75 - Yeni Ümit

Daha sonra Kanunî Sultan Süleyman döneminde (1520-1566) de aynı mahiyette isyanlar çıkmış, fakat hepsi fazlabüyümeden bastırılmıştır. Bunların başlıcaları Bozok, Tokat,Amasya, Maraş, Adana ve İçel taraflarına yayılan Süklün Oğlu(Süklün Koca) ve Zünnûn Oğlu (Baba Zünnun), Adana taraflarındaDomuz Oğlan ve Yekçe (Yenice) Bey, Yozgat taraflarındaAtmaca, Orta Anadolu’da çıkıp etkisi büyük olan KalenderOğlu (Kalender Çelebi), Adana civarında Seydi Bey veİncir Yemez gibi, liderlerinin adlarıyla anılanlardır. 20 Osmanlıkaynaklarında râfızî ve mülhid diye nitelenen bu kişilerin ayaklanmasebebi zahiren vergi meselesi gibi görünse de, OsmanlıDevleti’nin Macaristan ile yaptığı savaş sırasında ortaya çıkmalarıtesadüfî olmamıştır. Özellikle Abdal ve Işık taifesini etrafınatoplayarak zamanın mehdisi olma iddiasında bulunan ve soyunuHacı Bektaş-ı Velî’ye bağlayan Kalender Şah isyanı güçlüklebastırılabilmiştir.***XVI. yüzyılda Anadolu dışında da aynı mahiyette ayaklanmalarçıkmıştır. Ezcümle, II. Selim döneminde (1566-1574)Yemen’de mehdîlik iddiasıyla bir sapkın kişi, bazı zihni karışıkkişileri yoldan çıkarıp, yanına adam toplayıp fesat ve kıtalde bulununcaVezir Koca Sinan Paşa kendisini ve adamlarını ortadankaldırıp kellelerini İstanbul’a göndermiştir. 21 Yine bu padişahdöneminde Rum eyaletinde “mehdi gelmesi yakındır” diye ortayaçıkan bir kişi tutuklanmış ve merkeze gönderilerek kürekcezasına çarptırılması istenmiştir. 22III. Murad zamanında (1574-1595) Trablusgarp’ta Yahyabin Yahya adlı Hâricî “halîfe-i mehdî” olma davasıyla ayaklanmış,60 bin kadar askerle kaleye saldırmış, Güzelce Ali Paşa’nınbabası Tunus valisi Kaya Paşa’yı öldürmüştür. 23 Yine bu padişahdöneminde Anadolu’da Düzmece Şah İsmail hareketlerigörülmüş; asrın sonlarına doğru ünlü ozan Pîr Sultan Abdalbeklenen mehdi adına başkaldırmış, hatta Kanunî’nin Bağdatfethi münasebetiyle kederinden bir de ağıt yakmıştır.III. Mehmed zamanında (1595-1603) mehdi adıyla biripeyda olmuş, etrafına pek çok kişi toplanmıştır. Hapsedilmiş,fakat İstanbul kahvehanelerinde halkın diline düşmüştür. Bugelişmeler üzerine Sadrazam Damat İbrahim Paşa kazaskerleriçağırmış, yapılan soruşturmada kişi inkâr edip, “iyidür ki, sizinbu fikr ü amelinize göre her ayda bir iki mehdî zuhur eylemez.Hiç bilir misiz ne yolda ne kârdasız” diye idareyi ve gidişatıeleştirince, Balıkpazarı siyâsetgâhında asılmıştır 24 . Keza 1600yılında Yemen’de imam ve mehdilik iddiasıyla bir müfsit ortayaçıkmıştır 25Hicrî ikinci bin yıl (millennium) inancının da eklenmesiyleXVII. yüzyıl başlarından itibaren Anadolu’da büyük çaplı isyanlarçıkmıştır. Yine Celâlî isyanları adıyla anılan bu ayaklanmalarınzahirî sebepleri de sosyo-ekonomik ağırlıklıdır. ÖzellikleOsmanlı-Avusturya savaşlarının yoğun olarak görüldüğüzamanlarda çıkan bu ayaklanmaların en önemlileri KarayazıcıAbdülhalim, Deli Hasan, Canbulatoğlu ve Kalenderoğlu Mehmedgibi liderlerinin adlarıyla anılır. Bu isyanlar Sadrazam KuyucuMurad Paşa tarafından sert ve kanlı bir şekilde bastırılmıştır.Bazı araştırıcılara göre, sadece Anadolu’yu ele geçirmekamacında olan Şahkulu, Nur Ali, Bozoklu Celal ve Kalenderoğluisyanlarının mehdici bir yanı söz konusu değildir. Ancakdiğer bazı araştırıcılara göre ise, bu ayaklanmalarda Mesih’leilgili bir ideoloji vardır ve buradaki mehdî kavramı İran Safevîdevletiyle bağlantılı olup ihtilâlci bir karakter arz eder. Zira Safevîanlayışına göre Osmanlı Yezid’dir ve mutlaka devrilmelidir.Kendileri de beklenen mehdidir ve amaçları Yezid’in mülkünüele geçirmektir.Sultan I. Ahmed’in saltanatının sonlarında 1616 yılındaAli Paşa’nın Budin valiliği esnasında Boçkay Emîri denilen vesâdâttan olduğunu söyleyen bir kimse, “mehdî-i sâhib-i zuhûr”iddiasıyla o şehri ve askerî taifesini teshir ederek gûyâ, “düşmanınhücûmu ihtimâli vardır” diye orduyu ovada toplatıp,meşveret için gün belirlemiştir. Fakat asıl amacı paşayı ve askerileri gelenlerini öldürtüp kendisini vali yapmak idi. O sıradaDârülkurra Şeyhi Mehmed Efendi meşverete dahil olup sertbir konuşma yapmış ve herkesi fasık ve sapkın ilân etmiştir.Yakalanan Emîr, kalede hapsedilerek büyük bir fitnenin önüalınmıştır. 26Sultan II. Osman döneminde Tunus’ta Kadirî Şeyhi Ebülgaysdivanelik belirtileri gösterip zaman zaman “imâm-ı sâhibü’z-zaman,mehdilik ve gaybdan haberler aldığı” iddiasındabulunmuştur. Belde ileri gelenleri durumu Tunus BeylerbeyiRamazan Paşa’ya bildirmişler, Şer’-i şerîf üzere yapılan muhakemededavasından men edilmiş ve uyarılmıştır. İddiasındanvaz geçen Ebülgays bir süre divane gibi dolaşmış, bu aradacami, tekke, köprü ve medreseler yaptırmış ve bunlara geliriyüksek vakıflar tayin etmiştir. 27IV. Murad zamanında Eskişehir’de mehdilik iddiasıylaortaya çıkanlar olmuş ve ayaklanmışlardır. 28 Yine bu dönemde“Sakarya Şeyhi” adıyla tanınan Şeyh Ahmed de mehdilik iddiasıylaayaklanmış; Eskişehir halkına gönderdiği, “Şehr-i Atîkahâlîsi, şöyle malûm ola ki, kâğıd size vusûl buldukta, yüz yirmiyılluk haracınuzu bi’t-temâm gönderüp ve kendünüz içün birayluk zahîre alıkoyup ziyâdesini bilcümle gönderesiz. Ve illâtaallül ederseniz üzerinize âdem gönderüp katl olunmanız mukarrerdir”şeklindeki tehdit dolu yazısında imzasını “İsa Rûhullah”diye atmış, fakat yakalanarak öldürülmüştür. 29 Yine IV.Murad zamanında Rumiye Şeyhi denilen kişi de aynı iddiaylazuhur etmiş ve hakkından gelinmiştir. 30XVII. yüzyıl sonlarında 1694 yılında sâdâttan olduğunuiddia eden bir kimse Edirne Eski Cami’de alenen, “Ben mehdîyim,hâlâ (şimdi) zuhûr ettim” deyince, kaymakamın huzurunacelp edilmiş, yapılan sorgulamada, “Fakra mübtelâ, füls-i ahmeremuhtâc olduğumdan bana cünûn galebe etmekle, bu gûne65