Bitki örtüsü toprak yüzeyine ulaşan suyun hareketini etk<strong>il</strong>emektedir. Bu <strong>etki</strong> yüzeysel akışınazaltılması ve inf<strong>il</strong>trasyonun artırılması şeklinde görülür. Ancak bitki formasyonlarının bu yöndeki rolleribirbirinden farklı olmaktadır. Örneğin Balcı tarafından Elmalı Barajı yağış havzasında yapılan karşılaştırmalıbir araştırmada toplam yağışın % 82’sinin baltalık ormanda toprağa sızdığı, geri kalan % 18’inin ise yüzeyselakışa geçtiği, buna karşılık bu oranların çayırla kaplı arazide % 64 ve % 36 olduğu belirlenmiştir.Tabidir ki bitki örtüsü yüzeysel akışın miktarını azaltması ölçüsünde erozyonu da önlemektedir.Bitki örtüsünün (orman, çalı ve otsu vejetasyon) toprak yüzeyinde biriktiği ölü örtü büyük bir sudepolama kapasitesine sahiptir. Yapılan bir araştırmada kayın meşceresi altında gelişen ölü örtünün sututma kapasitesi % 392, meşede ise % 380 bulunmuştur. Ölü örtünün bu özelliği yağışın toprağa ulaşmasınıgeciktirmekte ve bu <strong>durum</strong> dere akımlarına olumlu bir şek<strong>il</strong>de yansımaktadır. Yapılan bir araştırmada ölüörtünün yüksek sel akımlarının oluşmasında zaman ve büyüklük bakımından azaltıcı tampon bir <strong>etki</strong> yaptığıortaya konmuştur. Ölü örtü sadece su depolama özelliği ve yağış sularının derelere ulaşma zamanıüzerindeki <strong>etki</strong>si yönünden değ<strong>il</strong> toprağa kazandırdığı bazı fiziksel özellikler nedeniyle inf<strong>il</strong>trasyon,perkolasyon, yüzeysel akış ve erozyon, su kalitesi gibi çeşitli hidrolojik koşullar bakımından da son dereceönemlidir.Bitk<strong>il</strong>erin hidrolojik devre üzerindeki bir diğer önemli etk<strong>il</strong>eri de topraktan aldıkları suyu transpirasyonyoluyla atmosfere kaybetmeleri olayıdır. Transpirasyonu ışık, sıcaklık, havanın nemi, buhar basıncı, rüzgârve toprak nemi gibi <strong>çevre</strong>sel faktörlerin etk<strong>il</strong>emesi yanında bitkisel ve fizyolojik faktörler de önemli ölçüdeetk<strong>il</strong>emektedir. Nitekim transpirasyonla kaybed<strong>il</strong>en su miktarının bitki cinsine göre büyük ölçüde değiştiğiyapılan ölçmelerle belirlenmiştir. Örneğin, bu miktar 40-50 yaşındaki Kayında yılda 320-370 mm iken aynıyaştaki Ladin’de 380-450 mm ve yaşlı okaliptüste 1200 mm olarak gerçekleşmektedir.Ormanların transpirasyonla bir yılda harcadığı su miktarı Boreal bölgelerde (serin kuzeyenlemlerinde) 70 mm, tropik ormanlarda ise 3 000 mm yağış suyuna karşı gelecek miktarlardadır. Yıllıkortalama yağışın 1 095.6 mm olarak hesaplandığı Belgrad ormanında buharlaşma <strong>il</strong>e kaybed<strong>il</strong>en su miktarı(bu miktar intersepsiyon, toprak yüzeyinden buharlaşma ve transpirasyonu kapsamaktadır) 55 yaşındakiMeşe meşceresinde 944.7 mm, 23 yaşındaki karaçam meşceresinde 985.7 mm ve 17 yaşındaki Gürgen-Meşe baltalığında 872.2 mm bulunmuştur. Bu sayısal değerler ağaçların topraktaki suyu bir drenaj kanalı gibiazalttığını göstermektedir. Bu da sınırlı yağışı ve toprak suyu olan bölgelerde uygun ağaç türüyetiştir<strong>il</strong>mesinin ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır.Tarım yapılan bir arazide 100 kg yağış suyunun toprağa tamamen sızması için 1 saat 9 dakikalık birsüre geçmiştir. Orman toprağı için bu sürenin 2 dakika 50 saniye olduğu belirlenmiştir. Buna göre tarımtopraklarında erozyonla toprak kaybının, orman topraklarından 20–25 kat daha fazla olduğu anlaşılmaktadır.Bu nedenle sürdürüleb<strong>il</strong>ir bir tarım politikasında, “Ormanlar tarım topraklarının sigortasıdır” denmektedir.Bir havzada orman örtüsünde yapılan müdahalelerle buharlaşmayla olan su kaybı miktarıdeğiştir<strong>il</strong>mektedir. Yalnız ormanı kaldırmak ve seyrelmekten değ<strong>il</strong> bir havzadaki ağaç cinsini yapraklıdan iğneyapraklıya çevirmekle b<strong>il</strong>e bu miktar değişmektedir. Nitekim doğal bitki örtüsü yapraklı ağaçlardan oluşanBelgrad ormanında yapraklı ağaçların kaldırılıp yerine Kara Çam getir<strong>il</strong>diğinde toplam buharlaşma <strong>il</strong>e(intersepsiyon + toprak yüzeyinden buharlaşma) meydana gelen su kaybı yılda hemen yanındaki Meşemeşceresine göre 41 mm, Gürgen ve Meşeden oluşan baltalık meşceresine göre ise 113,5 mm daha fazlaolmaktadır. Bu fazlalığı meydana getiren etken karaçam meşcersinde intersepsiyon miktarının çok yüksekoluşudur.Öte yandan ormanlar tepe örtüsü ve toprak florası ölü örtü denen humus tabakası <strong>il</strong>e ve toprağakazandırdığı iyi hidrolojik özellikler nedeniyle ormansız havzalara kıyasla derelerdeki sel akımlarınıazaltmakta, bunları geciktirmekte ve yarı kurak bölgelerde devamlı akımları yaz ortalarına kadaruzanmaktadır. Böylece hem sel akımlarına engel olmakta veya yüksek akımları önemli ölçüde azaltmaktahem de erozyon ve sedimentasyonu önlemektedir.Araştırma sonuçları ve yapılan irdelemeler göstermektedir ki su verimini artırmak için düşünülentedbir ve uygulamalarla taşkın, sel ve erozyonu önlemek için yapılması gereken uygulama öner<strong>il</strong>eri birbirleriyle çelişki içindedir. Örneğin, havzada su üretimine yardımcı olmak amacıyla yapılacak uygulamalardasu kaybı daha az olan yapraklı orman tesisi söz konusu iken erozyon ve taşkını önleme ön plana geçince sıkbüyüyen ve daimi yeş<strong>il</strong> kalan vejetasyon örtüsünün getir<strong>il</strong>mesi gerekir. O nedenle havza amenajmanıuygulamalarında havzadaki karmaşık <strong>il</strong>işk<strong>il</strong>erin iyi saptanması, havzanın idaresindeki asıl amaç veyaamaçlar grubunun çok iyi b<strong>il</strong>inmesi ve planlanması, ondan sonra da havzadaki vejatatif ekosistemin yaşayanve dinamik bir bütün olduğu asla dikkatten uzak tutulmadan olumlu ve en hassas müdahalenin yapılmasıgerekmektedir.- 37 -
Ormanların İklimi Etk<strong>il</strong>eme İşlevleriOrmanlar rüzgârın hızını düşürerek rüzgârların kurutucu etk<strong>il</strong>eri azaltır. Özellikle tarım alanlarındarüzgâr perdeleri ve koruyucu orman şeritlerinin kurulması tarımsal üretimin arttırılması bakımından önemlidir.Ormanlar aşırı sıcaklık değişimlerini önler. Yazın daha serin, kışın daha ılıman iklim koşulları yaratır.Aynı şek<strong>il</strong>de orman havası gündüz daha serin geceleri ise daha sıcak olur. Hava nemini arttırarak yağışlarında artmasını sağlar.Tüm dünyada iklim değişikliğine yol açan sera <strong>etki</strong>siyle meydana gelen ısınmanın şiddetini azaltır.Sera <strong>etki</strong>sine neden olan gazların başında karbondioksit gelmektedir. Ormanlar fotosentez için önemlimiktarda karbondioksit harcayarak atmosferdeki konsantrasyonunu düşürür.Tropik ormanların iklim düzenleme bakımından yarattığı ekolojik üretimin parasal değeri yıllık 3.7tr<strong>il</strong>yon dolar olarak hesaplanmıştır.Ormanların Oksijen Üretimi ve Karbondioksit Tüketimi İşlevleriGlobal Karbon ÇevrimiKarbon depolamasıMiktar, x10 16 gAtmosfer 750Karasal EkosistemlerVejetasyon 610Toprak 1580OkyanuslarYüzey tabakaları 1500Derin tabakalar 38000Fos<strong>il</strong> yakıtlar 5000Karbon içeren kayaçlar 1 X 10 6Bu değerlere göre atmosfere her yıl salınan CO2 miktarı atmosferden em<strong>il</strong>enden daha fazlaolmaktadır. Bu <strong>durum</strong> ise sera <strong>etki</strong>sinin başta gelen nedenidir.Dünya üzerindeki kara bitk<strong>il</strong>erinin ürettiği tüm oksijenin % 60-74’ü (28-55 tr<strong>il</strong>yon ton) ormanlartarafından üret<strong>il</strong>mektedir.Ormanlar, dünyanın ısınmasına neden olan sera <strong>etki</strong>sinin önemli bir kaynağı olarak görülen havadakiCO2 yi alarak karbonhidrat sentezi yaparken, önemli miktarda oksijeni de havaya vermektedir. Ancaközellikle tropikal bölgelerdeki ormanların tahrip ed<strong>il</strong>mesi nedeniyle yaklaşık 1,6 m<strong>il</strong>yar ton karbon atmosferesızmaktadır. Bu <strong>durum</strong> küresel ısınmaya neden olan sera gazlarının atmosferdeki konsantrasyonununartmasına neden olmaktadır.Ormanların Hava Kirl<strong>il</strong>iğini Azaltıcı İşlevleriOrmanlar atmosferdeki katı ve gaz halindeki kirletic<strong>il</strong>eri bol yapraklı tepe tacında tutarak süzer vehava kirlenmesini azaltmada önemli roller oynar. 100 yaşında bir kayın ağacı saatte 1,7 kg O 2 üretir ki bu da72 kişinin bir saatlik oksijen ihtiyacını karşılamaktadır. Yine aynı ağaç saatte 2.3 kg CO 2 kullanır. Bu da 40kişinin bir saatte çıkardığı karbondioksit mikyarıdır. Bir ağaç bir yılda 1 ton tozu süzer ve tozun yüzeyindeadsorbe olmuş bakteri, virüs ve zararlı gazları da zararsız hale getirir. Bir hektar çam ormanı yılda 30-40 ton,kayın ormanı 68 ton tozu süzer/f<strong>il</strong>tre eder. Ormanın tepe çatısında birikmiş bulunan toz ve zararlı maddeler,yağışlarla yıkanarak, orman toprağına ulaşır orada çeşitli yollarla zararsız hale gelir. Ancak havadakikirletic<strong>il</strong>erin miktarı aşırı derecede artarsa bir süre sonra ağaçlar bundan zarar görmeye başlar.Ormanların Gürültü Şiddetini Azaltma İşlevleriOrmanlar çeşitli şek<strong>il</strong>lerde ortaya çıkan gürültü kirl<strong>il</strong>iğini azaltarak insanlara sakin bir yaşam mekânısağlamaktadır.- 38 -