75 - Yeni Ümit

kelâma tasaddî eyledim. Yoksa benim gibi âdem niçe mehdîolabilir ve bu iddiayı niçe edebilir” diye akıllıca cevap vermekle,kaymakam tarafından kendisine bol atiye verilip salıverilmiştir.Ancak meczup olmakla, nasihat kâr etmeyip birkaç gün sonrayine Eski Cami’de ve Selimiye Camii’nde münasebetsiz sözlersöyleyip insanların kafasını karıştırınca çavuşlar tarafındanBozcaada’da mecburî ikamete tâbi tutulmuştur. 31 Keza aynı yıllardaArap Müneccim adlı biri Edirne’de, “Hz. Muhammed’inzuhuru”nu ilan etmiş, siyasî vaazlar vermiş, Tuna’ya atılarakcezalandırılmıştır.Öte yandan bu yüzyılda Bayramî Melâmîleri arasında damehdici görüşlerin varlığı bilinmektedir. Zîra bu tarikatta “kutub”unyalnız manevî değil, dünyevî otoriteyi de ele alarak adaletitesis edecek düşüncesi mehdîlik inancıyla birleştirilmiştir.Dolayısıyla Bayramî Melâmîleri gayrimeşru gördükleri Osmanlıiktidarına muhalefet etmişler, fakat XVI ve XVII. yüzyıllardabirçoğu siyaseten katledilmiştir. 32XVII. yüzyılda mesihlik iddiasında bulunan ve etkisi hâlâgünümüzde devam eden isim Sabatay Sevi (ö. 1676)’dir. KendisiniAllah’ın oğlu ve İsrail’in kurtarıcısı olarak kabul eden bukişi 1666’da İzmir’de Mesihliğini ilan etmiştir. Polonya kökenlibir haham tarafından şikâyet edilmesi üzerine Edirne’ye getirilereksorgulanmıştır. Ölümden kurtulmak için müslüman olduğunusöyleyince Mehmed Aziz adını almış ve kendisine kapıortası tekaütlüğü maaşı bağlanmıştır. Taraftarları Osmanlı saltanatınıele geçirmesini çok beklemişlerse de bu gerçekleşmemiştir.Daha sonra “Dönme” 33 mezhebinin ortaya çıkmasıyla,Sabataistler faaliyetlerini daha örtülü olarak sürdürmüşlerdir.Ortodoks Yahudiler tarafından sahte Mesih olarak kabul edilenSabatay Sevi taraftarları, en yoğun faaliyetlerini açtıkları okullaSelanik’te sürdürmüşlerdir. 34Celâlî ayaklanmalarının had safhaya vardığı, her türlü tayinve tevcihlerin rüşvetle yapılmaya başlandığı bu yüzyılın ortalarındasadrazamlığa getirilen İpşir Mustafa Paşa’nın (ö. 1655)hemen görevinin başına gelmeyip, Anadolu’daki karışıklıklarıdüzeltmek amacıyla aylarca oralarda oyalanması, bazı tarihçilertarafından “mehdilik” iddiasında bulunma şeklinde ele alınmıştır.Nitekim Vak’anüvis Naîmâ, İpşir Paşa’nın “Bu dünya ma’-mûr olursa bizim elimizde olur. Ve devlete nizâm verirsek bizveririz.” sözlerini, “Lisân-ı hâlle mehdî-i âhir-zamân ise biziz.”demek istediği şeklinde yorumlamaktadır. 35XVIII. yüzyılda Batı örnek alınarak yapılan yenilik hareketlerinekarşı çıkan ayaklanmalar da bazı araştırıcılar tarafındanmehdici nitelikte gösterilirse de, bunların sosyoekonomikadaletsizlik ve düzen bozukluğuna karşı bir tepkiniteliğinde olması daha doğru olsa gerektir. 36 Bu asrın sonlarında1789 senesinde Dağıstan taraflarından Osman adlıbirinin mehdilik iddiasıyla ayaklandığı ve çok sayıda kimseninkendisine tâbi olduğu Soğucak valisi tarafından merkezebildirilmiştir. 37Sonuç olarak, temel meselelerden olmamakla birlikte, İslâmtoplumunun baskı altına girdiği dönemlerde mehdi beklentisihep olmuş, hatta hadîs-i şeriflerde her asır başında geleceği veteferruatta dini yenileyeceği bildirilen müceddidlere, maneviyatbüyüklerine -onlar böyle bir iddiada bulunmadıkları halde-mehdi gözüyle bakıldığı olmuştur. Ele almaya çalıştığımızüzere, Osmanlı döneminde incelemeye çalıştığımız “mehdilik”meselesini suiistimal ederek belli bir iktidar ve güç elde etmekiçin ortaya çıkanlar da olmuştur.* Mimar Sinan Üniv. Fen Edebiyet Fak. Öğrt. Üyesiaozcan@yeniumit.com.trDİPNOTLAR1. Yusuf Şevki Yavuz, “Mehdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXVIII, 371; ZekiSarıtoprak, “Deccâl”, DİA, 69 vd.2. Hasting’s, Encyclopedia of Religion and Ethics, VIII, 336-340.3. Mustafa Öz, “Mehdîlik”, DİA, XXVIII, 384-386.4. Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı – Alevîliğin Tarihsel Altyapısı yahut Anadolu’da İslâm-TürkHeterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul 1996.5. aynı müellif (a. mlf.), “Babaîlik”, DİA, IV, 373-374.6. a. mlf., Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul 1998, s. 172-173, 196.7. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1995, I, 361; Orhan Şaik Gökyay, “Şeyh Bedreddin’inBabası Kadı mı?”, Tarih ve Toplum, sayı 2 (1984) s. 16-18.8. Mecdî Mehmed , Hadâiku’ş-Şakaik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 72.9. Bilal Dindar, “Bedreddin Simâvî”, DİA, V, 331 vd.10. Buradaki Sarı Saltuk tekkesinde hazırlıklar yaptığı bilinir (Ocak, Osmanlı Toplumunda …, s. 169).11. M. Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislâm Ebussuud Efendi’nin Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, İstanbul1972, s. 193.12. Heşt Bihişt’ten naklen M.Şerefeddin Yaltkaya, “Bedreddin Simâvî”, İA, İstanbul 1970, II, 446.13. Düzdağ, Şeyhülislâm Ebussuud s. 193; Müfid Yüksel, “Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin I”,Tezkire, sayı 7-8 (1996, Bahar-Yaz), s. 57 vd.14. Ahmet Yaşar Ocak, “Türk Heterodoksi Tarihinde Zındık, Hâricî, Mülhid, ve Ehl-i Bid’at terimlerinedair bazı düşünceler”, İÜ Ed. Fak. Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 12, s. 510.15. M.C. Şehabeddin Tekindağ, “Şah Kulu Baba Tekeli İsyanı”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi I/3 (Aralık1967), s. 34-39; I/4 (Ocak 1968), s. 54-59.16. Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi, Solak-zâde Tarihi (haz. Vahid Çabuk), Ankara 1989, I, 461-462; Ali Coşkun, s. 363.17. Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman (nşr. F. Giese- haz. Nihat Azamat), İstanbul 1992, s. 130; AnonimOsmanlı Kroniği (nşr. Necdet Öztürk), İstanbul 2000, s. 137; Edirneli Oruç Beğ, Oruç Beğ Tarihi(haz. Atsız), İstanbul [1972], s. 140-141; Nicolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (trc. NilüferEpçeli), İstanbul 2005, II, 243.18. İdrîs-i Bitlîsî, Selim Şah-nâme (nşr. Hicabi Kırlangıç), Ankara 2001, s. 387.19. Solak-zâde, Tarih, II, 88.20. Mücteba İlgürel, “Celâlî İsyanları”, DİA, VII, 252-256; İlyas Üzüm, “Kızılbaş”, DİA, XXV, 546 vd.21. Hasan Beyzade Ahmed Paşa, Hasan Bey-zâde Târihi (haz. Şevki Nezihi Aykut), Ankara 2004, II, 215.22. Baki Öz, Alevîlikle İlgili Osmanlı Belgeleri, İstanbul 1996, s. 52.23. Nev’îzâde Atâî, Hadâiku’l-hakaik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 379, 657.24. Selânikî Mustafa Efendi, Târîh-i Selânikî (nşr. Mehmet İpşirli), II, 703-704.25. Naîmâ, Târih, İstanbul 1281, I, 234.26. Nev’îzâde Atâî, Zeyl-i Şakaik, s. 607.27. aynı eser, s. 652-653.28. Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadri) Efendi Târihi (haz. Ziya Yılmazer), Ankara 2003, II, 1082.29. Abdurrahman Hibrî’den naklen İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul1972, III, 372; Naîmâ, Târih, III, 335-338.30. Ali Coşkun, Mehdilik Fenomeni, İstanbul 2003, s. 441-442.31. Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât (nşr. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 500-501.32. A. Yaşar Ocak, Osmanlı Toplumunda …, s. 258 vd.; a. mlf., Ayaş ve Bünyamin-i Ayaşî, Ankara1993, s. 17 vd.33. Abdurrahman Küçük, “Dönme”, DİA, IX, 518-520.34. Ilgaz Zorlu, Selanikliler ve Şişli Terakki Yolsuzluğu, İstanbul 2000, s. 4 vd.; Ali Coşkun, s. 435 vd.35. Naîmâ Mustafa Efendi, Târih, İstanbul 1283, VI, 9-10.36. Çetin Yetkin, Türk Halk Hareketleri ve Devletler, İstanbul 1984, s. 203 vd.; Ali Coşkun, s. 445-446.37. Taylasânîzâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi, İstanbul’un Uzun Dört Yılı (nşr. Feridun Emecen), İstanbul2003, I, 419.66