.Bu imalatı da sermayesi olmayan köylüler değil,sermaye sahibi şirketler yapacak. Aynı durumsığır ve koyunculuk için de geçerli olacak. Çiftçi bukoşullarda üretim yapamayacağından çiftçiliktençıkacak, kanatlılar özgürlüğünü kaybedecek, hayvansalürünler lezzet ve sağlıklılığını yitirecek. Bu,bir melanet yasası değilse nedir?Devamı var. Yasayla birlikte köylüler, ortakvarlıkları olan meralarını kaybedeceğinden hayvanlarınımeralarda otlatamayacak, hayvancılıkyapsa bile onları kapalı alanlarda beslemek zorundakalacak. Kapalı alan hayvancılığında zorunluolarak kullanılan antibiyotik ve fenni yemler hayvansalürünlerin kalitesini düşürecek. Bu şekildeyetiştirilen hayvanların doğal gübre olan dışkısıbitkisel üretimde kullanılamayacak, bunun yerineçiftçi kimyasal gübre kullanmak zorunda kalacak.Kimyasallar ise doğaya zarar verecek. Kimyasalkullanarak elde edilen ürünlerde kimyasal kalıntılaroluşacak ve bu kalıntılar sağlık sorunlarınıdaha da çoğaltacak.Üretici köylülerin süregelen ürünlerini pazarlamasorunları da cabası. Aracılar, çiftçilerin malınıucuza alıyor, tüketicilere pahalı satıyor. Çoğuzaman bu aracılar, üreticilerin paralarını vermiyor,onları dolandırıyor. Ayrıca tüccarlar, ürün piyasasınıistedikleri gibi evirip çeviriyorlar.Tam da bu noktada... Yasa’nın 7 Maddesi efıkrasındaki “boşluğa” dayanarak köylüler ve belediyeler,bu “melanetten” çıkış yolunu birliktebulabilir, başka bir toplumun inşasını birlikte başarabilirler.Çözüm var. Belediye başkanları şunlarıdiyebilir:“Biz, sizin meralarınızı ve diğer ortak mallarınızıelinizden almayacağız. Ancak sizler de, kooperatiflerkurmalı, dayanışma içinde olmalısınız.Ortak varlıklarınızı talancılara değil, kuracağınızkooperatiflerinizin kullanımına vereceğiz. Eğerürettiğiniz ürünler de kimyasal kullanmazsanız,elde ettiğiniz ürünlerinizi pazarlamak için kooperatiflerinizekent merkezlerinde açık ve kapalısatış alanları sağlayacağız. Doğrudan aracısız biçimdeürünlerinizi halkla buluşturabileceksiniz.Belediye bünyesinde kırsal birimler oluşturacağız.Bu birimler aracılığıyla kimyasal kullanmadanüretim yapabilmeniz için bilgi desteği vereceğiz.Hayvanlar meralardaki sulardan özgürce içebilecek,içilen sudan para almayacağız. Meralarınıslahında bilgi, teknoloji ve ekonomik destekvereceğiz. Kapalı alan hayvancılığı yerine özgürmera hayvancılığı yapmanıza, meraları kooperatiflerinizeaçarak destek vereceğiz. Yapacağımızbütün çalışmaları, sizin oluşturacağınız köy mec-76ET ATLASI

lisleriyle, kooperatif yönetimleriyle birlikte kararlaştıracağız.Karar alma süreçlerine doğrudankatılımınızı sağlayacağız. Köylerle ilgili her türlüsorunu ve çözümleri birlikte belirleyip, birlikte çözeceğiz…”Böylesi bir bakış açısıyla bugüne değin hükümetinkırsaldaki yanlış tarım politikalarına karşıyerel yönetimler aynı zamanda siyaset yoluyladoğru alternatifler oluşturmuş olurlar. Uygulananyanlış tarım politikalarının alternatifleriniuygulamaya koyarak, kırsal yaşamı ve üretim modelinidönüştürebilirler. Köyler kültürlerindenkoparılmadan hiç olmadığı kadar sosyalleşebilir.Kırsalda doğa korunur, üretici köylülerin refahdüzeyi yükseltilmiş olur. En önemlisi de, örgütlütoplumun oluşmasına bu yolla katkı konulur. Mahalle,belde, kent meclisleriyle siyaset tabana yayılabilir.Belediyelerde doğrudan demokrasi hayatageçirebilir. Özgür belediyecilik ve diyalektik doğaanlayışı buluşturulabilir.Bu, Belediye Yasası’nı hazırlayanların uygulamakistediği yukarıdan aşağıya akan baskıcı güçve yönetim anlayışının yerini halkın aşağıdanyukarıyı demokratik olarak besleyeceği, geliştireceği,özgürleştireceği bir belediyecilik anlayışınaterk etmesinde etkili olabilir.EKOLOJİK ürün pazarıTürkiye’de ekolojik ürün tüketimi giderek artıyor. Bu artışta gıdaların üretimyöntemlerine duyulan güvensizlik, artan hastalıklar, çevre duyarlılığı ve eskilezzetlere duyulan özlem önemli rol oynuyor.Türkiye’de ekolojik ürün pazarının gelişmesi1990’lı yıllara rastlar. Başlangıçta ithalamaçlı üretilen ekolojik ürünler bu tarihlerdenitibaren özellikle kuru gıda olmak üzere Türkiyepazarında da yavaş yavaş görülmeye başlar.Ekolojik pazarın gelişmesinde en önemlikilometre taşlarından biri olarak ilk örneği İstanbulŞişli’de başlatılan %100 Ekolojik Pazarlarsayılabilir. Buğday Ekolojik Yaşamı DesteklemeDerneği’nin denetiminde ve Şişli Belediyesi ortaklığındakurulan bu ilk ekolojik pazardan sonraoluşan tüketici talebiyle birlikte hem ürün çeşitliliğiarttı, hem de bu pazarlar yaygınlaştı.Bunun en önemli göstergelerinden birininekolojik hayvansal ürünlerin üretiminin pazarlarınaçılmasıyla birlikte fazlalaşması ve çeşitlenmesiolduğu söylenebilir. 2008 yılından bu yana ekolojiket bulunabilen Şişli %100 Ekolojik Pazarı’nda2014 yılı Mayıs ayı itibariyle sekiz ayrı tezgâhta etürünleri satılıyor.Ekolojik et piyasası henüz çok küçük; birkaçfirmanın elinde bulunuyor. Üretilen ekolojikhayvansal ürünler ise şöyle: Dana kıyma, kuşbaşı,bonfile, kuzu pirzola, kuzu külbastı, kuzu sote, tavukparça eti, sucuk, salam, sosis, kıyma, yumurta,tereyağ, peynir, süt ve bal.Ekolojik sertifikalı hayvansal ürünlerin giderekdaha fazla tercih edilme nedenlerinin başındaTürkiye’de hayvan yeminde GDO’ya izin verilmesive ekolojik ürünlerde GDOnun yasak olması da roloynuyor.Sağlıklı ete ulaşmanın iki yolu var: Üretim aşamalarınıbildiğiniz, GDO’lu yem kullanmadığındanemin olduğunuz, hastalıktan ari sertifikalıüreticiden almak ya da ekolojik sertifikalı ürünleritercih etmek...Türkiye’de ekolojik ürün tüketimi giderek artıyor.Bu artışta gıdaların üretim yöntemlerineduyulan güvensizlik, artan hastalıklar, çevreduyarlılığı ve eski lezzetlere duyulan özlemönemli rol oynuyor.Buna karşın yıllık kişi başına ekolojik ürünharcaması ETO’ya göre Almanya ve İsviçre’de150 euro, İtalya’da 120 euro olmasına rağmen,ekolojik üretim konusunda şanslı bir konumdaolan Türkiye’de bu rakam henüz 1 euro’nun altında.Bunda köyden kente göç edenlerin halenbazı gıda ihtiyacını köyden tedarik etmelerininde rolü olabilir.Uygulanan tarım politikalarında küçük çiftçinin,mera yönetiminin ve ekolojik üretimin desteklenmesininyanı sıra tüketiciyi bilgilendiricifaaliyetlerin yaygınlaşması, genel anlamda alımgücü düşük olanların ekolojik ürünlere talebiniartıracak gibi görünüyor.Hızlı büyüyen pazarOrganik hayvansal üretim, 2005-2010, bin adet605040302010Büyükbaş ve küçükbaş hayvanKümes hayvanlarıEkolojik etpiyasası henüzçok küçük; birkaçfirmanın elindebulunuyor002005 2006 2007 2008 2009 201035030025020015010050TÜİKET ATLASI77

AB’ye uyum SÜRECİAB ile uyum süreci konusunda hayvancılık ya da tarımda kayda değer bir yapısaldönüşüm yaşanmadı. Yaşanması da mümkün değildi zaten, herhangi birkonuda yapısal dönüşüm yaşanabilmesi için her şeyden önce bir kayıt sistemi veenvanter olması gerekir.Bu dönemdehayvancılıkpolitikalarındamantıksal tutarlılıkbulunmuyorAvrupa Birliği ile uyum süreci konusundahayvancılık ya da tarımda kayda değer biryapısal dönüşüm yaşanmadı. Yaşanmasıda mümkün değildi zaten, herhangi bir konudayapısal dönüşüm yaşanabilmesi için her şeydenönce bir kayıt sistemi ve envanter olması gerekir.Türkiye’de henüz çiftçi kayıt sistemi yok; kısmetseönümüzdeki yıl olacakmış. Hayvancılıkta gerçekleşentek dönüşüm iddiaya göre büyük başta“kültür ırkı” denen hayvanların %20 olan payının%40’a çıkmış olması. Bunu nasıl değerlendirmeli?Kültür ırkının bu derece artması esas itibariyle endüstriyelve büyük ölçüde sağlıksız hayvancılığınyaygınlaşması anlamına geliyor. Bunun dışındayapısal sorunların tamamı devam ediyor:• Oligopsonist ürün piyasaları• Eksik rekabetin hakim olduğu girdi piyasaları• Regülasyonun olmaması• Örgütsüzlüğün esas olması (tarımsal birliklerçiftçilerin örgütü sayılamaz)• Üreticinin değil tüccarların büyük kazançlarelde ettiği bir sistemin yürürlükte olması.Bu dönemde hayvancılıkta uygulanan politikalardamantıksal tutarlılık bulunmuyor. Önce hayvanvarlığı çok azaldı diye ithalat kararı alındı. Fakatithalat bir anda mümkün olan bütün ülkelerdendeğil tek tek izin verilen ülkelerden yapılınca ithalatfiyatları kısa bir süre içinde 2 – 2.5 kat arttı. Busırada ithalat izni öncesi ilgili ülkelerde yatırımyapıp ucuza hayvan toplayan “tüccarlar” anidenzenginleştiler.İkinci büyük yanlış, bakanlığın “sıfır faizlikredi” ile 1 – 1.5 milyon civarında sorunlu işletmeyesahip bir sektörde sorunlu işletme sayısınınartmasına neden olması oldu. Bu politikakapsamında ilk altı ayda 7 milyar TL kredi dağıtıldı;oysa bu kaynak ile küçük aile işletmeleri rehabiliteedilse hem sektörün sağlıklı gelişimi hemde işsizlik sorunu için çok olumlu bir adım atılmışolurdu. En azından işletme sermayesi ile hanebütçesinin farklı olduğu kavratılabilse büyük biradım atılırdı.Üçüncü olarak, hayvan varlığının bölgeselkotalarla takip edilebilmesi bir politika olarakbelirlenebilse girdi piyasasındaki büyük dalgalanmalarınönüne geçilebilirdi. Bugün MarmaraBölgesi’nde zaten kısıtlı olan tarımsal alanlarşehirleşme baskısı altındayken çok sayıda yeniişletmenin kurulması ve hayvan varlığının patlamasıile bölgede girdi temininde zorluk yaşanıyor.Aslında sıfır maliyetli bir girdi olması gerekirkenyüksek fiyatlarla saman bile ithal edildi.AB ve ABD’de tarım politikalarında da çiftliklerinvarlıklarını korumak esas alınırken Türkiye’detasarlanan bütün politikalar tarımsal ürünlerinticaretini yapanların işine yarıyor. AB ve ABD’detarımsal planlama var, Türkiye’de ise karmaşa hakim.AB ve ABD’de idari kayıt sisteminden sigortayave girdi piyasalarında “forward-future” işlemleriile girdi fiyatlarından kaynaklanan şoklara karşıgüvence yaratan kapsamlı ve iktisadi açıdan zarifbir regülasyon varken Türkiye’de deregülasyon veplansızlık esas.FAO’nun 2014 yılını tarımda küçük aile işletmeciliğiyılı ilan etmesini fırsat bilip, bir an önceküçük aile işletmeciliğini rehabilite edecek önlemleralınmalı. Hayvancılıkta meralar ve tarımdaise topraklar (özellikle kamu mülkiyetindekitopraklar) küçük aile işletmelerini destekleyecekşekilde kullanıma sunulmalı. Küçük aile işletmeciliğidoğal tarım esasına dayandırılmalı ve ürünlerinyerelde işlenmesini sağlayacak tedbirler alınmalı.Hayvancılıkta, aşı kategorisinde olduğunudüşünerek steroid kullanımına kadar varan bilinçsizliğinve tarımsal üretimdeki benzer bilinçsizkimyasal kullanımının kesinlikle önüne geçilmeli.Çiftlik varlığını korumayı esas alan ve halksağlığını ön planda tutan gerçek ve bağımsız birregülasyon gerçekleştirilmeli ve gerekli kurumlaroluşturulmalı.YEŞİL BİR ET TÜKETİMİ mümkünEkolojik sürdürülebilirliğe destek olan, hattaekolojik onarım pratiklerinin önemli bir parçasıhaline gelebilecek yeşil bir et tüketimi için üç temelgereksinim var. Birincisi et üretiminin ziraatürünleriyle değil, küçük işletmeler ve köy/hane ölçeğindebütüncül yönetilerek bir yandan da ıslahedilen meralardan otlatma ile sağlanmalı. İkincisitüketicilerin et ürünlerini, doğrudan pazarlamave topluluk destekli tarım (CSA) temelli üreticilerden,“yalnızca meradan” şartı konularak almalı.Diğeri ise şöyle özetlenebilir: Küçük üretici temellive kütlesel boyutlu olmayan üretimin en büyük sıkıntısısatış kanalı.Halihazırda aktif durumda olan satış kanallarıbüyük üreticilerin ve sanayi tipi üretimin kontrolüaltında. Bu kontrol teşvik politikasını da sarmış olduğundankamu kaynaklarından gerçekleştirilenteşviklerin büyük bölümü fiilen üretimi ve üreticiyidesteklemek yerine tüccarı ve ticareti destekliyor.Bu yapının kırılabilmesi tüketici kooperatifle-78ET ATLASI

inin örgütlenmesi ve hızla yaygınlaştırılması ilemümkün. Tüketici kooperatifleri ile üretici kooperatiflerininişbirliği altında gerçekleştirileceküretim deseni tercihleri hem kaynakların boşaharcanmamasına, hem manipülasyonların engellenmesinehem de küçük üreticinin hak ettiğigelire tüketicinin de sağlıklı ve yeşil gıdaya ulaşmasınayardımcı olacak.Bu yaklaşımla et üretiminin hem sağlıklı girdiyle,hem de ekolojik sürdürülebilirlik/onarımsüreçlerini garanti altına alarak yapılması sağlanabilir.Hayvancılıkla uğraşan köylüler, hayvanı“yasağa” çekmenin (merada otlatmak yerine bahçeveya ağılda yemle beslemenin) hem et kalitesi,hem de ekolojik döngü için yanlış olduğunu çokiyi bilirler, ancak eti/hayvanı satma konusundaseçenekleri “ya kasaba ya tüccara”dır. Bu nedenle“anonimleşen” üründe kaliteye ve ekolojik etkiyedikkat edilmez.Tüketicilerin örgütlü talebi halinde ise, ekolojiksürdürülebilirliğe ve hatta onarıcılığa hizmeteden bir hayvancılık mümkün.ÖFKENİN ETE KARŞI DÖNÜŞÜMÜZamanla pek çok şeye karşı öfkeye dönüşebilen vejetaryenlik ve veganlık,bazı insanlar için tahakküm edene, ayrımcılık yapana, otoriteye yönelik genelbir mücadelenin -zorunlu- bir parçası olarak vuku bulabiliyor.Veganlık ve vejetaryenlik Türkiye’nin çoğunluğunuoluşturan Sünni Müslümanlık’ta birgereklilik olmamakla birlikte bunu uygulayanlarayönelik bir kısıtlama da dinde mevcutdeğil. Yani, vegan veya vejetaryen olmak İslam’dayasak veya günah değil. Türkiye’de vegan ve vejetaryenolanların ağırlıklı olarak İslami gerekçelerlebu tercihte bulunduklarını söylemek güç;aslında Türkiye’deki insanların niçin eti ve sütü bırakmayakarar verdiklerini ve bunların toplumunkaçta kaçını oluşturduğunu söyleyecek bir veride mevcut değil elimizde; ancak bütün endüstrileşmekteolan ülkelerdeki gibi Türkiye halkı daendüstrileşmeyi takip eden teknolojik ilerleme vebilgi çağı sebebiyle insan olmayan hayvan ile insanarasında kayıp bağlantıyı internetteki videolarveya internetten çağrı yaparak örgütlenen mücadelegrupları aracılığıyla yeniden keşfediyor.Uygarlık ve Avrupa aydınlanması tarafındankurgulanan yapay insan kavramı, yani insanınhayvan olmadığı retoriği, sonunda yine o uygarlıkve aydınlanmanın getirdiği teknolojik araçlarladeşifre edilebiliyor. Örneğin köyde büyümüş olanbir insanın zaten bildiği inek sütünün hamilelikolmadan mümkün olamayacağı gerçeği şehringöbeğinde büyümüşlere 20’li yaşlarında ulaşabiliyor.Haliyle bu yabancılaşma, bu kayıp göndergekimi insanlarda hayvan sömürüsü düzenine veyagenel olarak kentleşmiş uygar insanlığın ötekileştirmegayretine yönelik bir öfkeye dönüşebiliyor.İşte vejetaryenlik ve veganlık bazı insanlar içintahakküm edene, ayrımcılık yapana, otoriteye yönelikgenel bir mücadelenin -zorunlu- bir parçasıolarak vuku bulabiliyor. Gel gelelim Türkiye’devegan veya vejetaryen olanların çoğunluğununpolitik gerekçelerle bu tercihte bulunduğunu sanmıyorum.Diğer pek çok endüstrileşmiş veya endüstrileşmekteolan ülkedeki gibi burada da politiktoplantılarda, eylemlerde binlerce veganve vejetaryen bulunuyor ancak bu insanlarınvegan ya da vejetaryen olmalarındaki ana gerekçesağlık; yani etin kalp krizi, kanser ve obezite ileilintisi olabilir.Kümes hayvanı tüketmemenin nedenleri2012 yılında Türkiye‘deki 2.241 aile ile yapılan bir araştırmanın yüzdeleriKümes hayvanı tüketicilerievet1.7 hayırRet nedenleri28.2 . Kesim metotlarından hoşlanmıyorum.33.3 Tadını sevmiyorum.7.7 Vejetaryenim.5.1 Sadece kırmızı et tüketiyorum.5.6 DiğerTürkiye‘deeti ve sütü bırakaninsanların oranınısöyleyecek birveri yokKanatlılardan yayılan salgın hastalıklar41.0 Salgın süresince ve ondan sonra uzun bir süredaha kanatlı eti satın almıyorum.5.6 Güvenilir ürünleri satın alıyorum.48.1 Tüketmeye devam ediyorum.5.3 DiğerKanatlı hayvanlardan üretilen etlerin denetimi9.023.9yanıt yokyeterli67.1yetersiz98.3Durmuş et al.ET ATLASI79

YAZARLAR ve VERİLER İÇİN KAYNAKLAR14–15KÜRESEL PAZARIN YÜKSELİŞİChristine Chemnitzs. 14: FAO Gıda Tahminleri, Haziran 2013s. 15: FAOSTAT. OECD FAO Tarım Tahminleri,2013-202216–17YOĞUNLAŞMA: ÖLÇEK EKONOMİSİUĞRUNA DAHA AZ ÇEŞİTLİLİKKathy Jo Wetters. 16: FAO Gıda Tahminleri, Haziran 2013s. 17: Leatherhead Gıda Araştırmaları, ETC Group18–19HAYVANLARDAN ÜRÜN ELDE ETMEK:KESİMHANE ENDÜSTRİSİMarcel Sebastians. 18: Riva Caroline Hoges Denny, Between theFarm and the Farmer’s Market: Slaughterhouses,Regulations, and Alternative Food Networks.Aurburn Alabama 2012. s. 19: FAOSTAT20–21SERBEST TİCARET SAĞLIKLI GIDAYAKARŞIShefaki Sharma ve Karen Hansen-Kuhns. 20: Bertelsmann-Stiftung/ifo Institut, DieTransatlantische Handels und Investitionspartnerschaft(THIP), 2013. s. 21: USDA ERS22–23BİFTEĞİN SAKLI MALİYETİReinhild Benningss.22-23: OECD, Tarım Politikaları Gözlem veDeğerlendirmesi, 2012. OECD database24–25ÇALIYI PROTEİNE ÇEVİRMEKEvelyn Mathiass. 24: ILRI/Mario Herrero, Food security,livelihoods and livestock in the developing world,2010. s. 25: FAO, Yeni milenyumda otlakçılık2001, eklerle26–27KIRMIZI ET ÜRETİMİ YERİNDE SAYIYORKANATLILAR UÇUYORNuman Akmans. 26: TÜİK, yazarların esinlendikleri. s. 27: TÜİK.28–29KIRMIZI ETİN YARISI MEZBAHA DIŞIKESİMLERDEN ELDE EDİLİYORNuman Akmans. 29: FAOSTAT database.30–31BUĞDAY İLE KOYUN GERİSİ OYUNAbdullah Aysus. 30: Hayvancılık Genel Müdürlüğü, Ağustos2014, http://www.tarim.gov.tr/sgb/belgeler/sagmenuveriler/haygem.pdf32–33ÇİFTLİKLERDEKİ BALIKLAR NEDENÖLÜR: SUDA VE KARADA BİYOÇEŞİTLİLİKKAYBITobias Reicherts. 32: OECD, Tarım Politikaları Gözlem ve Değerlendirmesi,2012.s. 33: FAO, Hayvanların uzun gölgesi, 2006 ;Avrupa Azot Değerlendirmesi:Kaynaklar, Etkiler ve Politik Perspektifler, 201134–35TÜR FAKİRİ GEZEGENKathy Jo Wetters. 34: FAO, Hayvanların uzun gölgesi, 2006.s. 35: ETC Group; Keith O. Fuglie ve diğerleri,Research Investments and Market Structure inthe Food Processing, Agricultural Input, andBiofuel Industries Worldwide, USDA ERS, 2011.Sarah Beth Moore ve diğerleri, Heritage breeds:Saving chickens and cows from extinction,Medill Reports, 3 Haziran 201136–37HAYVANLARDA ANTİBİYOTİK KULLANMAKHASTALIKLARA DAVETİYE ÇIKARIRKathrin Birkels. 36: EWG, Superbugs invade Americansupermarkets, Nisan 2013.s. 37: EMA, 25 EU/EEA üleşinde 2011 yılındakihayvanlarda kullanılan antimikrobiyal maddesatışları, Üçüncü ESVAC raporu, 2013. BVL,Zoonosen-Monitoring, Berichte zur Lebensmittelsicherheit,201038–39TAHIL DEPOSU BOŞALIRKENManfred Krieners. 38-39: A. Y. Hoekstra, M. M. Mekonnen,The water footprint of humanity, Twente 2011.s. 39: Nippon Ham Yıllık Raporu FY 2011.www.waterfootprint.org40–41HAYVANLARIN YEMLİĞİNDEKİ TAHILStephan Börneckes.40-41: WWF, Meat eats land, 2011.s. 41: FAO: Challenges and opportunities forcarbon sequestration in grassland systems, 201080ET ATLASI

42–43LATİN AMERİKA SOYAİMPARATORLUĞU’NUN YÜKSELİŞİMichael Álvarez Kalverkamps.42-43: USDA ERS: Brezilya ve Arjantin’deTarım, 2001; FAOSTAT database; USDA GAIN:Arjantin Yağlı Tohumları ve Ürünleri, 2012;Indec, Intercambio Comercial Argentino,Jan. 23, 2013; Soybeans: U.S. Export Trend isup, Share of World Exports is Down, GlobalAgInvesting, 26 Eylül 2013.s. 43: Indec database44–45BÜYÜKBAŞIN İKLİMSEL MALİYETİStephan Börneckes. 44: EWG, Meat Eater’s guide to climatechange and health, 2011.s. 45: FAO, Tackling Climate Change throughlivestock, 201346–47YAĞMUR ORMANLARINDAKİ ÇİFTLİKLERThomas Fatheuers. 46: Millenium Ecosystem Assessment, 2005.s. 47: FAO; Özel Araştırmalar Ulusal Enstitüsü(Inpe); Rhett A. Butler, Brazil: satellite datasuggests rise in Amazon deforestation over pastyear, mongabay.com, 12 Eylül 201348–49HAMBURGERİN İÇİNDEKİ GLİFOSATHeike Moldenhauers. 48: USDA ERS, USGS Pesticide NationalSynthesis Project. s. 49: FAO StatisticalYearbook 2012, www.centerfordoodsafety.org.Red universitaria de ambiente y salud,El consumede agrotóxicos en Argentinaaumenta continuamente, June 23, 201350GDO TARIMI YASAK GDO‘LU YEM SERBESTBülent Şık51ULAŞIMI HESABA KATMA MALİYETİ DÜŞÜRBarış Karapınar52–53KÜMES HAYVANLARININ BOLLUĞU:TAVUKLAR LİDERLİĞİ ELE GEÇİRİYORShefali Sharmas. 52: FAO, Küresel hayvancılık üretim sistemleri,2011.s .53: DSW raporu, 2012; FAO, Gıda tahminleri11/2012. FAO, İstatistik yıllığı 201354–55TAVUKLARA KADINLAR BAKIYORKARARLARI ERKEKLER ALIYORFrancisco Marís. 54-55: Juliet Karuki et al., Women, LivestockOwnership and Food Security. In: Bridging theGender Gap: Women, Livestock Ownership andMarkets in Eastern and Southern Africa, ILRI 2013.s. 55: A. J. Kitalyi, Village chicken productionsystems in rural Africa; D. X. Tung, Smallholderpoultry production in Vietnam: marketingcharacteristics and strategies; E. F. Guèye, Genderaspects in family poultry management systems indeveloping countries; hepsi FAO 1998–200556–57İTHAL TAVUK KANADI BATI AFRİKAPAZARLARINI OLUMSUZ ETKİLİYORFrancisco Marís. 56: Indexmundi/USDA database.s. 57: FAO, Fakirliğin azaltılması için hayvancılığıngeliştirilmesi, 201258–59BUZDOLABINDAKİ PARLAK PEMBEAnnette Jensens. 58: Euromonitor International, Çin’de FastFood, 2013. Viveat Susan Pinto Are store additionsby food retail chains sustainable?, BusinessStandard, Mumbai, 13 Eylül 2013s. 59: Euromonitor International, Datagrafik:Paketlenmiş Gıdanın Panoraması, 10 Ekim 20160–61RİO’DAN ŞANGAY’A; YARIM MİLYON YENİORTA SINIF TÜKETİCİSascha Zastirals. 60: FAO, Mapping supply and demand foranimal-source foods to 2030, 2011.s. 61: OECD FAO Tarım Tahminleri 2013–2022,2013. FAOSTAT database62HAYVANCILIKTA KADIN YOK SAYILAN EMEKSaniye Dedeoğlu64–65GELİŞMİŞ ÜLKELER KAYGILIPatrick Holdens. 64: WHO/ FAOSTAT database; J. Kearney, Foodconsumption trends and drivers. PhilosophicalTransactions of the Royal Society, Biologicalsciences, 2010. s. 65: OECD FAO Tarım Tahminleri2013–2022, 2013. CME Günlük HayvancılıkRaporu, 20 Aralık 2011, USDA ile, Canlı hayvan,Süt ve Kümes Hayvan Tahminleri, 15 Ekim 2013ET ATLASI81

66–67KENT HAYVANCILIĞIWolfgang Bayer ve Ann Waters-Bayers. 66-67: World Bank/FAO, Urban Agriculture,For Sustainable Poverty Alleviation and FoodSecurity, 2008. s. 67: pluckandfeather.com,Urban Livestock in Oakland, 201168–69KALİTELİ GIDA ARAYIŞIUrsula Hudson ve Carlo Petrinis. 68: FAO İstatistik yıllığı, 2012. s. 69: MaikeKayser ve diğerleri, Analysis of Differences inMeat Consumption Patterns. International Foodand Agribusiness Management Review, 2013.Steven McFadden, Unraveling the CSA NumberConundrum, thecalloftheland, 9 Ocak 201270–71VEJETARYENLİK: BİR SÜRÜ KÖK,BİR SÜRÜ FİLİZDietmar Bartzs. 70: USA, Gallup 2012, Europe: NationaleVerzehrstudie II, 2008, yazarın tahminleriyle,India: Hindu-CNN-IBN State of the Nation Survey,2006. s. 71: stats.grok.se72–73NE YAPMALI, NASIL YAPMALI: BİREYLERVE GRUPLARRuth Shave ve Stanka Bechevas. 72: viacampesina.org. s. 73: FAOSTAT database.FAO, Yenilebilir böcekler, 201374–75AVRUPA İÇİN DAHA YEŞİLPOLİTİKALARTobias Reicherts. 74: GIRA, Richard Brown: Structure &dynamics of the European Meat Industry,2010/11–2015, Brüksel 2012.s. 75: Eurostat/ Index mundi database. EU,The Common Agricultural Policy explained,2004, ve DairyCo Market Information,28 Kasım 201376BİR MELANET: BÜYÜKŞEHİRYASASIAbdullah Aysu77EKOLOJİK ÜRÜN PAZARIOya Aymans. 77: TÜİK Organik Üretim İstatistikleri78AB’YE UYUM SÜRECİHaluk Levent79ÖFKENİN ETE KARŞI DÖNÜŞÜMÜGüray Tezcans. 79: İsmail Durmuş et al., Poultry meatconsumption and consumer trends in Turkey,Bitlis Eren University, Journal of Science andTechnology 2 (2012), S.10–14TÜRKİYE’den katkı sunanlarProf. Dr. Numan Akman, Ankara Üniversitesi ZiraatFakültesi Zootekni Bölümü, „Kırmızı et üretimiyerinde sayıyor, kanatlılar u.uyor” (ss.26–27),„Kırmızı etin yarısı mezbaha dışı kesimlerden mielde ediliyor?” (ss.28–29)Oya Ayman, Buğday Ekolojik Yaşamı DesteklemeDerneği, „Ekolojik ürün pazarı“ (s. 77)Abdullah Aysu, Çiftçi-Sendikaları KonfedersayonuGenel Başkanı, „Buğday ile koyun gerisi oyun”(ss.30–31), „Bir melanet: Büyükşehir Yasası“ (s. 76)Doç. Dr. Saniye Dedeoğlu, Muğla Üniversitesi İktisadive İdari Bilimler Fakültesi Çalışma Ekonomisi veEndüstri İlişkileri Bölümü, „Hayvancılıkta kadın,yok sayılan emek“ (s. 62)Doç. Dr. Barış Karapınar, Boğaziçi Üniversitesiİktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Ekonomi Bölümü,„Ulaşımı hesaba katma, maliyeti düşür!“ (s. 51)Prof. Dr. Haluk Levent, İstanbul Kemer BrugazÜniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi,„AB uyum süreci” (s. 78)Yard. Doç. Dr. Bülent Şık, Akdeniz Üniversitesi GıdaGüvenliği ve Tarımsal Araştırmalar Merkezi, „GDO Tarımıyasak GDO’lu yem serbest” (s. 50)Güray Tezcan, Yeryüzüne Özgürlük Derneği veVegan Kolektifi, „ÖFKENİN ETE KARŞI DÖNÜŞÜMÜ“(s. 79)82ET ATLASI

KAYNAKLARSayfa 83–86ET ATLASI83

KaynaklarSTK RaporlarıIngiltere’degıda veiklim-2010Glifosat: Endişesebebi 2013Hollanda soyakoalisyonu: Soyabarometresi-2012Çin domuz üretimiüzerine bir analiz-2013Ormandan çatala:Brezilya’da soya, sığır veşeker üzerine-2010KİTAPLARGünlük gıdaseçimleriyle başaçıkmak-2006Et konusundaki etiksorunlar-2009Küçük ve büyükbaşyoğun üretim: Erkendönem bakışı-1964Köylü toplumlarınotonomi ve sürdürebilirlikmücadeleleri-2009ABD hamburgerendüstrisininportresi-2001 (film-2006)Kapak için telif hakları © WWF UK (How low can we go). Friends of the Earth (From forest to fork; Introducing glyphosate).Little, Brown and Company (Eating animals). Stuart (Animal machines). Earthscan (New peasantries). Houghton Mifflin Company (Fast food nation). Penguin Press (Omnivore’s dilemma)WEBSİTELERİHayvanlarwww.themeatrix.comBüyük çiftliklerle savaşmakwww.eurogroupforanimals.orgAB’de hayvan refahıwww.iucn.org/wispSürdürülebilir otlakçılıkwww.peta.orgHayvanlara etik davranmakwww.anthra.orgBesicilik ve sürdürülebilir kaynakkullanımıÇiftçilikwww.viacampesina.orgKüçük ölçekli çiftçilikwww.familyfarmingcampaign.net2014 Uluslararası aile çiftçiliği yılıwww.landmatrix.orgToprak ve yatırımwww.iatp.orgTarım, gıda, küreselleşme ve ticaretpolitikalarıhttp://goodfoodmarch.zs-intern.deİyi gıda, iyi tarım kampanyasıwww.arc2020.euDaha iyi AB kırsal politikalarıwww.agrecol.de/?q=en/Tarım ve ekolojiwww.fibl.org/enOrganik tarım araştırmaları84ET ATLASI

Resmi raporlarve gayrıiresmi cevaplarKüçük toprak sahiplerinedestek-2013UNCTAD ticaret veçevre raporu-2013FAO raporu:Canlı hayvanınuzungölgesi-2006FAOraporu:canlıhayvanstoğudengede-2009FAO raporu:Hayvancılığıniklim değişikliğineetkisi-2013Eleştirel analiz: Canlı hayvanstoğunun dengesi bozuk-2012FilmlerKatharina von Flotow veMirjam von Arx ile biyolojikçeşitlilik üzerine-2010Jean Paul Jaudile tarımpestisitleriüzerine-2008Lee Fulkerson tamgıdadan ve sebze bazlırejimden bahsediyorRobert Kenner’inbelgeseli ABD’debüyük şirket Morgan Sporluckçiftçiliğine fast-food endüstrisiniodaklanıyor keşfediyorMarkMacinnis ileDetroit’tekikent çiftçiliğiüzerineKapak ve posterler için telif hakları © HLPE (Investing). UNCTAD (Review). FAO (FAO livestock reports). Paul Mundy (Livestock out of balance). Kathbur Pictures, ican films gmbh (Seed warriors).J B Séquence (Nos enfants nous accuseront). Monica Beach (Forks over knives). Magnolia Pictures, Participant Media, River Road Entertainment (Food, inc.). The Con (Super size me). Tree Media Group (Urban roots).www.pastoralpeoples.orgHayvancılıkla uğraşantoplumlar ve yerel canlı hayvanstoğuwww.naturaljustice.orgTopluluklarla ve çevre ile ilgilenenavukatlarwww.moreandbetter.orgGıda, tarım, kırsal kalkınmawww.etcgroup.orgYeni teknolojilerin en fakir insanaetkisiGıdawww.worldvegfest.orgUluslararası VejetaryenlerBirliğiwww.organicresearchcentre.comOrganik prensipler ve en iyipratiklerwww.theflexitarian.co.ukEsnek vejetaryenlerwww.eating-better.orgDaha Az Et ve Daha İyi Gıda Birliğiwww.eatseasonably.co.ukNe yetiştirmeli, ne yemeliwww.foe.co.uk/sustainabledietsBeslenme opsiyonlarıwww.sustainablefoodtrust.orgDünyayı beslemenin zorluğuwww.slowfood.comGıda keyfiwww.boell.de/enwww.foeeurope.orgET ATLASI85

Pelin BaşaranSayfa 28Türkiye’nin son on yılı: Avrupa demokrasisindenotokrasiye, Serap YazıcıCengiz ÇandarSayfa 35Bengi Akbulut - Fikret AdamanSayfa 14Sidar ÇınarSayfa 32Enerji sektöründeki özelleştirmelerin yakıcısonuçları, Oğuz TürkyılmazHakan GüneşSayfa 52İyi dizi, kötü dizi,Nedim HazarSayı 10Ekim 2014Ayhan KayaSayfa 56Aksu BoraSayfa 49Soli ÖzelSayfa 58Aziz ÇelikSayfa 44G20 dönem başkanı olarak Türkiye’nin getirisiSarp Kalkan - Gizem Şimer İlsevenBülent ŞıkSayfa 30"Altına hücum"da sezon finaliArif Ali CangıDeniz DuruizSayfa 32Başbakana "ibnelik" davası açmakLevent PişkinSayı 9Temmuz 2014Mehmet TarhanSayfa 58HEINRICH BÖLL STİFTUNG DERNEĞİHeinrich-Böll-StiftungSchumannstr. 8, 10117 Berlin, Germany, www.boell.deDemokrasiyi geliştirmek, insan haklarını korumak,küresel ekosistemin yok olmasını önleyecekadımları atmak, kadın ve erkek arasındaki eşitliğisağlamak, kriz bölgelerinde çatışmaları önleyerekbarışı garanti altına almak ve bireylerin özgürlüklerinidevletin aşırı gücünden ya da ekonomininaşırı etkilerinden korumak… İşte Heinrich Böll StiftungDerneği’nin eylemlerine ve fikirlerine yönveren amaçlar bunlar. Alman Yeşiller Partisi ilesıkı bağlarımızı koruyoruz. Çevreci vizyonu olanve yeşil projeleri hayata geçiren bir düşünce kuruluşuolarak yaklaşık 60 ülkede 160’ın üzerinde ortakproje yürüten uluslararası bir ağın parçasıyız.Heinrich Böll Stiftung Derneği bağımsız çalışıyor,entelektüel açık sözlülüğü besliyor. Halihazırda30 ofisi olan bir uluslararası örgütü bulunuyor.Heinrich Böll Stiftung Derneği Çalışma Programıkendisini geleceğin atölye çalışması olarak görüyor.Faaliyetleri arasında yetenekli öğrencileri veakademisyenleri desteklemek, toplumsal ve siyasiolarak geçerli teorik çalışmaları teşvik etmek var.Heinrich Böll’ün, bütün vatandaşların siyasetedahil olma çağrısına memnuniyetle uyuyor ve diğerlerinede bu konuda ilham vermek için çabalıyoruz.HEINRICH BÖLLSTİFTUNG DERNEĞİ TÜRKİYETEMSİLCİLİĞİTÜRKİYE TEMSİLCİLİĞİ#1.12PERSPECTIVESTürkiye’den siyasi analiz ve yorumDOSYA:DERİN DEVLETKÜLTÜRTürkiye’de sanatta ifade özgürlüğüve sansürün bugünkü durumuTÜRKİYE#5.13PERSPECTIVESDIŞ POLİTİKASuriye: “Arap Baharı”nın“Arap Devrimi”ne dönüşme durumuTürkiye’den siyasi analiz ve yorumGezİ PARKIYeNİ BİR TARİH BAŞLIYORDOSYA: BÜYÜME VE SONUÇLARIModernleşmenin dayanılmaz cazibesi:Büyüme fetişizmiEKOLOJİTürkiye’de mevsimlik tarım işçilerinedair kısa bir değerlendirmesİyA sİ A n A lİz vE y o r u mDoSYa:“Yeni Türkiye”nin çocuklarıDIŞ POLİTİKATürkiye-İran: Şii hilale karşıSünni eksen mi?Demokrasi 24 Ekoloji 36 Kültür 51KÜLTÜRYunus emre Kültür Merkezleri:AKP’nin Yeni Osmanlıcılık ve İslamcılığıHeinrich Böll Stiftung Derniği Türkiye Temsilciliği,İnönü Cad. Hacı Hanım Sok. No: 10/1234439 Gümüşsuyu-İstanbul, Türkiye, ww.tr.boell.org#3.13PERSPECTIVESTürkiye’den siyasi analiz ve yorum#2.12PERSPECTIVESTürkiye’den siyasi analiz ve yorumDOSYA:TÜRK SORUNUDEMOKRASİAKP’nin on yılında sendikalaşma vesendikasızlaştırmaEKOLOJİMevsimlik tarım işçileri: acınılasıkurbanlar mı, Kürt emekçiler mi?sİyA sİ A n A l İz ve yorumDOSYA:ORTADOĞUTÜRKİYEve TÜRKİYEDEMOKRASİDIŞ POLİTİKAEKOLOJİİKİ SEÇİM ARASI TÜRKİYE DEMOKRASİSİ“Bunların derdi money”“Arap Baharı” ile Ortadoğu’daKüresel ısınma çağında pestisitlerdeğişen dış politika dengelerive gıda güvenliğiTut beni düşmedenDOSYA:Toplumsal cinsiyetve makroekonomiTÜRKİYE’DEN İNSAN MANZARALARISivil ölümDış Politika 44 Ekoloji 46 İnsan Manzaraları 501994 yılından beri Türkiye’de faaliyet gösterenHeinrich Böll Stiftung Derneği, Alman YeşillerPartisine yakın, bağımsız politik bir sivil toplumkuruluşudur.Derneğin Türkiye bürosu bu tarihten beri demokratikleşme,insan ve azınlık haklarının korunması,ekolojik esaslara uygun enerji, iklim değişikliğive sürdürülebilir kırsal kalkınma, küresel vebölgesel güvenlik politiklarının geliştirilmesineyönelik girişim ve çalışmaları destekleme ve teşviketme gayretindedir.Merkezi İstanbul‘da bulunan Heinrich BöllStiftung Derneği Türkiye Temsilciliği Bürosu 20yıldır yukarıdaki ilkeleri güden, insanlar arasındacinsiyet, etnik köken, din ve renk ayırımı yapmaksızınhukuk devleti ilkeleri temelinde kurulu demokratiktoplum düzeninin korunması için çabasarf eden sivil toplum girişimlerini destekler.Heinrich Böll Stiftung Derneği‘nin çalışmaalanları, şöyle sıralanabilir:• Demokratikleşme,• Ekoloji,• Dış ve güvenlik politikaları.Heinrich Böll Stiftung Derneği‘ninTürkiyeBürosu, sivil toplumun güçlendirilmesinin yanısıra bilim ve siyaset çevreleri ile toplum arasındakidiyaloğun geliştirilmesini destekler ve adil birküreselleşme sürecinin tesis edilmesi için katkıdabulunur.86ET ATLASI

23.0Büyük fabrika çiftliklerinde patojenlerbir hayvandan diğerine daha hızlı sıçrayabilir.YOĞUNLAŞMA: ÖLÇEK EKONOMİSİ UĞRUNA DAHA AZ ÇEŞİTLİLİK, sayfa 17‘denBesi hayvanları doğrudan veya dolaylı olarak dünyadaki seragazı emisyonlarının yaklaşık üçte birini üretiyorlar.BÜYÜKBAŞIN İKLİMSEL6,000–6,500MALİYETİ, sayfa 44‘tenFAO2013200915 2019 20218.150004000300012.41.0beef, veal 0.6poultry 0.4 0.91.6Ukraynapigsheep, goats1.72000 AB 0.2 0.3 0.4 0.5Japonya0.30.710000.3 TürkiyeIran 2.9 2.90.1 0.2Kore01991 19960.82001 0.5 2006 0.3 2011 2016 2021Cezayir0.90.7 0.1 Suudi1.7Arabistan HindistanMısır1.5 0.71.5 0.8Kesimhanelerde en düşük fiyatı verebilmek için edilen0.50.2 0.5 0.1mücadele işçinin sırtından dönüyor.PakistanHAYVANLARDAN ÜRÜN ELDE ETMEK: KESİMHANEMalezyaEndonezya0.2ENDÜSTRİSİ, sayfa 18‘den0.2 0.2Dünya pazarındaki Bangladeş etlerin %25’ini Hindistan’dangelen manda eti oluşturuyor.1.0KÜRESEL PAZARIN YÜKSELİŞİ, sayfa 14‘ten1.30.51.43,6001,0006021986