Sayı 4

ŞEHİR VE MEDENİYET ÜZERİNE
Medine kelimesi ile medeniyet kelimesi akraba iki kelimedir ki Medine zaten şehir
anlamındadır. Dolayısıyla medeniyet ve şehir kavramları birbirinden ayrı düşünülemez.
Medeniyetin görünür yüzüdür şehirler. Nasıl mı?
Lütfi Bergen bu konu ile ilgili bir yazısında “Şehir denen şey Müslümandır.” der.
Buradan anlıyorum ki medeni insan, şehirli insandır; şehirli insan Müslümandır. Medinede
İslam Devleti'nin kurulması ile bizim medeniyetimizin temelleri de atılmış, medeniyet
oradan yükselmiştir.
Dünyanın nefes aldığı her dönemde İslam'ın izlerini görüyor olmak da bunun ispatı
zaten. Öyleyse bu tabir, bugünkü manada maddi gelişmişlikten ziyade ruhi gelişmişliği de
barındırıyor.
O günden bu güne baktığımızda İstanbul bizim medeniyetimizin en önemli mekansal
karşılıklarından biri; bu sebepten konuyu onun üzerinden açıklamak doğru olur kanımca.
Belki de en bariz örnekleri burada, yaşadığım şehirde görmüş olmamdan kaynaklı bu
düşüncem. Şehrin tarihi yerlerini gezerken ve üzerine okumalar yaparken o günleri
bugünle karşılaştırma imkanım, medeniyetin nasıl kurulduğunu ve nasıl kaybedildiğini
anlama şansım oldu.
Osmanlı döneminin İstanbul'unda ve tabi diğer şehirlerinde evlerin avlular içinde inşa
edilmesi, cumbalı pencereler, kapılarda bulunan çift tokmaklar, mezar başlarında bulunan
ve kuşların su içmesi için konulan kaplar... Hepsi üzerinden medeniyetin ne olduğuna
bakarsak eğer; evlerin avlular içinde inşa edilme sebebini mahremiyetin korunması olarak
görüyoruz. Zira ev özel alandır. İnsan o alanda aile fertleri ile birlikte dışarıdan irtibatını
keser, korunur. Bugün olduğu gibi onlarca daire incecik duvarlarla birbirinden
ayrılmamıştır. O dönemde mimari ile bunun sağlanması, medeniyetin insanı koruyan
yönünü gösterir bize.
Cumbalı pencerelerin yapılma sebebine bakınca yine aynı şekilde mahremiyetin
muhafazası amacı ile karşılaşırız. Burada korunması ve rahat ettirilmesi amaçlanan kişi
tabii ki öncelikle kadın. Kadın görünmeden, ev haliyle dışarıyı görebilir ama onu dışarıdan
gören olmaz. Kapı tokmaklarında da aynı durum çıkar karşımıza. Osmanlı evlerinde yan
yana iki tokmak vardır. Biri küçük diğeri ise büyüktür. Küçük olan tokmak kadınların
kullanımı için, büyük olan tokmak ise erkeklerin kullanımı içindir. Bu sayede ev ahalisi
gelenin kim olduğunu tahmin edebilir ve kapıyı o tedbirle açar.
Buradan yola çıkarak medeniyet İslam’dır diyebiliriz ve asıl amacı insanı rahat
ettirmektir; mekansal karşılığı şehirlerdir ve ilk temel Peygamberimizle atılmıştır.
Bugünün şehir dediğimiz gelişmiş köylerine baktığımızda ise teknolojinin getirdiklerini
medeniyet olarak adlandırarak nasıl yanıldığımızı görebiliriz. Zira medeniyet gökdelenler,
metrolar, akıllı telefonlar, otomatik kapılar, uçaklar vs. değildir. Bunlar insan hayatını
kısmen kolaylaştıran ama belli oranda da onu köleleştiren kolaylıklardır.
3