Pomoce dydaktyczne (PDF)

Jolanta Kochanowska 

Tomasz Nowak 

POMOCE DYDAKTYCZNE 

DLA NAUCZYCIELI ODWIEDZAJĄCYCH 

OGRÓD BOTANICZNY WE WROCŁAWIU 

WROCŁAW 2003

Pomoce dydaktyczne dla nauczycieli odwiedzających 

Ogród Botaniczny we Wrocławiu 

Recenzenci dr hab. prof. Danuta Kromer 

dr hab. prof. Jerzy Piórecki 

Współpraca Elżbieta Bogaczewicz (EB) – plansza: Chamerops niski 

Hanna Grzeszczak-Nowak (HG-N) – plansza: Bluszcz 

Kunegunda Lorenc (KL) – plansza: Hurma kaukaska 

Janusz Mazurek (JM) – plansza: Aksamitki 

Magdalena Mularczyk (MM) – plansze: Próchnojady 

Krystyna Ziemba (KZ) – plansze: Araukariowate, Cisowate, 

Dyniowate, Fiołkowate, Lipowate, Lnowate, Szarłatowate, 

Trojeściowate, Magnetyzm ziół, Mitologia roślin, Polska Czerwona 

Księga Roślin, Rośliny aromatyczne, Rośliny okrywowe, Rośliny 

w sztuce, Uprawa współrzędna 

© Copyright by Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego 

WROCŁAW 2003 

Wydanie I 

Integralną częścią publikacji jest CD-Rom 

ISBN 83-917818-9-5 

Rysunek na okładce I Suchodrzew pospolity (Lonicerea xylosteum) 

rys. Aneta Panasiuk 

Rysunek na okładce II Agrest pospolity (Ribes grossularia) – fragment kwitnącej gałązki 

rys. Anna Mamzer 

Łamanie A. Duliba 

Wydanie dofinansowane ze środków 

Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 

we Wrocławiu 

Druk Drukarnia ATLA 2 

tel. +48 71 354 30 54 

Wydawca A.U.T. INTERIOR 

54-058 Wrocław, ul. Stabłowicka 72a 

tel./fax: +48 71 354 30 06, tel. kom. 601 792 995, 691 394 711 

www.interior.net.pl, e-mail: info@interior.net.pl 

wszelkie prawa zastrzeżone

Spis plansz 

-przegląd rodzin: 

Akantowate . . . . . . . . . . . 5 

Aktinidiowate . . . . . . . . . . 5 

Ananasowate . . . . . . . . . . 6 

Araliowate . . . . . . . . . . . . 6 

Araukariowate . . . . . . . . . 7 

Astrowate . . . . . . . . . . . . . 7 

Babkowate . . . . . . . . . . . . 8 

Bażynowate . . . . . . . . . . . 8 

Berberysowate . . . . . . . . . 9 

Biegunecznikowate . . . . . . 9 

Bignoniowate . . . . . . . . . . 10 

Błotniowate . . . . . . . . . . . 10 

Bodziszkowate . . . . . . . . . 11 

Brzozowate . . . . . . . . . . . . 11 

Bukowate . . . . . . . . . . . . . 12 

Bukszpanowate . . . . . . . . . 12 

Cisowate . . . . . . . . . . . . . . 13 

Cyprysowate . . . . . . . . . . . 13 

Cypryśnikowate . . . . . . . . 14 

Cytryńcowate . . . . . . . . . . 14 

Czystkowate . . . . . . . . . . . 15 

Datiskowate . . . . . . . . . . . 15 

Dawidiowate . . . . . . . . . . . 16 

Dereniowate . . . . . . . . . . . 16 

Dławiszowate . . . . . . . . . . 17 

Dyniowate . . . . . . . . . . . . 17 

Dziurawcowate . . . . . . . . . 18 

Dzwonkowate . . . . . . . . . . 18 

Eukomiowate . . . . . . . . . . 19 

Euptelowate . . . . . . . . . . . 19 

Faceliowate . . . . . . . . . . . 20 

Fiołkowate . . . . . . . . . . . . 20 

Flaszowcowate . . . . . . . . . 21 

Gązewnikowate . . . . . . . . 21 

Głowocisowate . . . . . . . . . 22 

Goryczkowate . . . . . . . . . . 22 

Goździkowate . . . . . . . . . . 23 

Granatowcowate . . . . . . . 23 

Gruboszowate . . . . . . . . . . 24 

Grujecznikowate . . . . . . . . 24 

Grzybieniowate . . . . . . . . . 25 

Hebankowate . . . . . . . . . . 25 

Jaskrowate . . . . . . . . . . . . 26 

Jasnotowate . . . . . . . . . . . 26 

Kaktusowate . . . . . . . . . . . 27 

Kameliowate . . . . . . . . . . . 27 

Kaparowate . . . . . . . . . . . . 28 

Kapustowate . . . . . . . . . . . 28 

Kasztanowcowate . . . . . . . 29 

Kielichowcowate . . . . . . . 29 

Klonowate . . . . . . . . . . . . . 30 

Kłokoczkowate . . . . . . . . . 30 

Kokornakowate . . . . . . . . . 31 

Komosowate . . . . . . . . . . . 31 

Kozłkowate . . . . . . . . . . . . 32 

Krępieniowate . . . . . . . . . . 32 

Krwawnicowate . . . . . . . . 33 

Krzyżownicowate . . . . . . . 33 

Kulnikowate . . . . . . . . . . . 34 

Lipowate . . . . . . . . . . . . . . 34 

Lnowate . . . . . . . . . . . . . . 35 

Magnoliowate . . . . . . . . . . 35 

Makowate . . . . . . . . . . . . . 36 

Martyniowate . . . . . . . . . . 36 

Marzanowate . . . . . . . . . . 37 

Męczennicowate . . . . . . . . 37 

Miesięcznicowate . . . . . . . 38 

Miłorzębowate . . . . . . . . . 38 

Miodlowate . . . . . . . . . . . . 39 

Mirtowate . . . . . . . . . . . . . 39 

Morwowate . . . . . . . . . . . 40 

Mydleńcowate . . . . . . . . . 40 

Nanerczowate . . . . . . . . . . 41 

Nasturcjowate . . . . . . . . . 41 

Niecierpkowate . . . . . . . . . 42 

Nocnicowate . . . . . . . . . . 42 

Nolanowate . . . . . . . . . . . 43 

Obrazkowate . . . . . . . . . . . 43 

Oczarowate . . . . . . . . . . . . 44 

Oliwkowate . . . . . . . . . . . . 44 

– 3 – 

Oliwnikowate . . . . . . . . . . 45 

Ołownicowate . . . . . . . . . . 45 

Omżynowate . . . . . . . . . . . 46 

Orszelinowate . . . . . . . . . . 46 

Orzechowate . . . . . . . . . . . 47 

Ostrokrzewowate . . . . . . . 47 

Parolistowate . . . . . . . . . . 48 

Pierwiosnkowate . . . . . . . 48 

Pittosporowate . . . . . . . . . 49 

Piwoniowate . . . . . . . . . . . 49 

Platanowate . . . . . . . . . . . 50 

Podokarpowate . . . . . . . . . 50 

Pokrzywowate . . . . . . . . . 51 

Portulakowate . . . . . . . . . . 51 

Powojowate . . . . . . . . . . . 52 

Przewiertniowate . . . . . . . 52 

Przęślowate . . . . . . . . . . . 53 

Przypołudnikowate . . . . . . 53 

Psiankowate . . . . . . . . . . . 54 

Rdestowate . . . . . . . . . . . 54 

Rezedowate . . . . . . . . . . . 55 

Rosiczkowate . . . . . . . . . . 55 

Różowate . . . . . . . . . . . . . 56 

Rutowate . . . . . . . . . . . . . 56 

Sagowcowate . . . . . . . . . . 57 

Sandałowcowate . . . . . . . 57 

Saururowate . . . . . . . . . . . 58 

Selerowate . . . . . . . . . . . . 58 

Skalnicowate . . . . . . . . . . 59 

Sosnowate . . . . . . . . . . . . 59 

Strączkowate . . . . . . . . . . 60 

Strzeligłogowate . . . . . . . . 60 

Styrakowate . . . . . . . . . . . 61 

Szakłakowate . . . . . . . . . . 61 

Szarłatowate . . . . . . . . . . . 62 

Szczawikowate . . . . . . . . . 62 

Szczeciowate . . . . . . . . . . 63 

Szkarłatkowate . . . . . . . . . 63 

Szorstkolistne . . . . . . . . . . 64 

Ślazowate . . . . . . . . . . . . . 64

Tamaryszkowate . . . . . . . . 65 

Toinowate . . . . . . . . . . . . . 65 

Trędownikowate . . . . . . . . 66 

Trojeściowate . . . . . . . . . . 66 

Ukośnicowate . . . . . . . . . . 67 

Wawrzynkowate . . . . . . . . 67 

Wawrzynowate . . . . . . . . . 68 

Werbenowate . . . . . . . . . . 68 

Wiązowate . . . . . . . . . . . . 69 

Wiechlinowate . . . . . . . . . 69 

Wielosiłowate . . . . . . . . . . 70 

Wierzbowate . . . . . . . . . . 70 

Wiesiołkowate . . . . . . . . . 71 

Wilczomleczowate . . . . . . 71 

Winoroślowate . . . . . . . . . 72 

Woskownicowate . . . . . . . 72 

Wrzosowate . . . . . . . . . . . 73 

Zarazowate . . . . . . . . . . . . 73 

- opis wybranych gatunków, 

rodzajów i grup roślin: 

Awokado . . . . . . . . . . . . . 74 

Bambusy . . . . . . . . . . . . . . 74 

Banan . . . . . . . . . . . . . . . . 75 

Banan manilski . . . . . . . . . 75 

Bluszcz - kolekcja narodowa 76 

Błotnia leśna . . . . . . . . . . . 76 

Burak zwyczajny . . . . . . . . 77 

Cedr libański . . . . . . . . . . . 77 

Chamerops niski . . . . . . . . 78 

Cis pospolity . . . . . . . . . . . 78 

Cypryśnik błotny . . . . . . . . 79 

Dawidia chińska . . . . . . . . 79 

Dyptam jesionolistny . . . . 80 

Dzbaniwo . . . . . . . . . . . . . 80 

Epifity . . . . . . . . . . . . . . . . 81 

Figowiec pospolity . . . . . . 81 

Filodendrony . . . . . . . . . . . 82 

Głowocis . . . . . . . . . . . . . . 82 

Gryka zwyczajna . . . . . . . . 83 

Gunnera . . . . . . . . . . . . . . 83 

Hurma kaukaska . . . . . . . . 84 

Jednoliścienne . . . . . . . . . 84 

Jednoliścienne - wybrane gat. 85 

Kakaowiec właściwy . . . . 85 

Kasztan jadalny . . . . . . . . . 86 

Klon cukrowy . . . . . . . . . . 86 

Kosaciec . . . . . . . . . . . . . . 87 

Kukurydza zwyczajna . . . . 87 

Len zwyczajny . . . . . . . . . . 88 

Lilia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 

Liliowiec . . . . . . . . . . . . . . 89 

Magnolia drzewiasta . . . . . 89 

Makadamia . . . . . . . . . . . . 90 

Mamutowiec olbrzymi . . . 90 

Melonowiec właściwy . . . 91 

Metasekwoja chińska . . . . 91 

Miłorząb dwuklapowy . . . . 92 

Mimoza wstydliwa . . . . . . 92 

Modrzewnik chiński . . . . . 93 

Narcyz . . . . . . . . . . . . . . . . 93 

Orzesznik pięciolistkowy . . 94 

Piwonia . . . . . . . . . . . . . . . 94 

Platan klonolistny . . . . . . . 95 

Pnącza . . . . . . . . . . . . . . . 95 

Pnącza - 

sposoby wspinania się . . . . 96 

Pnącza - 

sposoby wspinania się (cz.II) 96 

Poncyria trójlistkowa . . . . 97 

Rącznik pospolity . . . . . . . 97 

Rojniki . . . . . . . . . . . . . . . . 98 

Różanecznik . . . . . . . . . . . 98 

Sagowce . . . . . . . . . . . . . . 99 

Skrzydłorzech kaukaski . . . 99 

Słonecznik bulwiasty . . . . 100 

Słonecznik zwyczajny . . . . 100 

Sorgo zwyczajne . . . . . . . . 101 

Sośnica japońska . . . . . . . 101 

Tulipan . . . . . . . . . . . . . . . 102 

Urodlin trójłatkowy . . . . . . 102 

Wawrzyn szlachetny . . . . . 103 

Wiktoria . . . . . . . . . . . . . . 103 

Ziemniak . . . . . . . . . . . . . . 104 

- opis wybranych zagadnień: 

Aksamitki . . . . . . . . . . . . . 104 

Biologiczna ochrona roślin 105 

Czarny dąb . . . . . . . . . . . . 105 

Hydroponiczna uprawa roślin 106 

– 4 – 

Kozioróg dębosz . . . . . . . . 106 

Las liściasty . . . . . . . . . . . 107 

Magnetyzm ziół . . . . . . . . . 107 

Mitologia i rośliny . . . . . . . 108 

Odlew pnia kopalnego widłaka 108 

Owady pożyteczne . . . . . . 109 

Pneumatofory . . . . . . . . . . 109 

Polska Czerwona 

Księga Roślin . . . . . . . . . . . . 110 

Próchnojady . . . . . . . . . . . 110 

Próchnojady (cz.II) . . . . . . 111 

Roślinny telegraf . . . . . . . . 111 

Rośliny aromatyczne . . . . . 112 

Rośliny barwierskie . . . . . . 112 

Rośliny chronione . . . . . . . 113 

Rośliny miododajne . . . . . . 113 

Rośliny okrywowe . . . . . . 114 

Rośliny przyprawowe . . . . 114 

Rośliny strefy subtropikalnej 115 

Rośliny w sztuce . . . . . . . . 115 

Skamieniałe pnie . . . . . . . . 116 

Suchorosty . . . . . . . . . . . . 116 

Sukulenty . . . . . . . . . . . . . 117 

Uprawa współrzędna . . . . 117 

- biologia i morfologia roślin: 

Formy życiowe roślin . . . . 118 

Kwiat . . . . . . . . . . . . . . . . 118 

Kwiatostany . . . . . . . . . . . 119 

Liściaki i gałęziaki . . . . . . . 119 

Morfologia liścia . . . . . . . . 120 

Ochrona przed 

samozapylaniem . . . . . . . . 120 

Owoce . . . . . . . . . . . . . . . 121 

Pędy . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 

Rozsiewanie nasion . . . . . 122 

System korzeniowy I . . . . 122 

System korzeniowy II . . . . 123 

Zapylanie roślin . . . . . . . . . 123 

- notatki . . . . . . . . . . . . . 124

AKANTOWATE (Acanthaceae) 

WYSTĘPOWANIE: zdecydowana większość w 

obszarach tropikalnych całego świata (4 centra: 

Indo-Malaje, Afryka, Brazylia, Ameryka Środk.). 

Rodzina obejmuje ok. 240 rodzajów i 2600 

gatunków. 

MORFOLOGIA: trwałe rośliny zielne, krzewy, 

rzadziej drzewa (często pnącza o zdrewniałych łodygach). 

Liście ułożone naprzeciwlegle, niepodzielone 

lub pierzastowcinane bez przylistków. 

KWIATY: grzbieciste, obupłciowe z podkwiatkami, 

zebrane zazwyczaj w wierzchotkowe 

albo groniaste kwiatostany, opatrzone przykwiatkami. 

Korona zrosłopłatkowa, 5-łatowa, 

zazwyczaj dwuwargowa. Przeważnie 4 pręciki, 

wolne. Słupek górny, zbudowany z 2 owocolistków, 

o zalążni 2-komorowej. Rośliny owadojak 

i ptakopylne. 

OWOCE: z reguły torebka, pękająca dwoma klapami; 

u kilku rodzajów pestkowiec. 

AKTINIDIOWATE (Actinidiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: Azja Pd.-Wsch. od Sachalinu 

po Jawę i Himalaje, Australia, Ameryka 

tropikalna. Wyróżniamy 3 rodzaje: Actinidia 

(ok. 50 gat.), Saurauia (ok. 300 gat.), 

Clematoclethra (ok. 10 gat.). 

MORFOLOGIA: drzewa, krzewy, zdrewniałe 

pnącza o pędach nagich lub pokrytych szczeciniastymi 

włoskami. Rdzeń pędów pełny lub podzielony. 

Liście pojedyncze, ułożone skrętolegle, bez przylistków. 

KWIATY: obu- albo jednopłciowe (wtedy rośliny 

dwupienne), zebrane w pęczki, wierzchotki, względnie 

wiechy. Okwiat podwójny, 5-krotny. Pręcików 

10 i więcej. Słupek 1, z szyjkami zazwyczaj trwałymi, 

owocolistków 3-5 lub liczne. Zalążnia górna, 

o tylu komorach ile owocolistków. Zalążki liczne, 

odwrócone, w jednej osłonce. 

OWOCE: jagoda lub skórzasta torebka. Nasiona 

zwykle z dużym zarodkiem i obfitą tkanką odżywczą. 

– 5 – 

UŻYTKOWANIE: mają niewielkie znaczenie dla 

człowieka. Niektóre ozdobne: akant (Acanthus), tunbergia 

(Thunbergia). Inne gatunki lecznicze, np. barlerka 

(Barleria prionitis) stosowana jest w Indiach 

jako lek przeciw malarii. 

JK 

UŻYTKOWANIE: u nas ozdobne, szczególnie 

piękna jest aktinidia pstrolistna (Actinidia kolomikta) 

– liście osobników męskich przebarwiają się do 

połowy na biało, różowo, później karminowoczerwono; 

natomiast w wielu krajach Azji Pd.-Wsch. 

pnącza z rodzaju Actinidia uprawiane są jako krzewy 

owocowe. Owoce zawierają b.dużo kwasu askorbinowego 

(wit.C). Powszechnie znane kiwi należy do 

gatunku aktinidia smakowita (A. deliciosa). 

JK

ANANASOWATE (Bromeliaceae) 

WYSTĘPOWANIE: występują w Ameryce – 

od pd. USA do Ziemi Ognistej, w Andach 

dochodzą do wys. 4000 m n.p.m. Rodzina liczy ok. 

50 rodzajów i 1600 gatunków (1 gat. rośnie 

w Afryce Zach.). 

MORFOLOGIA: są to głównie byliny rozetowe, 

bardzo rzadko drzewa, z pękiem liści na wierzchołku, 

osiągające wraz kwiatostanem do 14 m 

wys. (Puya raimondii). Większość gatunków to 

epifity rosnące w wilgotnych lasach tropikalnych 

i subtropikalnych. Niektóre z nich gromadzą wodę 

w lejkowatych cysternach pośrodku rozety liściowej. 

Gatunki naziemne występują w rejonach 

bardziej suchych. 

KWIATY: przeważnie obupłciowe, najczęściej 

promieniste, zebrane w gęste kwiatostany, opatrzone 

barwnymi liśćmi kwiatostanowymi. 

Pręcików 6. Słupek 1, górny lub dolny. 

OWOCE: torebka lub jagoda. 

ARALIOWATE (Araliaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie strefa zwrotnikowa 

z dwoma centrami: Indo-Malaje i tropikalna Ameryka. 

Rodzina obejmuje około 65 rodzajów i ponad 800 

gatunków. W Polsce występuje tylko Hedera helix. 

MORFOLOGIA: drzewa, krzewy, pnącza o zdrewniałych 

łodygach, liany – kolczaste lub pokryte gniazdkowatymi 

włoskami, wyjątkowo spotyka się rośliny 

zielne. Liście ułożone przeważnie skrętolegle, o blaszkach 

b.różnie uformowanych. Wytwarzają (gł. 

w tkankach korowych) przewody żywiczne lub przewody 

z sokiem mlecznym zawierającym gumy. 

KWIATY: drobne, niepozorne, obulub 1-płciowe 

(wtórnie), promieniste, w kwiatostanach. Kielich 

zredukowany do ząbków. Korona wolnopłatkowa, 

zwykle 5-płatkowa. Pręciki w 1 okółku przyczepione 

do krążka miodnikowego. Słupek 1 o zalążni dolnej 

zrośniętej z dnem kwiatowym. Zwykle owadopylne. 

OWOCE: owoc pozorny, jagodo- lub pestkowcokształtny, 

czasem rozłupnia. 

– 6 – 

UŻYTKOWANIE: szeroko uprawiany jest 

ananas jadalny (Ananas comosus). Włókna dostarcza 

zapylec magdaleński (Bromelia magdalena). 

Wiele gat. bardzo ozdobnych, np. zwodnica zwisła 

(Billbergia nutans) lub oplątwa brodaczkowata 

(Tillandsia usneoides) – epifit przypominający 

porost. 

JK 

„Według Chińczyków jest on 

lekarstwem par ex cellence, 

ostatnią deską ratunku w sytuacji, 

gdy inne leki zawodzą...” 

G.Stuart, 1911 

UŻYTKOWANIE: ozdobne: bluszcz (Hedera), 

aralia (Aralia), kolcosił (Acanthopanax). Napar z liści 

bluszczu pospolitego (H. helix) zawierających 

saponiny służy do przemywania owrzodzeń i leczenia 

łupieżu. Korzeń żeń-szenia (Panax ginseng), z Azji 

Wsch., zawiera glikozydy, olejki eteryczne, witaminy 

i różne inne subst. biologicznie czynne. Od 

wieków używany jako wszechlek i dodatek kosmetyczny. 

Podobne zastosowanie ma w Ameryce Pn. 

Panax quinquefolius. 

CHRONIONE W POLSCE: bluszcz pospolity 

(Hedera helix) rosnący w lasach liściastych. 

JK

ARAUKARIOWATE (Araucariaceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne 

półkuli płd. Rodzina obejmuje 2 rodzaje 

i 32 gatunki. Rodzaj igława (Araucaria) – 19 gat., 

soplica (Agathis) – 13 gat. Najstarsi przedstawiciele 

rodziny znani od okresu jurajskiego, przy czym występowali 

wówczas także na półkuli pn. 

MORFOLOGIA: formy drzewiaste osiągające 

pokaźne rozmiary (do 60 m wys.). Liście przeważnie 

szpilkowe, czasami jednak płaskie i szerokie, do 

20 cm dł. 

KWIATY: wiatropylne, rozdzielnopłciowe, rozmieszczone 

przeważnie dwupiennie. Kwiaty męskie 

zebrane w długie do 25 cm kwiatostany, żeńskie 

w kuliste szyszki o średnicy do 30 cm. Szyszki 

dojrzewają w 2 lub 3 roku. Obie łuski, tj. nasienna 

i wspierająca, są ze sobą ściśle zrośnięte. Nasiona 

nie posiadają skrzydełek (Araucaria) lub są jednostronnie 

oskrzydlone (Agathis). 

ASTROWATE (Asteraceae) 

WYSTĘPOWANIE: we wszystkich strefach klimatycznych. 

Około 1300 rodzajów i 30 000 gatunków. 

W Polsce ok. 68 rodzajów i 270 gatunków. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne (jednoroczne, 

dwu- lub wieloletnie), półkrzewy, krzewy, rzadko 

drzewa. Formy różne: kserofity właściwe i sukulenty, 

epifity, pnącza, rośliny poduszkowe. Liście 

bardzo zróżnicowane. 

KWIATY: drobne, w koszyczkowatych kwiatostanach, 

przypominających pojedynczy kwiat; 

rurkowe 5-krotne lub/i języczkowe. 5 pręcików jest 

przyrośniętych nitkami do korony, a zrośnięte pylniki 

tworzą rurkę wokół owłosionej szyjki słupka. 

Słupek dolny 2-krotny, jednokomorowy, z 1 zalążkiem. 

Znamię 2-dzielne. Kielich zredukowany, 

często tworzy puch. Owadopylne, rzadko wiatropylne. 

OWOCE: niełupki. Nasiona bezbielmowe, zawierają 

białka i tłuszcze. 

– 7 – 

KWIATY 

UŻYTKOWANIE: cenne drewno budulcowe i 

cenna żywica zwana kopalem (używana do wyrobu 

lakierów, linoleum). Jadalne, mączyste nasiona 

„piniones” i lecznicza żywica - igława chilijska (A. 

araucana). Rośliny ozdobne m.in. uprawiana 

w mieszkaniach igława wyniosła (A. excelsa) 

zwana też jodełką pokojową. 

JK, KZ 

UŻYTKOWANIE: warzywa – sałata (Lactuca 

sativa), endywia (Cichorium endivia), wężymord 

(Scorzonera hispanica), karczoch (Cynara scolymus) 

i inne. Oleiste – słonecznik (Helianthus annuus). 

Pastewne – topinambur (Helianthus tuberosus). Liczne 

stosowane są w lecznictwie i przemyśle. Ozdobne. 

CHRONIONE W POLSCE: arnika górska 

(Arnica montana), aster ożota (Aster linosyris), 

dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis), d. popłocholistny 

(C. onopordifolia), omieg górski (Doronicum 

austriacum), ostrożeń panoński (Cirsium pannonicum), 

szarotka alpejska (Leontopodium alpinum), wężymord 

stepowy (Scorzonera purpurea). 

JK

BABKOWATE (Plantaginaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie obszary o klimacie 

umiarkowanym. Rodzina liczy 3 rodzaje: babka 

(Plantago), brzeżyca (Litorella), Bougueria i około 

265 gatunków. We florze polskiej występuje 9 gatunków, 

z których 8 należy do największego rodzaju 

– babka, dziewiątym jest brzeżyca jednokwiatowa 

(Litorella uniflora). 

MORFOLOGIA: rośliny zielne. Liście skupione 

są w przyziemnej różyczce lub skrętolegle ułożone 

na łodydze, nie podzielone lub wcinane; unerwione 

często pozornie równolegle, o pochwiastej nasadzie. 

Niekiedy liście są silnie zredukowane. 

KWIATY: drobne, zebrane w gęsty, kłosokształtny 

kwiatostan z szypułą kwiatostanową czyli 

głąbikiem. Przeważnie obupłciowe, promieniste, 

o koronie zrosłopłatkowej, tworzącej rurkę i 4 błoniaste 

łatki. Kielich rurkowaty 4-ząbkowy. Pręciki 

4, o długich, daleko poza obręb korony sterczących 

nitkach przyrośniętych do rurki korony. Słupek 

BAŻYNOWATE (Empetraceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie w obszarach o klimacie 

umiarkowanym i chłodnym obu półkul. Do 

rodziny należy 15 gatunków jednego rodzaju bażyna 

(Empetrum). W Polsce rosną 2 gat.: bażyna czarnojagodowa 

(E. nigrum) i b. obupłciowa (E. hermaphroditum), 

na torfowiskach, wrzosowiskach, w sosnowych 

lasach na wydmach nadmorskich, a także w górach 

powyżej górnej granicy lasu. Relikty glacjalne. 

MORFOLOGIA: niewielkie, wiecznie zielone, 

płożące się krzewinki lub niskie krzewy o wrzosowatym 

pokroju; niekiedy dwupienne. Liście drobne, 

skórzaste, błyszczące, równowąskie, dołem głęboko 

podłużnie rowkowane, z silnie podwiniętym brzegiem; 

ustawione skrętolegle lub w nieregularne okółki. 

KWIATY: niepozorne, promieniste. Obupłciowe 

lub wtórnie rozdzielnopłciowe; męskie – różowe, 

żeńskie – purpurowe. Okwiat zróżnicowany na 

kielich i koronę złożoną najczęściej z 3 wolnych 

płatków. Pręcików tyle co płatków; wystają 

– 8 – 

górny z 1 owłosioną szyjką dwudzielną. Zalążnia 2komorowa. 

Występuje przedsłupność. Ze środkowych, 

jeszcze zamkniętych kwiatów, wystają 

gotowe do zapylania szyjki słupków; kwiaty dolne 

już je utraciły, ale za to rozwinęły długie pręciki. 

Wiatropylne. 

OWOCE: torebka lub nie pękający orzeszek. 

Nasiona zawierają dużo śluzu. 

UŻYTKOWANIE: babki wykorzystywane są 

leczniczo; z niektórych pozyskuje się materiał 

służący do apretury tkanin jedwabnych, usztywniania 

kapeluszy, nadawania połysku kolorowym 

papierom. 

JK 

wyraźnie poza koronę. Słupek górny o zalążni 

podzielonej na 2-9 komór. Wiatropylne. 

OWOCE: jagodokształtne, mięsiste pestkowce 

z 6-9 pestkami. Średnica około 0,5 cm. 

UŻYTKOWANIE: w pn. Azji owoce bażyny 

zbierane są przez miejscową ludność, a w zimie 

spożywane razem z fokowym tłuszczem. Stanowią 

one również karmę dla ptaków i budzących się na 

wiosnę ze snu niedźwiedzi. W medycynie ludowej 

niektóre gatunki wykorzystuje się w leczeniu kamicy. 

JK

BERBERYSOWATE (Berberidaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. w umiarkowanych i subtropikalnych 

rejonach półkuli pn. Rodzaj berberys 

(Berberis) rośnie również na półkuli pd. Rodzina obejmuje 

14 rodzajów i ok. 650 gatunków (berberys - 

ok.500 gat., mahonia (Mahonia) – ok.110 gat. 

W Polsce występuje 1 gat.–berberys zwyczajny 

(Berberis vulgaris). 

MORFOLOGIA: wieloletnie rośliny zielne, 

krzewy, rzadko drzewa. Liście sezonowe lub zawsze 

zielone; ogonki u nasady oskrzydlone lub z przylistkami. 

Zawierają alkaloidy, gł. berberynę (oprócz 

owoców). 

KWIATY: w kwiatostanach groniastych, 

wiechowatych lub pojedyncze. Obupłciowe, 

promieniste. Działek okwiatu 6-9, w 3 – 4 okółkach, 

wyjątkowo brak. 

OWOCE: jagody, torebki, rzadko orzeszki. 

Nasiona z bielmem. Zjadają je ptaki i ssaki. 

BIEGUNECZNIKOWATE (Simaroubaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie obszary tropikalne, 

nielicznie występują także w krainach o klimacie 

umiarkowanym. Rodzina obejmuje 32 rodzaje i około 

200 gatunków. 

MORFOLOGIA: drzewa i krzewy. Liście ułożone 

skrętolegle, pierzastozłożone (pojedyncze u Suriana). 

W tkankach występują substancje gorzkie. 

KWIATY: niepozorne, przeważnie obupłciowe 

i promieniste, zebrane w pachwinowe grona, 

wiechy lub kłosy. Korona zbudowana z różnej liczby 

(3-8) wolnych płatków. Dobrze rozwinięty krążek 

miodnikowy umieszczony jest między pręcikowiem, 

złożonym z 2 okółków (pręcików jest więc 2 razy 

tyle co płatków), a słupkowiem, złożonym najczęściej 

z 4-5 owocolistków tworzących u form prymitywnych 

wolne słupki (słupkowie apokarpiczne), 

u reszty natomiast 1 słupek górny, o zalążni wielokomorowej. 

OWOCE: bardzo różne, najczęściej typu pestkowca. 

– 9 – 

UŻYTKOWANIE: owoce pewnych gat. berberysów 

i mahonii używane są do wyrobu różnych 

przetworów (soki, dżemy, wina, żele, rodzynki), np.: 

Mahonia swaseyi – plantacje w Teksasie. Żółte 

drewno berberysów używane jest w stolarce ozdobnej, 

a uzyskany z niego i z korzeni żółty barwnik 

bywa stosowany do barwienia tkanin. Ozdobne. 

Na liściach berberysu zwycz. rozwija się jedno z pokoleń 

rdzy zbożowej (pasożytniczego grzyba zbóż). 

JK 

Orzeszki bożodrzewu (Ailanthus) otoczone skrzydełkiem 

opadają ruchem rotacyjnym. 

UŻYTKOWANIE: bożodrzew gruczołkowaty 

(Ailanthus altissima) często sadzony jest w parkach 

jako drzewo ozdobne (odporny jest na zanieczyszczenia 

miejskie i przemysłowe). Różne gatunki 

z rodzajów: gorzkla (Quassia) i biegunecznik (Simarouba) 

dostarczają substancji leczniczych i owadobójczych, 

natomiast gatunki z rodzaju irwingia 

(Irvingia) mają jadalne owoce, a z nasion uzyskuje 

się tłuszcze do wyrobu świec i gorszych gatunków 

czekolady. 

JK

BIGNONIOWATE (Bignoniaceae) 


(gł. Ameryki Pd.), z jedynie niewieloma 

przedstawicielami w krainach o klimacie umiarkowanym. 

Ponad 100 rodzajów i ponad 800 

gatunków. 

MORFOLOGIA: drzewa i krzewy, często 

pnącza o zdrewniałych łodygach, rzadko rośliny 

zielne. Liście bez przylistków, pojedyncze względnie 

pierzasto złożone (wówczas końcowy listek 

przekształcony często w wąs), zwykle naprzeciwlegle 

ułożone. 

KWIATY: duże, efektownie zabarwione, grzbieciste 

i w zasadzie 5-dzielne. Zrosłopłatkowa korona 

jest od 5-łatkowej do wyraźnie dwuwargowej 

(u większości). Pręciki od 5 z silną tendencją do 2. 

Słupek górny o zalążni zwykle 2-komorowej. 

OWOCE: przeważnie torebka o 2 odpadających 

klapach, pozostawiających fałszywą przegrodę 

z nasionami; rzadziej mięsiste niepękające. 

BŁOTNIOWATE (Nyssaceae) 

WYSTĘPOWANIE: pd.-wsch. Azja i pd.-wsch. 

część USA aż po Meksyk. Rodzina liczy zaledwie 9 

gatunków. W USA drzewa z rodzaju błotnia (Nyssa) 

stanowią charakterystyczny składnik lasów porastających 

błota i moczary, występują tam często 

z cypryśnikiem błotnym (Taxodium distichum). 

MORFOLOGIA: drzewa (często pokaźnych 

rozmiarów), rzadziej krzewy. Liście ułożone skrętolegle, 

nie podzielone, bez przylistków. 

KWIATY: drobne, niepozorne, zielonkawobiałe, 

promieniste. Przeważnie rozdzielnopłciowe, męskie 

zebrane w gęste kwiatostany, osadzone na długich 

szypułkach; żeńskie pojedyncze, siedzące. W zasadzie 

są 5-krotne, mają zredukowany do 5 niewielkich 

ząbków kielich i niewielkie, wolne płatki korony 

(w kwiatach żeńskich mogą ulec całkowitej redukcji). 

Dno kwiatowe płaskie lub wklęsłe. Pręcikowie 

w 2 okółkach, a więc jest tu najczęściej 10 

pręcików (w rzadko spotykanych kwiatach obu- 

– 10 – 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. W Polsce uprawiane 

północnoamerykańskie i chińskie gatunki 

z rodzajów: Catalpa, Campsis, Eccremocarpus. 

Uprawiane w krajach ciepłych dzbaniwo (Crescentia 

cujete) wytwarza twarde okrywy owocowe używane 

zamiast naczyń; kigelia (Kigelia africana), zwana 

kiełbasianym drzewem, jest rośliną leczniczą; rząb 

(Jacaranda) dostarcza cennego drewna, zwanego 

palisandrem, oraz surowca farmaceutycznego. 

JK 

płciowych liczba pręcików wzrasta czasem do 16!). 

Słupek dolny, zbudowany z 2 owocolistków. Zalążnia 

1-komorowa. 

OWOCE: najczęściej pestkowiec. Nasiona 

z tkanką odżywczą. 

UŻYTKOWANIE: błotnia leśna (Nyssa silvatica) 

jest czasami sadzona w celach ozdobnych 

w parkach; jej liście jesienią przebarwiają się 

wyjątkowo atrakcyjnie. 

JK

BODZISZKOWATE (Geraniaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie w strefie umiarkowanej 

i ciepłej; 11 rodzajów i około 800 gat. Najliczniejsze 

rodzaje to bodziszek (Geranium) – ok. 400 gat. 

i pelargonia (Pelargonium) – ok. 250 gat. W Polsce 

rodzaje: bodziszek – 15 gat., iglica (Erodium) – 1 gat. 

MORFOLOGIA: przeważnie rośliny zielne rzadziej 

krzewy do 3-4 m wys. Gatunki z obszarów 

suchych przeważnie są kserofitami o zgrubiałych 

łodygach i korzeniach (organy spichrzowe). Liście 

skrętoległe lub naprzeciwległe z przylistkami. Blaszka 

palczasto lub pierzastosieczna o ząbkowanym 

brzegu. U niektórych gatunków (Sarcocaulon) z nastaniem 

pory suchej odpadają blaszki liściowe, a ogonki 

przekształcają się w ciernie o dł. 3-5 cm. Występują 

włoski gruczołowe, wydzielające olejki eteryczne. 

KWIATY: 5-krotne, promieniste lub grzbieciste, 

obupłciowe, zebrane w kwiatostany, czasami zredukowane 

do 1 kwiatu. Kielich zwykle wolny. Korona 

wolnopłatkowa. Pręcików zwykle 10 (rzadziej 15 w 5 

BRZOZOWATE (Betulaceae) 

WYSTĘPOWANIE: 6 rodzajów, ok. 150 gatunków; 

prawie wyłącznie na półkuli północnej. Najliczniejsze 

rodzaje to: brzoza (Betula) – ok. 60 gatunków, grab 

(Carpinus) – ok. 35 gat., olcha (Alnus) – ok. 35 gat. 

W Polsce 4 rodzaje i 12 gat. Brzozowate wchodzą 

w skład lasów mieszanych i iglastych, a miejscami 

tworzą własne zbiorowiska; niektóre gatunki pioniersko 

wkraczają na jałowe siedliska. 

MORFOLOGIA: drzewa i krzewy o liściach 

sezonowych, skrętoległych. Przylistki obecne, lecz 

szybko opadające. W korzeniach występują symbionty: 

grzyby, bakterie, promieniowce. Często powodują 

one powstawanie charakterystycznych zgrubień. 

KWIATY: jednopłciowe (rośliny jednopienne), 

męskie w zwisających, kotkowatych kwiatostanach; 

żeńskie kwiatostany siedzące lub wyprostowane. 

Kwitną przed lub razem z rozwojem liści, wiatropylne. 

OWOCE: małe orzeszki, często oskrzydlone, lub 

duże, nieoskrzydlone. Nasiona bez bielma. 

– 11 – 

grupach) w dwóch okółkach. Słupek 5-krotny, 5komorowy, 

górny. Górna część płona, a w dolnej 

w każdej komorze 1-2 zalążki, z których rozwija się 

tylko jeden. Owadopylne lub zapylane przez ptaki. 

OWOCE: rozłupki. Górna część słupka przekształca 

się w urządzenie ułatwiające rozsiewanie nasion. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne, np.: pelargonie, 

uprawiane w licznych odmianach jako rabatowe 

i pokojowe, pochodzą głównie z południa Afryki. JK 

UŻYTKOWANIE: drewno na wyroby stolarskie. 

Niektóre gatunki brzóz stosowane są przy rekultywacji 

gruntów. Leszczyna pospolita (Corylus avellana) 

dostarcza jadalnych orzechów laskowych. Sok 

z naciętych na wiosnę pni brzóz i młode liście są 

stosowane jako leki. Ozdobne. 

CHRONIONE W POLSCE: brzoza karłowata 

(Betula nana), brzoza niska (B. humilis), brzoza 

ojcowska (B. x oycoviensis). 

JK

BUKOWATE (Fagaceae) 

WYSTĘPOWANIE: prawie cała kula ziemska 

oprócz tropikalnej i pd. Afryki oraz obszarów 

polarnych. Rodzina obejmuje 8 rodzajów i ok. 400 gat. 

Najliczniejsze rodzaje: dąb – ok.450 gat., Lithocarpus 

– ok.100 gat. W Polsce 2 rodzaje i 4 gatunki. 

MORFOLOGIA: zwykle drzewa, dochodzące do 

50 m wys., rzadziej krzewy i krzewinki mające 30- 

40 cm wys. Liście skrętoległe, wyjątkowo okółkowe. 

KWIATY: jednopłciowe. Męskie często w wyprostowanych 

lub zwisających kotkach. Żeńskie pojedyncze, 

otoczone łuskami tworzącymi kupulę, która 

często drewnieje i może zamknąć owoc; zalążnia 

b.zredukowana, dolna, 3-6-komorowa. Wiatropylne. 

OWOCE: orzechy. Nasiona bez bielma. 

UŻYTKOWANIE: ogromne znaczenie gospodarcze. 

Wiele gatunków (buki, dęby, Nothofagus) 

dostarcza wysokiej jakości drewna używanego 

w budownictwie, przemyśle meblowym, szkutniczym 

i stolarce. Drewno bukowe używane jest do 

BUKSZPANOWATE (Buxaceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie umiarkowanym, 

subtropikalnym i tropikalnym. Rodzina 

obejmuje 6 rodzajów z 60-oma gatunkami. Najliczniejsze 

rodzaje to bukszpan (Buxus) i runianka 

(Pachysandra – z greckiego pachys = gruby i andros 

= mężczyzna; ze względu na zgrubiałe nitki pręcików). 

MORFOLOGIA: wiecznie zielone 1- albo 2pienne 

byliny i krzewy, rzadziej drzewa. Liście całe, 

skórzaste, bez przylistków, zimozielone, ułożone 

naprzeciwlegle lub skrętolegle. 

KWIATY: drobne, rozdzielnopłciowe, promieniste, 

zebrane w kłosy albo grona. Okwiat zredukowany, 

składa się przeważnie z 4 listków zrośniętych nasadami. 

W kwiatach męskich obok 4 zwykle pręcików znajduje 

się często szczątkowy słupek, co dowodzi, że w tej 

rodzinie kwiaty powstały z kwiatów obupłciowych na 

skutek redukcji organów jednej płci (rozdzielnopłciowość 

jest wtórna). Kwiaty żeńskie mają 1 słupek 

górny z 3 szyjkami, o zalążni 3-komorowej. 

– 12 – 

wyrobu węgla drzewnego. Kora dębu korkowego 

(Quercus suber), rosnącego w zach. rejonie śródziemnomorskim, 

stanowi surowiec do produkcji 

korka. Pozyskiwane są garbniki. Niektóre owoce są 

jadalne, np. kasztan jadalny (Castanea sativa), buk 

zwyczajny (Fagus sylvatica). Z żołędzi wyrabiano 

dawniej mąkę. 

JK 

owoc 

OWOCE: zwykle torebka, rzadziej pestkowiec. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Bukszpan – roślina 

żywopłotowa i formowana na kształt zwierząt oraz 

brył geometrycznych (topiary); runianka – roślina 

okrywowa, zimozielona. 

JK

CISOWATE (Taxaceae) 

WYSTĘPOWANIE: rośliny zamieszkujące głównie 

półkulę pn. Rodzina obejmuje 5 rodzajów z ok. 20 

gatunkami. W Polsce 1 rodzaj z 1 gatunkiem – cis 

pospolity (Taxus baccata). Pochodzenie i pozycja 

systematyczna do dziś nie są rozstrzygnięte. 

MORFOLOGIA: krzewy lub niewielkie drzewa, 

bezżywiczne (co u szpilkowych jest zjawiskiem 

rzadkim). Liście ustawione zwykle spiralnie, szpilkowate, 

o charakterystycznej czarnozielonej barwie, 

umieszczone na długopędach. 

KWIATY: rozdzielnopłciowe, rozmieszczone dwupiennie, 

w kątach szpilek, wiatropylne. Kwiaty męskie 

złożone z kilku zarodnionośnych liści, k. żeńskie 

występują pojedynczo (ewenement wśród szpilkowych) 

jako zalążki otoczone charakterystyczną 

osnówką (arillus), która w miarę rozwoju nasienia 

staje się mięsista i słodka, przybiera jaskrawoczerwoną 

barwę i służy do rozsiewania nasion przez 

ptaki i jest jedyną częścią rośliny nie zawierającą 

trującego alkaloidu taksyny. 

CYPRYSOWATE (Cupressaceae) 

WYSTĘPOWANIE: we wszystkich strefach klimatycznych 

na całej kuli ziemskiej. Rodzina obejmuje 

około 20 rodzajów z ponad 140 gatunkami. Najliczniejsze 

rodzaje: jałowiec (Juniperus) – ok. 60 gat., 

cyprys (Cupressus) – 15 gat. W Polsce 1 rodzaj z 3 

gatunkami. 

MORFOLOGIA: najczęściej krzewy, małe drzewa, 

rzadziej formy pokaźnej wysokości. Liście 

młodociane szpilkowe, później łuskowate, drobne, 

ustawione naprzeciwlegle lub po 3 w okółkach; 

często silnie pachnące po roztarciu. 

KWIATY: wiatropylne, rozdzielnopłciowe, rozmieszczone 

jednopiennie. Szyszki drobne, kuliste lub 

jajowate, złożone z kilku do kilkunastu tarczowatych 

łusek. Czasami 3 łuskowate liście (znajdujące się tuż 

pod szyszkokształtnym kwiatostanem) przyrastają 

intensywnie u nasady i po wewnętrznej stronie, 

obrastają dojrzewające nasiona, stają się mięsiste 

i tworzy się kulista, pokryta woskowym nalotem 

szyszkojagoda, np. u jałowca. 

– 13 – 

KWIATY 

UŻYTKOWANIE: rośliny ozdobne w nasadzeniach 

parkowych i ogrodowych. Drewno ciężkie, 

twarde, czerwonobrunatne cenione w przemyśle 

meblarskim. 

CHRONIONE W POLSCE: cis pospolity 

(Taxus baccata) objęty w Polsce ochroną gatunkową 

w 1423r. dekretem wydanym przez Wł. Jagiełłę. 

JK, KZ 

kropelki zapylające 

na zalążkach 

PRZEKRÓJ 

OWOCU 

UŻYTKOWANIE: głównie jako rośliny ozdobne 

cenione w nasadzeniach parkowych i ogrodowych 

(cyprys, jałowiec, żywotnik – Thuja). Drewno cenione 

w meblarstwie (cyprys). Korzennie smakujące 

szyszkojagody używane bywają jako przyprawa, a 

także do zaprawiania wódek; a po ich fermentacji 

otrzymujemy jałowcową brandy (np. Steinhäger). JK

CYPRYŚNIKOWATE (Taxodiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: w dawnych epokach geologicznych 

szerokie, obecnie zasięg ograniczony – 

gł. U.S.A. i Chiny. Obejmuje 10 rodzajów i 15 gatunków. 

Najsłynniejsze: metasekwoja chińska (Metasequoia 

glyptostroboides), mamutowiec olbrzymi 

(Sequoiadendron giganteum), sekwoja wiecznie zielona 

(Sequoia sempervirens), cypryśnik błotny 

(Taxodium distichum), sośnica japońska (Sciadopitys 

verticillata), szydlica japońska (Cryptomeria 

japonica). Charakter reliktowy i często endemiczny. 

MORFOLOGIA: zwykle zimozielone, często 

wysokie i potężne, żywiczne drzewa. Kora bardzo 

gruba, miękka, łuszcząca się podłużnymi pasmami. 

Liście iglaste, łuskowate, szydlaste lub nawet – 

u Sciadopitys – przypominające gałęziaki; ułożone 

zwykle skrętolegle (u Metasequoia – nakrzyżlegle, 

u Sciadopitys – w nibyokółkach). 

KWIATY: jednopienne, łuski wspierające i nasienne 

w kwiatach żeńskich zrośnięte, na każdej 

CYTRYŃCOWATE (Schisandraceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie tropikalnym 

i subtropikalnym, wyjątkowo także tereny 

o klimacie umiarkowanym. Do rodziny należą 2 rodzaje: 

cytryniec (Schisandra) – 25 gat. i Kadsura – 

20 gat. 

MORFOLOGIA: zdrewniałe 1- lub 2-pienne 

pnącza. Liście pojedyncze, eliptyczne, ustawione 

skrętolegle. Bardzo prymitywne promienie rdzeniowe. 

KWIATY: promieniste, rozdzielnopłciowe i mają 

przeważnie zmienną liczbę części kwiatu (listków 

okwiatu 5-24, pręcików 4-80, słupków 12-300), 

umieszczonych często spiralnie na wydłużonym 

dnie kwiatowym, które bywa bardzo zmienione po 

przekwitnięciu kwiatu - stożkowate lub cylindryczne 

(Schisandra), albo jajowate (Kadsura). 

OWOCE: złożone, podobne do jagód, utworzone 

z silnie wydłużonego (do 50 razy) dna kwiatowego 

i siedzących na nim czerwonych pestczaków. 

– 14 – 

łusce 2-9 zalążków. Szyszki zdrewniałe, prawie 

kuliste, o łuskach ułożonych spiralnie (poza Metasequoia) 

UŻYTKOWANIE: dawniej rozpowszechnione 

na półkuli pn. obecnie tworzą najważniejszy składnik 

węgla kamiennego. Drewno sekwoi wiecznie 

zielonej jest bardzo cenione w budownictwie i stolarstwie. 

JK 

UŻYTKOWANIE: mięsiste owoce używane są 

często w lecznictwie ze względu na wysoką 

zawartość witamin (zwłaszcza witaminy C). Owoce 

cytryńca (Schisandra) wykorzystywane są spożywczo 

zamiast cytryn, ekstrakt używany jest do 

pielęgnacji włosów. 

JK

CZYSTKOWATE (Cistaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie obszar śródziemnomorski 

i Ameryka Północna. Rodzina liczy 8 rodzajów 

i około 175 gatunków. W Polsce występuje 5 gat. 

z rodzaju posłonek (Helianthemum). 

MORFOLOGIA: niewielkie krzewy, krzewinki lub 

rośliny zielne. Pokryte są często gwiazdkowatymi 

włoskami. Liście przeważnie naprzeciwległe ułożone, 

niepodzielone, z przylistkami. 

KWIATY: duże, efektowne, pojedyncze względnie 

zebrane w groniaste kwiatostany. Promieniste, obupłciowe, 

o okwiecie złożonym z wolnych: 5 działek 

i 5 płatków. Liczne pręciki otaczają 1 słupek górny, 

o zalążni przeważnie 1- komorowej (czasem przez 

wrośnięcie łożyska pozornie 5-10- komorowa). 

Owadopylne, także zapylenie autogamiczne. 

OWOCE: skórzaste albo zdrewniałe, wielonasienne 

torebki otwierające się klapami. 

DATISKOWATE (Datiscaceae) 

WYSTĘPOWANIE: Europa Pd., Azja, Ameryka. 

Do rodziny należą 4 rodzaje z małą ilością gatunków. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne lub małe drzewa, 

zazwyczaj 2-pienne. Liście pojedyncze, albo pierzastozłożone 

bez przylistków, ustawione skrętolegle. 

KWIATY: 1-, rzadziej obupłciowe; promieniste, zebrane 

w pachwinowe pęczki albo grona. Kwiaty 

męskie ze zrosłym 3-9-ząbkowym kielichem i 8 wolnymi 

płatkami, których niekiedy brak. Pręciki w różnej 

ilości (4-25), często nadległe ząbkom kielicha, wolne, 

o nitkach zazwyczaj krótkich. Kwiaty żeńskie ze 

zrosłym kielichem (3-8 działek), płatków korony brak, 

często posiadają prątniczki, czasem parę pręcików. 

Słupek 1, z 3 rozdwojonymi szyjkami. Zalążnia dolna, 

1-komorowa, zrośnięta z 3 owocolistków. 

OWOCE: torebka pękająca szczytowo, pomiędzy 

trwałymi szyjkami. Liczne nasiona z prostym zarodkiem 

i szczątkową tkanką odżywczą zawierającą 

tłuszcz i białko. 

– 15 – 

posłonek 

czystek 

UŻYTKOWANIE: liczne gatunki z rodzaju czystek 

(Cistus) stanowią ważny składnik makii; niektóre 

z nich dostarczają wonnej żywicy zwanej ladanum, 

używanej do utrwalania zapachu perfum. 

JK 

owoce 

UŻYTKOWANIE: brak. W ogrodach botanicznych 

często uprawiana jest Datisca cannabina ze 

względu na ciekawy pokrój i piękne liście. 

JK

DAWIDIOWATE (Davidiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: zachodnie Chiny – góry 

prowincji Hupei i Syczuan. Do rodziny zaliczony jest 

1 rodzaj i 1 gatunek: dawidia chińska (Davidia 

involucrata). Została odkryta w 1869r. przez francuskiego 

misjonarza i przyrodnika Armanda Davida. 

MORFOLOGIA: drzewo dorastające do wys. 

20 m, gałęzie odchodzą od pnia prostopadle. Liście 

szeroko jajowate, dł. do 14 cm, u nasady głęboko 

sercowate, wyciągnięte w ostry wierzchołek, grubo 

i regularnie piłkowane, pod spodem jedwabisto 

owłosione. Na wiosnę brązowe, jesienią żółte. 

Ogonki liściowe dł. do 7 cm. Ustawione skrętolegle. 

KWIATY: bezpłatkowe, zebrane w gęste, kuliste 

główki, w których liczne kwiaty męskie otaczają 

1 kwiat obupłciowy. Te główkowate kwiatostany 

podparte są 2 dużymi, białymi, płatkowatymi podsadkami 

ustawionymi naprzeciw siebie i zwisającymi. 

Stąd potoczna nazwa: drzewo chusteczkowe. 

Jedna z podsadek jest zawsze dłuższa (10-18cm), 

druga mniej więcej o połowę krótsza. 

DERENIOWATE (Cornaceae) 

WYSTĘPOWANIE: umiarkowana strefa półkuli 

pn., Afryka Pd. i Środk., Indonezja. 12 rodzajów i ok. 

100 gatunków. W Polsce 1 rodzaj z 1 gat.: dereń 

świdwa (Cornus sanguinea). 

MORFOLOGIA: drzewa lub krzewy, rzadziej półkrzewy 

(w Arktyce). Liście zawsze zielone lub sezonowe, 

bez przylistków. Rodzaj Mastixia, występujący 

w Azji Pd.-Wsch., obejmuje drzewa osiągające 

60 m wys. i 2,5 m średnicy pnia. 

KWIATY: małe, 4-5-krotne, zwykle obupłciowe, 

rzadko jednopłciowe, w szczytowych kwiatostanach. 

Niekiedy duże i białe liście kwiatostanowe 

pełnią rolę powabni. Działki kielicha małe, w postaci 

4-5 ząbków. Płatki korony wolne. Pręcików 4-5, wyrastających 

na skraju dysku miodnikowego. 

OWOCE: pestkowce, zwykle jaskrawo zabarwione. 

Nasiona z bielmem. 

– 16 – 

NASIENIE KWIATOSTAN 

OWOC PODSADKI 

OWOCE: pestkowce elipsoidalne, dł. do 2,5 cm, 

brązowozielone, 3-5 nasienne, osadzone na szypułkach. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne, piękne drzewo 

szczególnie w porze kwitnienia (podsadki) i w jesieni, 

gdy liście przebarwiają się na złocisty kolor. JK 

UŻYTKOWANIE: bardzo twarde i ciężkie 

drewno derenia (łac. cornu = róg) używane było 

dawniej na drobne wyroby tokarskie. Niektóre 

gatunki uprawia się jako ozdobne, np. dereń biały 

(Cornus alba) - krzew o czerwonych pędach, dereń 

kousa (C. kousa) i dereń kwiecisty (C. florida). 

JK

DŁAWISZOWATE (Celastraceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne, subtropikalne 

i umiarkowane. Rodzina liczy blisko 50 

rodzajów i około 860 gatunków. W Polsce występują: 

trzmielina zwyczajna (Euonymus europaeus) 

oraz t. brodawkowata (E. verrucosus) osiągająca 

u nas zachodnią granicę występowania. 

MORFOLOGIA: drzewa, krzewy, pnącza o zdrewniałych 

łodygach, często cierniste. Liście niepodzielone, 

ułożone naprzeciwlegle lub skrętolegle. 

KWIATY: przeważnie drobne i niepozorne, zielonawe, 

promieniste i najczęściej obupłciowe (ewentualnie 

wtórnie rozdzielnopłciowe) o podwójnym 

okwiecie. Korona zwykle wolnopłatkowa, 4-5-dzielna. 

Pręciki najczęściej w jednym okółku; międzyległe 

z płatkami. Krążek miodnikowy, dobrze 

rozwinięty, otacza zalążnię słupka. Słupek 2-5komorowy. 

Rośliny owado- i ptakopylne. 

OWOCE: torebki, pestkowce, jagody, oskrzydlone 

niełupki. Nasiona otoczone są zwykle wyraziście 

zabarwioną osnówką (arillus). 

DYNIOWATE (Cucurbitaceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne, 

nieliczne rosną dziko w strefie umiarkowanej. 

Rodzina obejmuje ok. 120 rodzajów 

i ponad 800 gatunków. Liczniejszym rodzajem jest 

Cucurbita – ok. 30 gat. W Polsce rośnie dziko tylko 

1 rodzaj: przestęp (Bryonia). 

MORFOLOGIA: głównie rośliny zielne, często 

roczne płożące się lub pnące za pomocą wąsów 

czepnych, rzadziej półkrzewy (Dendrosicyos) 

względnie małe drzewa (Socotra). Liście zwykle 

5-klapowe lub 5-dzielne, skrętoległe, bez przylistków. 

KWIATY: przeważnie rozdzielnopłciowe, promieniste, 

5-krotne. Okwiat zróżnicowany na kielich i koronę. 

Działki kielicha i płatki korony zrośnięte u podstawy. 

Pręcików 5. Zalążnia dolna, 3-komorowa. 

Zalążki liczne. Rośliny owadopylne. 

OWOCE: duże, jagodokształtne lub mięsiste 

torebki. 

– 17 – 

przekrój podłużny 

przez torebkę 

UŻYTKOWANIE: trzmieliny są krzewami ozdobnymi, 

dostarczają też gutaperki – substancji 

podobnej do kauczuku (20% w korze). Trzyskrzydlec 

(Tripterygium wilfordii) jest składnikiem środków 

owadobójczych. Rośliną o działaniu narkotycznym 

(popularną wśród Arabów) jest czuwaliczka jadalna 

zwana katą jadalną (Catha edulis), żute liście są 

słodko-gorzkie. Dławisze (Celastrus) – piękne pnącza, 

duszą niestety rośliny (drzewa również), po których 

wspinają się. 

JK 

UŻYTKOWANIE: ważne rośliny użytkowe. 

Uprawiane są na całym świecie ze względu na 

jadalne owoce. Najbardziej znane są gatunki z rodzajów: 

dynia (Cucurbita), ogórek (Cucumis), arbuz 

(Citrullus). Owoce tykwy (Lagenaria) używane są na 

naczynia, natomiast owoce trukwy (Luffa) po maceracji 

jako namiastka gąbki („gąbki roślinne”). 

Biologicznie interesujący jest tryskawiec sprężysty 

(Ecballium elaterium) wyrzucający nasiona z owocu 

na duże odległości. 

JK, KZ

DZIURAWCOWATE (Guttiferae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie w obszarach 

tropikalnych i subtropikalnych, wyjątek stanowi 

dziurawiec (Hypericum). Rodzina obejmuje 35 rodzajów 

z 400 gatunkami. W Polsce występuje 

7 gatunków dziurawca, najpospolitszym jest d. zwyczajny 

(H. perforatum), spotykany na łąkach. 

MORFOLOGIA: drzewa, krzewy, rzadko rośliny 

zielne, czasem liany. Liście pojedyncze, ułożone 

naprzeciwlegle albo okółkowo. Posiadają śródtkankowe 

zbiorniki żywicy lub olejków, widoczne 

pod światło jako jasne punkty; liście robią wrażenie 

podziurkowanych (stąd nazwa rodziny). 

KWIATY: promieniste, obulub jednopłciowe, zebrane 

w szczytowe kwiatostany. W kwiatach męskich 

często występuje zmarniały słupek. Działki 

i płatki okwiatu w różnej ilości (często 5-krotne), 

ułożone są okółkowo względnie częściowo spiralnie. 

Pręciki zwykle bardzo liczne, zebrane zwykle w 3-5 

pęczków. Pyłek produkowany jest w znacznych ilościach. 

Słupek 1, zalążnia górna. 

DZWONKOWATE (Campanulaceae) 

WYSTĘPOWANIE: we wszystkich strefach 

klimatycznych na całym świecie. W tropikach 

rosną przeważnie w górach. Rodzina obejmuje 

ponad 80 rodzajów i 2300 gatunków. Najliczniejsze 

rodzaje: lobelia (Lobelia) – ponad 430 gat.; 

dzwonek (Campanula) – ok. 350 gat. W Polsce występuje 

5 rodz. i 25 gat. 

MORFOLOGIA: większość to rośliny zielne, 

wieloletnie. Dla alpejskiego piętra strefy tropikalnej 

charakterystyczne są wysokie (do 10 m) gatunki 

z rodzaju Lobelia. Liście zwykle skrętoległe, niepodzielone, 

całobrzegie lub ząbkowane. W tkankach 

występują rurki z sokiem mlecznym. U większości 

materiałem zapasowym jest inulina. 

KWIATY: obupłciowe, rzadko jednopłciowe, 

promieniste lub grzbieciste, najczęściej 5-krotne, 

zebrane zwykle w szczytowe lub osiowe kwiatostany. 

Płatki korony zrośnięte, działki kielicha wolne. 

Pręcików 5, czasem złączonych pylnikami. Słupek 5-, 

– 18 – 

słupek i pęczek pręcików 

OWOCE: torebka, jagoda, pestkowiec. 

UŻYTKOWANIE: lecznicze, gł. dziurawca 

pospolitego zwanego „zielem świętojańskim”. 

Gatunki z tropikalnego rodzaju Garcinia hodowane 

są dla pozyskania żywicy gutaperki, poza tym G. 

mangostana i G. dulcis mają jadalne owoce. Drzewo 

różane (Calophyllum inophyllum) dostarcza cennego 

drewna stolarskiego. Amerykańska soczelica 

(Vismia guaianensis) wydziela gumigutę składnik 

farb drukarskich. 

JK 

3- lub 2-krotny, wielokomorowy, o zalążni dolnej 

z licznymi zalążkami. 

OWOCE: torebki, jagody, orzeszki. 

UŻYTKOWANIE: głównie jako rośliny ozdobne. 

Zgrubiałe korzenie dzwonka rapunkuła (Campanula 

rapunculus) są jadalne. 

CHRONIONE W POLSCE: lobelia jeziorna 

(Lobelia dortmanna), zerwa kulista (Phyteuma 

orbiculare). 

JK

EUKOMIOWATE (Eucommiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: zachodnie i środkowe Chiny. 

Do rodziny należy 1 gatunek – eukomia wiązowata 

(Eucommia ulmoides). 

MORFOLOGIA: drzewo wys. do 20 m, o nagich 

pędach z listewkowato przerywanym rdzeniem. 

Liście o blaszce niepodzielnej, ząbkowane, ułożone 

skrętolegle, opadające na zimę, długości do 18 cm. 

W całej roślinie zbiorniki soku mlecznego 

zawierającego substancję zbliżoną do gutaperki, 

dobrze widoczną w postaci cienkich, ciągliwych 

nitek po przełamaniu pędu, liści czy też owocu. 

Najwięcej gutaperki zawierają owoce (8-14%) oraz 

kora korzeni (8-12%), najmniej liście (2-5%). 

KWIATY: niepozorne, rozdzielnopłciowe i rozmieszczone 

dwupiennie. Promieniste, bez okwiatu, 

zebrane w groniaste kwiatostany. Kwiaty męskie, 

na szypułkach, z 4-10 pręcikami. Nitki krótkie, 

wolne. Kwiaty żeńskie na krótkich szypułkach. 

Słupek 1 z 2 szyjkami. Rozwijają się przed lub razem 

z liśćmi z końcem kwietnia lub z początkiem maja. 

EUPTELOWATE (Eupteleaceae) 

WYSTĘPOWANIE: wsch. Himalaje, Chiny – 

Euptelea pleiosperma; Japonia – Euptelea polyandra. 

Do rodziny zalicza się tylko 1 rodzaj i 2 w/w 

gatunki. 

MORFOLOGIA: małe (do 10 m), wyprostowane, 

gęstogałęziste drzewa lub krzewy. Gałązki 

szaro- lub czerwonobrązowe z dużymi, brązowymi, 

błyszczą-cymi pączkami. Liście nietrwałe, ustawione 

skrętolegle, długoogonkowe, pierzasto unerwione, 

wyraźnie, ale nieregularnie ząbkowane (ząbki 

mają 4 lub 15 mm). Młode liście są zaróżowione. 

KWIATY: położone przeważnie po 6-12 w kątach 

liści, obupłciowe, promieniste. Okwiat nieobecny 

lub w formie szczątkowej (kształt filiżanki). Pręcików 

8-18, pomarańczowo-czerwone lub czerwone. Słupek 

zbudowany jest z 8-18 owocolistków wolnych, 

osadzonych na długich ogonkach. Kwiaty rozwijają 

się przed ukazaniem się liści. 

OWOCE: składają się z 1-3 niepękających owoc- 

– 19 – 

OWOCE: oskrzydlona, płaska niełupka dł. do 4 cm. 

Nasiona z obfitą tkanką odżywczą. 

UŻYTKOWANIE: w swojej ojczyźnie eukomia 

wiązowata została w znacznym stopniu wyniszczona 

na opał. Kora eukomii stosowana jest 

w chińskiej medycynie ludowej w chorobach nerek 

i wątroby. W obszarach umiarkowanych sadzona 

jest jako roślina ozdobna. 

JK 

E. polyandra 

E. pleiosperma 

ków, wyposażone są w aparat lotny, podobny zewnętrznie 

do aparatu wiązowego. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne, mało popularne. 

Jesienią liście przebarwiają się pięknie na kolor 

czerwony i żółty. 

JK

FACELIOWATE (Hydrophyllaceae) 

WYSTĘPOWANIE: na wszystkich kontynentach 

(gł. w Ameryce Pn.) z wyjątkiem Australii. Rodzinę 

reprezentuje ok. 20 rodzajów z 265 gatunkami. 

Najliczniejszym rodzajem, liczącym ok. 130 gat. jest 

facelia (Phacelia). F. błękitna (Ph. tanacetifolia) 

pochodząca z Kalifornii jest jedynym przedstawicielem 

rodziny w Polsce (uprawiana i dziczejąca); 

roślina, która kiełkuje tylko w ciemności. 

MORFOLOGIA: najczęściej rośliny zielne (krzewiaste 

w rodzaju Eriodiction). Gruczołkowato lub 

szczeciniasto, szorstko owłosione. Liście pojedyncze, 

całkowite, albo dłoniasto- względnie pierzastodzielne. 

KWIATY: obupłciowe, promieniste najczęściej 

5-krotne. Kielich 5-ząbkowy (u niektórych rodzajów 

działki wolne). Korona 5-łatkowa talerzykowata lub 

dzwonkowata, u jej podstawy łuskowate lub włosowate 

wyrostki. Pręcików 5. Słupek 1, górny. 

OWOCE: torebka pękająca 2, rzadziej 4 klapami, 

niekiedy owoc niepękający. 

FIOŁKOWATE (Violaceae) 

WYSTĘPOWANIE: strefa umiarkowana, obszary 

tropikalne. Około rodzajów i ok. 1000 gatunków. 

Najliczniejszy rodzaj fiołek (Viola) – ok. 500 

gat. W Polsce 1 rodzaj i 25 gat. 

MORFOLOGIA: większość to rośliny zielne 

wieloletnie. W tropikach, obszarze śródziemnomorskim 

i Ameryce Pn. spotykane formy krzaczaste. 

Liście skrętoległe, zazwyczaj z przylistkami. 

KWIATY: obupłciowe, grzbieciste lub promieniste, 

osadzone pojedynczo na szypułkach opatrzonych 

2 przykwiatkami lub zebrane w rozmaitego 

rodzaju kwiatostany. Okwiat zróżnicowany 

na 5-działowy kielich (o działkach wolnych 

lub prawie wolnych) oraz na 5-płatkową koronę. 

W kwiatach grzbiecistych najniższy płatek często 

opatrzony ostrogą. Pręcików 5. W kwiatach grzbiecistych 

oba wolne pręciki posiadają mieszczące 

się w ostrodze miodniki. Słupek 1 z 1 szyjką. 

Zalążnia górna, 1-komorowa. Kwiaty owado- 

– 20 – 

UŻYTKOWANIE: facelia błękitna (Ph. tanacetifolia) 

jest jedną z najlepszych roślin miododajnych - 

wydajność miodowa: 300-400 kg/ha; wydajność 

pyłkowa: 200-300 kg/ha. Miód faceliowy jest 

jasnożółty, o delikatnym zapachu i smaku. 

JK 

względnie samopylne (u Viola występuje często 

kleistogamia). 

OWOCE: torebka lub jagoda. Nasiona z bogatą 

w tłuszcz tkanką odżywczą. 

UŻYTKOWANIE: głównie jako rośliny ozdobne 

i lecznicze (Viola tricolor). W perfumerii używany 

olejek eteryczny otrzymywany z kwiatów fiołka 

wonnego (Viola odorata). 

JK, KZ

FLASZOWCOWATE (Annonaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie kraje tropikalne. 

Liczy około 2100 gatunków. 

MORFOLOGIA: drzewa, krzewy lub pnącza. 

Liście pojedyncze, trwałe lub opadające, ustawione 

skrętolegle, bez przylistków. Drewno i liście wonne. 

KWIATY: z reguły duże, obupłciowe, o wydłużonym 

dnie kwiatowym. Okwiat zwykle 3-krotny, 

wolny, ustawiony w 3-1 okółkach, z których 

zewnętrzny jest kielicho-, a pozostałe koronokształtne. 

Pręciki liczne, wolne, ustawione spiralnie. 

Ilość słupków od wielu do 1, zwykle wolne, ustawione 

spiralnie na płaskim lub wklęsłym dnie kwiatowym. 

Rodzina spokrewniona z Magnoliaceae 

wykazuje jednocześnie szereg cech właściwych 

jednoliściennym (stosunki liczbowe kwiatu, rozwój 

ziaren pyłkowych). 

OWOCE: mieszki, orzeszki lub jagody, w obu 

ostatnich przypadkach często połączone w zbiór 

owoców na zmięśniałym dnie kwiatowym. Nasiona 

GĄZEWNIKOWATE (Loranthaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. obszary tropikalne i subtropikalne 

z jedynie nielicznymi przedstawicielami 

w krainach o klimacie umiarkowanym. Rodzina 

obejmuje około 1400 gatunków. We florze polskiej 

występują 3 gatunki z rodzaju jemioła (Viscum), pasożytujące 

na drzewach liściastych i iglastych. 

MORFOLOGIA: wiecznie zielone półpasożyty 

o zdrewniałych pędach, żyjące na gałęziach drzew, 

bardzo rzadko półpasożyty korzeniowe (pobierające 

substancje pokarmowe z korzeni żywiciela) i tylko 

1 gatunek (Phrygilanthus aphyllus) jest bezzieleniowym 

pasożytem zupełnym. Liście ułożone są zwykle 

naprzeciwlegle, skórzaste i zimozielone. 

KWIATY: drobne, przeważnie promieniste. 

Okwiat złożony z 4 lub 6 zielonkawych lub żywo 

zabarwionych listków ułożonych w 2 jednakowych 

okółkach. Liczba pręcików równa jest liczbie listków 

okwiatu. Słupek zrasta się całkowicie z kubeczkowato 

rozszerzonym dnem kwiatowym. Zalążnia 1- 

– 21 – 

duże z drobnym zarodkiem i bardzo obfitą, porozrywaną 

tkanką odżywczą, niekiedy z osnówką. 

UŻYTKOWANIE: rośliny z rodzaju Annona (100 

gat.) oraz Uvaria (90 gat.) dostarczają jadalnych 

owoców i dobrego drewna. Liście Xylopia aethiopica 

i X. aromatica używane są jako przyprawy. Olejki 

eteryczne wydobywane z kwiatów Cananga odorata 

używane są do wyrobu perfum. 

JK 

komorowa, dolna. Charakterystyczną cechą jest 

silna redukcja zalążków, nie wykształcają się one 

właściwie w ogóle, a woreczek zarodkowy pogrążony 

jest w tkance słupka. 

OWOCE: jagoda, rzadziej pestkowiec. 

UŻYTKOWANIE: w medycynie ludowej oraz 

obrzędach duże znaczenie odgrywa jemioła 

(Viscum). Niektóre gatunki powodują ogromne 

straty w gospodarce leśnej, np. arceutobium 

(Arceuthobium). 

JK

GŁOWOCISOWATE (Cephalotaxaceae) 

WYSTĘPOWANIE: Japonia, Chiny, Korea, pn. 

Indie. Rodzinę reprezentuje 1 rodzaj z 8 gatunkami. 

Rosną w dolnym piętrze lasów górskich. 

MORFOLOGIA: zimozielone, niewielkie drzewa 

(do 15 m wys.) lub krzewy z gałęziami ułożonymi 

naprzeciwlegle lub po kilka w okółkach. Żywiczne. 

Pędy roczne i dwuletnie zielone. Igły na krótkich 

ogonkach, z wyraźnie wystającym wąskim nerwem 

na górnej stronie i zaostrzone, długość nawet do 

9 cm, od spodu z szerokimi, białymi paskami 

i b. wąskimi, zielonymi brzegami i nerwem; ułożone 

dwustronnie prawie płasko albo podnoszące się do 

góry. 

KWIATY: zwykle dwupienne; męskie w główkowatych 

skupieniach na krótkich nóżkach 

w kątach igieł (na pędach zeszłorocznych), pyłek 

bez powietrznych pęcherzyków; kwiaty żeńskie 

małe (widoczne już w jesieni), mają po kilka lub 

więcej zalążków na końcach szypułek. Nasiona 

GORYCZKOWATE (Gentianaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie krainy o klimacie 

umiarkowanym i subtropikalnym, szczególnie licznie 

w górach. Rodzina obejmuje ponad 70 rodzajów 

i około 1100 gatunków. Najliczniejszym rodzajem 

jest goryczka (Gentiana) – 425 gat. We florze polskiej 

występuje 26 gat., gł. w górach. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, rzadziej krzewy, 

niewielkie drzewa, a nawet bezzieleniowe roztocza 

o zredukowanych liściach. Liście naprzeciwlegle 

ułożone, całe i całobrzegie, często nasadami 

zrośnięte. Dla goryczek charakterystyczne są modyfikacje 

pędu w zależności od intensywności oświetlenia 

oraz wydłużanie się pędu kwiatowego po 

przekwitnięciu. 

KWIATY: przeważnie promieniste (rzadko słabo 

grzbieciste), obupłciowe, często duże i efektownie 

zabarwione. Zebrane w 2- lub 1-ramienne wierzchotki. 

Zrosłopłatkowe: rurkowaty kielich i korona 

mają najczęściej po 5 łatek. Pręciki zaś, w liczbie 

– 22 – 

NASIONA 

podobne do owoców typu pestkowca, ok. 2,5 cm 

dł., zielonkawe lub z fioletowym odcieniem, osadzone 

po 1-2 na szypułkach, dojrzewają w drugim 

roku; duża pestka okryta jest miąższem. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. W Japonii z nasion 

głowocisa otrzymywano trującą woskopodobną 

substancję, używaną m.in. do wyrobu świec, oraz 

olej do produkcji farb i lakierów. 

JK 

równej łatkom, przyrośnięte są nitkami do rurki korony. 

Słupek górny, o zalążni zwykle 1-komorowej. 

OWOCE: torebki lub rzadko jagody. 

UŻYTKOWANIE: lecznicze; goryczki – ze 

względu na zawartość związków goryczowych, 

przede wszystkim glikozydu gencjopikryny (największa 

zawartość w korzeniu) pobudzają pracę 

wątroby i żołądka. 

CHRONIONE W POLSCE: goryczki (Gentiana 

i Gentianella) – wszystkie gatunki, z wyjątkiem g. 

trojeściowej (G. asclepiadea); niebielistka trwała 

(Sweertia perennis). 

JK

GOŹDZIKOWATE (Caryophyllaceae) 

WYSTĘPOWANIE: na wszystkich kontynentach, 

w różnych siedliskach (na Antarktydzie 1– 

Colobanthus quitersis). Liczne gat. w Arktyce. 

W Himalajach do 6000 m n.p.m. Rodzajów 80 i ok. 

2000 gat. Najliczniejsze goździki (Dianthus) – 300 

gat. i lepnice (Silene) – 300 gat. W Polsce 27 rodzajów 

i ok. 100 gat. 

MORFOLOGIA: większość to rośliny zielne, 

nieliczne krzewy (rodzaj Schidea z Hawajów). 

Niektóre gatunki siedlisk skrajnych mają formę 

poduszkową, np.: Gypsophila aretioides z pd. 

Kaukazu i pn. Iranu, osiągająca 2 m śr. Liście pojedyncze, 

całobrzegie. 

KWIATY: zebrane w charakterystyczne dwuramienne 

wierzchotki. Promieniste, najczęściej 5-krotne. 

Płatki korony wolne, często zwężone ku nasadzie. 

Zwykle owadopylne, też wiatropylne lub samopylne. 

OWOCE: torebki, orzeszki, rzadko jagody. Nasiona 

z bielmem. 

GRANATOWCOWATE (Punicaceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszar śródziemnomorski 

od Półwyspu Bałkańskiego po Indie oraz wyspę 

Sokotrę. Rodzina obejmuje 1 rodzaj granat (Punica) 

z 2 gat.: g. właściwy (P. granatum) i P. protopunica. 

MORFOLOGIA: krzewy lub niewielkie drzewa. 

Młode gałęzie kolczaste. Liście naprzeciwlegle 

ułożone i nie podzielone, eliptycznolancetowate, 3-8 

cm dł. 

KWIATY: obupłciowe, promieniste, duże i okazałe, 

żywo czerwone. Osadzone po 1-3 na szczytach 

gałązek. Kielich i korona 5-8-dzielne, a kubeczkowato 

rozszerzone dno kwiatowe zrośnięte jest z zalążnią 

słupka – słupek jest więc dolny. Pręciki liczne, 

umieszczone w wielu leżących ponad sobą 

okółkach. Zalążnia podzielona jest na komory 

piętrowo. 

OWOCE: mięsista jagoda przypominająca nieco 

jabłko (zwana zresztą popularnie jabłkiem granatu). 

Okrywa skórzasta, początkowo czerwona, później 

– 23 – 

UŻYTKOWANIE: głównie jako rośliny w ogrodach 

skalnych: goździk chiński (Dianthus chinensis), 

g.brodaty (D.barbatus), firletka chalcedońska (Lychnis 

chalcedonica), f.kwiecista (L.coronaria), rogownica 

kutnerowata (Cerastium tomentosum), łyszczec 

wiechowaty (Gypsophila paniculata) i inne. 

W szklarniach uprawiany jest w licznych odmianach 

goździk ogrodowy (D.caryophyllus), pochodzący 

z pd. Europy. Saponiny używane są jako detergenty. 

CHRONIONE W POLSCE: lepnica litewska 

(Silene lithuanica), łyszczec wiechowaty (Gypsophila 

paniculata) oraz wszystkie goździki oprócz 

g. kartuzka (D.carthusianorum) i g. kropkowanego 

(D.deltoides). 

JK 

brązowo zabarwiona, pęka w czasie dojrzałości. Nasiona 

liczne, purpurowoniebieskie, podczas dojrzałości 

otoczone czerwoną, soczystą okrywą. 

UŻYTKOWANIE: granat właściwy (P. granatum) 

jest ważną rośliną uprawną dostarczającą 

jadalnych owoców. Okrywa nasion ma 

orzeźwiający, kwaskowaty smak; przyrządza się 

z niego lemoniady, napój granadinę, sorbety 

i niekiedy wino. W lecznictwie używane są kwiaty, 

okrywa owoców oraz kora i korzenie. Z okrywy 

owoców otrzymuje się barwnik do barwienia jedwabiu 

i garbnik do skóry (safian). Roślina użytkowana 

od 7000 lat (Palestyna). 

JK

GRUBOSZOWATE (Crassulaceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszary suche i ciepłe, 

także krainy o klimacie umiarkowanym; brak natomiast 

w Australii i strefie arktycznej. Dużo gatunków 

endemicznych występuje na wyspach 

Kanaryjskich, niektóre na Maderze. Rodzina obejmuje 

ponad 30 rodzajów i około 1450 gatunków. 

We florze polskiej występuje 14 gatunków, 

z których 9 należy do rodzaju rozchodnik (Sedum). 

MORFOLOGIA: prawie wyłącznie rośliny 

o grubych, mięsistych liściach (sukulenty liściowe) 

i łodygach zielnych albo zdrewniałych i wtedy mają 

postać krzewów lub nawet niewielkich drzew. 

Liście ułożone skrętolegle lub naprzeciwlegle, blaszki 

nie podzielone. Tropikalne Bryophyllum calycinum 

znane są z bulwkowatych rozmnóżek. 

KWIATY: promieniste, zwykle 5-krotne. Działki 

kielicha i płatki korony zwykle wolne. Ilość płatków 

korony jest u niektórych przedstawicieli bardzo 

zmienna (nawet w obrębie 1 osobnika!). Pręcikowie 

GRUJECZNIKOWATE (Cercidiphyllaceae) 

WYSTĘPOWANIE: Japonia, Chiny. 1 rodzaj i 2 

gatunki: grujecznik japoński (Cercidiphyllum japonicum) 

i g. wspaniały (C. magnificum). 

MORFOLOGIA: drzewa do 30 m wys., 2-pienne. 

Korona szerokopiramidalna. Gałęzie zróżnicowane 

na długo- i krótkopędy. Liście z opadającymi 

przylistkami; 2-postaciowe: pierzasto unerwione, 

okrągławe, z sercowatą nasadą, karbowanym 

brzegiem i ustawione naprzeciwlegle na długopędach 

albo dłoniasto unerwione, jajowate, 

całobrzegie i ustawione skrętolegle na krótkopędach. 

W jesienne, wilgotne dni opadłe liście pachną 

słodkawo (ciastem?). 

KWIATY: 1-płciowe, bez okwiatu, rozwijają się 

przed, względnie równocześnie z liśćmi. K. męskie 

siedzące, pręcików 8-13. K. żeńskie siędzące, zebrane 

są w szypułkowe kwiatostany; słupek o wydłużonej 

szyjce, zalążnia górna, 1-komorowa. 

OWOCE: mieszki, nasiona drobne, oskrzydlone. 

– 24 – 

a b c 

a) grubosz Crassula, b) rojnik Sempervivum, c) rozchodnik Sedum 

składa się z 2 lub rzadziej 1 okółka przeważnie wolnych 

pręcików. Owocolistki, w liczbie równej liczbie 

płatków korony, tworzą odrębne, zupełnie wolne lub 

jedynie częściowo zrośnięte słupki (słupkowie 

apokarpiczne). Zalążnie 1-komorowe. Rośliny zapylane 

są przez owady, ptaki (Cotyledon) lub są samopylne. 

OWOCE: mieszek, wyjątkowo torebka. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. W tej rodzinie sukulentów 

ciekawym wyjątkiem jest rodzaj uwroć 

(Tillaea) – obejmujący roczne, zielne rośliny wodne. 

CHRONIONE W POLSCE: wszystkie gatunki 

rojników Sempervivum i rojniczków Jovibarba. 

JK 

gałązka z owocami 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Na wiosnę, gałązki 

pokryte są czerwonawą „mgiełką” kwiatów i nieco 

później młodymi czerwonobrązowymi lub fioletowymi 

listkami (wczesny rozwój). Jesienią liście stają 

się soczystożółte, częściowo pomarańczowe, łososiowe 

i czerwone. Grujeczniki nadają się na formowane 

żywopłoty. 

JK

GRZYBIENIOWATE (Nymphaeaceae) 

WYSTĘPOWANIE: zbiorniki wodne całego 

świata. Rodzina liczy około 60 gatunków, połowa 

tworzy rodzaj grzybienie (Nymphaea). We florze polskiej 

występują 2 gatunki grzybienia (Nymphaea) i 2 

gatunki grążela (Nuphar). 

MORFOLOGIA: trwałe (za wyjątkiem rodzaju 

Euryale) rośliny wodne i błotne, z sokiem mlecznym. 

Mogą tworzyć rozmnóżki. Kłącza zakorzeniają się 

w dnie zbiornika. Liście ustawione skrętolegle, często 

2-postaciowe: zanurzone w wodzie pocięte na 

cienkie, nieraz włosowate łatki i pływające lub 

wynurzone duże, często tarczowate, długoogonkowe, 

niekiedy na dolnej stronie opatrzone kolcami 

(Euryale, Victoria); powierzchnia liści jest 

nawoskowana. 

KWIATY: osadzone na długich szypułkach sięgają 

powierzchni wody, zwykle duże, efektowne, 

wonne. Promieniste, kielich 3-5-listkowy. Liczne 

płatki korony, umieszczone spiralnie na dnie kwia- 

HEBANKOWATE (Ebenaceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne. 

Wyróżniamy ok. 5 rodzajów i 500 gatunków. 

Najliczniejszy rodzaj to hurma (Diospyros) – 240 gat. 

MORFOLOGIA: najczęściej 2-pienne drzewa 

i krzewy o bardzo twardym, ciemno przeważnie 

zabarwionym drewnie. Liście ułożone zwykle skrętolegle, 

nie podzielone, skórzaste, błyszczące. 

KWIATY: promieniste, zwykle rozdzielnopłciowe, 

pojedyncze, pachwinowe lub zebrane w małe wierzchotkowe 

kwiatostany (występuje kaulifloria). 

Okwiat 3- do 7-krotny, zróżnicowany na kielich 

o działkach zrosłych i zrosłopłatkową koronę (często 

dzwonkowatą). Pręcikowie przeważnie w 2 okółkach 

złożone z 6-14 pręcików wolnych lub połączonych 

parami, przyrośniętych do korony. Słupek 1, 

zbudowany z 2-8 owocolistków, o zalążni górnej, 

podzielonej na wiele (do 20) komór. Owadopylne. 

OWOCE: jagoda, często z zielonymi działkami 

kielicha (osiąga pokaźne rozmiary). 

– 25 – 

towym i żywo zabarwione (białe, różowe, niebieskie 

lub żółte). Wyraźnie widoczne jest stopniowe przejście 

od płatków korony do pręcików. Słupek1, duży, 

wielokomorowy i przeważnie dolny. 

OWOCE: jagodokształtne, gąbczasto mięsiste. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne w oczkach wodnych 

i wodach parkowych. Leczniczo używany jest grążel 

żółty (działa na funkcje układu pokarmowego). 

CHRONIONE W POLSCE: grzybienie białe 

(Nyphaea alba), g. północne (N. candida), grążel 

żółty (Nuphar luteum), g. drobny (N. pumilum). 

JK 

UŻYTKOWANIE: hurma hebanowa (D. ebenum) 

dostarcza drewna czarnego, ciężkiego, 

odpornego na butwienie, używanego do wyrobu 

części instrumentów muzycznych, pomiarowych 

i przedmiotów ozdobnych. Czarny heban i heban 

kolorowy pochodzą też z innych gatunków hurmy. 

Owoce hurmy wschodniej (D. kaki) i h. kaukaskiej 

(D. lotus) są jadalne (surowe i przetworzone) i mają 

niezrównany smak; sokiem nasyca się sieci rybackie 

i drewno w celu zapobieżenia gniciu. Setki odmian 

ogrodniczych 

JK

JASKROWATE (Ranunculaceae) 

WYSTĘPOWANIE: na wszystkich kontynentach 

oprócz Antarktydy, głównie w strefie umiarkowanej 

półkuli pn. Około 50 rodz. i ponad 2000 gat. 

Najliczniejsze rodzaje: jaskier (Ranunculus) – ok. 

600 gat., powojnik (Clematis) – ok. 400 gat., tojad 

(Aconitum) – ok. 300 gat. W Polsce 21 rodz. i ok. 

80 gat. 

MORFOLOGIA: przeważnie byliny, rzadziej 

rośliny jednoroczne i dwuletnie; także półkrzewy, 

krzewy i pnącza. Blaszka liściowa różnie wykształcona. 

KWIATY: w różnego typu kwiatostanach; rzadko 

pojedyncze, najczęściej obupłciowe i promieniste. 

Pręciki liczne, ułożone spiralnie, czasem część z nich 

przekształcona w miodniki. Zwykle owadopylne. 

OWOCE: orzeszki, mieszki, torebki, rzadziej jagody. 

Nasiona z bielmem. 

UŻYTKOWANIE: większość gat. zawiera 

trujące alkaloidy i glikozydy. Kiedyś wykorzystywane 

leczniczo i do zatruwania strzał. Obecnie 

JASNOTOWATE (Lamiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: prawie na całej kuli ziemskiej. 

Wiele gatunków występuje w ciepłym i suchym 

pasie od Wysp Kanaryjskich do zach. 

Himalajów. Około 200 rodzajów i 3500 gatunków. 

Najliczniejsze rodzaje: szałwia (Salvia) – ok. 700 

gat., Hyptis – ok. 350 gat. W Polsce 25 rodzajów 

i ok. 80 gatunków. 

MORFOLOGIA: większość to rośliny zielne oraz 

półkrzewy. W tropikach krzewy i drzewa (Hyptis – 

do 15 m wys.) oraz pnącza. Łodygi gatunków zielnych 

4-kanciaste, z pasmami kolenchymy na 

krawędziach. Liście naprzeciwległe o wykształconej 

blaszce. Włoski gruczołowe wydzielają wonne 

olejki eteryczne. 

KWIATY: grzbieciste, wargowe, 5-krotne, o działkach 

okwiatu zrośniętych. Dolna warga powstała ze 

zrośnięcia 3, a górna 2 płatków. Kwiaty skupione 

w kątach liści w siedzące wierzchotki. Owadopylne. 

Pręciki 4 (czasem 2), dwusilne (jedna para dłuższa 

– 26 – 

niewielkie zastosowanie w medycynie. Nasiona 

czarnuszki używane są jako przyprawa. Liczne 

gatunki ozdobne. 

CHRONIONE W POLSCE: miłek wiosenny 

(Adonis vernalis), orlik pospolity (Aquilegia vulgaris), 

pełnik europejski (Trollius europaeus), 

pluskwica europejska (Cimicifuga europea), powojnik 

prosty (Clematis recta), zawilec narcyzowy 

i z. wielkokwiatowy (Anemone narcissiflora, A.sylvestris) 

oraz wszystkie gat. z rodzaju sasanka 

(Pulsatilla) i tojad (Aconitum). 

JK 

od drugiej), przyrośnięte nitkami do rurki korony. 

Słupek o zalążni górnej, 2-krotnej, 4-dzielnej. 

OWOCE: 1-nasienne rozłupki. Nasiona z bielmem. 

UŻYTKOWANIE: rośliny lecznicze i przyprawowe, 

np.: szałwia lekarska (Salvia officinalis), 

majeranek (Origanum majorana), mięta (Mentha), 

melisa (Melissa), lawenda (Lavandula), cząber 

(Satureja), bazylia (Ocimum), hyzop lekarski (Hyssopus 

officinalis), rozmaryn lekarski (Rosmarinus 

officinalis) i wiele innych. Liczne gatunki ozdobne. JK

KAKTUSOWATE (Cactaceae) 

WYSTĘPOWANIE: tropikalne i subtropikalne 

suche obszary obu Ameryk (szczególne bogactwo 

form w Meksyku i w Peru), kilka gatunków występuje 

w Afryce. Około 120 rodzajów i ponad 2000 gat. 

MORFOLOGIA: od form drobnych po olbrzymy. 

Większość to sukulenty łodygowe (reszta drzewa 

i krzewy). Łodygi są kuliste, kolumnowe, żebrowane, 

spłaszczone, mięsiste – zawierają tkankę 

magazynującą wodę; pokryte są gęsto cierniami 

(przekształcone liście); przejęły asymilację CO 2 

(są 

zielone i mają szparki). Liście asymilacyjne występują 

u prymitywnego rodzaju drzewidło (Pereskia). 

KWIATY: duże, barwne, często mocno pachnące. 

Promieniste i grzbieciste, prawie zawsze obupłciowe. 

Okwiat pojedynczy, wielolistkowy. Pręciki liczne, 

umieszczone nierzadko spiralnie na dnie kwiatowym. 

Słupek 1, dolny; u prymitywnych przedstawicieli 

słupki liczne, prawie wolne. Zapylane 

przez owady, ptaki i nietoperze. 

KAMELIOWATE (Theaceae) 

WYSTĘPOWANIE: kraje tropikalne i subtropikalne. 

Rodzina liczy około 30 rodzajów i 550 gatunków. 

MORFOLOGIA: wiecznie zielone rośliny o zdrewniałych 

łodygach (drzewa i krzewy). Liście ułożone 

skrętolegle, nie podzielone, skórzaste lub błoniaste. 

KWIATY: duże i pachnące, najczęściej 5-dzielne. 

Okwiat zróżnicowany na kielich i koronę. U prymitywnych 

przedstawicieli działki i płatki umieszczone 

są spiralnie na osi kwiatu. Pręcikowie – zbudowane 

z wielu pręcików, które u bardziej wyspecjalizowanych 

gatunków zrastają się z nasadami w 5 pęczków. 

Słupek przeważnie górny, o zalążni podzielonej 

na tyle komór, ile jest owocolistków (3-5). 

OWOCE: torebka lub pestkowiec. 

UŻYTKOWANIE: najważniejszą dla człowieka 

rośliną tej rodziny jest herbata (Thea), z jej liści 

przyrządza się jeden z najpopularniejszych naparów 

świata (2-4% teiny). Wyróżnia się 2 rodzaje surowca: 

– 27 – 

OWOCE: często mięsiste, czasem twarde, 

pokryte zwykle kolącymi cierniami. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Są ulubionymi 

obiektami uprawy doniczkowej i szklarniowej. 

Szczególną rolę pełnią opuncje (Opuntia), dostarczają 

jadalnych owoców i używane są na żywopłoty. 

Największym kaktusem jest karnegia 

olbrzymia (Carnegia gigantea) osiągająca 20 m, 

rośnie gł. na pustyniach Arizony. Kaktusy dostarczają 

wody pitnej na obszarach bezwodnych 

(„źródła pustyni”). 

JK 

h. zieloną (nie fermentowaną) i h. czarną (fermentowaną) 

Przyrządzanie herbaty było już w Chinach 

znane na 3000 lat p.n.e., jednak sposób, w jaki to 

robimy obecnie, datuje się dopiero od XVw. Nasiona 

kamelii (Camellia) zawierają do 70% tłuszczu, 

z którego otrzymuje się wysokiej jakości olej. 

JK

KAPAROWATE (Capparidaceae) 

WYSTĘPOWANIE: kraje tropikalne i subtropikalne, 

nieliczni przedstawiciele sięgają do strefy 

umiarkowanej. Rodzina obejmuje ok. 46 rodzajów 

i ok. 900 gatunków. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy, drzewa. 

Ogruczolone albo opatrzone kolcami. Liście ułożone 

skrętolegle, zawierające często komórki mirozynowe 

z enzymem myrozynazą rozkładającym 

glikozyd glukokaparynę na glukozę i składniki olejku 

metylogorczycowego o charakterystycznym smaku 

i zapachu. 

KWIATY: obupłciowe, zebrane w groniaste 

kwiatostany. Zróżnicowane na kielich i koronę 

(zwykle 4-dzielne), przeważnie grzbieciste. Szczególnym 

elementem jest różnej długości, wytworzony 

przez dno kwiatowe trzoneczek, na którym 

umieszczony jest słupek wraz z pręcikami (androgynofor) 

albo tylko słupek (gynofor). Pręcików od 4 

do wielu. Słupek górny, o zalążni 1-komorowej lub 

podzielonej na komory fałszywymi przegrodami. 

KAPUSTOWATE (Brassicaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. w strefie umiarkowanej 

półkuli pn. Około 380 rodzajów i 3200 gatunków. 

W Polsce 41 rodzajów i około 95 gatunków. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, półkrzewy, rzadziej 

krzewy do 2 m wys. oraz pnącza. Liczne 

wysokogórskie tworzą poduszki. Liście często 

tworzą przyziemną rozetę. Rośliny nagie lub pokryte 

różnymi włoskami. Sok komórkowy zawiera związki 

siarko-organiczne nadające roślinom ostry zapach 

i smak. 

KWIATY: dwusymetryczne, 4-krotne, zebrane 

zwykle w szczytowe, bezlistne kwiatostany. Działki 

kielicha i korony wolne. 

OWOCE: łuszczyny wielonasienne, rzadziej jednonasienne 

lub przewęziste. Bielmo nieobecne. 

UŻYTKOWANIE: warzywa: kapusta warzywna 

(Brassica oleracea) wraz z odmianami – kapustą 

głowiastą i włoską, kalafiorem, brokułem, kalarepą, 

brukselką, jarmużem; rzepa (Brassica rapa), 

– 28 – 

OWOCE: bardzo różnorodne, często łuszczyny, 

czasem jagoda, torebka pękająca klapami lub 

orzeszek. 

UŻYTKOWANIE: kapar ciernisty (Capparis 

spinosa) dostarcza pikantnej przyprawy zwanej 

kaparami – są to niedorozwinięte pączki kwiatowe 

solone, marynowane w occie lub konserwowane 

w oliwie. Jest rośliną także leczniczą i paszową. 

Namiastką kaparów są pączki kwiatowe nasturcji 

wielkiej (Tropaeolum majus) i knieci błotnej (Caltha 

palustris). 

JK 

rzodkiew i rzodkiewka (Rhaphanus sativus). Przyprawowe: 

gorczyca biała i czarna (Sinapis alba, 

S. nigra), chrzan (Armoracia lapatifolia). Oleiste: 

rzepak (Brassica napus). Wiele gat. zawiera dużo 

wit.C (niektóre lecznicze). Ozdobne, np.: lak 

(Cheiranthus cheiri), lewkonia (Matthiola incana), 

maciejka (Matthiola bicornis), miesiącznica roczna 

(Lunaria annua). 

CHRONIONE W POLSCE: warzucha polska 

(Cochlearia polonica) – endemit polski (k/Olkusza). 

JK

KASZTANOWCOWATE (Hippocastanaceae) 

WYSTĘPOWANIE: strefy umiarkowane Europy, 

Azji i w Ameryce sięgając do Wenezueli. Do rodziny 

należą 2 rodzaje: kasztanowiec (Aesculus) – 25 

gatunków i Billia – 2 gat. w tropikach. 

MORFOLOGIA: drzewa lub krzewy. Liście dłoniastozłożone 

(z 5-9 listków), na długich ogonkach; 

ustawione naprzeciwlegle. W tkankach występują 

komórki wydzielnicze. 

KWIATY: duże i efektownie zabarwione, grzbieciste, 

zebrane są w szczytowe grona. W tym 

samym kwiatostanie mogą wystąpić 3 rodzaje 

kwiatów (trimonoecja): męskie, żeńskie i obupłciowe. 

Okwiat zróżnicowany na 5-działkowy 

u nasady zrośnięty kielich (działki wolne u Billia) 

oraz najczęściej 4-5-płatkową wolną koronę. 

Wykształcony jest często pozapręcikowy krążek 

miodnikowy. Pręcików 5-9 wolnych. Słupek 1 górny. 

Zalążnia 3-komorowa. 

OWOCE: 1-komorowa, 1-nasienna skórzasta 

torebka pękająca 3 klapami. Nasiona bez tkanki 

KIELICHOWCOWATE (Calycanthaceae) 

WYSTĘPOWANIE: Ameryka Północna i Australia 

– rodzaj kielichowiec (Calycanthus) z 5 

gatunkami; Chiny i Japonia – rodzaj zimokwiat 

(Chimonanthus) z 4 gatunkami. 

MORFOLOGIA: krzewy. Liście pojedyncze, 

całkowite, krótkoogonkowe, ułożone naprzeciwlegle. 

Gałązki, liście, a zwłaszcza drewno kielichowca 

wydają przyjemny, silny zapach korzenny. 

KWIATY: okazałe, promieniste, silnie pachnące 

(winnie), obupłciowe, o spiralnym ułożeniu części. 

Dno kwiatowe wklęsłe (kubkowate), zgrubiałe; z jego 

brzegów wyrasta wielolistkowy czerwonobrunatny 

niezróżnicowany okwiat. Pręciki zwykle liczne (30- 

5), na ich końcach znajdują się białe ciałka zjadane 

przez zapylające kwiaty chrząszcze. Słupki liczne 

(20), wolne, wyrastające na wklęsłej części dna 

kwiatowego. Zalążnia górna. 

OWOCE: 1-nasienne niełupki otoczone powiększonym 

i zmięśniałym dnem kwiatowym (niby- 

– 29 – 

odżywczej (zwane powszechnie, choć niesłusznie, 

kasztanami), z dużym, kolistym znaczkiem (hilum). 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Jako drzewa przydrożne 

i alejowe; wśród nich najczęściej pochodzący 

z Bałkanów kasztanowiec zwyczajny (A. hippocastanum) 

– jego uprawę rozpoczęto w Austrii, 

gdzie został sprowadzony z Konstantynopola 

w 1576r. Roślina lecznicza – w Turcji leczono nią 

dawniej kaszel i dychawicę u koni, fakt ten wpłynął 

zapewne na powstanie gatunkowej nazwy łacińskiej 

hippocastanum, co znaczy „koński kasztan”. 

JK 

pylnik z ciałkiem 

zjadanym przez chrząszcze 

torebką). Nasiona z dużym zarodkiem, bez tkanki 

odżywczej. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Kielichowiec jest 

oryginalnym krzewem o niezwykłej barwie kwiatów 

i pięknym zapachu; kwitnie od czerwca do sierpnia. 

JK

KLONOWATE (Aceraceae) 

WYSTĘPOWANIE: od subarktycznych rejonów 

Europy i Alaski do tropików Ameryki Środk. (góry 

Gwatemali). Acer laurinum dochodzi do 10°szer. 

geogr. pd. (wyspa Timor). W Himalajach rosną do 

3300 m n.p.m. Dwa rodzaje: klon (Acer, 150 gat.) 

i Dipteronia (2 gat., środk. – wsch. Chiny). W Polsce 

3 gat.: klon zwyczajny (Acer platanoides), klon 

jawor (A. pseudoplatanus) i klon polny (A. campestre). 

MORFOLOGIA: drzewa, rzadziej krzewy. Liście 

naprzeciwległe, przeważnie sezonowe, bez przylistków, 

niepodzielone lub podzielone, wyjątkowo 

złożone. W jesieni liście niektórych gatunków przebarwiają 

się na czerwono lub żółto. 

KWIATY: małe, promieniste, obupłciowe, 

zebrane w groniaste lub wiechowate kwiatostany. 

Często w kwiatostanie występują kwiaty różnej płci 

(poligamiczne). Kielich wolny 5 (4)-działkowy. Płatki 

korony wolne, w liczbie 5-4, lub brak. Pręcików 8. 

KŁOKOCZKOWATE (Staphyleaceae) 

WYSTĘPOWANIE: umiarkowane i umiarkowanie 

ciepłe obszary Eurazji oraz obu Ameryk. 

Rodzina obejmuje około 50 gatunków. We florze polskiej 

występuje tylko 1 gat.: kłokoczka południowa 

(Staphylea pinnata), rośnie w pd.–wsch. części 

kraju oraz na nielicznych stanowiskach na Śląsku 

i w Jurze Krakowsko – Częstochowskiej. 

MORFOLOGIA: krzewy i niewielkie drzewa. 

Liście ułożone skrętolegle lub naprzeciwlegle, 

pierzasto- lub dłoniastozłożone, opatrzone są 

przylistkami. 

KWIATY: promieniste, obulub rozdzielnopłciowe, 

zebrane w zwisające grona lub wiechy. 

Okwiat 5-krotny i zróżnicowany na kielich i koronę. 

Działki kielicha często zabarwione podobnie jak 

płatki. Pręcików przeważnie 5, zebranych w 1 

okółku, znajdującym się po zewnętrznej stronie 

krążka miodnikowego, ten ostatni występuje więc 

między pręcikami a słupkiem. 2-3 owocolistki 

– 30 – 

Słupek górny, 2-krotny i 2-komorowy, spłaszczony, 

zwykle jest otoczony dyskiem miodnikowym. 

Zalążki po jednym w każdej komorze. 

OWOCE: rozłupnie rozpadające się na 2 spłaszczone 

i oskrzydlone orzeszki. 

UŻYTKOWANIE: z klonu cukrowego (A. sacchrum) 

– Ameryka Pn. uzyskuje się syrop służący do 

produkcji cukru. Ozdobne. 

JK 

wytwarzają u prymitywnych przedstawicieli swobodne 

słupki, u innych (bardziej wyspecjalizowanych) 

stopniowo zrastają się, tworząc w końcu 1 

słupek górny, o zalążni podzielonej na komory. 

OWOCE: rozdęta torebka lub jagoda. 

UŻYTKOWANIE: z kłokoczką południową 

związanych jest szereg zwyczajów ludowych, m.in. 

z nasion wyrabia się różańce. Ozdobne. 

CHRONIONE W POLSCE: kłokoczka południowa 

(Staphylea pinnata). 

JK

KOKORNAKOWATE (Aristolochiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie rejony tropikalne 

i podzwrotnikowe, także obszary o klimacie umiarkowanym; 

w Polsce – kokornak powojnikowaty 

(Aristolochia clematitis) – być może zawleczony 

oraz kopytnik pospolity (Asarum europaeum). 

Rodzina składa się z 6-7 rodzajów i ok. 600 

gatunków. 

MORFOLOGIA: krzewy, często pnącza, rzadko 

rośliny zielne. Liście pojedyncze, nie podzielone, bez 

przylistków, ustawione skrętolegle. 

KWIATY: obupłciowe, żółtozielone lub czerwonobrązowe; 

promieniste z kilkoma nie zrośniętymi 

słupkami (słupkowie apokarpiczne) – kopytnik 

(Asarum) i grzbieciste, wysoko wyspecjalizowane 

pułapkowe – kokornak (Aristolochia). Okwiat pojedynczy 

(podwójny u Saruma). Pręcików 6-12 (do 

36). Słupek dolny, zrasta się zwykle z kubeczkowato 

rozszerzonym dnem kwiatowym. 

OWOCE: torebka, często pękająca od podstawy. 

Nasiona Asarum rozprzestrzeniane są przez mrówki, 

KOMOSOWATE (Chenopodiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie na stepach i pustyniach, 

często o zasolonej glebie (prerie i pampasy 

Ameryki, „sołonczaki” środkowej Azji, zasolone 

równiny Australii); liczne rodzaje rosną na brzegach 

mórz: Czerwonego, Kaspijskiego i Śródziemnego; 

wiele gatunków występuje w miejscach ruderalnych. 

Wyróżniamy ponad 100 rodzajów i około 1500 

gat. W Polsce najważniejsze rodzaje to komosa 

(Chenopodiaceae) i łoboda (Atriplex). 

MORFOLOGIA: roczne albo trwałe rośliny 

zielne, krzewy, rzadziej drzewa (Haloxylon), niekiedy 

o pędach mięsistych, niemal bezlistnych. Liście 

pojedyncze, mięsiste, względnie zredukowane do 

łusek, ustawione są skręto- rzadziej naprzeciwlegle. 

KWIATY: drobne, zebrane w gęste, o skomplikowanej 

budowie kwiatostany (wierzchotki), 

promieniste, często z przykwiatkami; obu- albo 1płciowe 

(wówczas rośliny 2-pienne: Gragia, lub 1pienne: 

Sarcobatus). Okwiat pojedynczy, złożony 

– 31 – 

płaskie nasiona licznych gatunków (300) z rodzaju 

Aristolochia rozsiewane są przez wiatr. 

UŻYTKOWANIE: lecznicze. Kokornak wielkolistny 

(A. macrophylla) dzięki silnemu wzrostowi 

i gęstemu, dachówkowatemu ulistnieniu nadaje się 

do okrywania altan, pergoli, kolumn i różnego rodzaju 

ogrodzeń. 

JK 

z 5-0 błoniastych listków. Pręcików 2-5. Słupek 

1, górny. Zalążnia 1-komorowa. Wiatro- i owadopylne. 

OWOCE: orzeszki opatrzone często wyrostkami. 

UŻYTKOWANIE: gatunki i odmiany z rodzaju: 

burak (Beta) i szpinak (Spinacia) jest uprawianych 

jako warzywa lub na paszę. Podobnie niektóre 

komosy, a także ze względu na nasiona bogate 

w skrobię lub dla substancji aromatycznych; 

również do celów leczniczych. Afrykański, drzewiasty 

kłączel bezlistny (Anabasis aphylla) jest 

ważnym elementem w pożywieniu wielbłądów. JK

KOZŁKOWATE (Valerianaceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie umiarkowanym 

półkuli północnej. Rodzina obejmuje 420 

gatunków. We florze polskiej występuje 9 gat., 

m.in.: kozłek lekarski (Valeriana officinalis) 

i roszpunka warzywna (Valerianella olitoria). 

MORFOLOGIA: przeważnie rośliny zielne lub 

(rzadko) krzewy. Liście ułożone naprzeciwlegle 

i często pierzaste. 

KWIATY: drobne, zebrane w różnego rodzaju 

gęste kwiatostany, obupłciowe (1-płciowe i dwupienne 

u Valeriana). Osi symetrii zwykle nie ma; 

jedynie kwiaty prymitywnych przedstawicieli są 

promieniste (Patrinia). Okwiat podwójny. Korona 

grzbiecista, zrosłopłatkowa i zwykle 5-dzielna, opatrzona 

u podstawy ostrogą (czasem jedynie jako 

małe uwypuklenie). Kielich trwały, w czasie kwitnienia 

drobny. Pręcikowie ulega redukcji w związku 

z utratą promienistej symetrii kwiatów, czasem 

pozostaje tylko 1 pręcik (ostrogowiec – Centranthus). 

Słupek dolny, o zalążni 3-komorowej. 

KRĘPIENIOWATE (Lardizabalaceae) 

WYSTĘPOWANIE: Azja (Himalaje, Chiny i Japonia), 

Ameryka Pd. (Chile). Do rodziny należy 

7 rodzajów z 20 gatunkami. 

MORFOLOGIA: 1- lub 2-pienne zdrewniałe 

pnącza, wyjątkowo krzewy (palecznik – Decaisnea). 

Liście dłoniasto złożone (pierzasto u palecznika), 

ustawione skrętolegle, bez przylistków. 

KWIATY: rozdzielnopłciowe (obupłciowe u palecznika), 

promieniste, 3-krotne, stojące pojedynczo 

lub zebrane w grona. Okwiat w 2 okółkach, złożony 

z 3- do 6-działkowego kielicha i 6-płatkowej korony 

lub jej brak. Kwiaty męskie z 6 pręcikami wolnymi 

lub zrośniętymi u nasady. Zazwyczaj między 

okwiatem a pręcikowiem wykształcone są miodniki. 

Kwiaty żeńskie z 3-15 wolnymi słupkami o prawie 

siedzących znamionach. Zalążnia górna, zazwyczaj 

z licznymi zalążkami. 

OWOCE: jagody lub mięsiste, oryginalnie barwne 

torebki przy dojrzewaniu pękające podłużnie. 

– 32 – 

OWOCE: nasienie rozwija się w tylko 1 komorze, 

stąd owoc jest 1-nasienną niełupką opatrzoną przekształconym 

w organ lotny lub czepny kielichem 

(np. u kozłka kielich przekształcony jest w puch kielichowy 

czyli pappus). 

UŻYTKOWANIE: roszpunka warzywna spożywana 

jest jak sałata (gł. we Francji). Leczniczo 

wykorzystywane są gatunki z rodzaju kozłek (korzenie), 

ostrogowiec czerwony (Centranthus ruber). JK 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Palecznik ze względu 

na wyjątkowe owoce czyli walcowate, mięsiste 

torebki, długości do 10 cm, niebieskie. Akebia pięciolistkowa 

(Akebia quinata) i a. trójlistkowa (A. trifoliata) 

– bardzo ozdobne pnącza, cenione ze względu 

na długo utrzymujące się liście, owoce jadalne. JK

KRWAWNICOWATE (Lythraceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. w obszarach tropikalnych 

i subtropikalnych, b. niewielka część w strefie klimatu 

umiarkowanego. Do rodziny należy ponad 20 

rodzajów i ok. 500 gatunków. W Polsce rosną 3 gat. 

krwawnicy (Lythrum) i bebłek błotny (Peplis portula). 

MORFOLOGIA: drzewa, krzewy albo rośliny 

zielne (czasem kolczaste: Lawsonia). Liście pojedyncze, 

przeważnie całkowite, ustawione naprzeciwlegle 

lub okółkowo. 

KWIATY: często duże i efektowne. Obupłciowe, 

promieniste, wyjątkowo grzbieciste – lepnota (Cuphea). 

Dno kwiatowe kubkowate lub rurkowate – 

hypantium. Kielich zrosłodziałkowy, korona wolna 

złożona z 4-16 płatków. Pręcików zwykle 2 razy tyle 

co płatków, w 2 okółkach. Słupek 1, górny (dno 

kwiatowe otacza zalążnię, ale nie zrasta się z nią). 

U niektórych przedstawicieli, np. krwawnicy pospolitej 

(L. salicaria) występują kwiaty trójpostaciowe, 

o różnym stosunku długości pręcików i szyjki słupka, 

co decyduje o interesującej biologii zapylania. 

KRZYŻOWNICOWATE (Polygalaceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie tropikalnym, 

subtropikalnym, a także umiarkowanym na 

całej kuli ziemskiej (z wyjątkiem Nowej Zelandii). 

Rodzina obejmuje około 900 gat. W Polsce rosną 

dziko 4 gatunki z największego rodzaju krzyżownica 

(Polygala). 

MORFOLOGIA: drzewa (niewielkich rozmiarów), 

krzewy, pnącza o zdrewniałych łodygach, 

rośliny zielne, a nawet kilka bezzieleniowych 

pasożytów i roztocza. Liście o blaszkach nie podzielonych, 

różnie ułożone, z gruczołami 

KWIATY: obupłciowe,, grzbieciste, zebrane 

w groniaste kwiatostany; opatrzone 1 przysadką 

i 2 podkwiatkami. Kielich złożony z 5 działek, 2 z nich 

są często znacznie większe od pozostałych i barwne 

(skrzydełka). Korona 5-płatkowa lub 2 płatkowa (redukcja 

następuje w celu przystosowania do owadopylności). 

Z trzech pozostałych jeden przekształca 

się w czółenko (z postrzępionym przyrostkiem na 

– 33 – 

OWOCE: torebka. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne: gatunki lepnoty, 

piękne drzewo Lagerstroemia indica, lawsonia 

bezbronna (Lawsonia inermis) – dostarcza też henny 

(barwnika używanego do włosów i brwi), z cienkich 

pędów wyrabia się kosze, z nasion uzyskuje się olej 

kosmetyczny. Lecznicze, np. krwawnica pospolita. JK 

d) jego przyrostek 

e) boczne 

płatki 

korony 

kw. krótkoszyjkowy 

HETEROSTYLIA 

kw. średnioszyjkowy 

a) drobne działki kielicha 

b) działki ("skrzydełka") 

kielicha podobne do 

płatków korony 

c) dolny płatek korony 

("czółenko") 

kw. długoszyjkowy 

szczycie), obejmujące pręciki i słupek. Pręcików 

10-8 i mniej, które zrastają się nitkami w rurkę otaczającą 

słupek i zrośniętą przynajmniej częściowo 

z czółenkiem. Słupek górny, zalążnia 2-komorowa. 

Owadopylne, czasami autogamiczne. 

OWOCE: torebka lub rzadziej orzeszek. 

UŻYTKOWANIE: lecznicze: krzyżownica wirginijska 

(Polygala senega), k. gorzkawa (P. amarella). 

JK

KULNIKOWATE (Globulariaceae) 

WYSTĘPOWANIE: górzyste tereny obszaru 

śródziemnomorskiego. Rodzina liczy około 

20 gatunków. Najliczniejszy rodzaj to kulnik 

(Globularia). 

MORFOLOGIA: trwałe rośliny zielne lub małe 

krzewy. Liście ustawione skrętolegle w rozetkach, 

odwrotniejajowate, bez przylistków. 

KWIATY: obupłciowe, grzbieciste, zazwyczaj 

drobne, zebrane są w główkowate kwiatostany, 

otoczone licznymi listkami okrywowymi. Kielich 

rurkowaty 5-łatowy, promienisty albo słabo 2-wargowy. 

Korona niebieska, 4-, 5-łatowa, 2-wargowa 

(dolna warga 2-łatowa często silnie zredukowana). 

Pręciki 4 (2) wolne, 2-silne. Krążek 

miodnikowy często jest. Słupek 1. Zalążnia górna, 

1-komorowa. 

OWOCE: orzeszek otoczony trwałym kielichem. 

Nasiona z prostym zarodkiem i mięsistą tkanką 

odżywczą 

LIPOWATE (Tiliaceae) 


także strefa umiarkowana. Rodzina obejmuje 

48 rodzajów i ok. 720 gatunków. Najliczniejsze 

rodzaje: Grewia – ok. 150 gat., lipa (Tilia) – ok. 45 

gat., juta (Corchorus) – ok. 40 gat. W Polsce w stanie 

dzikim rosną dwa gatunki: lipa drobnolistna (Tilia 

cordata) i l. szerokolistna (T. platyphyllos). 

MORFOLOGIA: większość to drzewa i krzewy, 

rzadziej rośliny zielne. Liście pojedyncze, całkowite 

z przylistkami, długoogonkowe, ustawione skrętoniekiedy 

naprzeciwlegle. 

KWIATY: pachnące, żółtawe lub białe, obupłciowe, 

rzadziej 1-płciowe, promieniste, o koronie 

wolnopłatkowej, 5-ciokrotnej, skupione zwykle 

w kwiatostany wierzchotkowe. Pręciki liczne, wolne 

lub zrośnięte w pęczki. Słupek 1 z 1 szyjką o 2-10 

znamionach. Zalążnia górna, wielokomorowa. 

OWOCE: mięsiste lub suche; torebka, 1-nasienny 

orzeszek lub rozłupnia. 

– 34 – 

rozcięta korona 

UŻYTKOWANIE: cieszą oczy w stanie dzikim, 

w ogrodach botanicznych i w ogródkach. 

JK 

UŻYTKOWANIE: cenne drewno używane 

w snycerstwie i rzeźbiarstwie; miododajne i lecznicze 

kwiaty – lipa (Tilia); włóknodajne: juta torebkowa 

(Corchorus capsularis) i j. warzywna (C. olitorius) 

– młode pędy i liście jadalne; ozdobne; sadzona 

w parkach i ogrodach lipa oraz uprawiana 

w mieszkaniach jeżatka afrykańska (Sparmannia 

africana) – tzw. lipka pokojowa znana ze swoich 

szczególnie wrażliwych pręcików. 

JK, KZ

LNOWATE (Linaceae) 


i subtropikalnym, nieliczni przedstawiciele 

w strefie tropikalnej. Rodzina obejmuje 

15 rodzajów z ok. 300 gatunkami. Najliczniejszym 

rodzajem jest len (Linum) – ok. 200 gat. W Polsce 

2 rodzaje i 8 gatunków. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewinki i krzewy. 

Liście zwykle skrętoległe, rzadziej naprzeciwległe 

i okółkowe, pojedyncze całkowite z przylistkami 

lub bez; często z komórkami śluzowymi 

w skórce. 

KWIATY: obupłciowe, promieniste, zebrane 

w 2-ramienne wierzchotki lub skrętki. Płatki korony 

i działki kielicha wolne. Pręcików 5. Słupek 1 zalążnia 

górna zrośnięta z 5-ciu (rzadziej 3-4-ech) owocolistków 

i tyluż komorowa. 


UŻYTKOWANIE: w powszechnej uprawie jest 

len zwyczajny (L. usitatissimum), znany od 6-ciu 

MAGNOLIOWATE (Magnoliaceae) 

WYSTĘPOWANIE: najwięcej gatunków występuje 

w górskich lasach Azji Pd.-Wsch., w pd.-wsch. 

części Ameryki Pn., w Ameryce Środk. i punktowo 

w Brazylii. Rodzina ma charakter reliktowy. 

Najstarsze kopalne szczątki znane są z kredy (135 

mln lat temu). Obecnie rodzina liczy 12 rodzajów 

i 230 gat. 

MORFOLOGIA: drzewa, osiągające 60 m wys., 

rzadziej krzewy. Blaszka liściowa zwykle cała, 

dochodzi do 1 m dł. (Magnolia macrophylla). 

Przylistki obecne. 

KWIATY: obupłciowe, wyjątkowo jednopłciowe, 

okazałe, do 35 cm śr., owadopylne. Okwiat niezróżnicowany. 

Słupki i taśmowate pręciki liczne, 

ułożone spiralnie na osi kwiatowej. 

OWOCE: mieszki, orzeszki, ułożone spiralnie. 

U niektórych gatunków ze zrośniętych słupków 

powstają mięsiste owocostany. Nasiona z obfitym 

bielmem zawierają do 50% tłuszczu. 

– 35 – 

wiązki włókna, złożone z wydłużonych 

u szczytu zaostrzonych 

komórek, o zgrubiałych, lecz niezdrewniałych 

ściankach, ściśle ze 

sobą spojonych 

tysiącleci (Mezopotamia, Egipt), dostarczający 

włókien i oleju (gł. do celów technicznych) oraz 

nasion używanych w lecznictwie. Inne gatunki lnów 

np.: len złocisty (L. flavum) – kwiaty złocistożółte, 

l. trwały (L. perenne) – kwiaty liliowoniebieskie, 

l. wielkokwiatowy (L. grandiflorum) – kwiaty ciemnokarminowe 

są cennymi bylinami rabatowymi 

i parkowymi. 

CHRONIONE W POLSCE: len złocisty (L. flavum), 

len włochaty (L. hirsutum). 

JK,KZ 

UŻYTKOWANIE: bardzo ozdobne, najbardziej 

znane są magnolie, kwitnące zwykle przed rozwojem 

liści. W naszym klimacie najodporniejsze gat. 

to: magnolia japońska (M. kobus), m. wierzbolistna 

(M. salicifolia), m. gwiaździsta (M. stellata), m. 

czerwonokwiatowa (M. liliflora), m. Soulange'a 

(M. x soulangeana) oraz tulipanowiec amerykański 

(Liriodendron tulipifera). Drewno ma znaczenie 

gospodarcze. W przemyśle perfumeryjnym wykorzystuje 

się kwiaty (Magnolia grandiflora). Niektóre 

gatunki stosowane są w medycynie (M. officinalis). 

JK

MAKOWATE (Papaveraceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. w umiarkowanej strefie 

półkuli pn., niewiele gat. rośnie w pd. Afryce i w Australii. 

Około 45 rodzajów i 700 gat. Najliczniejsze 

rodzaje: kokorycz (Corydalis) – ok. 300 gat., mak 

(Papaver) – ok. 100 gat. W Polsce 4 rodzaje i 16 gat. 

Rosną w różnych siedliskach. Liczne endemity. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy (Bocconia), 

niewielkie drzewa (Bocconia arborea z gór 

Meksyku), też pnącza (Adlumia). Liście skrętoległe 

lub tylko górne naprzeciwległe albo okółkowe; 

l. przykorzeniowe często tworzą rozetę. Rośliny 

mają zwykle sok mleczny lub wodnisty, zawierający 

alkaloidy. 

KWIATY: pojedyncze lub zebrane w szczytowe 

kwiatostany, obupłciowe, promieniste (a) (podrodzina 

Papaveroideae), słabogrzbieciste (b) (Hypecooideae) 

lub grzbieciste z ostrogą (c) (Fumarioideae). 

Korona, jeżeli jest, 4-12- (rzadko 16-) 

płatkowa; 2 okółki. Kielich 2-, 3-działkowy, szybko 

MARTYNIOWATE (Martyniaceae) 

WYSTĘPOWANIE: tropikalna i subtropikalna 

Ameryka Pd. i Ameryka Środk. Rodzina obejmuje 

5 rodzajów i około 15 gatunków. Najciekawsze 

rodzaje to: Martynia, Proboscidea, Ibicella. 

MORFOLOGIA: roczne albo trwałe, lepko 

omszone rośliny zielne. Łodygi i liście nieco mięsiste. 

Liście pojedyncze, całkowite, o blaszce często 

pofalowanej i brzegu nieregularnie nierównym, 

względnie klapowane. Ułożone naprzeciw- lub 

naprzemianlegle, na końcach pędów. 

KWIATY: obupłciowe, grzbieciste, czasem z 1 albo 

2 podkwiatkami (często przy dojrzeniu mięśniejącymi). 

Zebrane w szczytowe, groniaste 

kwiatostany. Kielich 5-krotny, korona 5-łatowa, 

nieco 2-wargowa, z rurką często rozdętą i skośną. 

Pręciki wolne, zazwyczaj 4, 2-silne z 1 prątniczkiem, 

albo 2 z 2 prątniczkami (Martynia). Słupek 1, górny, 

z wrażliwymi na dotyk łatami znamienia. Zalążnia 

1-komorowa, zrośnięta z 2 owocolistków. 

– 36 – 

a 

c 

b 

odpadający. Pręciki liczne. Słupek 2-20-krotny, 1- lub 

wielokomorowy, górny. Kwiaty od drobnych do 

osiągających 20 cm średnicy (Romneya coulteri), 

zwykle owadopylne. 

OWOCE: torebki, orzeszki 1- lub 2-nasienne. 

Nasiona z obfitym, zawierającym tłuszcze bielmem. 

UŻYTKOWANIE: najważniejszy jest mak 

lekarski (Papaver somniferum), pochodzący z Azji 

Mniejszej. Z jego zestalonego soku (opium) uzyskuje 

się kilka alkaloidów, m.in. morfinę. Nasiona 

i wytłoczony z nich olej mają zastosowanie w przemyśle 

spożywczym. Wiele makowatych to rośliny 

dekoracyjne. 

JK 

OWOCE: torebki z charakterystycznymi, zdrewniałymi, 

długimi, zagiętymi, ostro zakończonymi 

hakami. Dzięki tym wyrostkom owoce wraz z nasionami 

roznoszone są przez zwierzęta (na okrywie 

włosowej) – epizoochoria. 

UŻYTKOWANIE: suche owoce wykorzystywane 

są w celach zdobniczych. Młode owoce niektórych 

gatunków są spożywane marynowane. JK

MARZANOWATE (Rubiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: na całej kuli ziemskiej, gł. 

jednak obszary tropikalne i subtropikalne. Rodzina 

obejmuje 7000 gat. (połowa rodzajów jest 1-gatunkowa). 

W Polsce rośnie 25 gat. w 3 rodzajach: 

przytulia (Galium), marzanka (Asperula), rolnica 

(Sherardia). 

MORFOLOGIA: drzewa i krzewy, liany (Manettia), 

a także liczne rośliny zielne. Liście naprzeciwlegle 

ułożone, nie podzielone, zawsze z przylistkami. 

W rodzajach Pavetta i Psychotria na liściach tworzą 

się niekiedy guzowate zgrubienia, w których żyją 

bakterie wiążące azot. 

KWIATY: zwykle promieniste, obupłciowe. 

Kielich często słabo zaznaczony. Korona zrosłopłatkowa, 

4-5 łatek. Pręcików 4-5, przyrośniętych 

nitkami do rurki korony. Słupek dolny, zalążnia 

2-komorowa. 

OWOCE: różne, najczęściej torebki, jagody lub 

pestkowce, czasem orzeszki lub rozłupnie. 

MĘCZENNICOWATE (Passifloraceae) 


głównie Ameryki i Afryki. Rodzina obejmuje 

11 rodzajów i około 650 gatunków. 

MORFOLOGIA: przeważnie pnącza o zielnych 

lub zdrewniałych łodygach, opatrzonych wąsami 

czepnymi pochodzenia pędowego. Liście ułożone 

skrętolegle, o blaszkach przeważnie niepodzielonych 

lub wcinanych. 

KWIATY: duże, efektownie zabarwione. Obupłciowe 

(rzadziej 1-płciowe – wówczas rośliny 1-pienne, 

albo jak Adenia 2-pienne). Okwiat zróżnicowany 

na kielich i koronę (zwykle po 5 listków, płatki 

mniejsze od działek), z dobrze wykształconym, 

mięsistym przykoronkiem. Pręcików zwykle 

5, umieszczonych często razem ze słupkiem na 

krótszym lub dłuższym trzoneczku (androgynofor) 

wyrastającym z dna kwiatowego; czasem na 

trzoneczku znajduje się tylko słupek, nosi on 

wówczas nazwę gynoforu. Słupek górny, zalążnia 

– 37 – 

UŻYTKOWANIE: spożywcze: kawa (Coffea) – 

nasiona, Alibertia edulis – owoce. Farmaceutyczne: 

chinowiec (Cinchona) – zawiera chininę, środek 

przeciwmalaryczny, podobnie działa jutrzęczyn (Mitragyne 

speciosa); następka (Oldenlandia) – lek 

przeciwastmatyczny; wymiotnica prawdziwa 

(Cephaëlis ipecacuanha) – środek wykrztuśny; 

yohimbina lekarska (Pausinytalia yohimbé) – 

afrodyzjak. Barwierskie: marzanna barwierska 

(Rubia tinctorum) – kolor czerwony, gardenia 

(Gardenia) – kolor żółty. Biologicznie interesujące są 

epifityczne krzewy z rodzaju mrówczelina 

(Myrmecodia), produkujące kolczaste bulwy zamieszkiwane 

przez mrówki. 

JK 

1-komorowa. Owadopylne, przywabiają nektarem 

i barwami. 

OWOCE: torebka lub jagoda zawierająca wiele 

nasion otoczonych mięsistą osnówką. 

UŻYTKOWANIE: wiele gatunków z rodzaju męczennica 

(Passiflora) uprawia się w tropikach lub 

w szklarniach (w strefie chłodniejszej) ze względu 

na piękne kwiaty, jadalne owoce, a także właściwości 

lecznicze. W kwiatach upatruje się symboli i 

narzędzi Męki Pańskiej. 

JK

MIESIĘCZNIKOWATE (Menispermaceae) 

WYSTĘPOWANIE: tropikalne lasy Ameryki 

i Azji. Nieliczne gatunki dochodzą do wsch. części 

obszaru śródziemnomorskiego. Do rodziny należy 

około 70 rodzajów z 400 gatunkami. 

MORFOLOGIA: najczęściej 2-pienne zdrewniałe 

pnącza, niekiedy krzewy lub małe drzewa. Liście pojedyncze, 

całkowite, rzadziej dłoniastoklapowane. 

Ustawione skrętolegle. 

KWIATY: drobne, 1-płciowe, z reguły promieniste, 

3-krotne z okwiatem kielichokształtnym, 

ustawionym w wielu okółkach lub zróżnicowanym 

na kielich i koronę (najczęściej po 6 działek i płatków, 

wolnych). Kw. męskie zazwyczaj z 6 pręcikami 

po 3, w 2 okółkach. Kw. żeńskie często z prątniczkami, 

posiadają zazwyczaj 3-6 słupków, półksiężycowato 

wygiętych o bardzo krótkich szyjkach, 

siedzących na dnie kwiatowym lub wyniesione 

ponad nie. 

OWOCE: pestkowiec lub orzeszek. 

MIŁORZĘBOWATE (Ginkgoaceae) 

WYSTĘPOWANIE: jedyny współczesny przedstawiciel 

miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba) 

rośnie na niewielkim stanowisku we wsch. 

Chinach, w górach Tianmu Shan. Został odkryty 

przez niemieckiego uczonego Engelberta Kaempfera 

w Japonii w 1690 r. Najstarsze kopalne szczątki 

pochodzą z triasu (225 mln lat temu). 

MORFOLOGIA: osiąga 30 m wys. i 5 m śred. 

pnia. Żyje ponad 1000 lat. Korona młodych drzew jest 

piramidalna, a starych – rozłożysta. Gałęzie odchodzą 

od pnia pod kątem prostym. Liczne krótkopędy. 

Na pniach i na dolnej stronie konarów starych drzew 

mogą pojawiać się narośla Czi-Czi, wydłużające się 

geotropicznie na kształt stalaktytów; po osiągnięciu 

ziemi zakorzeniają się i wypuszczają gałązki. Liście 

sezonowe, o wachlarzowatym kształcie i widlastej 

(dichotomicznej) nerwacji. 

KWIATY: drzewo pierwszy raz zakwita w wieku 

25-30 lat. Kwiaty rozdzielnopłciowe rozmieszczone 

– 38 – 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Wiele gatunków 

zawiera silne trucizny (np. kurarę) używane przez 

tubylców do zatruwania strzał. 

JK 

dwupiennie, wyrastają w maju z krótkopędów. 

Męskie zebrane w kotki o dł. 3-4 cm. Żeńskie składają 

się z długiej szypułki, zakończonej zwykle 

2 zalążkami, z których każdy otoczony jest u nasady 

zgrubieniem. Najczęściej rozwija się tylko 1 i przekształca 

w zarodek otoczony pestką i mięsistą 

łupiną, która po dojrzeniu wydziela ostry, nieprzyjemny 

zapach. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Jest drzewem 

odpornym na zanieczyszczenia miejskie; nie atakują 

go bakterie, grzyby ani owady. We wsch. Azji sadzony 

w pobliżu świątyń buddyjskich. Jądro pestki 

jadalne. 

JK

MIODLOWATE (Meliaceae) 


sporadycznie sięgają do krain o klimacie 

umiarkowanym. Rodzina liczy ok. 1400 gatunków. 

MORFOLOGIA: drzewa i krzewy (rzadziej krzewinki). 

Liście zwykle drobne, pierzaste albo pojedyncze, 

ułożone skrętolegle. W tkankach występują 

często komórki wydzielnicze. 

KWIATY: przeważnie drobne, promieniste i obupłciowe 

lub wtórnie (tzn. przez zanik narządów jednej 

płci) rozdzielnopłciowe. Działki kielicha (4-5) 

zrośnięte nasadami. Korona składa się z 4-5 przeważnie 

wolnych płatków. Zazwyczaj wykształcony 

jest krążek miodnikowy. Pręciki, których jest 

najczęściej 2 razy więcej niż płatków, zrastają się 

nitkami w rurkę otaczającą luźno słupek razem 

z szyjką. Słupek złożony z 4-5 owocolistków, górny, 

o zalążni podzielonej na komory. 

OWOCE: torebka, jagoda lub rzadziej pestkowiec. 

MIRTOWATE (Myrtaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie w strefie tropikalnej 

z 2 wiodącymi centrami występowania: 

w Ameryce tropikalnej i w Australii. Do rodziny 

należy około 80 rodzajów z ponad 3000 gatunków. 

MORFOLOGIA: drzewa (osiągające nieraz 

ogromne rozmiary), krzewy, rzadko rośliny zielne. 

We wszystkich częściach wegetatywnych znajdują 

się zbiorniki olejków eterycznych. Liście pojedyncze, 

skórzaste. U eukaliptusów (Eucalyptus) młode 

rośliny posiadają liście ułożone parami naprzeciwlegle, 

zazwyczaj nasadami zrośnięte, liście okazów 

starszych są węższe, szablaste, w dół zwisające; 

dzięki takiemu ustawieniu, lasy eukaliptusowe są 

bardzo świetliste. 

KWIATY: efektowne, promieniste, obupłciowe, 

zebrane zwykle w kwiatostany. Okwiat 4-5-dzielny, 

zróżnicowany na kielich i koronę, wolną (zrosłopłatkowa 

u Eucalyptus). Pręciki liczne o długich i często 

żywo zabarwionych i zebranych w pęczki nitkach, 

– 39 – 

UŻYTKOWANIE: wiele gat. drzew z ciepłych 

krajów dostarcza cennego drewna, m.in. mahoniowiec 

(Swietenia); miodla pospolita (Melia 

azedarach), wykorzystuje się również jej nasiona – 

na różańce. Miodla indyjska (M. indica) jest świętym 

drzewem Hindusów, dostarczającym: kory 

będącej lekiem przeciwko febrze, liści stanowiących 

środek owadobójczy i soku ze zranionych gałęzi, 

używanego do wyrobu orzeźwiającego napoju. 

Drewno cedrzyka wonnego (Cedrela odorata) 

używane jest do wyrobu pudełek do cygar. 

JK 

stanowiących powabnię, mieszczą się na brzegach 

kubeczkowato rozszerzonego dna kwiatowego. 

Słupek 1, zwykle dolny. Owado- i ptakopylne. 

OWOCE: jagoda, pestkowiec, torebka albo niełupka. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne: mirt (Myrtus) i odmiany. 

Owoce i kwiaty Myrtus pseudocaryophyllus 

są przyprawą tzw. „pieprz meksykański”. Pączki 

kwiatowe goździkowca korzennego (Eugenia 

caryophyllata) to znane „goździki”, a „ziele angielskie” 

to suszone owoce korzennika lekarskiego 

(Pimenta officinalis). Smaczne, mięsiste owoce ma 

gruszla właściwa (Psidium guajava) i wiele innych. 

Z eukaliptusów szeroko wykorzystuje się drewno 

i olejki eteryczne. 

JK

MORWOWATE (Moraceae) 

WYSTĘPOWANIE: kraje tropikalne i subtropikalne. 

Rodzina liczy ponad 1500 gat. 

MORFOLOGIA: drzewa względnie krzewy, rośliny 

zielne (Dorstenia). Posiadają w łodygach i liściach 

sok mleczny. Liście pojedyncze, całkowite, ząbkowane 

lub klapowate; ustawione zwykle skrętolegle. 

KWIATY: 1- płciowe, drobne zebrane są w różnie 

wykształcone kwiatostany wierzchotkowe. Okwiat 

4- (2- do 6-) listkowy, zwykle wolny. Pręciki najczęściej 

4, wolne. W kwiatach męskich występuje często 

słupek szczątkowy. Słupek 1, górny. U niektórych 

rodzajów (Ficus) oś kwiatostanowa tworzy kuliste 

lub gruszkowate rozszerzenie, wewnątrz którego 

znajdują się męskie kwiaty w górnej i żeńskie w dolnej 

części, względnie same tylko żeńskie. Figa (Ficus 

carica) posiada kwiaty 2 - postaciowe: w jednych 

kwiatostanach rozwijają się słupki długoszyjkowe 

z wyraźnym znamieniem, w innych słupki krótkoszyjkowe. 

Owady zapylające (osy) składają jajka do 

MYDLEŃCOWATE (Sapindaceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszary tropikalne i subtropikalne. 

Rodzina liczy około 2000 gatunków. 

MORFOLOGIA: drzewa i krzewy, nierzadko liany 

z czepnymi wąsami, sporadycznie rośliny zielne. 

Liście ułożone przeważnie skrętolegle, pierzasto 

złożone. W tkankach często obecne są przewody 

z sokiem mlecznym, żywice oraz saponiny – substancje 

trujące, pieniące się po zetknięciu z wodą 

jak mydło. U tropikalnych lian z rodzajów Serjania 

i Paullinia w łodydze występuje kilka walców drewna. 

KWIATY: drobne, niepozorne, przeważnie lekko 

grzbieciste, zebrane w złożone, wierzchotkowato – 

groniaste kwiatostany; obupłciowe lub wtórnie rozdzielnopłciowe. 

5-działkowy kielich i 5- płatkowa, 

wolna korona otaczają dobrze wykształcony krążek 

miodnikowy. Pręcików 8, stoją po wewnętrznej 

stronie krążka. Słupek górny. Owadopylne. 

OWOCE: bardzo różne: torebki, niełupki, rozłupnie 

lub jagody. 

– 40 – 

tych ostatnich, a rozwijające się larwy zjadają 

zalążki i kwiatostany, stają się płonne. Z kwiatów 

żeńskich długoszyjkowych rozwijają się normalne 

owoce. 

OWOCE: pestkowce lub orzeszki zebrane 

w owocostany (łączeniem są mięsiste działki 

okwiatu). Jadalna „figa” jest rozszerzonym dnem 

kwiatowym. 

UŻYTKOWANIE: morwy (Morus) są pokarmem 

dla jedwabników. Do celów spożywczych 

uprawiane są: chlebowiec (Artocarpus), brosimum 

mleczodrzew (Brosimum galactodendron). Papierówka 

chińska (Broussonetia papyrifera) dostarcza 

łyka do wyrobów papieru. Liczne gatunki Cercopia 

dostarczają kauczuku. Wiele gatunków ozdobnych 

i leczniczych. 

JK 

przekrój 

łodygi liany 

UŻYTKOWANIE: liczne drzewa owocowe: liczi 

chińskie (Litchi sinensis), longan (Euphoria longan), 

jagodzian pulasan (Nephelium mutabile), j. rambutan 

(N. lappaceum), bligia pospolita (Blighia sapida). 

Osmęta beczkowana (Paullinia cupana) dostarcza 

nasion zawierających więcej kofeiny (6,5%) niż kawa. 

Owoce mydleńca właściwego (Sapindus saponaria) 

zawierają tak dużo saponin, że można ich 

używać do prania zamiast mydła. 

JK

NANERCZOWATE (Anacardiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. obszary tropikalne i subtropikalne, 

niektóre występują w głębi krain o klimacie 

umiarkowanym. Rodzajów 73, gatunków 600. 

MORFOLOGIA: wyłącznie rośliny o zdrewniałych 

łodygach (drzewa, krzewy, pnącza i krzewinki). 

Liście pierzaste, 3-dzielne, pojedyncze, 

skrętolegle ułożone, zaopatrzone w zbiorniki z żywicą. 

KWIATY: często rozdzielnopłciowe, drobne, zebrane 

w gęste kwiatostany. Korona przeważnie 

promienista, składa się z 5 wolnych płatków, 

niekiedy ulega redukcji i powstają kwiaty wtórnie 

pojedynczookwiatowe (sam kielich). Pręcików 10, 5 

lub zredukowane do 1. Słupek przeważnie1, z 1 

szyjką i z 3 znamionami; u prymitywnych przedstawicieli 

występuje kilka wolnych słupków 

(słupkowie apokarpiczne). Zalążnia zwykle górna. 

Owadopylne. 

OWOCE: pestkowiec, ale też niełupka lub torebka. 

NASTURCJOWATE (Tropaeolaceae) 

WYSTĘPOWANIE: Ameryka Pd. (głównie 

Andy). Rodzina liczy ponad 90 gatunków. 

Najbardziej znane są gatunki z rodzaju nasturcja 

(Tropaeolum). 

MORFOLOGIA: wyłącznie rośliny zielne z wodnistym, 

cierpkim sokiem; często płożące się lub 

pnące (organem czepnym jest ogonek liściowy). 

Liście skrętolegle ułożone, zwykle tarczowate, 

(ogonek liściowy przytwierdzony jest w środku 

blaszki). Na liściach nasturcji występuje zjawisko 

gutacji czyli aktywne wydzielanie wody przez szparki 

wodne. 

KWIATY: przeważnie duże i efektownie zabarwione. 

Stoją pojedynczo w kątach liści, rzadziej 

zebrane są w baldaszki. Obupłciowe, grzbieciste, 

o okwiecie podwójnym. Kielich składa się z 5 

działek, przy czym jedna z nich opatrzona jest 

workowatą wypustką, zwaną ostrogą. Płatków 

korony 5, wolnych, niejednakowych (2 górne są 

– 41 – 

orzech i jabłko 

nanerczowe 

UŻYTKOWANIE: wiele ważnych tropikalnych 

drzew owocowych: mango (Mangifera), nanercz 

(Anacardium) – nasiona oraz soczyste jabłka nanerczowe 

powstałe z rozwiniętej szypułki, śliwiec 

(Spondias), pistacja (Pistacia) – ponad 50% 

tłuszczu. Liczne gatunki z rodzaju sumak (Rhus) 

dostarczają garbników, produktów farmaceutycznych, 

substancji do produkcji laki i werniksu. 

Pistacja kleista (P. lentiscus) dostarcza żywicy 

mastyks o wszechstronnym zastosowaniu, także 

garbników i barwników. 

JK 

gutacja 

większe od pozostałych). Pręcikowie, złożone z 8 

pręcików, otacza słupek górny o zalążni 3-komorowej. 

Owado- i ptakopylne. 

OWOCE: rozłupnia rozpadająca się na 3 rozłupki. 

UŻYTKOWANIE: ze względu na piękne kwiaty 

liczne gatunki uprawia się jako gatunki ozdobne. 

Jadalne: nasturcja bulwiasta (T. tuberosum) – bulwy 

skrobiowe, nasturcja większa (T. maius) – liście 

spożywane są jak sałata, a niedojrzałe owoce 

i pączki kwiatowe stanowią namiastkę kaparów; 

przeciwdziała rozwojowi mszycy wełnistej. 

JK

NIECIERPKOWATE (Balsaminaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie obszary tropikalne 

Azji i Afryki, nieliczni przedstawiciele w krainach 

o klimacie umiarkowanym. Rodzina obejmuje 

2 rodzaje: niecierpek (Impatiens) – ok. 420 gatunków 

oraz Hydrocera z jednym bagiennym gatunkiem 

na Indo-Malajach. W Polsce: niecierpek pospolity 

(I. nolitangere) oraz zawleczone z Azji n. drobnokwiatowy 

(I. parviflora) i n. Roylego (I. glandulifera). 

MORFOLOGIA: soczyste rośliny zielne (czasem 

wodne) albo krzewiny, niekiedy zbliżone do sukulentów, 

rzadziej epifity. Liście pojedyncze. Mogą wytwarzać 

korzenie podporowe. 

KWIATY: obupłciowe, grzbieciste, duże i efektownie 

zabarwione, owado- i ptakopylne. Kielich 

zabarwiony jak korona składa się z 5 nierównych 

działek (jedna z nich opatrzona jest pustą ostrogą). 

Korona składa się zwykle z 5 płatków, zrośniętych po 

2 (piąty wolny). Pręcikowie specyficzne: 5 pręcików 

zrośniętych jest pylnikami w pierścień otaczający 

szczyt słupka (górny). Zalążnia 5-komorowa. 

NOCNICOWATE (Nyctaginaceae) 

WYSTĘPOWANIE: przeważnie obszary tropikalne 

Ameryki. Rodzina liczy ok. 30 rodzajów i 300 gat. 

MORFOLOGIA: krzewy i drzewa, a także rośliny 

zielne. Liście pojedyncze, całkowite, ułożone najczęściej 

naprzeciwlegle. Liście kwiatostanowe często 

powiększają swe wymiary i przybierają jaskrawe 

zabarwienie, szczególnie efektowne u niektórych 

pnączy, np. u bugenwilii (Bougainvillea) lub są drobne, 

kielichowate, zielone, np. u dziwaczka pospolitego 

(Mirabilis jalapa). 

KWIATY: przeważnie duże, promieniste, oburzadziej 

1-płciowe, zebrane w wierzchotki. Okwiat 

pojedynczy, koronokształtny, efektownie zabarwiony 

lub niepozorny. Pręciki umieszczone najczęściej 

w 1 okółku – jest ich więc zwykle tyle co listków 

okwiatu, czyli 5; ale bywa też 1-30. Słupek 1, górny. 

Zalążnia 1-komorowa. Rośliny owadopylne. 

OWOCE: najczęściej torebka. U Okenia hypogaea 

owoce dojrzewają pod ziemią (geocarpia). 

– 42 – 

OWOCE: torebka rozpadająca się gwałtownie na 

5 części, co powoduje rozrzucenie nasion. 

UŻYTKOWANIE: gatunki egzotyczne sieje się 

w ogródkach jako rośliny ozdobne. 

JK 

UŻYTKOWANIE: ozdobne, np. dziwaczek 

pospolity (Mirabilis jalapa); jest również rośliną 

doświadczalną, zwłaszcza w badaniach nad dziedzicznością. 

Cierniste pnącza z rodzaju Bougainvillea 

pochodzące z Ameryki Pd. świetnie przyjęły się w 

obszarze śródziemnomorskim i także tutaj są 

wyjątkowo efektowną ozdobą ogrodów. 

JK

NOLANOWATE (Nolanaceae) 

WYSTĘPOWANIE: zachodnia część Ameryki 

Południowej (północne Chile, południowe Peru). 

Rodzina obejmuje tylko 2 rodzaje: Nolana z blisko 60 

gatunkami oraz Dolia z 6 gatunkami. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne lub krzewinki 

(typowe albo płożące). Liście pojedyncze, najczęściej 

mięsiste, bez przylistków; ustawione skrętolegle 

(albo u szczytu naprzeciwlegle), czasami 

w parach; siedzące lub ogonkowe. 

KWIATY: obupłciowe, promieniste, stoją pojedynczo 

w kątach liści. Kielich 5-dzielny, korona 5i 

zrosłołatowa, dzwonkowata względnie lejkowata. 

Pręcików 5 (3 długie, 2 krótkie), wyrastających 

blisko nasady łat korony. Krążek miodnikowy wykształcony. 

Słupek 1 z 1 szyjką o 2- lub więcej- łatowym 

znamieniu, górny. Zalążnia 5-komorowa albo 

przez wrastanie poprzecznych przegród, komór 2-3 

razy więcej. 

OWOCE: drobne 1-7-nasienne orzeszkowate 

owocki odpowiadające poszczególnym owoco- 

OBRAZKOWATE (Araceae) 

WYSTĘPOWANIE: rosną głównie w strefie 

tropikalnej i subtropikalnej. Obejmują około 110 

rodzajów i ponad 2500 gatunków. Najliczniejsze 

rodzaje to Anthurium – ok. 700 gat. i Philodendron – 

ok. 350 gat. W Polsce 3 gatunki: tatarak zwyczajny 

(Acorus calamus), czermień błotna (Calla palustris), 

obrazki plamiste (Arum maculatum). 

MORFOLOGIA: są to zwykle byliny kłączowe 

lub bulwiaste, rzadziej epifity, a wyjątkowo rośliny 

wodne – Pistia. Charakteryzują się mykoryzą, obecnością 

korzeni powietrznych oraz wodnistego lub 

mlecznego soku; zwykle zawierają trujące alkaloidy. 

KWIATY: liczne i drobne zebrane są w kolbowaty 

kwiatostan, często otoczony pochwą, która barwą, 

odorem i wysoką temperaturą wewnątrz zwabia 

owady zapylające. U niektórych gatunków pochwa 

wraz z kolbą tworzą czasową pułapkę dla owadów. 

OWOCE: najczęściej jagody jednonasienne, czasem 

tworzy się owoc złożony, jak np. u monstery. 

– 43 – 

listkom, zazwyczaj z kamienną środkową warstwą 

owocni (mezokarpium). Nasiona z obfitą tkanką 

odżywczą. 

UŻYTKOWANIE: Nolana paradoxa hodowana 

jest jako roślina ogrodowa. 

JK 

Większość obrazkowatych 

ma kwiaty 

rozdzielnopłciowe 

i całkowicie pozbawione 

okwiatu; kw. 

męskie składają się 

tylko z pręcików, 

a kw.żeńskie ze 

słupka! 

UŻYTKOWANIE: wiele ma duże znaczenie dla 

ludności miejscowej (Alocasia macrorhiza, 

Colocasia antiquorum, Xanthosoma sagittifolium), 

zjadane są gotowane bulwy, kłącza, ogonki i liście. 

JK

OCZAROWATE (Hamamelidaceae) 

WYSTĘPOWANIE: niektóre rejony Azji, Afryki 

i Ameryki Pn. Rodzina ma charakter reliktowy, stąd 

wiele rodzajów jednogatunkowych. Obecnie znamy 

25 rodzajów i ok. 110 gatunków. 

MORFOLOGIA: krzewy lub drzewa. Słynna 

Altingia excelsa (60 m wys.) nazywana jest „królem 

górskich lasów” (Sumatra i Jawa). Liście zwykle 

skrętoległe, pojedyncze. Przylistki obecne. 

KWIATY: bardzo różnie ukształtowane, najczęściej 

promieniste, zebrane w groniaste, kłosowate 

lub główkowate kwiatostany. Okwiat zwykle podwójny, 

rzadziej pojedynczy (redukcja płatków 

korony), 4-5-krotny. Płatki niezrośnięte. Kielich 

zrośnięty z zalążnią. Pręciki 4 do 32. Zalążnia dolna, 

rzadziej półdolna, 2-komorowa, 2-krotna. 

OWOCE: zdrewniałe torebki, po dojrzeniu gwałtownie 

pękają i wyrzucają nasiona (autochoria). 

UŻYTKOWANIE: niektóre gatunki uprawia się 

w parkach i ogrodach, np.: oczar (Hamamelis), am- 

OLIWKOWATE (Oleaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. w strefie tropikalnej 

i subtropikalnej. Ok. 30 rodzajów i 600 gat. Najliczniejszy 

rodzaj: jaśmin (Jasminum) – ok. 200 gat. 

Część rodzajów ma zasięgi ograniczone, a wiele – 

rozerwane (dysjunkcje). W Polsce 2 gat: jesion 

wyniosły (Fraxinus excelsior) i ligustr pospolity 

(Ligustrum vulgare). 

MORFOLOGIA: wyłącznie krzewy lub drzewa 

o liściach naprzeciwległych (niektóre gatunki 

jaśminów mają liście skrętoległe). Przylistków 

brak. 

KWIATY: zebrane w wiechowate kwiatostany. 

Promieniste, obupłciowe, wyjątkowo jednopłciowe, 

najczęściej 4-krotne. Płatki korony zazwyczaj zrośnięte, 

czasem brak ich zupełnie. Zwykle 2 pręciki, 

przyrośnięte nitkami do korony. Słupek o zalążni 

górnej, 2-krotny, 2-komorowy. Zalążki 2 lub więcej. 

Kwiaty owadopylne, wyjątkowo wiatropylne. 

OWOCE: torebki, rozłupnie, jagody, pestkowce. 

– 44 – 

browiec amerykański (Liquidambar styraciflua), 

leszczynowiec (Corylopsis), fotergilla (Fothergilla). 

Oczary charakteryzują się nietypowymi porami 

kwitnienia, np.: oczar wirginijski (H. virginiana) kwitnie 

późną jesienią (IX-X), a o. omszony (H. mollis) 

z końcem zimy (I-III). Z ambrowca wschodniego 

(L. orientalis), rosnącego w pd.-zach. Azji, i ambrowca 

amerykańskiego uzyskuje się aromatyczny balsam 

mający właściwości antyseptyczne, używa się go 

również w przemyśle perfumeryjnym i tytoniowym. 

JK 

UŻYTKOWANIE: wielkie znaczenie gospodarcze 

ma oliwka (Olea europaea), uprawiana w rejonie 

śródziemnomorskim od starożytności ze względu na 

wartościowy olej. Obecnie znamy ponad 500 odm. 

oliwki. Duże znaczenie mają również liczne gatunki 

jesionów, dostarczające mocnego, sprężystego 

i twardego drewna. Wiele gat. stosowanych jest 

w medycynie, a z kwiatów niektórych uzyskuje się 

olejki eteryczne. Gatunki, odmiany i mieszańce 

forsycji (Forsythia), lilaka (Syringa), ligustru 

(Ligustrum) i jaśminu (Jasminum) uprawia się jako 

krzewy ozdobne. 

JK

OLIWNIKOWATE (Elaeagnaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. obszary o klimacie umiarkowanym 

i subtropikalnym półkuli pn. Rodzina obejmuje 

3 rodzaje: oliwnik (Elaeagnus), rokitnik 

(Hippophaë), Shepherdia i ok. 50 gatunków. 

W Polsce 1 przedstawiciel: rokitnik zwyczajny 

(H. rhamnoides), ciernisty krzew tworzący trudne do 

przebycia zarośla na urwistych brzegach Bałtyku. 

Kserofity. 

MORFOLOGIA: krzewy i (rzadziej) drzewa. Liście 

ułożone zwykle skrętolegle, lancetowate, pokryte 

charakterystycznymi, tarczowatymi włoskami. 

KWIATY: drobne, obu- (Elaeagnus) albo 1płciowe 

(Hippophaë, Shepherdia), promieniste. 

Okwiat pojedynczy, jego listki (zwykle 4) zrośnięte 

są dolnymi częściami i tworzą wyraźną, długą rurkę, 

do której przyrośnięte są pręciki (4). Słupek 1, ściśle 

osłonięty dnem kwiatowym i rurką okwiatu, ale nie 

zrasta się z nimi i dlatego jest górny. Owado- lub 

wiatropylne. 

OŁOWNICOWATE (Plumbaginaceae) 

WYSTĘPOWANIE: często suche i zasolone 

tereny głównie obszaru śródziemnomorskiego 

i środk. Azji, ale też krainy arktyczne i antarktyczne 

– Armeria makloviana (Wyspy Falklandzkie) 

i Armeria labradorina (Grenlandia i Labrador). 

Rodzina liczy około 500 gat. We florze polskiej występuje 

zawciąg pospolity (Armeria vulgaris) – jest 

rośliną galmanową, lubi gleby obfitujące w związki 

cynku i ołowiu. 

MORFOLOGIA: krzewy, krzewinki (czasem 

pnącza) i trwałe rośliny zielne. Liście ułożone skrętolegle, 

pojedyncze, całkowite (szpilkowate 

u Acantholimon). 

KWIATY: obupłciowe. Zebrane w wierzchotki 

albo skrętki (każda skrętka zredukowana do pojedynczych 

kwiatów u Plumbago), najczęściej skupione 

w główkowate (Armeria), kłosowate (Acantholimon), 

albo groniaste do wiechowatych 

(Limonium) kwiatostany złożone. Promieniste, 5- 

– 45 – 

włoski 

OWOCE: suchy orzeszek otoczony mięsistą, 

barwną warstwą (pestkowcokształtny). 

UŻYTKOWANIE: ozdobne, atrakcyjne liście 

i piękny, mocny zapach w czasie kwitnienia. Rokitnik 

zwycz. jest rośliną leczniczą; owoce zawierają 

dużo wit. C, używane są do wyrobu marmolad i dżemów. 

CHRONIONE W POLSCE: rokitnik zwyczajny 

(Hippophaë rhamnoides). 

JK 

krotne, z podkwiatkami. Okwiat zróżnicowany na 

okazały, zrosłodziałkowy, suchy kielich i koronę. Ta 

ostatnia jest zrosłopłatkowa, czasem duża i efektownie 

zabarwiona. Pręcików 5. Słupek 1, górny, 

z5szyjkami. Zalążnia 1-komorowa. 

OWOCE: przeważnie orzeszek, 1-nasienny, 

niepękający; niełupka, torebka. 

UŻYTKOWANIE: ozdobnie wykorzystywane są 

gatunki z rodzajów: zawciąg (Armeria), zatrwian 

(Limonium), ołownica (Plumbago). 

JK

OMŻYNOWATE (Buddleiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: strefa tropikalna i subtropikalna 

Azji, Ameryki, Afryki oraz Madagaskar. 

Najważniejszy rodzaj to omżyn (Buddleia), który 

skupia 100 gatunków (cała rodzina 120 gat.). 

MORFOLOGIA: krzewy i drzewa. Liscie ułożone 

zwykle naprzeciwlegle lub okółkowo, często z ząbkowanymi 

lub klapowanymi blaszkami; sezonowe 

lub zimozielone. Bywają gruczołowato owłosione. 

KWIATY: przeważnie promieniste, obupłciowe, 

o koronie zrosłopłatkowej posiadającej 4, z rzadka 

5 łatek; tyle samo pręcików przyrośniętych jest do 

rurki korony. Słupek przeważnie górny o zalążni 

zwykle 2-komorowej. Pachnące. Zwabiają liczne 

motyle, stąd omżyn Davida (Buddleja davidii) zwana 

jest „motylim krzewem”. 

OWOCE: torebka pękająca 2 klapami z licznymi, 

drobnymi nasionami; rzadko pestkowiec lub jagoda. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. W naszych warunkach 

klimatycznych mogą rosnąć niektóre gatunki 

ORSZELINOWATE (Clethraceae) 

WYSTĘPOWANIE: strefa tropikalna i subtropikalna 

Ameryki, Afryki, Azji i Australii. Najważniejszy 

rodzaj orszelina (Clethra) liczy ponad 60 gatunków. 

MORFOLOGIA: krzewy lub niskie drzewa. Pędy 

zwykle gwiazdkowato owłosione. Liście pojedyncze, 

ustawione skrętolegle, bez przylistków, 

również często spodem owłosione. 

KWIATY: promieniste, obupłciowe, zwykle białe, 

silnie pachnące, zebrane w szczytowe grona lub 

wiechy. Okwiat podwójny, zróżnicowany na kielich 

5-działowy pozostający podczas owocowania oraz 

wielopłatkową, wolną koronę. Pręcików 10-12 wolnych, 

w 2 okółach. Ziarna pyłku pojedyncze. Słupek 

1 z 1 szyjką i 3-płatowym znamieniem. Zalążnia górna, 

3-komorowa; zalążki liczne. 

OWOCE: torebki 3-komorowe, tkanka odżywcza 

mięsista. Nasiona bardzo drobne, liczne. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Ze względu na małą 

odporność na mróz, tylko w pd.-zach. części Polski 

– 46 – 

omżynu; bardzo łatwo przemarzają, ale na wiosnę 

odbijają z przyziemnych części okopczykowanych 

pędów. Wyhodowano liczne odmiany o intensywnie 

zabarwionych kwiatach. Należą do nielicznych 

krzewów, których pora kwitnienia przypada na 

przełom lata i jesieni. 

JK 

słupek 

pręcik 

można wysadzać niektóre gatunki orszelin; najbezpieczniej 

orszelinę olcholistną (C. alnifolia). 

JK

ORZECHOWATE (Juglandaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. w umiarkowanej i subtropikalnej 

strefie półkuli pn. W tropikach rosną 

przeważnie w górach, Juglans neotropica dochodzi 

w Andach do 3000 m n.p.m. Liczne kopalne, trzeciorzędowe. 

Obecnie znamy 7 rodzajów i 60 gatunków. 

MORFOLOGIA: przeważnie drzewa (Engelhardia 

– do 45 m wys. i 3 m śr. pnia), rzadko krzewy. 

Liście zwykle sezonowe, złożone, zwykle skrętoległe, 

bez przylistków, aromatyczne. Drewno z wyraźnymi 

przyrostami rocznymi, twarde i różnie zabarwione. 

KWIATY: jednopłciowe (rośliny jednopienne). 

Męskie często w zwisających, kotkowatych kwiatostanach; 

6-3 płatki korony, kielich zrośnięty z przysadkami, 

pręciki zwykle liczne, szczątkowa zalążnia 

obecna. Żeńskie kwiatostany wyprostowane; kwiaty 

siedzące na osi, często z 2 przysadkami; kielich 

zrośnięty z zalążnią (1-komorowa z 1 zalążkiem). 

OWOCE: pestkowce lub rzadziej orzechy, często 

z przyrośniętymi przysadkami. Nasiona bez bielma, 

z silnie rozwiniętymi liścieniami. 

OSTROKRZEWOWATE (Aquifoliaceae) 


przedstawiciele sięgają jednak niejednokrotnie 

do krain o klimacie umiarkowanym obu 

półkul. Rodzina obejmuje ok. 440 gatunków. 

Najliczniejszy rodzaj to ostrokrzew (Ilex) – 295 

gatunków. W Europie rośnie ostrokrzew kolczasty 

(I. aquifolium). 

MORFOLOGIA: drzewa i krzewy. Liście pojedyncze, 

skórzaste, często opatrzone po brzegach 

kolczastymi zębami (stare liście ostrokrzewu 

całobrzegie) i drobnymi przylistkami, ustawione 

skrętolegle. 

KWIATY: promieniste, drobne, zielonawe, obulub 

1-płciowe; pojedyncze, zebrane też w pęczki lub 

kątowe wierzchotki. Okwiat podwójny, korona 

złożona zwykle z 3, rzadziej 5-9 płatków, zrastających 

się często nasadami. 1 okółek pręcików w ilości 

płatków i z nimi naprzemianległych. Słupek 1, zalążnia 

górna. Brak krążka miodnikowego. Owadopylne. 

– 47 – 

UŻYTKOWANIE: drewno jest szeroko stosowane 

w budownictwie, stolarstwie i meblarstwie, 

ze względu na dużą twardość, kolor i deseń. Liście 

Juglans rupestris (Ameryka) i Engelhardia roxburghiana 

(Sumatra) ze względu na zawartość substancji 

paraliżujących używane są do połowu ryb. 

Nasiona orzecha (Juglans) i orzesznika (Carya) są 

jadalne. Kora i łupiny owoców bywają używane do 

barwienia drewna i tkanin. 

JK 

OWOCE: jagoda. 

UŻYTKOWANIE: ozdobnie wykorzystywane 

w Europie Zach. i Ameryce Pn. Stosowane w medycynie. 

Drewno b. twarde, drobno- i równosłoiste 

nadaje się na wyroby tokarskie. Ostrokrzew paragwajski 

(I. paraguariensis) zwany też herbatą paragwajską 

ma znaczenie w Ameryce Pd. podobne jak 

herbata w Europie. Z pokruszonych i spreparowanych 

liści naparza się napój zwany mate, 

używany przez Indian już w czasach przedkolumbijskich. 

Zawiera do 2% kofeiny i ok. 9% taniny oraz 

witaminy. Zwiększa pracę serca i usuwa zmęczenie. 

JK

PAROLISTOWATE (Zygophyllaceae) 


często suche i zasolone, w niewielkim 

stopniu również krainy o klimacie umiarkowanym. 

Rodzina liczy blisko 30 rodzajów i ponad 250 

gatunków. We florze polskiej jedynie parolist 

wschodni (Zygophyllum fabago) występował zdziczały 

na murach w Sandomierzu od wieków, obecnie 

najprawdopodobniej wyginął. 

MORFOLOGIA: głównie krzewy i półkrzewy. 

Liście najczęściej naprzeciwlegle ułożone i pierzastozłożone 

(wyjątkowo pojedyncze albo dwulistkowe). 

KWIATY: przeważnie obupłciowe (1-płciowe, 

a rośliny 2-pienne w rodzaju Neoleuderitzia) 

i promieniste. Stoją pojedynczo, parami albo 

zebrane są w wierzchotki. Okwiat podwójny, 5- lub 

4-krotny, wolnodziałkowy. Pręciki umieszczone 

w dwóch okółkach, jest ich więc 2 razy więcej niż 

płatków korony; nitki pręcików są często rozsze- 

PIERWIOSNKOWATE (Primulaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. w Eurazji i w Arktyce. 

Najliczniejszy rodzaj, pierwiosnek (Primula) – ponad 

500 gat., ma centrum występowania w Himalajach 

oraz w górach pd.-zach. Chin i Azji Środk.; na półkuli 

pd. rosną tylko 4 gat.: 1 na Jawie i 3 w pd. części 

Ameryki Pd. W Polsce: 11 rodzajów i 26 gatunków. 

MORFOLOGIA: przeważnie wieloletnie rośliny 

zielne, często z rozetą liści i bezlistnym kwiatostanem. 

Nieliczne jednoroczne i krzewy. Rodzaj cyklamen 

(Cyklamen) ma bulwy do 10 cm średnicy 

pochodzenia podliścieniowego. Liście zwykle całe, 

bardzo rzadko pierzaste, bez przylistków, często 

omączone. 

KWIATY: obupłciowe, promieniste, najczęściej 

5-krotne, zebrane zwykle w kwiatostany. Okwiat 

zrosłodziałkowy. Kielich pozostaje przy owocach. 

Pręcików 5, przyrośniętych nitkami do korony. 

Słupek 5-krotny, 1-komorowy, o zalążni górnej; 

heterostylia. 

– 48 – 

rzone i spłaszczone. Słupek górny, o zalążni podzielonej 

na komory. Często wykształcony jest krążek 

miodnikowy. 


UŻYTKOWANIE: gwajakowiec lekarski 

(Guaiacum officinale) dostarcza leczniczej żywicy, 

cennego, najtwardszego drewna i pachnącego 

olejku. Ozdobnie wykorzystywane są gatunki 

z rodzaju parolist (Zygophyllum). Ciekawi biologicznie 

są przedstawiciele rodzaju Parlieria, których 

liście dają wyrazisty obraz reakcji na zmiany wilgotności 

i oświetlenia. Z poganka stepowego 

(Peganum harmala) sporządza się wyciąg owadobójczy 

(na mszyce). 

JK 

heterostylia 

czyli 

różnosłupkowość 

OWOCE: torebki. Nasiona z obfitym bielmem. 

UŻYTKOWANIE: gł. jako rośliny ozdobne. 

Najczęściej spotyka się: pierwiosnek wyniosły 

(Primula elatior), p. bezłodygowy (P. vulgaris), p. lekarski 

(P. veris), p. ząbkowany (P. denticulata), a w 

mieszkaniach: pierwiosnek kubkowy (P. obconica) 

i p. chiński (P. sinensis); cyklamen perski (C. persicum). 

Niektóre gatunki wykorzystywane są 

w medycynie. Liście pewnych gatunków pierwiosnków 

zawierają dużo wit. C i mogą być 

spożywane jako sałatka. 

CHRONIONE W POLSCE: pierwiosnek 

omączony (Primula farinosa), mlecznik nadmorski 

(Glaux maritima). 

JK

PITTOSPOROWATE (Pittosporaceae) 

WYSTĘPOWANIE: cieplejsze obszary, gł. 

w Australii, brak w Ameryce. Do rodziny należy 9 

rodzajów i 200 gatunków. 

MORFOLOGIA: drzewa, krzewy, niekiedy 

pnącza; czasami kolczaste. Cechą charakterystyczną 

dla rodziny są przewody żywiczne w korze. 

Liście pojedyncze, często skórzaste, ułożone skrętolegle 

lub okółkowo, bez przylistków. 

KWIATY: zazwyczaj promieniste (grzbieciste 

u Cheiranthera), obupłciowe, rzadko rozdzielnopłciowe. 

Pojedyncze albo w baldachokształtnych 

kwiatostanach. Okwiat podwójny, 5-krotny 

o działkach i płatkach wolnych lub zrosłych nasadami. 

Płatki z prostymi „paznokciami”, czasami stykającymi 

się. Pręciki wolne (zrośnięte u Marianthus) 

o nitkach krótszych od pylników. Słupek 1 z krótką 

szyjką. Zalążnia górna, 2- do 5-komorowa zrośnięta 

z 2-5 owocolistków, z łożyskiem osiowym, albo 1komorowa, 

zrosła z 2 owocolistków; zalążki liczne. 

PIWONIOWATE (Paeoniaceae) 

WYSTĘPOWANIE: Europa Pd., Afryka Pn. 

(Atlas), Azja, oraz zach. część Ameryki Pn. (2 gat.). 

Rodzina zawiera tylko 1 rodzaj – piwonia, (Paeonia) 

z około 40 gatunkami. Nazwa peonia została nadana 

przez greckiego przyrodnika Teofrasta (370-287 r. 

p.n.e.) na cześć lekarza Peona, który pierwszy zastosował 

kwiaty i kłącza piwonii w medycynie. 

MORFOLOGIA: Zielne (byliny) lub krzewy do 

2 m wys. Liście sezonowe, duże, podwójne lub 

potrójnie pierzastodzielne. Korzenie zgrubiałe. 

KWIATY: duże (do 20 cm śr.), pojedyncze, na 

końcu łodygi; promieniste, obupłciowe. Okwiat 5krotny 

(rzadko do 10) o działkach wolnych, zróżnicowanych 

na kielich i koronę. Barwa płatków 

w odcieniach czerwieni, rzadziej żółta lub biała. 

Owadopylne. 

OWOCE: mieszki. Nasiona kiełkują na 2 lub 3 rok 

od wysiewu, a rośliny zakwitają zwykle po 4-7 latach. 

– 49 – 

pręcik 

owoc 

nasienie 

OWOCE: torebka albo jagoda. Nasiona zanurzone 

w lepkim miąższu. 

UŻYTKOWANIE: Pittosporum tobira i P. sollya 

często hodowane są jako krzewy ozdobne. 

Wąskosłojowe drewno Pittosporum jest cenione 

w stolarstwie. 

JK 

UŻYTKOWANIE: dawniej piwonie były 

stosowane w lecznictwie. Ich walory ozdobne poznano 

już w starożytnych Chinach. Obecnie znanych 

jest ponad 10 000 ogrodowych odmian piwonii bylinowych 

i kilkaset odmian piwonii krzewiastych. JK

PLATANOWATE (Platanaceae) 

WYSTĘPOWANIE: Ameryka Pn., Półwysep 

Bałkański i Himalaje. Rodzina obejmuje tylko 

1 rodzaj – platan (Platanus), liczący – zależnie od 

ujęcia taksonomicznego – 7-10 gatunków. 

MORFOLOGIA: wysokie i potężne drzewa. Kora 

jasna, cienka, która na pniu i na grubszych gałęziach 

łuszczy się dużymi płatami. Liście dłoniastoklapowane, 

długoogonkowe, z błoniastymi przylistkami. 

KWIATY: niepozorne, o silnie zredukowanym 

okwiecie lub zupełnie bez okwiatu, rozdzielnopłciowe 

i zebrane w charakterystyczne, kuliste 

kwiatostany zwisające na długich osiach. W kwiatach 

męskich znajdują się 4 pręciki, w żeńskich zaś 

kilka (5-7) nie zrośniętych słupków (słupkowie 

apokarpiczne), każdy z 1 zgiętą szyjką. Szczególnie 

interesująca jest obecność w kwiatach żeńskich 3- 

4 prątniczków, które są nie funkcjonującymi pręcikami 

– dowodzi to, że przodkowie platanowatych 

mieli jeszcze kwiaty obupłciowe. 

WYSTĘPOWANIE: głównie na półkuli południowej, 

w obszarach górskich tropikalnych, na 

półkuli północnej w Azji pd.-wsch., Am.Środk. i na 

Antylach. Obejmuje ok. 110 gatunków. Najliczniejszy 

rodzaj: zastrzalin (Podocarpus) 

MORFOLOGIA: wiecznie zielone drzewa (wys. 

do 70 m) np.: Podocarpus dacrydioides z Nowej 

Zelandii, P. usambrensis ze wsch. Afryki i krzewy 

(1 m wys.) np.: P. alpinus z Tasmanii i Australii. 

Liście b. różnorodne od szpilek do pokaźnych, 

równowąskich lub lancetowatych blaszek (dł. do 

30 cm). Przewody żywiczne wykształcone są tylko 

w korze i w liściach. 

KWIATY: rozmieszczone zwykle dwupiennie 

w pachwinach liści lub na szczytach krótkich 

pędów. Kw. męskie zebrane są czasem w kotkowate 

kwiatostany przypominające odpowiednie 

organy kordaitów. Na ziarenkach pyłku występują 

pęcherzyki powietrza. Kw. żeńskie tworzą luźne 

– 50 – 

słupkowie 

pręcikowie 

PODOKARPOWATE (Podocarpaceae) 

OWOCE: suchy, buławkowaty, jednonasienny 

orzeszek, otoczony u nasady długimi, prostymi 

włoskami. Kuliste owocostany utrzymują się na 

drzewie w ciągu zimy i rozpadają na wiosnę, a poszczególne 

orzeszki roznoszone są przez wiatr. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne, platany sadzone są 

zwykle w parkach i przy szerokich alejach. Z drewna 

wytwarza się okleinę meblarską, która nie 

ustępuje okleinie z orzecha włoskiego. 

JK 

KWIAT MĘSKI 

WSPARTY PODSADKĄ 

CZĘŚĆ KWIATU ŻEŃSKIEGO 

Z DWOMA ZALĄŻKAMI 

kwiatostany nie przypominające szyszek (zaznacza 

się wyraźna tendencja do redukcji kwiatów do jednego). 

W czasie rozwoju nasienie zostaje obrośnięte 

osłonką, zwaną epimacjum i dojrzałe wygląda jak 

jagoda – jest miękkie i żywo, przeważnie czerwono 

zabarwione. 

UŻYTKOWANIE: drewno zazwyczaj żółtawe, 

trwałe, pachnące, dobrze nadające się do impregnowania 

o dużym lokalnie znaczeniu gospodarczym. 

Niektóre nasiona jadalne. Ozdobne, w tropikach jako 

rośliny żywopłotowe. 

JK

POKRZYWOWATE (Urticaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie kraje tropikalne, 

także w obszarach o klimacie umiarkowanym, 

a nawet chłodnym. Rodzina liczy około 850 

gatunków. We florze polskiej występują jedynie 

2 gatunki: pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), 

żegawka (U. urens). 

MORFOLOGIA: przede wszystkim rośliny 

zielne, rzadko krzewy czy wysokie drzewa, niekiedy 

pnącza. Brak przewodów mlecznych. Często na 

organach wegetatywnych wykształcone są włoski 

parzące; są to zamknięte rureczki, wypełnione 

cieczą; twardy, ale kruchy, skrzemieniały wierzchołek 

włoska odłamuje się łatwo przy dotknięciu, 

a zaostrzony koniec rurki wbija się wówczas w skórę, 

wlewając do rany parzącą zawartość komórki. 

KWIATY: drobne, niepozorne. Okwiat zielonkawy, 

4-5-listkowy, zwykle rozdzielnopłciowe. Kw. 

męskie mają 4 nadległe listkom okwiatu pręciki, 

żeńskie natomiast 1 górny słupek z 1 szyjką. Pręciki 

PORTULAKOWATE (Portulacaceae) 


kontynentu amerykańskiego, jedynie 

nieliczni przedstawiciele występują w krainach o klimacie 

umiarkowanym. Rodzina liczy blisko 20 rodzajów 

i około 600 gatunków. W Polsce rosną 3 drobne 

rośliny miejsc wilgotnych z rodzaju zdrojek (Montia). 

MORFOLOGIA: rośliny zielne albo krzewiny. 

Liście zwykle wyraźnie mięsiste, pojedyncze, 

z błoniastymi, względnie orzęsionymi przylistkami 

(brak u Claytonia), ustawione skręto- lub naprzeciwlegle, 

czasem zebrane w przyziemne różyczki. 

KWIATY: drobne, obupłciowe. Promieniste, ustawione 

pojedynczo albo zebrane w wierzchotki lub 

grona. Okwiat pojedynczy, o 4-5 listkach (2- u Calyptrydium, 

3- u Montia), często żywo zabarwionych 

(białych, żółtych lub czerwonych), a podkwiatki zrośnięte 

w okrywę przypominającą kielich. Pręcików 

zwykle 4-5. Słupek 1, górny lub półdolny (Portulaca), 

z 2 do 5 szyjkami. Zalążnia 1-komorowa. 

– 51 – 

parzący 

włosek 

w pączkach są napięte wskutek zagięcia ku środkowi, 

podczas rozkwitania nagle wyprostowują się 

i rozsypują pyłek. Częste jest występowanie 

szczątkowych organów płci przeciwnej, a nawet 

zdarzają się kwiaty funkcjonalnie obupłciowe 

(rozdzielnopłciowość jest więc wtórna). 

OWOCE: najczęściej orzeszek, rzadziej pestkowiec. 

UŻYTKOWANIE: szczmiel biały (Boehmeria 

nivea) jest bardzo ważną rośliną włóknodajną 

(rami). Wyciąg z pokrzywy zapobiega wypadaniu 

włosów. 

JK 

OWOCE: przeważnie wielonasienna torebka, 

niekiedy okrężnie pękająca tj. puszka (Portulaca, 

Lewisia). Nasiona z zarodkiem otaczającym obfitą 

tkankę odżywczą – perisperm. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne, siane w ogródkach 

ze względu na piękne kwiaty. Portulaka siewna 

(Portulaca sativa) pochodzi przypuszczalnie z umiarkowanych 

stref Azji, u nas niekiedy uprawiana na 

jarzynę. 

JK

POWOJOWATE (Convolvulaceae) 


jedynie kilku przedstawicieli w krainach 

o klimacie umiarkowanym. Rodzina liczy ok. 1700 

gatunków. Bardzo bogaty jest rodzaj wilec 

(Ipomoea) – ok. 400 gat. oraz powój (Convolvulus) – 

ok. 250 gat. W Polsce rosną 2 gat.: wilec polny (I. 

arvensis) i kielisznik zaroślowy (Calystegia sepium). 

MORFOLOGIA: rośliny zielne (często pnącza), 

krzewy lub nieduże drzewa. Nierzadko posiadają sok 

mleczny. Liście pojedyncze, bez przylistków, ustawione 

skrętolegle (u kserofitów zredukowane). 

KWIATY: duże, efektownie zabarwione. Obu- rzadziej 

jednopłciowe (wówczas rośliny dwupienne). 

Na szypułkach z przykwiatkami, promieniste, 5krotne 

(z wyjątkiem słupkowia). Zebrane w wierzchotkach 

lub pojedyncze. Kielich o działkach wolnych, 

trwałych, korona zrosłopłatkowa, często 

lejkowata. Między pręcikami znajduje się pierścieniowaty 

lub kubkowaty krążek miodnikowy. Słupek 

PRZEWIERTNIOWATE (Caprifoliaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. na półkuli pn., w strefie 

umiarkowanej i subtropikalnej. Niektóre gat. z rodzajów: 

bez (Sambucus), kalina (Viburnum), wiciokrzew 

(Lonicera) rosną także na półkuli pd. Większość to 

rośliny lasów. Około 15 rodzajów i 500 gat. 

Najliczniejsze rodzaje: kalina i wiciokrzew – po ok. 

200 gat. W Polsce 4 rodzaje i 8 gatunków. 

MORFOLOGIA: przeważnie krzewy lub niewielkie 

drzewa. Liście sezonowe lub zawsze zielone, 

naprzeciwległe. Przylistków brak lub liściokształtne, 

łuskowate albo w postaci włosków i gruczołków. 

KWIATY: najczęściej w kwiatostanach wiechowatych. 

Kielich 5-3-działkowy, z krótką rurką 

zrośniętą z zalążnią. Korona zrosłopłatkowa, 5-3krotna, 

często 2-wargowa. Pręcików zwykle 5. 

Kwiaty owadopylne. 

OWOCE: jagody, pestkowce, torebki, niełupki. 

UŻYTKOWANIE: owoce niektórych gat. są 

jadalne: Lonicera edulis i pokrewne – Syberia, 

– 52 – 

1, zalążnia górna, 2-komorowa. Owadopylne, czasem 

samopylne. 

OWOCE: torebki, rzadziej rozłupnie. 

UŻYTKOWANIE: bardzo ważny jest tropikalny 

wilec ziemniaczany zwany batatem (Ipomoea 

batatas). Od czasów przedhistorycznych uprawiany 

w Ameryce (obecnie znacznie szerzej). Jadalne 

bulwy korzeniowe (do 4 kg) bogate są w skrobię 

(20%) i słodkie. Wykorzystywany jest też w przemyśle. 

Liczne gatunki są surowcem farmaceutycznym, 

np. jalapa meksykańska (Exogonium purga) 

przeczyszcza bez przerywania snu. Wiele ozdobnych 

(głównie pnącza). 

JK 

Daleki Wschód; bez czarny i koralowy – wiele 

rejonów; nasiona Triosteum perfoliatum służą jako 

namiastka kawy – Ameryka Pn. Ozdobne, np.: 

wiciokrzew, kalina, bez, krzewuszka (Weigela), kolkwicja 

(Kolkwitzja), śnieguliczka (Symphoricarpos). 

Niektóre gatunki bzu i kaliny wykorzystywane są 

w medycynie. 

CHRONIONE W POLSCE: zimoziół północny 

(Linnaea borealis), wiciokrzew pomorski (L. periclymenum). 

JK

PRZĘŚLOWATE (Ephedraceae) 

WYSTĘPOWANIE: okręg śródziemnomorski 

oraz suche okolice azjatyckie i amerykańskie. 

Jedyny rodzaj: przęśl – Ephedra liczy 40 gatunków. 

MORFOLOGIA: nieduże krzewy o kseromorficznej 

budowie, z podziemnymi rozłogami lub bez 

nich, miotlasto rozgałęzione, często pokładające się 

na ziemi, także pnącza. Liście w formie błoniastych 

łusek lub pochewek zrośniętych u nasady, 

nakrzyżległe lub w okółkach. Pędy zielone, asymilujące 

(drewno wtórne posiada naczynia!). 

KWIATY: dwupiennie rozmieszczone, w szyszeczkowatych 

kwiatostanach, na krótkich pędach 

bocznych. Kwiaty męskie składają się z 1 trzoneczkowatego 

tworu (pręcika) i okwiatu złożonego 

z 2 zrośniętych listków. Kwiaty żeńskie zbudowane 

są z 2 łusek (okwiat) i zalążka z rurkowato 

wyciągniętym integumentem (osłonką); wydzielają 

krople zapylające, które chwytają pyłek. Wiatroi 

(rzadziej) owadopylne. Dojrzałe nasiona otoczone 

WYSTĘPOWANIE: głównie tropikalne i subtropikalne 

suche tereny Afryki, w mniejszym stopniu 

Australii i Ameryki, wyjątkowo występują na 

obszarze śródziemnomorskim; na zasolonych lub 

piaszczystych wybrzeżach morskich oraz pustyniach. 

Rodzina obejmuje 120 rodzajów i około 2500 

gatunków. 

MORFOLOGIA: roczne lub trwałe rośliny zielne 

albo niskie krzewy, większość to sukulenty liściowe 

o silnie mięsistych, wypełnionych tkanką magazynującą 

wodę liściach. Niektóre (Lithops) wykształcają 

podobne do kamieni formy – zjawisko 

mimikry. 

KWIATY: obupłciowe lub zebrane w wierzchotki, 

przeważnie promieniste, duże. Kielich ma zwykle 

5 działek, najczęściej mięsistych i zielonych. Korona 

natomiast składa się z wielu barwnych płatków 

(stanowią powabnię dla owadów). Liczba pręcików 

zmienna: 4, 10 i więcej. Słupek 1. 

– 53 – 

KWIATOSTAN 

PRZYPOŁUDNIKOWATE (Aizoaceae) 

są mięsistymi i żywo zabarwionymi (czerwonymi) 

przysadkami co upodabnia je do owoców okrytozalążkowych. 

UŻYTKOWANIE: rośliny trujące o licznych zastosowaniach 

leczniczych (alkaloid efedryna, stosowany 

m.in. jako środek dopingujący). 

JK 

ZJAWISKO 

HIGROCHAZJI 

KWIATOSTAN 

OWOCE: najczęściej sucha torebka otwierająca 

się po zwilżeniu (higrochazja), rzadko mięsista jagoda. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne ze względu na mięsiste, 

oryginalnie ukształtowane, barwne liście 

i często duże (średnica do 12cm!), jaskrawo zabarwione 

kwiaty. Najciekawsze rodzaje to: przypołudnik 

(Mesembryanthemum), kamyk (Lithops), 

konofyt (Conophytum), karpobrot (Carpobrotus). JK

PSIANKOWATE (Solanaceae) 

WYSTĘPOWANIE: w strefie tropikalnej, subtropikalnej 

i umiarkowanej; gł. w Ameryce Pd. i Śr. 

Około 90 rodzajów i 2500 gat. Najliczniejszy rodzaj 

to psianka (Solanum). W Polsce 7 rodzajów i 10 gat. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy i niewielkie 

drzewa. Liście skrętoległe. Przylistków brak. 

Bardzo wiele gatunków zawiera trujące alkaloidy. 

KWIATY: zwykle w kwiatostanach, obupłciowe, 

promieniste i słabo grzbieciste. Kielich 5-działkowy; 

korona 5-płatkowa, zrośnięta; pręcików zwykle 

5; słupek przeważnie 2-krotny, 2-komorowy. Zapylane 

przez owady, a w tropikach przez ptaki i ssaki. 

OWOCE: torebki, jagody, pestkowce. Nasiona 

z bielmem. 

UŻYTKOWANIE: ogromne znaczenie gospodarcze. 

Warzywa i owoce: (znane w Europie od XVIw.) 

ziemniak (Solanum tuberosum) i pomidor (Lycopersicon 

esculentum) pochodzące z Andów oraz papryka 

(Capsicum annuum) z Ameryki Śr. i Pd. Z Indii 

RDESTOWATE (Polygonaceae) 

WYSTĘPOWANIE: szczególnie licznie w północnej 

strefie umiarkowanej; rosną w różnych 

siedliskach, od Arktyki po pustynie. We wsch. 

Himalajach do 5100m n.p.m. (Rheum nobile). Około 

30 rodzajów i 800 gat. Najliczniejsze rdesty 

(Polygonum) – ok. 300 gat. W Polsce 4 rodzaje i ok. 

30 gatunków. 

MORFOLOGIA: przeważnie rośliny zielne, 

rzadziej krzewy, drzewa lub pnącza. Cechą charakterystyczną 

tej rodziny jest występowanie gatki, 

powstałej z przylistków zrośniętych wokół łodygi. 

Wszystkie gatunki zawierają garbniki. 

KWIATY: małe, najczęściej obupłciowe, zebrane 

w szczytowe kwiatostany. Okwiat niepozorny, złożony 

z 3-6 zielonych, białych lub barwnych działek, 

czasem pozostających na owocach i służących do 

rozsiewania nasion. Owadopylne lub wiatropylne. 

OWOCE: graniaste orzeszki. Nasiona z bielmem. 

UŻYTKOWANIE: duże znaczenie gospodarcze 

– 54 – 

pochodzi bakłażan (Solanum melongena). Liczne 

lecznicze, np.: pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna), 

lulecznica (Scopolia), bieluń (Datura). Wiele 

ozdobnych, np.: petunia (Petunia), psianka (Solanum), 

kolcowój (Lycium), miechunka (Physalis). 

A spreparowane liście różnych gat. i odmian tytoniu 

(Nicotiana), pochodzącego z Ameryki, to ohydna 

używka. 

CHRONIONE W POLSCE: lulecznica kraińska 

(Scopolia carniolica), pokrzyk wilcza jagoda (Atropa 

bella-donna). 

JK 

ma gryka (Fagopyrum), pochodząca z Azji Śr. znana 

od ponad 4000 lat. Z owoców gryki uzyskuje się 

kaszę gryczaną; jest ona także cenną rośliną 

miododajną. Młode liście szczawiu zwyczajnego 

(Rumex acetosa) i ogonki liściowe rabarbaru 

(Rheum undulatum) są jadalne, zawierają witaminy 

i mikroelementy. W medycynie wykorzystuje się 

m.in. glikozyd rutynę uzyskiwany z ziela gryki, rabarbar 

dłoniasty (Rheum palmatum) i rdest ptasi 

(Polygonum aviculare). Niektóre gatunki dostarczają 

barwników, np. rdest (Polygonum tinctoria) – 

niebieskiego (indygo), szczaw (Rumex confertus) – 

żółtego, a Rumex abyssinicus – czerwonego. 

Niektóre ozdobne. 

JK

REZEDOWATE (Resedaceae) 


zbliżonym do śródziemnomorskiego, nieliczne występują 

także w strefie klimatu umiarkowanego. 

Rodzina obejmuje 6 rodzajów i ok. 70 gatunków. 

We florze polskiej rosną 3 gat. z rodzaju rezeda 

(Reseda). 

MORFOLOGIA: rośliny zielne (byliny), rzadziej 

krzewy. Liście ułożone skrętolegle, często pierzasto 

podzielone. Zawierają komórki myrozynowe z enzymem 

myrozynazą. 

KWIATY: zwykle obupłciowe, zebrane w kwiatostanach. 

Mają b. specyficzną budowę: są grzbieciste, 

o okwiecie zróżnicowanym na kielich i koronę. 

Kielich składa się z 4-8 zielonych działek, korona z 2- 

8 płatków, często porozcinanych na równowąskie 

łatki. Pręcikowie, złożone z 3-40 pręcików, oraz słupek 

umieszczone są na krótkim, wytworzonym przez 

dno kwiatowe trzoneczku, zwanym androgynoforem. 

Słupek zbudowany jest z 2-7 owocolistków, 

ROSICZKOWATE (Droseraceae) 

WYSTĘPOWANIE: zarówno obszary o klimacie 

tropikalnym, jak i obszary o klimacie umiarkowanym. 

Rodzina obejmuje 4 rodzaje (Drosera, 

Dionaea, Drosophyllum, Aldrovanda) i około 100 

gatunków. Najliczniejszy jest rodzaj rosiczka 

(Drosera) – 80 gat. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, mięsożerne. 

Liście zebrane są zwykle skrętolegle w przyziemną 

różyczkę; pokryte są gruczołowatymi włoskami 

z lepką cieczą. Podrażniony mechanicznie liść reaguje 

u rosiczki zakrzywieniem blaszki i włosków, u muchołówki 

(Dionaea) i Aldrovanda złożeniem albo 

zamknięciem połówek blaszki liściowej. „Trawienie” 

schwytanych drobnych owadów, następuje dzięki 

wydzielanym enzymom. Ilość „akcji” jest ograniczona. 

Są samożywne i mogą obywać się bez pokarmu 

zwierzęcego. 

KWIATY: obupłciowe, promieniste, w szczytowych, 

groniastych kwiatostanach. Kielich 4-5- 

– 55 – 

które są czasami zupełnie wolne (słupkowie 

apokarpiczne), zwykle zaś tworzą 1 słupek o 1komorowej 

zalążni. Słupek jest często u góry 

zupełnie otwarty – jest to jedyny znany taki przypadek 

u okrytozalążkowych. Mimo to pyłek kiełkuje 

na słupku. 

OWOCE: torebka, względnie jagoda. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Z pędów rezedy 

żółtawej (Reseda luteola) pozyskuje się żółty barwnik 

luteolinę do farbowania wełny, bawełny i jedwabiu. 

W przemyśle perfumeryjnym używa się olejku 

eterycznego z kwiatów rezedy wonnej (R. odorata). 

JK 

aldrowanda 

pęcherzykowata 

działowy, korona 5- i wolnopłatkowa. Pręcików 5-20 

w jednym lub kilku 5-krotnych okółkach. Słupek 1 

z 3-5 wolnymi szyjkami. Zalążnia górna. 

OWOCE: torebka otwierająca się 3-5 klapami. 

UŻYTKOWANIE: w medycynie i homeopatii 

(rosiczki) przy kaszlu, kokluszu i zapaleniu oskrzeli. 

Dawniej wyrabiano z nich nalewki zwane rosolisami 

(ros solis – rosa słoneczna). 

CHRONIONE W POLSCE: wszystkie 

rosiczkowate: rosiczka okrągłolistna (D. rotundifolia), 

r. długolistna (D. anglica), r. pośrednia (D. intermedia) 

na torfowiskach i żyjąca w wodzie aldrowanda 

pęcherzykowata (A. vesiculosa). 

JK

RÓŻOWATE (Rosaceae) 

WYSTĘPOWANIE: rosną we wszystkich strefach 

klimatycznych, głównie na półkuli pn. Około 

100 rodzajów i 3000 gat. W Polsce ok. 20 rodz. 

i 165 gat. 

Rodzina dzieli się na 4 podrodziny: tawułowe(1) 

(Spiraeoideae), różowe(2) (Rosoideae), jabłkowe(3) 

(Maloideae), śliwowe(4) (Prunoideae). 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy, drzewa. 

Liście zwykle skrętoległe, podzielone lub nie. 

KWIAT: kwiaty przeważnie obupłciowe, pojedyncze 

lub w kwiatostanach, większość wydziela 

nektar i jest owadopylna. Okwiat podwójny, 

promienisty, zwykle 5-krotny, o działkach wolnych. 

Pręciki liczne lub zredukowane nawet do jednego. 

Dno kwiatowe ma tendencję do rozszerzania się, 

często staje się talerzykowate, kubeczkowate lub 

silnie wypukłe. 

OWOCE: bardzo różnorodne: torebki, pestkowce, 

mieszki, orzeszki i owoce rzekome (jabłko). 

RUTOWATE (Rutaceae) 

WYSTĘPOWANIE: większość gatunków rośnie 

w pd. Afryce i suchych obszarach Australii. 

Około 150 rodzajów i 900 gat. W Polsce tylko 

dyptam jesionolistny (Dictamnus albus). 

MORFOLOGIA: w większości zawsze zielone 

drzewa lub krzewy, niekiedy pnącza. Liście zwykle 

skrętoległe; wielkość zróżnicowana (od drobnych do 

2,5 m dł.). Przylistków brak. W liściach występują 

zbiorniki wonnych olejków eterycznych. 

KWIATY: zebrane w szczytowe lub osiowe 

kwiatostany, rzadko pojedyncze, zwykle promieniste, 

w większości obupłciowe. Okwiat podwójny, 

4-5-krotny. Pręcików wiele. 

OWOCE: rozłupnie, torebki, skrzydlaki, pestkowce, 

jagody. Nasiona najczęściej bez bielma. 

UŻYTKOWANIE: największe znaczenie ma 

rodzaj Citrus pochodzący z Azji Pd.-Wsch. Do 

najbardziej znanych przedstawicieli należą: 

pomarańcza słodka (C.sinensis), pomarańcza gorzka 

– 56 – 

1 3 

2 4 

UŻYTKOWANIE: gatunki owocodajne: truskawki 

(Fragaria), maliny i jeżyny (Rubus), jabłonie 

(Malus), grusze (Pyrus), śliwy, wiśnie, czereśnie, 

morele, brzoskwinie, migdałowce (Prunus) i inne. 

Lecznicze: głóg (Crataegus), róża (Rosa), aronia 

(Aronia) i wiele innych. Liczne ozdobne. 

CHRONIONE W POLSCE: parzydło leśne 

(Aruncus dioicus), malina moroszka (Rubus chamaemorus), 

jarząb szwedzki (Sorbus intermedia), j. brekinia 

(Sorbus torminalis), wiśnia karłowata (Prunus 

fruticosa). 

JK 

(C.aurantium), cytryna (C.limon), mandarynka 

(C.reticulata), grejpfrut (C.paradisi), pompela 

(C.grandis), cytron lub cedrat (C.medica), bergamota 

(C.bergamia) – ze świeżych okryw owoców otrzymuje 

się olejek bergamotowy, Drewna dostarczają 

tropikalne: Chloroxylon swietenia (Indie, Sri Lanka), 

Fagara macrophylla (Afryka), Flindersia (Australia, 

Nowa Gwinea). Liczne gatunki wykorzystywane są 

w medycynie. 

CHRONIONE W POLSCE: dyptam jesionolistny 

(Dictamnus albus). 

JK

SAGOWCOWATE (Cycadaceae) 

WYSTĘPOWANIE: tereny tropikalne i subtropikalne 

o zasięgu porozrywanym. Bardzo stara 

rodzina, pojawiła się na początku ery mezozoicznej, 

a wywodzi się z paleozoicznych paproci nasiennych. 

Obecnie liczy 12 rodzajów i blisko 100 gatunków. 

MORFOLOGIA: silny, zwykle nierozgałęziony, 

często krótki pień dźwiga pióropusz wielkich, 

ustawionych spiralnie, zwykle pojedynczopierzastych 

liści długości do 3 m (w młodości skręconych 

pastoralnie). 

KWIATY: rozdzielnopłciowe, pierwotne, bez 

okrywy kwiatowej, zebrane w szyszkowate skupienia 

(strobile) wyrastające na szczycie lub z boku 

pnia. Żeńskie strobile niektórych gatunków osiągają 

ponad 1 m dł. i 40 kg. Zalążek w czasie zapylania 

wydziela przez okienko „kropelkę zapylającą”, która 

chwyta ziarna pyłku i wysychając wciąga je do 

komory pyłkowej zalążka. Po upływie kilku miesięcy 

dochodzi do zapłodnienia. Dokonują tego ruchome 

SANDAŁOWCOWATE (Santalaceae) 


(kilku przedstawicieli w strefie klimatu 

umiarkowanego). Rodzina obejmuje ok. 400 gat. We 

florze polskiej występuje 5 gat. z rodzaju leniec 

(Thesium). 

MORFOLOGIA: półpasożytnicze (zielone) i pasożytnicze 

(niezielone) krzewy, niewielkie drzewa 

lub rośliny zielne żyjące na gałęziach innych drzew 

albo pobierające substancje odżywcze z korzeni 

innych roślin. Liście całkowite, najczęściej naprzeciwległe; 

u form skrajnie pasożytniczych zredukowane 

często do drobnych łusek. 

KWIATY: drobne i niepozorne, zielonkawe, 

promieniste. Dno kwiatowe kubeczkowato rozszerzone. 

Okwiat zwykle pojedynczy złożony przeważnie 

z 4-5 często mięsistych listków. Pręciki w 1 

okółku (więc pręcików tyle co listków). Słupek często 

zespolony z dnem kwiatowym – dolny. Zalążnia 

1-komorowa. 

– 57 – 

kwiat 

pień zagłębiony 

całkowicie w ziemi 

korzeń 

plemniki (spermatozoidy) – największe w świecie 

roślinnym i zwierzęcym, o średnicy 0,3 mm – opatrzone 

spiralną wstęgą rzęsek. Nasiona są bardzo 

prymitywne, nie mają charakteru przetrwalnikowego. 

UŻYTKOWANIE: rośliny przede wszystkim 

ozdobne. Z rdzenia pnia niektórych gatunków otrzymuje 

się sago – jadalną mączkę skrobiową. 

JK 

OWOCE: orzeszek lub pestkowiec. 

UŻYTKOWANIE: drewno sandałowców 

(Santalum), zwłaszcza sandałowca białego (S. album), 

po wysuszeniu przyjemnie, słodkawo pachnie i używane 

jest w Azji do wyrobu drobnych przedmiotów 

oraz kadzidła, które odgrywają ważną rolę w religii 

buddyjskiej. Otrzymuje się z niego również olejek 

stosowany w przemyśle perfumeryjnym i lecznictwie. 

Biologicznie interesujące są gatunki 

z rodzaju facelaria (Phacellaria) pasożytujące na 

gałązkach półpasożyta z rodzaju gązewnik 

(Loranthus). 

JK

SAURUROWATE (Saururaceae) 

WYSTĘPOWANIE: południowo – wschodnia 

część Ameryki Północnej i tropikalna Azja. Do 

rodziny należą 3 rodzaje: Saururus (2 gatunki), 

Anemopsis californica, Houttynia cordata. Występują 

zazwyczaj w siedliskach wilgotnych. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne o pędach wyprostowanych 

i szerokich (najczęściej owalnych). 

Liście pojedyncze, ustawione skrętolegle, z przylistkami 

przyrośniętymi do ogonków liściowych. 

KWIATY: obupłciowe, opatrzone przykwiatkami. 

Zebrane w gęste, zwisające kłosy albo grona. 

Okwiatu brak. Pręcików 6-8 (niekiedy wskutek niedorozwoju 

mniej), o nitkach wolnych lub przyrośniętych 

do zalążni. Słupków 3-4 z pojedynczymi szyjkami, 

o zalążniach wolnych, apokarpowych; albo 

słupek 1 z 3-4 szyjkami. Zalążnia górna lub półdolna 

z 2-10 prostymi zalążkami. Wiatropylne. 

SELEROWATE (Apiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: we wszystkich rejonach 

klimatycznych, gł. w strefie umiarkowanej i subtropikalnej 

półkuli pn. Około 300 rodzajów i 3000 

gatunków, w Polsce ok. 45 rodzajów i 72 gatunków. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, monokarpiczne 

lub byliny, często o wielkich rozmiarach, rzadziej 

krzewy lub formy drzewiaste. Gat. wysokogórskie 

często tworzą poduszki. Łodygi zwykle wzniesione, 

podzielone na węzły i puste międzywęźla. Liście 

najczęściej skrętoległe, bez przylistków. Blaszka liściowa 

przeważnie podzielona. We wszystkich 

organach znajdują się kanały sekrecyjne 

zawierające olejki eteryczne i żywicogumy. Wiele 

gat. zawiera alkaloidy. 

KWIATY: małe, 5-krotne, promieniste, zebrane 

w baldachy pojedyncze, a te zwykle w baldachy złożone 

(k.brzeżne-grzbieciste). U niektórych rodzajów 

baldachy proste przekształcone są w główki. Rzadko 

– 58 – 

OWOCE: mieszek lub torebka (pękająca szczytowymi 

klapami) o nieco zmięśniałej zalążni. Nasiona 

z obfitą tkanką odżywczą. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. 

JK 

kwiaty pojedyncze. Kielich zredukowany do ząbków. 

Płatki korony wolne. Pręcików 5. Słupek dolny, 2krotny, 

2-komorowy, z 1 zalążkiem w każdej komorze. 

2 szyjki słupka otoczone dyskiem miodnikowym. 

OWOCE: dwunasienne rozłupnie. Nasiona z silnie 

rozwiniętym bielmem. 

UŻYTKOWANIE: wiele gatunków ma duże zastosowanie 

jako warzywa i przyprawy. Liczne 

gatunki używane w medycynie i technice. 

CHRONIONE W POLSCE: arcydzięgiel litwor 

(Angelica archangelica ssp. archangelica), mikołajek 

nadmorski (Eryngium maritimum). 

JK

SKALNICOWATE (Saxifragaceae) 

WYSTĘPOWANIE: krainy o klimacie umiarkowanym 

i chłodnym (nawet arktycznym), szczególnie 

często w górach. Rodzina obejmuje około 600 

gatunków. We florze polskiej występuje 20 

gatunków, z których większość należy do rodzaju 

skalnica (Saxifraga) i występuje jedynie w górach. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, przeważnie 

byliny, krzewy lub nieduże drzewa. Liście skrętolegle 

ułożone lub umieszczone w odziomkowej 

różyczce; mogą być mięsiste. Do rozmnażania 

wegetatywnego służą rozłogi. 

KWIATY: obupłciowe i przeważnie promieniste, 

zebrane w kwiatostany. Okwiat podwójny, przeważnie 

5-, rzadziej 4- do12-krotny. Działki kielicha 

czasem większe od płatków korony, przeważnie 

zrosłe, niekiedy barwne (niekiedy płatków brak – 

śledziennica – Chrysosplenium). Pręciki w 2 lub 

rzadziej w 1 okółku. Często występują prątniczki 

albo gruczoły miodnikowe. Przeważnie 1 słupek 

o zalążni górnej. Wyjątkowo słupkowie apokarpiczne. 

SOSNOWATE (Pinaceae) 

WYSTĘPOWANIE: większość gatunków 

w strefie umiarkowanej półkuli pn. Rodzina obejmuje 

10 rodzajów z około 240 gatunkami i należą do niej 

najważniejsze drzewa leśne strefy umiarkowanej. 

Najliczniejsze rodzaje: sosna (Pinus) – ok. 100 gat., 

jodła (Abies) – ok. 50 gat., świerk (Picea) – ok. 40 

gat., modrzew (Larix) – 12 gat. 

MORFOLOGIA: w większości żywiczne drzewa, 

dużych rozmiarów. Liście szpilkowe umieszczone na 

długo- i krótkopędach, skrętolegle; zimozielone, rzadziej 

sezonowe – modrzew. 

KWIATY: wiatropylne, rozdzielnopłciowe, 

rozmieszczone jednopiennie. Kwiaty męskie 

składają się z kilku łuseczek i licznych, spiralnie 

ustawionych pręcików. Kwiaty żeńskie zebrane 

w typowe szyszki, na łusce nasiennej 2 zalążki. 

Nasiona przeważnie z błoniastymi skrzydełkami 

ułatwiającymi rozsiewanie. 

UŻYTKOWANIE: cenny materiał budulcowy, 

– 59 – 

1 2 

3 

4 

Różne wykształcenie osi kwiatowej i ustawienie 

zalążni: 1-Saxifraga stellaris, 2-S.granulata, 3-Ribes 

rubrum, 4-R.uva-crispa. 

OWOCE: torebka, rzadko jagoda. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Grube kłącza 

bergenii (Bergenia) dostarczają taniny, kwasu gallusowego, 

hydrochinonu. Jadalne są owoce 

porzeczek (Ribes) i agrestu (Ribes grossularia). 

JK 

szerokie zastosowanie w stolarstwie. Z żywicy 

uzyskuje się terpentynę i kalafonię, ze szpilek 

i pączków olejki eteryczne, działające wykrztuśnie 

i odkażająco. Kora świerka dostarcza garbników. 

Nasiona limby i niektórych gatunków sosen są 

jadalne. Ozdobne. 

CHRONIONE W POLSCE: limba (Pinus cembra), 

kosodrzewina (Pinus mugo), sosna błotna 

(Pinus uliginosa). 

JK

STRĄCZKOWATE (Fabaceae) 

WYSTĘPOWANIE: szeroko rozpowszechnione 

na całej kuli ziemskiej. Dzielą się na 3 podrodziny: 

mimozowe(1) (Mimosoideae) i brezylkowe(2) 

(Caesalpinioideae) (strefa tropikalna i subtropikalna) 

oraz motylkowe(3) (Faboideae). Ok. 700 rodzajów 

i 17000 gatunków. W Polsce 24 rodzaje i ok. 100 gat. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, półkrzewy, 

krzewy i drzewa. Formy od poduszkowych (górskie 

i arktyczne) do drzew osiągających 80 m. Liczne są 

kserofity i pnącza (listki przekształcone w wąsy 

czepne). Liście zwykle pojedynczo lub podwójnie 

złożone, czasami pojedyncze lub liściaki (fyllodia). 

Przylistki obecne. Na korzeniach większości 

motylkowych (ok. 70% gat.), części mimozowych 

i brezylkowych występują brodawki z symbiontami 

bakteryjnymi (rodzaj Rhizobium). Przekształcają one 

azot atmosferyczny na związki dostępne dla roślin. 

KWIATY: zwykle obupłciowe; 4-krotne w główkowatych 

kwiatostanach (mimozowe) lub grzbieciste, 

5-krotne poj.; u motylkowych kielich bywa 

STRZELIGŁOGOWATE (Flacourtiaceae) 

WYSTĘPOWANIE: kraje tropikalne i subtropikalne; 

rodzina obejmuje 89 rodzajów i 1250 gatunków. 

MORFOLOGIA: wiecznie zielone krzewy i niewielkie 

drzewa, czasem pnącza. Liście trwałe, nie 

podzielone, skórzaste, ułożone skrętolegle. 

KWIATY: obupłciowe, niewielkie, promieniste, 

pojedyncze lub zebrane w wiechowate kwiatostany. 

Często wonne. Okwiat zróżnicowany na kielich i koronę 

(u form prymitywnych występuje spiralne ułożenie 

płatków i działek), bywa stopniowe przejście 

między nimi. Listków okwiatu zwykle po 3-6. Płatki 

korony zawsze wolne. Pręcików b. dużo. Słupek 1 

o zalążni 1-komorowej, przeważnie górnej. 

OWOCE: najczęściej torebka, rzadziej jagoda lub 

pestkowiec. 

UŻYTKOWANIE: liczne gatunki uśpianu 

(Hydnocarpus) z obszaru indomalajskiego dostarczają 

oleju czaulmoogrowego używanego w leczeniu 

– 60 – 

1 2 3 

zrośnięty, a 2 zrośnięte płatki korony tworzą 

łódeczkę. Niekiedy wyrastają z pnia (kaulifloria). 

Zapylane są przez owady i ptaki. 

OWOCE: strąki (czasami przewęziste) wielonasienne, 

rzadko jednonasienne. Nasiona bezbielmowe. 

UŻYTKOWANIE: pastewne- koniczyna, lucerna, 

wyka, łubin; jadalne nasiona- fasola, bób, groch, 

soja, soczewica, orzech ziemny; oleiste- soja, 

orzech ziemny; gumo- i żywicodajne- akacja; 

miododajne. Stosowane w medycynie i przemyśle. 

Ozdobne. 

CHRONIONE W POLSCE: groszek wschodniokarpacki 

(Lathyrus laevigatus), ostrołódka kosmata 

(Oxytropis pilosa), szczodrzeniec zmienny 

(Cytisus alnus). 

JK 

trądu (w Indiach od tysiąca lat). Lecznicze są też 

nasiona Gynocardia odorata. Gatunki z rodzaju 

strzeligłóg (Flacourtia) dostarczają jadalnych owoców 

i są powszechnie uprawiane w tropikach. 

JK

STYRAKOWATE (Styracaceae) 

WYSTĘPOWANIE: krainy subtropikalne i tropikalne, 

nieliczne gatunki sięgają południowych 

krańców obszarów umiarkowanych. Rodzina liczy 

około 10 rodzajów i 150 gatunków. 

MORFOLOGIA: drzewa i krzewy, zazwyczaj 

omszone albo pokryte przylegającymi łuseczkami. 

Liście ułożone skrętolegle, nie podzielone, skórzaste. 

KWIATY: drobne, zebrane w groniaste lub wierzchotkowate 

kwiatostany. Promieniste, obupłciowe. 

Okwiat zróżnicowany na 4- do 5-ząbkowy rurkowaty 

kielich i najczęściej 5- (4- do 6-) płatkową koronę, 

o płatkach zrośniętych nasadami. Pręcików 8-12, 

ustawionych parami w 1 okółku naprzeciw płatków. 

Słupek 1, z 1 szyjką o 1-5 znamionach, górny (półdolny, 

dolny u Halesia, Pterostyrax). Komora w górnej 

części 1-komorowa, w dolnej 3-5-komorowa. 

Owadopylne. 

OWOCE: torebka, rzadziej orzech lub pestkowiec. 

SZAKŁAKOWATE (Rhamnaceae) 


z nielicznymi przedstawicielami 

w krainach o klimacie umiarkowanym. Rodzina obejmuje 

około 900 gatunków. We florze polskiej dziko 

rosną 2 gatunki: szakłak pospolity (Rh. cathartica) 

i kruszyna pospolita (Rh. frangula). 

MORFOLOGIA: często cierniste drzewa i krzewy, 

czasem pnącza (także o zdrewniałych łodygach), 

wyjątkowo krzewinki, a zupełnie wyjątkowo 

rośliny zielne. Liście zwykle skrętoległe i nie 

podzielone. Niekiedy w tkankach występują komórki 

śluzowe. 

KWIATY: drobne i niepozorne, żółtawe i zielonkawe. 

Zebrane w pachwinowe baldachogrona lub 

wierzchotki. Przeważnie obupłciowe, promieniste, 

najczęściej 5-dzielne, o podwójnym okwiecie. Pod 

każdym wolnym płatkiem korony jest 1 pręcik. 

Pomiędzy nasadami pręcików a słupkiem znajduje 

się dobrze wykształcony krążek miodnikowy. Słupek 

– 61 – 

UŻYTKOWANIE: gatunki z rodzaju styrak 

(Styrax) dostarczają wonnej żywicy i substancji do 

wyrobu środków owadobójczych. Niektóre gatunki 

sadzone są w parkach i ogrodach jako rośliny 

ozdobne, np.: ośnieża (Halesia carolina). 

JK 

górny, półdolny lub dolny (istnieją tu wszelkie formy 

przejściowe między słupkiem wolnym a zrośniętym 

z dnem kwiatowym). Zalążnia 2-3-komorowa. 

OWOCE: pestkowiec, niepękający orzeszek i inne. 

UŻYTKOWANIE: liczne gatunki jujuby 

(Zizyphus) dostarczają jadalnych owoców. Z szypulatki 

słodkiej (Hovenia dulcis) spożywa się mięsiste 

szypułki. Drewno wielu gatunków szakłakowatych 

wykorzystywane jest m.in. w stolarstwie. Rodzaj 

puzyrnik (Ceanothus) jest składnikiem gęstych 

zarośli na kalifornijskim wybrzeżu Pacyfiku (chaparral). 

Kora kruszyny pospolitej stosowana w lecznictwie, 

a drewno do wyrobu prochu strzelniczego. 

Ozdobne. 

JK

SZARŁATOWATE (Amaranthaceae) 

WYSTĘPOWANIE: obszary o klimacie tropikalnym. 

Wiele obecnie gatunków, gł. dzięki 

człowiekowi, rośnie na całym świecie jako rośliny 

ruderalne i chwasty. Rodzina obejmuje ponad 60 

rodzajów i ok. 900 gatunków. Najliczniejsze rodzaje: 

krąglatka (Alternanthera) – ok. 200 gat., wiecznik 

(Gomphrena) – 100 gat., grzebionatka (Celosia) – 60 

gat., szarłat (Amaranthus) – 50 gat. W Polsce 1 

rodzaj z 6 ruderalnymi gatunkami. 

MORFOLOGIA: większość to jednoroczne lub 

wieloletnie rośliny zielne, rzadko krzewy. Liście pojedyncze, 

całkowite, bez przylistków, ustawione skrętowzględnie 

naprzeciwlegle. 

KWIATY: drobne, obupłciowe, okwiat pojedynczy 

3-5-listkowy, czasem żywo zabarwiony, ale 

suchy („papierowy”). Pręcików 5. Słupek 1 z 1-3 

szyjkami. Zalążnia górna, 1-komorowa. Rośliny 

wiatropylne. 

OWOCE: torebki, orzeszki, rzadko jagody. 

SZCZAWIKOWATE (Oxalidaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. obszary tropikalne i subtropikalne 

(szczególnie w Ameryce Pd. i Środk. oraz 

w pd. Afryce), nieliczni przedstawiciele sięgający 

krain o klimacie umiarkowanym. Około 7 rodzajów 

i 1000 gatunków. W Polsce rośnie dziko szczawik 

zajęczy (Oxalis acetosella), zawleczone są sz. żółty 

(O. stricta) i sz. rożkowaty (O. corniculata). 

MORFOLOGIA: przeważnie rośliny zielne 

(najczęściej byliny o podziemnych organach zapasowych 

w postaci bulw i cebul, mięsistych kłączy), 

rzadziej krzewy lub niewielkie drzewka. Liście zwykle 

ułożone skrętolegle, z dłoniasto złożonymi blaszkami. 

Liczne rośliny z tej rodziny mają zdolność wykonywania 

ruchów turgorowych (np. szczawik zajęczy 

wykonuje ruchy nyktynastyczne (senne), tj. stula 

listki po zapadnięciu zmroku). U niektórych 

gatunków występują gałęziaki. 

KWIATY: obupłciowe, zwykle promieniste, o podwójnym 

okwiecie. Korona złożona z 5 (4) wolnych 

– 62 – 

UŻYTKOWANIE: głównie jako rośliny ozdobne, 

np. grzebionatka – w jej b. gęstych, pierwotnie 

wiechowatych kwiatostanach poszczególne 

rozgałęzienia i szypułki uległy staśmieniu i wraz 

z okwiatami licznych kwiatów utworzyły gruby, 

pofałdowany, mięsisty grzebień. Uprawiane też ze 

względu na nasiona zastępujące zboża (w Ameryce 

Pd. i w pd. Azji), np. szarłat zwisły (Amaranthus caudatus) 

i szarłat wiechowaty (A. paniculatus). 

Niektóre gatunki dostarczają jadalnych liści, np. 

szpinak chiński (Amaranthus lividus var. ascendens). 

JK, KZ 

ruchy nyktystatyczne 

wyrzucanie nasion 

płatków. Pręcikowie na ogół w 2 okółkach (pręcików 

więc 10); dość częsta jest heterostylia (różna 

długość szyjki słupka). Słupek górny, o 5 szyjkach. 

Zalążnia 5-komorowa. Owado- i samopylne. 

OWOCE: torebka, rzadziej mięsista jagoda. 

UŻYTKOWANIE: peruwiański szczawik bulwiasty 

(O. tuberosa) uprawiany jest ze względu na 

jadalne bulwy. Azjatyckie gatunki Averrhoa bilimbi 

i karambola (A. carambola) są dużymi drzewami 

o nieparzystopierzastych liściach, często hodowanymi 

dla mięsistych, kwaśnych, jadalnych owoców. 

JK

SZCZECIOWATE (Dipsacaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie obszar śródziemnomorski 

i zach. Azja, nieliczni przedstawiciele 

w krainach o klimacie umiarkowanym. Zarośla, łąki, 

lasy. Rodzina liczy około 300 gat. We florze polskiej 

występuje 12 gat, np. świerzbnica polna (Knautia 

arvensis). 

MORFOLOGIA: rośliny zielne (przeważnie 

byliny, rzadziej rośliny roczne), a także półkrzewy 

(niektóre Scabiosa). Liście naprzeciwlegle ułożone, 

o nie podzielonych lub pierzasto wcinanych blaszkach. 

KWIATY: przeważnie drobne, obupłciowe, grzbieciste, 

zebrane w gęste, główkowate (kw. brzeżne 

powiększone) lub kłosokształtne kwiatostany. Każdy 

kwiat ma oprócz kielicha i zrosłopłatkowej korony 

(po 4-5 listków) suchobłoniasty tzw. kieliszek, który 

powstał przez zrośnięcie się 2 podkwiatków. Pręcików 

4 lub mniej. Słupek dolny, zbudowany z owocolistków, 

o zalążni 1-komorowej. Owadopylne. 

SZKARŁATKOWATE (Phytolaccaceae) 

WYSTĘPOWANIE: krainy tropikalne, zwłaszcza 

kontynentu amerykańskiego. Rodzina liczy około 17 

rodzajów i 120 gatunków. Największym rodzajem 

jest szkarłatka (Phytolacca) – około 35 gat. 

MORFOLOGIA: rośliny bardzo różnorodne pod 

względem pokroju, drzewa, krzewy, rośliny zielne, 

czasem liany. Liście pojedyncze, całkowite, ustawione 

skrętolegle. 

KWIATY: bardzo zróżnicowane. Drobne, niepozorne 

(mimo to owadopylne), zebrane w groniaste 

lub wierzchotkowate kwiatostany. Okwiat przeważnie 

pojedynczy, 4-5-listkowy. Pręciki ułożone 

zwykle w 2 okółkach (jest ich 2 razy więcej niż 

listków okwiatu). U prymitywnych form owocolistki 

często tworzą odrębne, nie zrośnięte ze sobą słupki 

(słupki apokarpiczne). U większości jest jeden 

słupek, górny, z licznymi szyjkami. Zalążnia 1- do 

wielokomorowa. 

OWOCE: jagoda, torebka lub niełupka. 

– 63 – 

OWOCE: niepękający orzeszek opatrzony 

organem lotnym lub czepnym powstałym 

z rozrośniętego kielicha lub kieliszka (Scabiosa, 

Pterocephalus). 

UŻYTKOWANIE: rośliną przemysłową jest 

szczeć sukiennicza (Dipsacus sativus), kwiatostany 

używane są do gręplowania wełny. Głowaczek 

syryjski (Cephalaria syriaca) dostarcza oleistych 

nasion, które zmielone i zmieszane z mąką nadają 

wypiekom specyficzny smak i powodują długie 

zachowanie świeżości. Wiele gatunków ozdobnych. 

JK 

wolne słupki 

zbudowane 

z pojedynczych 

owocolistków 

owoc kwiat 

główka 

owoc 

kielich 

kieliszek 

„wanienka” ze 

zrośniętych 

nasadami liści 

kwiat 

owoc 

UŻYTKOWANIE: szkarłatka amerykańska (Ph. 

americana) uprawiana jest jako roślina barwierska 

(sok z jagód używany jest do barwienia na czerwono 

w przemyśle cukierniczym i spirytusowym), lecznicza 

(korzeń), jadalna (młode pędy) i jako ozdobna 

bylina parkowa. 

JK

SZORSTKOLISTNE (Boraginaceae) 

WYSTĘPOWANIE: cała półkula północna, 

bardzo dużo reprezentantów w obszarze śródziemnomorskim 

i w przypacyficznej Ameryce Pn. 100 rodzajów 

i 2000 gatunków. W Polsce rośnie 31 gat., część 

w lasach, na łąkach, reszta jako rośliny ruderalne. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy, też drzewa 

i pnącza. Liście ułożone skrętolegle i niepodzielone. 

Całe rośliny pokryte są sztywnymi włoskami. 

KWIATY: obupłciowe, i przeważnie promieniste, 

rzadko niewyraźnie grzbieciste – żmijowiec 

(Echium). Zebrane są w wierzchotkowate kwiatostany 

typu skrętka. Korona zrosłopłatkowa, o najczęściej 

5-ciu płatkach, opatrzona często w gardzieli 

fałdami lub charakterystycznymi wyrostkami – 

osklepkami. Pręcików tyle, co łatek korony i przyrośniętych 

nitkami do niej. Słupek górny, szyjka na 

szczycie lub u spodu zalążni 2-komorowej (w czasie 

dojrzewania wyrasta często fałszywa przegroda i zarodnia 

staje się 4-komorowa). Przeważnie owadopylne. 

ŚLAZOWATE (Malvaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. w strefie tropikalnej 

i subtropikalnej, mniej w umiarkowanej. W wysokich 

górach (do 4600 m n.p.m.) występuje tylko 

rodzaj Malvastrum z Ameryki Pd. Około 85 rodzajów 

i 1600 gatunków. W Polsce 3 rodzaje i 7 gatunków. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, krzewy, niewielkie 

drzewa. Wysokogórskie gatunki Malvastrum tworzą 

darnie. Liście skrętoległe z przylistkami, o blaszce 

wycinanej, rzadko całej. Występują gwiazdkowate 

włoski, a we wszystkich tkankach zbiorniki śluzu. 

KWIATY: zwykle promieniste, obupłciowe, 

5-krotne, o działkach wolnych. Częsta obecność 

kieliszka. Płatki korony połączone nasadą z rurką 

pręcikową utworzoną ze zrośniętych nitek licznych 

pręcików (2 okółki), na końcach rozdwojonych. 

Słupek wielokrotny (3-5 do 50), o zalążni górnej. 

OWOCE: jednonasienne rozłupki, torebki. 

UŻYTKOWANIE: ogromne znaczenie gospodarcze 

mają gatunki i odmiany bawełny (Gossypium), 

– 64 – 

osklepki 

1-8 kolejność zakwitania 

OWOCE: rozłupnia. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne: heliotrop (Heliotropium), 

miodunka (Pulmonaria), niezapominajka 

(Myosotis). Żywokost (Symphytum) to wartościowa 

pasza. Alkanna barwierska (Alkanna tinctoria) 

dostarcza czerwonego barwnika (w starożytności 

używana do wyrobu szminki), lecznicza. Ogórecznik 

lekarski (Borago officinalis) ma walory głównie kosmetyczne. 

Owoce drzew tropikalnych są jadalne 

(Cordia). 

CHRONIONE W POLSCE: żmijowiec czerwony 

(Echium rubrum). 

JK 

uprawiane ze względu na puch nasienny nadający 

się do przędzenia. Znana 3000-2000 lat p.n.e. Inne 

ślazowate dostarczają mocnego włókna z łodyg, 

np.: kenaf (Hibiscus cannabinus), uprawiany 

w Afryce i Azji, oraz Abutilon theophrasti, uprawiany 

w Chinach. Nasiona wielu gatunków dostarczają 

oleju technicznego. Niektóre stosowane są w medycynie, 

np.: prawoślaz lekarski (Althaea officinalis). 

Liczne gatunki ozdobne. 

JK

TAMARYSZKOWATE (Tamaricaceae) 

WYSTĘPOWANIE: gł. subtropiki, a w mniejszym 

stopniu także umiarkowane obszary Starego 

Świata. Rodzina obejmuje ok. 90 gat. We Polsce 

występuje tylko września pobrzeżna (Myricaria germanica), 

rośnie na żwirowiskach potoków na Podkarpaciu. 

MORFOLOGIQA: drzewa i krzewy, rzadziej 

byliny; pokrojem przypominają wrzos. Liście drobne, 

igiełkowate lub łuskowate (wówczas funkcje asymilacyjne 

obejmują zielone, najmłodsze pędy). 

W mezofilu liści występują cewki magazynujące 

wodę. 

KWIATY: promieniste, białawe lub czerwonawofioletowawe, 

obupłciowe, zebrane zwykle w gęste, 

kłosokształtne kwiatostany. Okwiat zróżnicowany 

na kielich i koronę, złożony najczęściej z 4-5 wolnych 

działek i płatków. Pręcikowie składa się zwykle 

z 2 lub 1 okółka pręcików, rzadziej jest ich wiele. 

Słupek górny, o zalążni 1-komorowej. Owadopylne. 

TOINOWATE (Apocynaceae) 


z paroma przedstawicielami w zasięgu klimatu 

umiarkowanego. W rodzinie 300 rodzajów 

i 1500 gat. W Polsce: barwinek pospolity (Vinca 

minor). 

MORFOLOGIA: drzewa i krzewy, pnącza o zdrewniałych 

łodygach, rzadziej rośliny zielne. Liście 

pojedyncze, całobrzegie, najczęściej bez przylistków, 

ustawione zwykle naprzeciwlegle. 

W tkankach występują często przewody z sokiem 

mlecznym. 

KWIATY: obupłciowe, promieniste i 5-dzielne, 

zwykle pojedyncze. Kielich składa się z 5 zrośniętych 

działek, korona z 5 również zrośniętych, ale przeważnie 

śrubowato skręconych w pączku płatków. 

Słupek 1 opatrzony 1 wspólną szyjką, która pod 

znamieniem ma charakterystyczne zgrubienie, do 

którego przylepione są pylniki pręcików (5) – 

zjawisko herkogamii czyli przestrzenne rozdzielenie 

– 65 – 

OWOCE: torebki (czasem z fałszywymi przegrodami 

całkowitymi albo niekompletnymi). Nasiona 

często pokryte są jednokomórkowymi włoskami. 

UŻYTKOWANIE: liczne gatunki z rodzaju 

tamaryszek (Tamarix), występujące na pustyniach 

i miejscach zasolonych, uprawia się jako rośliny 

ozdobne. U nas: t. drobnokwiatowy (T. parviflora), 

t. francuski (T. gallica), t. odeski (T. odessana), 

t. pięciopręcikowy (T. pentandra). Kora i galasówki 

dostarczają garbników; z gałęzi wyrabia się cybuchy 

do fajek. Pędy T. mannifera (Synaj) wydzielają na 

wiosnę, po nakłuciu przez czerwce, słodkawą 

wydzielinę, która tężeje w białawe, słodkie grudki 

(biblijna manna). 

JK 

znamion od pylników, ma to na celu obronę przed 

samozapyleniem, wobec równoczesnego dojrzewania 

ziaren pyłku i zalążków. Pyłek ziarnisty. 

OWOCE: jagody, pestkowce, torebki, mieszki. 

UŻYTKOWANIE: okrywowe – barwinek posp. 

Liczne gat. lecznicze i trujące: strofant (Strophanthus) 

dostarcza glikozydu nasercowego strofantyny, 

oleander (Oleander) – też ozdobny, zgrzyn 

(Rauwolfia serpentina) dostarcza rezerpiny leczącej 

nadciśnienie. Kauczuk dają np. afrykańskie rodzaje 

Funtumia i Landolphia, brazylijskie Hancornia, malajska 

liana Willoughbya; jeszcze inne włókna i barwniki. 

CHRONIONE W POLSCE: barwinek pospolity 

(V.minor). 

JK

TRĘDOWNIKOWATE (Scrophulariaceae) 

WYSTĘPOWANIE: szeroko rozpowszechnione. 

Około 250 rodzajów i 3000 gatunków. W Polsce 18 

rodzajów i ok. 100 gat. Najliczniejsze rodzaje: 

gnidosz (Pedicularis) – ok. 600 gat. (w Himalajach 

ok. 300 endemicznych), pantofelnik (Calceolaria) – 

ok. 300 gat., trędownik (Scrophularia) – ok. 300 gat. 

MORFOLOGIA: gł. rośliny zielne. Jednoroczne 

stanowią ok. 30% wszystkich gat. Wiele gatunków 

rośnie na skałach i usypiskach; na stepach i półpustyniach 

– kserofity; roślin wodnych niewiele. 

Ciekawe jest w tej rodzinie przejście od autotrofów, 

przez półpasożyty do wyspecjalizowanych pasożytów 

pozbawionych chlorofilu, jak np. łuskiewnik 

różowy (Lathrea squamaria) – pasożyt drzew. 

KWIATY: obupłciowe, zwykle 5-krotne, o różnych 

odmianach grzbiecistości; korona zrosłopłatkowa. 

Często duże i efektowne. 

OWOCE: przeważnie torebki, rzadko jagody, 

a wyjątkowo pestkowce. Nasiona z bielmem. 

TROJEŚCIOWATE (Asclepiadaceae) 

WYSTĘPOWANIE: głównie obszary tropikalne 

i subtropikalne, nieliczne gatunki w strefie umiarkowanej. 

Rodzina obejmuje ok. 3000 gatunków. Ilość 

rodzajów i gatunków jest do tej chwili kwestią 

sporną. W Polsce 1 gatunek: ciemiężyk białokwiatowy 

(Vincetoxicum officinale). 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, pnącza o zdrewniałych 

łodygach, a także (choć rzadko) krzewy 

i niewielkie drzewa. Liście całkowite, pojedyncze, 

trwałe lub opadające, ustawione naprzeciwrzadziej 

skrętolegle lub okółkowo. W pędach często 

przewody z trującym sokiem mlecznym. 

Niektóre gatunki mają postać bezlistnych sukulentów. 

KWIATY: obupłciowe, promieniste o zrosłopłatkowej 

koronie, często wonne. Kielich i korona 

złożone z 5 listków. Pręcików 5 zrosłych ze słupkiem 

w tzw. prętosłup. Słupek z 2 owocolistków. Zalążnia 

górna, 2-komorowa. Kwiaty wykazują skrajne przys- 

– 66 – 

UŻYTKOWANIE: niektóre stosowane w medycynie 

np.: naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea) 

i n. wełnista (D. lanata). Kilkanaście gat. 

ozdobnych, uprawianych np.: wyżlin większy czyli 

lwia paszcza (Antirrhinum majus), pantofelnik 

(Calceolaria), nemezja (Nemesia), penstemon 

(Penstemon). 

CHRONIONE W POLSCE: gnidosz królewski 

(P.sceptrumcarolinum), g.rozesłany (P.sylvatica), 

naparstnica zwyczajna (D.grandiflora). 

JK 

pylniki 

pręciki znamię pręciki 

zalążnia 

tosowanie do zapylania przez owady (uczepka – 

połączenie pyłkowin dwóch sąsiednich pręcików). 

OWOCE: mieszki, torebki. 

UŻYTKOWANIE: rośliny włókno-, kauczukodajne, 

i miododajne np. trojeść amerykańska (Asclepias 

syriaca) – z jej włókien robi się sznury, puch 

nasienny, który jest niezwilżalny stosuje się do 

wyrobu pasów ratunkowych, na opakowania, a sok 

mleczny zawiera 10% kauczuku, jest też surowcem 

farmaceutycznym; podobnie jak tojowiec kondurango 

(Marsdenia condurango). Liczne gatunki ozdobne, 

szczególnie o charakterze sukulentów, np. brudnota 

(Stapelia). 

JK, KZ

UKOŚNICOWATE (Begoniaceae) 

WYSTĘPOWANIE: kraje tropikalne, gł. Ameryki 

Pd. Rodzina liczy ok. 1000 gatunków. Połowę tworzy 

rodzaj Begonia. 

MORFOLOGIA: pokrojowo b. różne, prawie 

wyłącznie byliny, wyjątkowo epifity, liany lub niewielkie 

krzewy. Liście często duże, mięsiste z charakterystyczną 

niesymetryczną nasadą, pojedyncze 

względnie dłoniasto podzielone, z przylistkami, ustawione 

skrętolegle. 

KWIATY: rozdzielnopłciowe, promieniste lub 

lekko grzbieciste, mają zwykle pojedynczy okwiat, 

złożony z różnej liczby (często z 5) listków. Pręcików 

wiele. Słupek 1, z 2-5 wolnymi albo u podstawy 

zrosłymi szyjkami. Zalążnia dolna z najczęściej 

3-ema charakterystycznymi skrzydełkami. Tworzenie 

nektaru w kwiecie jest rzadkie. 

OWOCE: koścista torebka, rzadziej jagoda. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. W rodzaju Begonia 

b. interesująca jest zdolność regeneracji: z części 

WAWRZYNKOWATE (Thymelaeaceae) 

WYSTĘPOWANIE: prawie cała kula ziemska, 

ale głównie na kontynentach Starego Świata. 

Rodzina liczy około 40 rodzajów i 500 gatunków. 

We florze polskiej występują 3 gatunki: 2 wawrzynki 

(Daphne) i wilczypieprz roczny (Lygia passerina). 

MORFOLOGIA: przeważnie krzewy, rzadziej 

drzewa i rośliny zielne. Liście ułożone skrętolegle lub 

naprzeciwlegle, nie podzielone.; niektóre po roztarciu 

nieprzyjemnie pachną. Wiele gatunków trujących. 

KWIATY: przeważnie promieniste, zwykle 

zebrane w groniaste kwiatostany. Mogą wyrastać 

wprost na gałęziach (kaulifloria). U niektórych przedstawicieli 

kwiaty rozwijają się przed liśćmi. Okwiat 

pojedynczy, zrosłolistkowy i żywo zabarwiony. 

Liczba listków od 3 do 6. Pręciki w 1 lub 2 okółkach. 

Słupek górny, zalążnia podzielona na komory. Często 

wykształcony jest krążek miodnikowy. Owadopylne. 

OWOCE: różne, mięsiste jagody lub pestkowce. 

– 67 – 

liścia z nieuszkodzonymi skórkami – górną i dolną, 

można otrzymać nową roślinę. 

JK 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Znane w lecznictwie 

ludowym i homeopatycznym. 

CHRONIONE W POLSCE: wawrzynek wilcze 

łyko (Daphne mezereum), wawrzynek główkowy 

(Daphne cneorum). 

JK

WAWRZYNOWATE (Lauraceae) 

WYSTĘPOWANIE: lasy krain tropikalnych, 

szczególnie Ameryki i Azji (Malezja). Jedynie 

nieliczni przedstawiciele rosną poza tym 

obszarem. Rodzinę reprezentuje około 3000 

gatunków. 


przeważnie skrętolegle, pojedyncze, skórzaste. 

Zawierają w miękiszu liczne gruczołki z olejkami 

eterycznymi. 

KWIATY: drobne, zebrane w gęste kwiatostany. 

Promieniste, 3-krotne (2- do 5-krotne), o okwiecie 

zwykle niezróżnicowanym na kielich i koronę, zielonożółte. 

Często funkcjonalnie rozdzielnopłciowe (występują 

w nich pręciki i słupki, ale tylko jedne z tych 

organów są normalnie wykształcone). Pręcików 

przeważnie 9, otwierających się klapkami. Słupek 1, 

umieszczony luźno w kubeczkowato rozszerzonym 

dnie kwiatowym, górny. Zalążnia 1. 

OWOCE: różne, gł. mięsiste jagody lub pestkowce. 

WERBENOWATE (Verbenaceae) 


jedynie nieliczne gatunki występują 

w krainach o klimacie umiarkowanym. Rodzina 

obejmuje około 100 rodzajów i 3000 gatunków. We 

florze polskiej występuje 1 gatunek – werbena 

pospolita (Verbena officinalis), rosnąca w miejscach 

suchych w całym kraju. 

MORFOLOGIA: drzewa, krzewy i rośliny zielne. 

Liście zwykle naprzeciwlegle ułożone, nie podzielone 

lub dłoniasto- albo pierzastozłożone (Vitex). 

Łodyga często czterokątna. 

KWIATY: obupłciowe, grzbieciste (bywają promieniste), 

zebrane w 2-promienistych wierzchotkach. 

Korona 5- i zrosłopłatkowa, zwykle z długą rurką, 

do której wnętrza przyrośnięte są nitki 5, 4, 2 pręcików. 

Słupek górny o zalążni podzielonej na komory, 

czasami z wrastającymi fałszywymi przegrodami. 

OWOCE: pestkowiec, rzadziej rozłupnia rozpadająca 

się na 2 lub 4 części, orzeszek. 

– 68 – 

UŻYTKOWANIE: spożywcze: awokado (Persea 

americana) – owoce zawierają 10-30% tłuszczu; 

cynamonowiec cejloński (Cinnamomum zeylandicum) 

– przyprawa kuchenna (kora); c. kamforowy 

(C. camphora) – olejek kamforowy wykorzystywany 

jest w przemyśle chemicznym, a cenne 

drewno m.in. w stolarstwie; wawrzyn szlachetny 

(Laurus nobilis) – liście „bobkowe” są znaną 

przyprawą; sasafras lekarski (Sassafras albidum) – 

z kory i korzeni otrzymuje się olejek sasafrasowy 

stosowany w produktach perfumeryjnych, z drewna 

(jego zapachu nie znoszą mole) wyrabia się meble. 

JK 

UŻYTKOWANIE: drewno tekowego drzewa 

(Tectona grandis) jest b. cenne, trwałe (ponad 200 

lat), używane gł. do budowy statków; miłowonka 

trójlistkowa (Lippia citriodora) dostarcza „olejku 

werbenowego”; niepokalanek (Vitex agnus-castus) 

dostarcza namiastki pieprzu („pieprz mnisi”) 

i uważany jest za antyafrodyzjak. Ozdobne: szczęślin 

(Clerodendron) sadzony na żywopłoty. Biologicznie 

interesujące są gatunki z rodzaju awicenia 

(Avicennia) – krzewy namorzynowe (posiadają 

korzenie oddechowe). 

JK

WIĄZOWATE (Ulmaceae) 

WYSTĘPOWANIE: na obszarach tropikalnych 

(gł. półkuli północnej), ale również w krainach o klimacie 

umiarkowanym. Rodzina liczy ponad 200 gat. 

We florze polskiej rosną 3 gat. z rodzaju wiąz 

(Ulmus): w. górski (U. glabra), w. polny – brzost 

(U. minor), w. szypułkowy – limak (U. laevis). 


przeważnie skrętolegle, o blaszkach często w nasadzie 

niesymetrycznych, pokryte szorstkimi włoskami. 

Wiąz szypułkowy posiada charakterystyczne, 

deskowato rozszerzone nasady głównych korzeni. 

Wiąz polny rosnący w miejscu suchym ma gałęzie 

pokryte listwami korkowymi. 

KWIATY: drobne, wiatropylne i przeważnie 

rozdzielnopłciowe (przez niedorozwój 1 płci), obupłciowe 

– Ulmus, zebrane w wierzchotkowate 

kwiatostany. Okwiat promienisty, nie zróżnicowany, 

złożony zwykle z 4-5 zrośniętych nasadami listków. 

Kw. męskie mają 4-5 pręcików, a w kw. żeńskich 

WIECHLINOWATE (Poaceae) 

WYSTĘPOWANIE: na całej kuli ziemskiej; 1 gat. 

na Antarktydzie – Deschampsia antarctica. Ok. 750 

rodzajów i 10000 gat. W Polsce 52 rodzaje i 160 gat. 

MORFOLOGIA: rośliny jednoroczne lub wieloletnie, 

źdźbła okrągłe w przekroju, wyjątkowo 

kwadratowe (Chimonobambusa quadrangularis), 

podzielone na węzły i przeważnie puste międzywęźla. 

Tworzą kępy, kłącza i rozłogi. Wys. od kilku 

cm do ponad 30 m (Dendrocalamus brandisii). Liście 

ustawione dwurzędowo, składają się z pochwy liściowej, 

obejmującej źdźbło i zgrubiałej u nasady 

(kolanko), oraz z długiej blaszki. System korzeniowy 

wiązkowy. 

KWIATY: wiatropylne, zebrane w wielokwiatowe, 

lub jednokwiatowe kłoski, a te w wiechowaty 

lub kłosowaty kwiatostan. Przeważnie obupłciowe. 

Pręciki 3, rzadziej 1-6, do 170. Słupek 1-komorowy 

z 1 zalążkiem, zakończony 2 piórkowatymi znamionami. 

– 69 – 

U. laevis 

natomiast znajduje się 1 słupek, górny, z 2 szyjkami 

i 2 znamionami. Zalążnia zazwyczaj 1-komorowa. 

OWOCE: najczęściej charakterystycznie oskrzydlony 

orzeszek, rzadziej pestkowiec. 

UŻYTKOWANIE: wiązy dostarczają cenne 

drewno do wyrobu wozów, części maszyn rolniczych, 

do budowli wodnych, w meblarstwie. 

Wiązowiec (Celtis) posiada wysokiej jakości 

drewno i jadalne owoce. 

JK 

Teoretyczny narys kwiatowy 

Schemat budowy trójkwiatowego 

kłoska 

U. glabra 

U. minor 

1 - oś główna kwiatostanu 

2 - oś kłoska 

3 - plewa dolna 

4 - plewa górna 

5 - plewka dolna 

6 - plewka górna 

7 - łuszczki 

8 - słupek 

9 - wewnętrzny okółek pręcików, 

który w kwiatach 

traw zwykle nie istnieje 

10 - zewnętrzny okółek pręcików 

(funkcjonujących) 

11 - wewnętrzny okółek listków 

okwiatu złożony z łuszczek 

12 - zewnętrzny okółek listków 

okwiatu, z których jeden 

zaginął, a dwa utworzyły 

plewkę górną 

OWOCE: najczęściej niełupki zwane ziarniakami, 

rzadziej jagody lub orzeszki. Bielmo silnie rozwinięte, 

bogate w skrobię. 

UŻYTKOWANIE: ogromne znaczenie gospodarcze 

mają zboża. Z soku trzciny cukrowej 

(Saccharum officinarum) uzyskuje się cukier trzcinowy. 

Liczne trawy pastewne. Surowiec na plecionki. 

CHRONIONE W POLSCE: turówka wonna 

(Hierochloë odorata) i wszystkie gatunki ostnic 

(Stipa). 

JK

WIELOSIŁOWATE (Polemoniaceae) 


umiarkowanym i subtropikalnym, z przeważającą 

liczbą gatunków w przypacyficznej strefie Ameryki 

Pn. Rodzina obejmuje około 15 rodzajów i 320 gatunków. 

W Polsce występuje tylko 1 gatunek – wielosił 

błękitny (Polemonium coeruleum), głównie na 

niżu pn. i wsch. 

MORFOLOGIA: rośliny zielne, rzadziej krzewy, 

liany o zdrewniałych łodygach lub nawet niewielkie 

drzewa. Liście ułożone skrętolegle lub naprzeciwlegle. 

KWIATY: promieniste (bardzo rzadko lekko grzbieciste 

– Loesella i Bonplandia). Obupłciowe, często 

duże i efektownie zabarwione. Kielich 5-ząbkowy. 

Korona zrosłopłatkowa, z 5 łatkami i przeważnie 

długą rurką, do której przyrośnięte są nierównej 

długości nitki 5 pręcików. Słupek górny o zalążni 

3-komorowej. U podstawy zalążni znajduje się 

krążek miodnikowy. Kwiaty niektórych gatunków 

WIERZBOWATE (Salicaceae) 


północnej półkuli. Rodzina obejmuje 3 

rodzaje i około 400 gat. W Polsce rośnie dziko około 

30 gat. należących do 2 rodzajów: topola (Populus) 

– 3 gat. i wierzba (Salix) – reszta gatunków. 

MORFOLOGIA: rośliny o zdrewniałych pędach, 

drzewa i krzewy, a także drobne krzewinki, wysokości 

zaledwie kilku centymetrów. Liście opadające na 

zimę, ułożone skrętolegle, o nie podzielonej blaszce 

(co najwyżej dłoniasto wcinanej). 

KWIATY: silnie uproszczone, 1-płciowe, drobne 

i zebrane w gęste, kotkowate kwiatostany o osi 

zwisającej lub sztywnej (skierowanej w górę). 

U wiatropylnych przedstawicieli (topola) kw. 

męskie mają do 60 pręcików, tkwiących w kubeczkowatym 

utworze, wspartym postrzępioną 

przysadką. Kw. żeński podobnie, w przysadce tkwi 

słupek. Kwiaty owadopylnych (wtórnie!) przedstawicieli 

(większość wierzb) są jeszcze prostsze: 

– 70 – 

(np. Cobaea scandens) zapylane są przez nietoperze 

(kw. chiropterogamiczne) – obficie wydzielają pyłek 

i nektar oraz specyficzną woń; mają silną budowę. 


UŻYTKOWANIE: wiele roślin ma znaczenie 

ozdobne, np. gatunki z rodzaju floks (Phlox), zazierka 

(Gilia) oraz sępota (Cobaea scandens). Lecznicze. 

CHRONIONE W POLSCE: wielosił błękitny 

(Polemonium coeruleum). 

JK 

owoc 

męskie mają 2 pręciki, żeńskie zaś 1 słupek. 

Wszystkie zawierają drobne miodniki. Słupek górny, 

zalążnia 1-komorowa. 

OWOCE: torebka. Nasiona opatrzone włoskami. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne. Z licznych gatunków 

topoli pozyskuje się miękkie drewno, a z wierzby 

wiciowej (S. viminalis), w. purpurowej (S. purpurea) 

i innych surowiec koszykarski. 

CHRONIONE W POLSCE: wierzba 

borówkolistna (Salix myrtilloides), w. lapońska 

(S. lapponum). 

JK

WIESIOŁKOWATE (Onagraceae) 


i subtropikalnym. Rodzina liczy ok. 20 

rodzajów i 650 gat. Najwięcej gatunków (200) liczy 

rodzaj wierzbownica (Epilobium). We florze polskiej 

występują 22 gat., m.in.: wiesiołek dwuletni 

(Oenothera biennis), wierzbówka kiprzyca (Chamaenerion 

angustifolium), 14 gat. wierzbownicy 

(Epilobium), 3 gat. czartawy (Circaea). 

MORFOLOGIA: głównie rośliny zielne, rzadko 

krzewy (Fuchsia), a nawet drzewa (Houya). Liście 

niepodzielone, przeważnie ułożone naprzeciwlegle. 

KWIATY: często duże, efektownie zabarwione. 

Promieniste, rzadko grzbieciste (Lapezia), obupłciowe 

i najczęściej 4-krotne. Korona wolnopłatkowa. 

Płatki opatrzone najczęściej paznokciem. Dno kwiatowe 

(hypanthium) tworzy zwykle długą rurkę zrastającą 

się z zalążnią słupka, który w ten sposób 

staje się dolny. Rurka często wybiega jeszcze wysoko 

ponad zalążnię, tak że okwiat i nasady pręcików 

WYSTĘPOWANIE: głównie w Afryce, Ameryce 

Pd., Australii, Azji Pd. i Pd.-Wsch. W strefie 

umiarkowanej są wyłącznie zielne. Około 300 rodzajów 

i ponad 7500 gatunków. Najliczniejszy rodzaj 

wilczomlecz (Euphorbia) liczy ok. 2000 gat. W Polsce 

2 rodzaje: wilczomlecz – ok. 20 gat. i szczyr 

(Mercurialis) –2 gat. 

MORFOLOGIA: bogactwo form życiowych. 

Wysokie drzewa lasów tropikalnych i bardzo podobne 

do kaktusów (konwergencja) sukulenty łodygowe, 

głównie w Afryce. Niewiele roślin wodnych. 

Liście zwykle skrętoległe, pojedyncze. Przylistki 

zwykle obecne, niekiedy przekształcone we włoski, 

gruczołki lub ciernie. Większość gatunków ma sok 

mleczny. 

KWIATY: jednopłciowe, bardzo zróżnicowane. 

Okwiat podwójny, o działkach wolnych, często 

ulega redukcji do jednego okółka, lub zanika. 

Pręcików 1-20 (do 400). Słupek zwykle 3-krotny 

– 71 – 

hypanthium 

WILCZOMLECZOWATE (Euphorbiaceae) 

miodnik 

mogą być znacznie wyżej osadzone niż słupek. Pręcików 

tyle co płatków lub 2 razy tyle w 2 okółkach. 

Słupek o długiej zalążni 4-komorowej. Rośliny owado-, 

ptako- względnie samopylne. 

OWOCE: różne: torebki, orzeszki, jagody. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne, np.: ułanka (Fuchsia), 

dzierotka (Clarkia) i wiesiołek (Oenothera), znany 

także jako obiekt badań genetycznych; olej z jego 

nasion ma działanie lecznicze. 

JK 

i 3-komorowy z 2 lub 1 zalążkiem w każdej komorze. 

Silnie zredukowane kwiaty zebrane są w charakterystyczny 

kielichowaty kwiatostan – cyathium 

(gr. kyathos = kielich), złożony z 1 kwiatu żeńskiego 

i 4 lub 5 grup jednopręcikowych kwiatów męskich. 

OWOCE: torebki, pestkowce. Nasiona z bielmem. 

UŻYTKOWANIE: ogromne znaczenie mają 

drzewa kauczukowe z rodzaju Hevea. Z nasion tungowca 

Forda (Aleurites fordii) otrzymuje się olej tungowy 

do produkcji farb. Duże znaczenie w tropikach 

ma maniok (Manihot esculenta) dostarczający 

tapioki. Wiele gatunków ozdobnych, np.: wilczomlecz 

nadobny (Euphorbia pulcherrima) – gwiazda 

betlejemska. 

JK

WINOROŚLOWATE (Vitaceae) 


ze stosunkowo nielicznymi przedstawicielami 

w krajach o klimacie umiarkowanym. 

Rodzina liczy ponad 10 rodzajów i 700 gatunków. 

MORFOLOGIA: rośliny o pędach zdrewniałych, 

często pnącza, rzadziej krzewy lub drzewa. Liście 

ułożone skrętolegle, proste (i wówczas blaszki często 

dłoniasto klapowane) lub złożone pierzasto albo 

dłoniasto. Wykształcone wąsy czepne pochodzenia 

pędowego, zwykle rozgałęzione, ułatwiają wspinanie 

się po podporach. Osobliwą właściwością 

wąsów jest ich wrażliwość na dotyk chropowatych 

powierzchni powodujących ich wygięcie w kierunku 

podpór (gaptotropizm); niektóre wąsy tworzą przylgi. 

KWIATY: promieniste, drobne, niepozorne i zwykle 

wtórnie rozdzielnopłciowe. Kielich drobny, zredukowany. 

Korona składa się najczęściej z 4-5 

płatków zrośniętych niekiedy szczytami (wówczas 

tworzą „kapturek”, który wcześnie odpada – Vitis). 

WYSTĘPOWANIE: głównie kraje tropikalne, 

rosną również na obszarach o klimacie umiarkowanym. 

Rodzina liczy ponad 50 gatunków. 

W Polsce występuje 1 gat. – woskownica europejska 

(Myrica gale). U nas przebiega pd.-wsch. granica 

jej zasięgu wzdłuż wybrzeży Bałtyku, od 

Uznamu po Mierzeję Wiślaną. Rośnie na torfowiskach 

i w wilgotnych nadmorskich lasach sosnowych. 

MORFOLOGIA: krzewy lub niewielkie drzewa 

o liściach pokrytych charakterystycznymi włoskami 

wydzielającymi silnie pachnące olejki. Wiąże azot 

dzięki symbiozie z promieniowcami. 

KWIATY: drobne, niepozorne, pozbawione 

okwiatu. Rozdzielnopłciowe, zestawione w kotkowate 

kwiatostany (żeńskie 2 razy krótsze od męskich). 

Kwiaty męskie mają przeważnie 4 pręciki, 

żeńskie zaś 1 słupek o 2 długich szyjkach. 

OWOCE: drobne pestkowce, pokryte woskiem 

– 72 – 

pączek 

kwiatowy 

WOSKOWNICOWATE (Myricaceae) 

kwiat zrzucający 

„kapturek” 

przekrój 

owocu 

Nadległe płatkom pręciki przymocowane są do 

zewnętrznego brzegu krążka miodnikowego, który 

zrasta się z zalążnią słupka. Słupek górny, o zalążni 

2-komorowej. Dziko rosnące gatunki są owadopylne, 

natomiast hodowane gatunki Vitis są wiatroi 

samopylne. 

OWOCE: jagoda. 

UŻYTKOWANIE: ozdobne: winobluszcz (Parthenocissus) 

ma fantastycznie przebarwiające się 

liście jesienią. Spożywcze: winorośl (Vitis), uprawiana 

od tysięcy lat dla owoców służących gł. do 

produkcji wina; z suszonych owoców otrzymujemy 

rodzynki. 

JK 

owoc 

i gruzełkami żywicy w szyszeczkowatych owocostanach. 

UŻYTKOWANIE: wosk wygotowywany z owoców 

północnoamerykańskich woskownic był 

używany przez europejskich kolonizatorów do 

wyrobu świec. Liści używano do aromatyzowania 

piwa („gale beer”). Ozdobne, bardzo dekoracyjne 

w jesieni. 

CHRONIONE W POLSCE: woskownica 

europejska (Myrica gale). 

JK

WRZOSOWATE (Ericaceae) 

WYSTĘPOWANIE: szeroko rozpowszechnione, 

(oprócz stepów i pustyń), w tropikach głównie 

w górach. Około 100 rodzajów i ponad 3000 

gatunków. Najliczniejszy rodzaj: różanecznik 

(Rhododendron) – ok. 1000 gat. W Polsce 9 rodzajów 

i 12 gat. 

MORFOLOGIA: rośliny o pędach zdrewniałych: 

krzewinki, krzewy lub drzewa. Gatunki wysokogórskie 

i arktyczne często tworzą darnie i poduszki, 

niektóre tropikalne są epifitami. Liście przeważnie 

zawsze zielone, skrętoległe. Różnej wielkości 

i kształtu: od małych łuskowatych i igiełkowatych 

(2mm dł.) do dużych (prawie 1m dł. i 0,3m szer.). 

KWIATY: obupłciowe, promieniste, zwykle 5krotne. 

Kielich o działkach wolnych. Korona 

zrosłopłatkowa. Kwiaty wydzielają dużo nektaru, 

zapylane są przez owady i ptaki. 

OWOCE: torebki, jagody, pestkowce. Nasiona 

małe. 

ZARAZOWATE (Orobanchaceae) 

WYSTĘPOWANIE: przede wszystkim obszary 

o klimacie umiarkowanym półkuli pn. (gł. Starego 

Świata). Rodzina obejmuje kilkanaście rodzajów 

i około 160 gatunków. Najliczniejszym rodzajem jest 

zaraza (Orobanche) – 90 gat.; w Polsce występuje 

14 gat. zarazy, m.in. z. drobnokwiatowa (O. minor) 

pasożytująca zwłaszcza na koniczynie i z. gałęzista 

(O. ramosa) pasożytująca na konopiach i lnie. 

MORFOLOGIA: roczne lub trwałe, nieco mięsiste 

rośliny zielne, na ogół całkowicie pozbawione 

chlorofilu, bezwzględne pasożyty korzeniowe. 

Kiełkują dopiero w zetknięciu z korzeniami żywiciela. 

Pędy kwiatowe czerwono-brązowe, żółto-purpurowe 

albo białawe wyrastają z wnętrza podziemnej 

bulwy korzeniowej, która przez haustorium jest 

ściśle połączona z korzeniami żywiciela. Liście 

łuskowate, ułożone skrętolegle. 

KWIATY: grzbieciste, obupłciowe, zebrane 

w szczytowe, groniaste kwiatostany. Kielich 2- do 

– 73 – 

UŻYTKOWANIE: duże znaczenie mają jagody 

np. borówki i żurawiny (Vaccinium). Ozdobne, szczególnie 

gatunki i odmiany z rodzajów: różanecznik, 

wrzos (Calluna) i wrzosiec (Erica). 

CHRONIONE W POLSCE: chamedafne 

północna (Chamaedaphne calyculata), różanecznik 

żółty (Rhododendron luteum), wrzosiec bagienny 

(Erica tetralix). 

JK 

kwiat 

żywiciel 

kiełkowanie zarazy na żywicielu 

zaraza 

5-łatowy. Korona 5-cio- i zrosłopłatkowa, prawie 

zawsze wyraźnie dwuwargowa. Pręciki 4, 

przytwierdzone są nitkami do rurki korony. Słupek 

górny, o zalążni prawie zawsze 1-komorowej. 

OWOCE: skórzasta torebka (często okryta 

trwałym kielichem) zawierająca wiele drobniutkich 

nasion. 

UŻYTKOWANIE: brak. Rośliny bardzo szkodliwe 

gospodarczo. 

JK

AWOKADO (Persea americana Mill.) 

Rodzina: Wawrzynowate (Lauraceae) 

Awokado czyli smaczliwka właściwa w stanie dzikim 

rośnie w górskich lasach Ameryki Środk. 

Jest drzewem dochodzącym do 20 m wys. 

Podłużne, zawsze zielone liście osiągają 30 cm 

długości. Małe, zielonożółte kwiaty zebrane są 

w wiechy na końcach pędów. Owocem jest duży, 

gruszkowaty pestkowiec, barwy ciemnozielonej lub 

brązowej, z bardzo dużą pestką. Gruba skórka 

owocu łatwo oddziela się od zielonkawego, 

miękkiego i tłustego (do 30% tłuszczu) miąższu, 

bogatego również w białko, smacznego i aromatycznego. 

Owoce jadane są na surowo i przyrządzane w różny 

sposób. Już Aztekowie znali i cenili awokado. Z ich 

języka pochodzi nazwa rośliny -ahuacacuahuitl, co 

znaczy dosłownie „jądrowe drzewo” – od rzekomych 

własności wzmagania popędu płciowego. 

BAMBUSY 

Rodzina: Trawy (Poaceae) 

Grupa roślin z podrodziny bambusowych (Bambusoideae). 

Obejmuje 50 rodzajów i ponad 600 gatunków. 

Bambusy rosną dziko w tropikalnych i subtropik. 

obszarach Azji Pd.-Wsch., Afryki, Ameryki Śr. i Pd. 

Łodygi (źdźbła), tak jak i u innych traw, są podzielone 

na puste międzywęźla i pełne węzły. W przekroju są 

okrągłe, rzadko kwadratowe (Chimonobambusa 

quadrangularis). Dzięki zdrewnieniu tkanek osiągają 

bardzo dużą wytrzymałość. Ich wysokość dochodzi 

do ponad 30 m (Dendrocalamus brandisii), a średnica 

do 30 cm. Rosną nadzwyczaj szybko, nawet 70- 

80 cm na dobę. Nieliczne gatunki kwitną w pierwszym 

roku, większość po upływie 30-100 lat. Po przekwitnięciu 

i wytworzeniu owoców pędy zamierają. 

Bambusy służą jako materiał budowlany (domy, mosty, 

rusztowania), stolarski (meble), do wyrobu róż- 

– 74 – 

W Europie awokado pojawiło się w 1653r. przywiezione 

przez Hiszpanów. Obecnie uprawia się je 

w strefie subtropikalnej, zwłaszcza w Izraelu, 

Kalifornii i Ameryce Pd. 

JK 

MŁODY PĘD 

KWIAT 

nych przedmiotów użytkowych (wiadra, wędki, 

laski itp.) i do produkcji papieru, a zewnętrzne 

warstwy źdźbła do wyplatania koszyków. Niektóre 

gatunki używane są na żywopłoty i sadzone jako 

rośliny ozdobne. Młode pędy są jadalne. 

JK

BANAN (Musa sp.L.) 

Rodzina: Bananowate (Musaceae) 

Rodzaj banan obejmuje ok. 40 gat. rosnących 

w pasie międzyzwrotnikowym, w pd.-wsch. Azji, 

Afryce i w pn. Australii. 

Z bulwiastego kłącza wyrastają liście obejmujące 

się pochwami na kształt pnia. Blaszka liściowa 

osiąga do 10 m dł. i 1 m szer. Gdy w kłączu zgromadza 

się odpowiednie zapasy asymilatów (7-12 

miesięcy), ze stożka wzrostu rozwija się pęd 

kwiatonośny przerastający wnętrze niby-pnia. 

Kwiaty zapylane są przez ptaki i nietoperze. 

Większość uprawnych gatunków wykształca pyłek 

niezdolny do zapylenia, wskutek czego rozwijają się 

owoce bez nasion (partenokarpia). Owocem jest 

3-komorowa jagoda, dojrzewająca w ciągu 3-4 

miesięcy. Aromat powodowany jest obecnością 

kwasu izowalerianowego. Po wydaniu owoców 

pęd nadziemny ginie. Pozostające pod ziemią kłącze 

BANAN MANILSKI (Musa textilis Née) 

Rodzina: Bananowate (Musaceae) 

Bylina kłączowa do 8 m wys., dźwigająca na szczycie 

pióropusz wielkich liści o unerwieniu pierzastym. 

Pochwy liściowe tworzą niby-pień. Kwiatostan wyrasta 

na szczycie pędu kwiatonośnego, przerastającego 

przez wnętrze niby-pnia. Z grzbiecistych kwiatów, 

zapylanych przez ptaki i nietoperze, rozwijają 

się bogate w garbniki (i przez to niejadalne) owoce 

(5-10 cm dł.); zawierają twarde, czarne nasiona. 

Surowcem do produkcji włókna są pochwy liściowe. 

Włókno techniczne ma 1-3 m dł., duży połysk 

i barwę od białej do brunatnej. Jest ono bardzo 

wytrzymałe na rozerwanie, przewyższając pod tym 

względem bawełnę 3-krotnie, a sizal 2-krotnie. 

Samozryw wynosi 18-36 km. 

Manila stosowana jest głównie do wyrobu doskonałych 

lin okrętowych (duża odporność na działanie 

wody morskiej). Lepsze gatunki (jaśniejsze) 

– 75 – 

ŁODYGA 

PRZEKRÓJ KŁĄCZA 

POCHWY LIŚCIOWE 

PRZEKRÓJ OWOCU 

1 -wiązki włókien 

2 -rurki z garbnikiem 

3 -zdegenerowane 

zawiązki nasion 

ZAWIĄZEK PĘDU 

3 1 2 

wykształca nowe pędy. Plantacja użytkowana jest 

przez 10-20 lat. 

Banan karłowaty (Musa acuminata), powszechnie 

uprawiany, pochodzi z Płw. Malajskiego. Gatunek 

niski (1-2 m) ma b. smaczne owoce z cienką okrywą. 

JK 

używane są na tkaniny dekoracyjne i plecionki; 

z gorszych wyrabia się płyty budowlane i papier. 

Plantacje użytkowane są przez 10-15 lat. Plon 

włókna wynosi 1,2-1,8 t/ha. Głównymi producentami 

włókna banana manilskiego są: Filipiny, Indonezja, 

Malezja i Kostaryka. 

JK

KOLEKCJA NARODOWA RODZAJU BLUSZCZ (Hedera L.) 

Ilość taksonów – 200, w tym gatunków – 10, pozostałe to odmiany ogrodnicze. 

Rodzaj bluszcz obejmuje około 15 gatunków pnączy 

występujących we wsch. Azji, na Kaukazie, w Europie 

i pn. Afryce – w Polsce na naturalnych stanowiskach 

rośnie tylko bluszcz pospolity (H. helix L.), 

jedyne krajowe zawsze zielone pnącze. 

Wspinają się dzięki przybyszowym korzonkom czepnym, 

wyrastającym na pędach wegetatywnych, od 

strony podpory. Charakterystyczne dla bluszczy, 

rzadkie w przyrodzie, jest zjawisko tworzenia dwojakiego 

rodzaju pędów (heterofilia): wegetatywnych 

(a – liście podzielone, 3-5-klapowe), generatywnych 

(b – liście całobrzegie, jajowate). Kwiaty drobne, 1-3 

mm, zielonkawożółte, 5-krotne i miododajne, rozwijają 

się we IX-X. Owocem jest jagoda, 4-7 mm, 

dojrzewająca w następnym roku. 

Bluszcze są długowieczne, żyją nawet 500 lat. 

HG-N, JK 

BŁOTNIA LEŚNA (Nyssa silvatica L.) 

Rodzina: Błotniowate (Nyssaceae) 

Występuje w płd.-wsch. części Ameryki Płn. Rośnie 

zwykle na stanowiskach podmokłych. Jest komponentem 

ok. 35 typów lasów. Rozmnaża się z nasion 

i odrostów korzeniowych. 

Drzewo wys. 20-30 m., Charakteryzuje się umiarkowanym 

tempem wzrostu (w ciągu 10 lat średnica 

zwiększa się 20 cm). Kora tworzy łuskowate płytki 

(„grzbiet krokodyla”). Korona jest gęsta i szeroka, 

konary twarde i pokrzywione. 

Brzeg liścia podwinięty jest pod spód. Nerwy zakrzywione 

i wypukłe. Ogonek krótki. Jesienią liście 

przebarwiają się wyjątkowo pięknie na kolor czerwony. 

Drzewo dwupienne, kwiaty niepozorne i zielonkawe 

osadzone są pojedynczo lub w główkowatych 

gronach. Kwitnie od IV do VI. Owoce – podłużne 

pestkowce (13 mm), niebieskoczarne z niewyraźnie 

żeberkowaną pestką. Wiszą na długich szypuł- 

– 76 – 

krążek miodnikowy 

Zmienność liści gatunków i odmian uprawnych 

H. helix 'Fluffy Ruffles' 

H. canariensis 'Variegata' 

H. pastuchovii 

a b 

H. helix 'Kurios' 

H. helix 'Pedata' 

kach. Opadają na ziemię od X do XI i rozsiewają się, 

również z pomocą zwierząt. 

Drzewo parkowe, szczególnie dekoracyjne jesienią. 

Miododajne, jego owoce i kiełki stanowią pożywienie 

dla zwierząt (jelenie). Drewno zwarte, jasne, 

o taśmowym wzorze wykorzystywane jest gospodarczo 

w niewielkim stopniu. 

JK

BURAK ZWYCZAJNY (Beta vulgaris L.) 

Rodzina: Komosowate (Chenopodiaceae) 

Za przodka odmian uprawnych uznaje się burak dziki 

(B. maritima), rosnący na wybrzeżach Morza 

Śródziemnego i solniskach w głębi Azji. 

Od czasów starożytnych służył za pokarm, lecz dzisiejsze 

formy powstały znacznie później. Najwcześniej 

uprawiano burak liściowy (boćwinę), ze względu 

na jadalne liście o grubych, mięsistych 

ogonkach. Szeroko rozpowszechnił się burak 

ćwikłowy, nazywany czerwonym. Ma bulwiasty 

organ spichrzowy, utworzony z podliścieniowej 

części łodygi – hypokotylu, grubiejący przez przyrosty 

wtórne miazgi i miękiszu, jasne i ciemne na 

przemian. Zawiera m.in. 8% węglowodanów, 1,6% 

białka, sole mineralne, kwasy organiczne i witaminy. 

Barwa miąższu może być biała, czerwona lub 

purpurowofioletowa (obecność barwnika betaniny 

i antocyjanu). 

Rośnie tylko w górach Taurus (Turcja) i w górach 

Libanu, którego jest drzewem herbowym. 

Cedr libański osiąga 50 m wysokości i do 2 m średnicy 

pnia. Korony starych drzew mają kształt parasolowaty, 

z poziomo odstającymi, płasko ułożonymi 

gałęziami. Wieloletnie igły zebrane są w pęczki na 

krótkopędach, podobnie jak u modrzewia. Szyszki 

(do 10 cm dł.) stoją na gałęziach pionowo do góry. 

Dojrzewają w 2 lub 3 roku od kwitnienia i po dojrzeniu 

rozsypują się na drzewie. 

Do Europy został sprowadzony w 1683r. Jest drzewem 

wymagającym dużej wilgotności powietrza 

i gleby. Wytrzymuje krótkie obniżenie temperatury 

nawet do -30°C, lecz źle znosi długie zimy. W Polsce 

może przetrwać tylko w niektórych rejonach 

w zachodniej części kraju. Okaz rosnący w Wojsławicach 

został posadzony w 1965 r. Pierwsze szysz- 

– 77 – 

Burak pastewny, otrzymany w XVIIw. w Nadrenii, 

służy jako pasza treściwa. W 1747 r. berlińczyk Andreas 

Marggraf odkrył w burakach pastewnych 3-4% 

cukru, a jego uczeń, Franz Carl Achard opracował 

metodę ekstrakcji i około 1800 r. zbudował w swoich 

dobrach w Kunern (Konary) na Dolnym Śląsku, 

pierwszą na świecie cukrownię. Dziś odmiany Buraka 

cukrowego zawierają do 25% cukru, a cukier 

z buraków stanowi ok. 40% globalnej produkcji cukru. 

Uprawia się je tylko w strefie umiarkowanej. JK 

CEDR LIBAŃSKI (Cedrus libani subsp. libani A. Rich.) 

Rodzina: Sosnowate (Pinaceae) 

H-HYPOKOTYL 

K-KORZEŃ 

ĆWIKŁOWY PASTEWNY CUKROWY 

ki zawiązał w 1989 r., jednak ponad 95% nasion było 

płonnych. 

W starożytności z drewna cedru libańskiego budowano 

okręty, świątynie i pałace. Wiele setek pni 

użyto do budowy świątyni Salomona w Jerozolimie. 

Meble i rzeźby cedrowe znajdowano w grobach faraonów. 

Żywicę używano do balsamowania zwłok. 

JK

CHAMEROPS NISKI, Karłatka europejska (Chamaerops humilis L.) 

Rodzina: Palmy (Arecacea) 

Nazwa od: chamaí - przy ziemi, ópsis - wygląd. 

Jedyna palma rosnąca dziko w Europie: na Płw. Iberyjskim, 

Płw. Apenińskim, we Francji i w Afryce Pn. 

Pokrój krzewiasty. Wydaje odziomkowe boczne odrosty. 

Dorasta do 8 m (w mieszkaniach do 1,5 m). 

Starsze rośliny, w miarę jak opadają stare liście, 

wytwarzają krótki pień. Szarozielone liście mają 

kształt wachlarza o śr. 60-90 cm., pierwsze wyrastają 

wprost z ziemi. Ogonki liściowe zaopatrzone w kolce. 

Roślina dwupienna, kwiaty niepozorne, żółte, 

zebrane w dość duże kwiatostany. Owoc – jagoda. 

Włókno z pnia jest materiałem wyściółkowym przy 

produkcji mebli. Z młodych liści sporządza się koszyki, 

maty i worki. Wierzchołki pędów są jadalne. 

Palma łatwa w uprawie. Znosi temperatury dość niskie 

od 0°C do 10°C, okresowo do -9°C, jednak optymalna 

temperatura zimą to ok. 12-15°C. Lubi 

CIS POSPOLITY (Taxus baccata L.) 

Rodzina: Cisowate (Taxaceae) 

Jedyny przedstawiciel swojej rodziny rosnący w Europie; 

w Polsce naturalne stanowiska cisa pospolitego 

są rozproszone, głównie w części zach. i pn. 

Poza Europą rośnie w pn. Afryce (Atlas) i zach. Azji. 

Należy do najwolniej rosnących drzew iglastych. 

Wysokość pnia dochodzi do 32 m (Kaukaz), a obwód 

w pierśnicy do 9,3 m (Wyspy Brytyjskie). 

Dożywają do 1500 lat (Fortingall, Anglia). W Polsce 

cis pospolity objęty jest ochroną gatunkową; najstarszym 

jest okaz rosnący w Henrykowie na Dolnym 

Śląsku, ma on około 1250 lat. 

Wymaga gleb wapiennych i dużej wilgotności powietrza. 

Jest drzewem rozdzielnopłciowym. Kwitnie 

wczesną wiosną (III-IV), pierwszy raz w wieku około 

20 lat. Nasiona, otoczone czerwoną, zawierającą 

dużo cukru osnówką, dojrzewają w lecie i są chętnie 

zjadane przez ptaki. Drewno, nie zawierające żywicy, 

– 78 – 

pomieszczenia jasne i raczej chłodne, dobrze rośnie 

też w miejscach lekko zacienionych. Podłoże musi 

być żyzne i przepuszczalne. Rozmnaża się ją z nasion 

lub ukorzeniając boczne odrosty. 

Prezentowana palma jako bardzo młoda roślina została 

posadzona od razu w terenie otwartym Ogrodu 

i od początku przyzwyczajała się do naszych niskich 

temperatur. Jest szczególnie starannie okrywana na 

zimę i co roku obserwujemy jej dalszą aklimatyzację. 

EB,JK 

OWOC 

PRZEKRÓJ IGŁY 

jest mocne, elastyczne i bardzo trwałe. Było używane 

do wyrobu łuków i kołków zastępujących 

gwoździe. 

Wszystkie tkanki, oprócz czerwonej osnówki, zawierają 

trujący alkaloid – taksynę. W starożytności 

wierzono, że przebywanie w jego pobliżu grozi 

chorobą, a nawet śmiercią. Gałązki służyły do 

wyplatania wianków żałobnych. 

JK

CYPRYŚNIK BŁOTNY (Taxodium distichum (L.) Rich.) 

Rodzina: Cypryśnikowate (Taxodiaceae) 

Gatunek reliktowy. Jego historia zaczyna się w erze 

mezozoicznej. W trzeciorzędzie rósł na rozległych 

bagnach Europy, Azji i Ameryki Pn. Obecnie tworzy 

jednogatunkowe lasy na podmokłych terenach 

w rejonie Zatoki Meksykańskiej. Wiek najstarszych 

okazów oceniany jest na 1000 lat. 

Do Europy został sprowadzony przez angielskiego 

ogrodnika Johna Tradescanta w 1640 r. 

Jest drzewem o luźnej koronie, osiągającym 45 m 

wys. Okazy rosnące na bagnach mają charakterystycznie 

zgrubiałą nasadę pnia oraz tworzą liczne korzenie 

oddechowe (pneumatofory). Ich zadaniem 

jest dostarczanie powietrza do systemu korzeniowego. 

Osiągają ponad 1 m wys. 

Igły są miękkie, jasnozielone. W jesieni brązowieją 

i opadają wraz z całymi krótkopędami. Kwiaty rozdzielnopłciowe; 

męskie i żeńskie na tym samym 

Została odkryta w 1869 r. przez francuskiego przyrodnika 

i misjonarza, Armanda Davida, w górach zachodnich 

Chin. Do Europy została sprowadzona 

w 1897 r. przez Paula Fargesa. 

Rośnie w mieszanych lasach zach. i środk. Chin, na 

wysokości od 1600 do 2500 m n.p.m. Jest drzewem 

do 20 m wysokości i 1 m średnicy pnia, z prostopadle 

odchodzącymi gałęziami. Liście szerokojajowate, 

8-14 cm długie, zaostrzone, ząbkowane. 

Kwiaty, rozwijające się w maju, zebrane w gęste 

główki, są otoczone dwiema białymi podsadkami 

o długości ponad 10 cm; stąd potoczna nazwa: drzewo 

chusteczkowe. Owocem jest zielonkawo zabarwiony 

pestkowiec z 3-5-nasienną pestką. 

Dawidia to piękne drzewo ozdobne, szczególnie 

w porze kwitnienia (duże, białe podsadki) i w jesieni, 

gdy liście przebarwiają się na złocisty kolor. 

– 79 – 

drzewie. Rozwijają się na wiosnę. Szyszki są małe, 

okrągłe, zawierające czerwoną żywicę. 

Drewno po wysuszeniu miękkie i nietrwałe, natomiast 

bardzo trwałe, jeżeli jest stale wilgotne. Zawiera 

substancje żywiczne odstraszające termity 

i dlatego używane jest w budownictwie na terenach, 

gdzie występuje plaga tych owadów. 

JK 

DAWIDIA CHIŃSKA (Davidia involucrata Baill.) 

Rodzina: Dawidiowate (Davidiaceae) 

OWOC 

NASIENIE 

PODSADKI 

KWIATOSTAN 

W Polsce jest rzadko spotykana. Najlepiej rośnie na 

wilgotnych, próchnicznych glebach i w klimacie 

o większej wilgotności powietrza niż u nas. 

JK

DYPTAM JESIONOLISTNY (Dictamus albus L.) 

Rodzina: Rutowate (Rutaceae) 

Występuje w pd., środk. i wsch. Europie, na Syberii, 

w pn. Chinach i w rejonie Himalajów. W Polsce 

należy do najrzadszych składników flory i podlega 

całkowitej ochronie. Stanowiska jego znajdują się 

w rezerwacie Kulin k/Włocławka na nasłonecznionych 

zboczach doliny Wisły, i w rezerwacie 

Grabowiec k/Pińczowa w lasach dębowograbowych. 

Dyptam jesionolistny jest okazałą byliną 

dochodzącą do 1,2 m wys. Górna część łodygi 

pokryta jest czarnymi gruczołkami. Liście naprzeciwległe, 

nieparzystopierzaste. Kwiaty różowe z ciemniejszymi 

żyłkami, o średnicy 5 cm, zebrane w wydłużony 

kwiatostan. Kwitną w maju i czerwcu. 

Owocem jest 5-komorowa torebka o długości 1cm. 

Dyptam zawiera - jak wszystkie rutowate, do których 

należą także owoce cytrusowe – dużą ilość olej- 

DZBANIWO (Crescentia cujete L.) 

Rodzina: Bignoniowate (Bignoniaceae) 

Nazwa rodzaju nadana została dla uczczenia Pietro 

Crescenzi (1230-1321), Włocha, autora „Dzieła 

o prawach rolniczych”. 

Roślina pochodzi z obszarów tropikalnych i subtropikalnych 

Ameryki Południowej. 

Dzbaniwo to drzewo do 12 m wys. o rozłożystej koronie. 

Liście ułożone naprzemianlegle, pojedyncze 

lub złożone, podłużnie jajowate, do 15 cm dł. 

Kwitnie i owocuje dopiero po osiągnięciu dużych 

rozmiarów. Kwiaty pojedyncze, duże, do 5 cm dł. 

Korona dzwonkowata, żółtawa z czerwonofioletowymi 

żyłkami. Kwiaty rozwijają się bezpośrednio na 

pniu i gałęziach - zjawisko kauliflorii. Owoce są 

zwykle kuliste, bardzo duże, do 30 cm średnicy. NIE- 

JADALNE! Skórka zdrewniała, gładka, barwy od 

żółtej do czarnej; po usunięciu pulpy wykorzystywana 

przez tubylców do wyrobu różnorodnych 

– 80 – 

GRUCZOŁKI NA NITCE 

PRĘCIKA 

ków eterycznych. W gorące dni wydzielane są tak 

intensywnie, że przesycone jest nimi powietrze 

wokół rośliny, co jest skuteczną ochroną przed nadmiernym 

wyparowywaniem wody. W krajach o cieplejszym 

klimacie dochodzi niekiedy do samozapalenia. 

Zjawisko to spowodowało, że dyptam zwany 

jest „krzewem Mojżesza”. Roślina lecznicza, dziś 

używana tylko w homeopatii. 

JK 

KWIATY 

naczyń kuchennych poczynając od kubków, a 

kończąc na wazach. Miąższ i nasiona stosowane są 

w medycynie ludowej. 

Drzewo szeroko uprawiane w Ameryce Pd. i Afryce. 

JK

EPIFITY 

Epifity (z gr.: epi = na, phyton = roślina) to grupa 

roślin żyjących na pniach lub gałęziach drzew. Nie 

są jednak pasożytami. W ten sposób uzyskują lepsze 

warunki świetlne. Wodę i sole mineralne zdobywają 

z opadów i z rozkładających się szczątków 

organicznych. Dlatego najbardziej sprzyjające 

warunki rozwoju znajdują w wilgotnych lasach 

tropikalnych. 

Epifity mają specjalne przystosowania do chwytania 

i gromadzenia wody deszczowej: lejki utworzone 

przez nasady liści rozetowych (epifity cysternowe); 

urny i nisze powstałe z liści, w których gromadzi się 

również humus (epifity urnowe i niszowe); korzenie 

powietrzne i włoski wchłaniające wilgoć z powietrza; 

bulwy pędowe napełniające się wodą w czasie 

deszczu. U niektórych gatunków, np. u pewnych 

storczyków, pęd ulega redukcji, a funkcję asymilacyjną 

przejmują długie, płaskie, zielone korzenie. 

FIGOWIEC POSPOLITY (Ficus carica L.) 

Rodzina: Morwowate (Moraceae) 

Rośnie w rejonie śródziemnomorskim i Azji Zach. 

Jest krzewem lub niewielkim drzewem (do 10 m 

wys.). Liście są sztywne, szorstkie, 3-5-klapowe. 

Drobne kwiaty osadzone są na wewnętrznych 

ściankach wydrążonej, mięsistej osi kwiatostanowej, 

z której powstaje owoc pozorny zwany figą. 

Dojrzała figa ma kształt gruszkowaty i barwę od zielonkawej 

do ciemnofioletowej. Wewnątrz niej znajdują 

się orzeszki będące właściwymi owocami. 

Istnieją 3 rodzaje drzew: drzewa dające figi jadalne 

bez zapylenia; drzewa mające tylko kwiaty żeńskie 

i zawiązujące figi jadalne w wyniku zapylenia przez 

błonkówki (Blastophaga psenes) oraz drzewa dające 

„owoce” niejadalne, tzw. kozie figi – ich kwiatostany, 

złożone z kwiatów męskich i żeńskich, służą wyłącznie 

jako wylęgarnia błonkówek i źródło pyłku. 

Figowiec pospolity jest uprawiany na całym świecie 

– 81 – 

Najwięcej epifitów spotyka się w rodzinach: storczykowatych, 

ananasowatych i obrazkowatych oraz 

wśród paproci. W strefie umiarkowanej epifity reprezentowane 

są wyłącznie przez mszaki, porosty 

i glony. 

JK 

w klimacie ciepłym. Figi zawierają dużo fruktozy; są 

spożywane w stanie świeżym, suszone i w przetworach. 

JK

FILODENDRONY 

Rodzina: Obrazkowate (Araceae) 

Znamy ok. 350 gatunków rosnących w tropikalnej 

Ameryce Środk. i Pd. 

Są to niewielkie drzewa lub bezłodygowe byliny, ale 

przede wszystkim pnącza wspinające się po drzewach 

(z gr. philos = przyjaciel, dendron = drzewo). 

Cechą charakterystyczną są wyrastające z łodygi 

korzenie powietrzne, nieraz bardzo długie, które służą 

do czepiania się podpory i pochłaniania pary wodnej 

z powietrza. Ze zranionego miejsca wycieka sok 

mleczny. 

Kształt liści jest różny, od jajowatych do głęboko 

podzielonych. Ich wielkość jest również zróżnicowana, 

od małych (kilkanaście cm) do dużych, 

osiągających 2,5 m długości (Philodendron eichleri). 

Bardzo liczne gatunki uprawiane są w szklarniach 

i mieszkaniach jako rośliny ozdobne. 

JK 

GŁOWOCIS (Cephalotaxus sp. Sieb. et Zucc.) 

Rodzina: Głowocisowate (Cephalotaxaceae) 

Rodzaj głowocis obejmuje 8 gatunków. Są to 

zawsze zielone, niewielkie (do 15 m wys.) drzewa 

i krzewy, przeważnie dwupienne. Rosną jedynie 

w Azji: w pn.-wsch. Indiach, Chinach, na Tajwanie, 

w pd. Korei i w Japonii, na wys. 300-3300 m n.p.m. 

Potrzebują ciepłego, wilgotnego klimatu i cienistych 

siedlisk. 

Osobliwością rodziny są kuliste głowopodobne 

kwiatostany męskie, stąd jej nazwa (z gr. kephale = 

głowa, taxus = cis). Są one rozmieszczone na krótkich 

nóżkach wzdłuż osi zeszłorocznych pędów. 

Długie igły (do 9 cm), z jasną żyłką pośrodku, mają 

pod spodem dwa białe paski, szersze niż zielone 

brzegi. Wydzielają żywiczny aromat. Dojrzałe nasiona 

(do 3 cm dł.), barwy czerwonawej lub oliwkowobrunatnej, 

przypominają wyglądem pestkowiec – 

owoc okrytonasiennych. 

– 82 – 

PHILODENDRON MELANOCHRYSUM 

NASIONA 

Najbardziej znane są dwa gatunki: C.harringtonia, 

rosnący w środk. Chinach i Japonii, sprowadzony 

do Belgii w 1829 r., oraz C.fortunei, rosnący w górach 

środk. i pd. Chin, przywieziony w 1848 r. do 

Anglii. 

W Japonii z nasion głowocisa otrzymywano trującą 

woskopodobną substancję, używaną m.in. do wyrobu 

świec, oraz olej do produkcji farb i lakierów. 

JK

GRYKA ZWYCZAJNA (Fagopyrum esculentum Moench.) 

Rodzina: Rdestowate (Polygonaceae) 

Pochodzi z Azji, być może z dorzecza Amuru. 

Roślina roczna, zaliczana do zbóż. Łodyga czerwonawa, 

wys. 60 cm, drewnieje pod koniec wegetacji. 

Liście sercowate, czerwonawe w okolicach nerwów. 

Kwiat drobny, biały lub różowy. Owoc to trójgraniasty 

orzeszek, ciemnobrunatny lub srebrzysty. 

Gryka kwitnie przez cały lipiec. Kwiaty rozwinięte 

rano, wydzielają nektar do południa; na ich dnie znajdują 

się miodniki. Ciemnobrązowy miód gryczany 

ma mocny smak i aromat. 

Ziarno przerabia się na kaszę gryczaną, grysik i bezglutenową 

mąkę; z ziaren prażonych i grubo zmielonych 

powstaję „kaszka krakowska”. Dostarcza paszy 

zielonej już w kilka tygodni po zasiewie. Stosowana 

jako roślina zagłuszająca chwasty, przeciwperzowa. 

Jest niezbyt wymagająca. Obecnie uprawiana na 

niewielkim areale w Europie oraz w Japonii. W Pol- 

Rodzaj Gunnera (od nazwiska norweskiego biskupa 

i botanika J.E. Gunnerusa, 1718-1773) obejmuje ok. 

50 gat. szeroko rozpowszechnionych na półkuli 

południowej. Wszystkie gatunki rosną na terenach 

bagiennych i w wilgotnych górskich lasach. Są to 

rośliny wieloletnie, o pełzającym kłączu lub 

tworzące rozłogi. Liście długoogonkowe o blaszce 

liściowej sztywnej, szorstkiej i bruzdowatej, 

wielkości od 5 cm do prawie 3 m! G.manicata, 

pochodząca z Brazylii, ma niezwykle kolczaste pędy 

i liście, jedne z największych wśród roślin 

lądowych. Kwiaty są drobne, dwupłatkowe, 

zebrane w bezlistne kłosy lub wiechy, dochodzące do 

prawie 2 m u form wielkolistnych. Owocami są 

jaskrawo zabarwione pestkowce, często zjadane 

przez ptaki lub ryby. Nasiona z bielmem. 

Praktyczne zastosowanie tych roślin jest niewielkie. 

– 83 – 

ORZESZEK 

DYMORFIZM KWIATÓW 

sce znana od średniowiecza, być może przywleczona 

przez Tatarów. 

JK 

GUNNERA (PARZEPLIN) (Gunnera manicata Lindl.) 

Rodzina: Parzeplinowate (Gunneraceae) 

TKANKA Z GLONAMI 

(SINICAMI Z RODZAJU NOSTOC) 

SYMBIOZA DOBROTLIWA 

MŁODY PĘD GUNNERY, 

Z KTÓREGO ODCIĘTO 

OGONKI LIŚCIOWE 

Pewne znaczenie mają garbniki uzyskiwane z kłącza 

(do 9% suchej masy). Wywar z G.perpensa stosowany 

jest w Afryce jako środek uspokajający dla 

dzieci. Ogonki liściowe niektórych gatunków używane 

są do przyrządzania sałatek owocowych. 

W naszej strefie klimatycznej najodporniejsza jest 

G.magellanica (darniowa, 7 cm wys.). Inne wymagają 

bardzo dobrego zabezpieczenia na zimę. 

JK

HURMA KAUKASKA (Diospyros lotus L.) 

Rodzina: Hebankowate (Ebenaceae) 

Występuje na Dalekim Wschodzie, w Himalajach 

i na Kaukazie. 

Drzewo osiąga 12-15 m. Pień idealnie prosty, prawie 

jednakowej grubości. Kora popielata, z wiekiem brunatnieje; 

jest charakterystycznie, głęboko spękana. 

Daje odrosty korzeniowe. 

Liście owalne do lancetowatych, dł. 6-20 cm, szer. 

4-9 cm, błyszczące, ciemnozielone (od spodu 

szarozielone), młode owłosione. Ogonki liściowe 

krótkie. Drzewa dwupienne. Kwitną w VII. Drobne, 

dzbankowate, białokremowe kwiaty męskie wyrastają 

bardzo licznie na króciutkich szypułkach 

w pęczkach po 3-5 (wyraźnie widoczne jedynie od 

spodu gałązek). Kwiaty żeńskie (2-3 cm średnicy) 

osadzone są w kątach liści. Płatki korony kremowe 

do brązowych. Łatki kielicha dł. 7-8 mm, gęsto, 

czerwonawo-owłosione od wewnątrz; powiększają 

Klasa ta stanowi ok. 25% podgromady okrytozalążkowych. 

Większość gatunków to rośliny zielne, bez 

przyrostu wtórnego na grubość. Najbardziej charakterystyczną 

cechą jednoliściennych jest wytwarzanie 

zarodków kiełkujących tylko jednym liścieniem. 

Pędy nadziemne są słabo rozgałęzione 

(z wyjątkiem kwiatostanów). Na przekroju poprzecznym 

łodygi wiązki przewodzące są rozproszone. 

Korzeń główny obumiera wkrótce po wykiełkowaniu 

i zastąpiony zostaje przez liczne korzenie boczne, 

mniej więcej równej wielkości. Liście, często bezogonkowe, 

osadzone są na osi szeroką nasadą lub 

pochwą z reguły skrętolegle; są zwykle pojedyncze, 

całobrzegie, równowąskie lub jajowate i mają 

nerwację równoległą. Kwiaty zbudowane są przeważnie 

z 3-krotnych okółków. Jako formy życiowe 

grają wybitną rolę zimujące w ziemi byliny oraz 

rośliny wodne. 

Prezentowane gatunki roślin jednoliściennych 

należą do rodzin: 

– 84 – 

się wraz z rozrastającym się owocem. Owoce 

owalne (do 2 cm), żółtopomarańczowe do brązowych, 

pokryte niebieskim nalotem. Jadalne, po 

przemrożeniu smaczne. 

Roślina ozdobna; stosowana też jako podkładka. Dostarcza 

cennego drewna – hebanu, choć niższej 

wartości niż inne gatunki hebanowców. 

Leżący pień jest pozostałością po powalonym przez 

wichurę drzewie w październiku 1999 roku. 

JK, KL 

Klasa: JEDNOLIŚCIENNE (Monocotyledones) 

� AGAWOWATE Agavaceae 

� AMARYLKOWATE Amaryllidaceae 

� CIBOROWATE Cyperaceae 

� Colchicaceae 

� CZOSNKOWATE Alliaceae 

� JEŻOGŁÓWKOWATE Sparganiaceae 

� KOLCOROŚLOWATE Smilacaceae 

� KOMELINOWATE Commelinaceae 

� KOSAĆCOWATE Iridaceae 

� LILIOWATE Liliaceae 

� LILIOWCOWATE Hemerocallidaceae 

� ŁĄCZNIOWATE Butomaceae 

� OBRAZKOWATE Araceae 

� PAŁKOWATE Typhaceae 

� SITOWATE Juncaceae 

� SZPARAGOWATE Asparagaceae 

� TRAWY Poaceae 

� ZŁOTOGŁOWOWATE Asphodelaceae 

owoc 

JK

Klasa: JEDNOLIŚCIENNE (Monocotyledones) 

Wybrane gatunki 

� Tulipa tarda Stapf – pochodzi z Turkiestanu, kwitnie 

w maju, 1-6 żółto-białych kwiatów na jednej łodydze, 

lubi lekkie, piaszczyste gleby. 

� Czosnek karatawski (Allium karataviense Rgl.) 

– rośnie w Azji Środk., gł. w Turkiestanie, sprowadzony 

do Europy w 1878 r., atrakcyjne łukowato 

wygięte liście i kuliste kwiatostany. 

� Kosaciec bucharski (Iris bucharica M.Foster) 

–rośnie na kamienistych, trawiastych stokach 

wzgórz w Azji Środk., sprowadzony do Europy 

w 1902 r., zwykle 7 pachnących! kwiatów, roślina 

niewymagająca. 

� Tatarak zwyczajny (Acorus calamus L.) – 

pochodzi ze zbiorowisk wodnych i błotnych płd.wsch. 

Azji, do Europy zawleczony w średniowieczu 

podczas najazdów tatarskich, owocem jest czerwona 

jagoda (w Polsce nie owocuje), kłącza silnie 

aromatyczne. 

Drzewo do 15 m wys., o zawsze zielonych, dużych 

(do 30 cm) liściach. Kwitnie i owocuje przez cały 

rok. Kwiaty małe, zebrane w pęczki, wyrastają 

bezpośrednio z pnia i starszych gałęzi (zjawisko 

kauliflorii, łac. caulis = łodyga, flos = kwiat). 

Zapylane są przez drobne owady. Owoce typu 

jagody, czerwone, do 25 cm dł. Nasiona białe, 

wielkości bobu, zawierają ok.55% tłuszczu i ok.1,5% 

alkaloidu teobrominy. Kakaowiec pochodzi z Ameryki 

Środk. Znany był Aztekom, którzy nazywali go 

cacauatl. Z jego nasion wytwarzali rytualny napój 

zwany chocolatl. 

Do Europy dotarł w latach dwudziestych XVIw. 

Obecnie uprawiany w różnych rejonach strefy tropikalnej, 

głównie w Ghanie i Brazylii. Nasiona poddaje 

się obróbce, i wtedy brunatnieją, a następnie 

odtłuszcza się je i miele. Tłuszcz (masło kakaowe) 

– 85 – 

� Pseudosasa japonica Mak. – Japonia i płd. 

Korea, strzelisty cienioznośny bambus (5 m wys.) 

tworzący zwarte kępy, pochwy liściowe brązowe 

i szorstko omszone, z węzłów wyrastają pojedyncze, 

pionowo stojące pędy boczne o dł. 20-30 

cm, roślina długowieczna, faza wegetatywna może 

trwać nawet 80 lat, po kwitnieniu cała roślina 

zamiera lub odbijają nowe źdźbła z kłączy podziemnych. 

JK 

KAKAOWIEC WŁAŚCIWY (Theobroma cacao L.) 

Rodzina: Zatwarowate (Sterculiaceae) 

ma zastosowanie w przemyśle spożywczym, kosmetycznym 

i farmaceutycznym. Proszek używany jest 

do produkcji czekolady. 

JK

KASZTAN JADALNY (Castanea sativa M.) 

Rodzina: Bukowate (Fagaceae) 

Pochodzi z Kaukazu i Azji Mniejszej. Rozpowszechniony 

w starożytności przez Greków i Rzymian 

w obszarze śródziemnomorskim, a później przez zakonników 

chrześcijańskich na północ. Obecnie owocujące 

kasztany spotyka się nawet w Norwegii 

i Danii; jednakże warunkiem dobrego wzrostu (do 30 

m wys.) i owocowania jest ciepły klimat. 

Korona szeroka, gęsta. Kora początkowo gładka, oliwkowobrązowa, 

później szarobrązowa, spękana. 

Liście skórzaste, błyszczące, z wierzchu ciemnozielone, 

spodem jasnozielone, (10-20 cm dł.). Kwiaty 

zapylane przez owady, co jest wyjątkowe w rodzinie 

bukowatych. Owocami są opatrzone dzióbkiem jednonasienne 

orzechy (2-3 cm dł.) w bardzo kolczastej 

okrywie, która po dojrzeniu pęka czterema klapami. 

Orzechy, bogate w skrobię, cukry, białka, tłuszcze 

oraz wit. B i K, są ważnym składnikiem pożywienia 

KLON CUKROWY (Acer saccharum Marsh.) 

Rodzina: Klonowate (Aceraceae) 

Gatunek wielopostaciowy – liczne podgatunki traktowane 

są czasem jako odrębne gatunki. Występuje 

we wsch. części Ameryki Płn. Lubi miejsca nad rzekami 

i jest skrajnie cieniolubny. Żyje do 400 lat. 

Drzewo do 40 m wys. Kora szara, płytko spękana. 

Liście średnicy 10-15 cm, od spodu szarobiałe. 

Klapy (3 lub 5) długokończyste z 1-2 parami dużych, 

tępych zębów, zatoki zaokrąglone. Ogonek bez soku 

mlecznego. Blizny liściowe z długimi brunatnymi 

włoskami na górnej krawędzi. Kwiaty rozdzielnopłciowe, 

z kielichem, ale bez korony, zielonkawożółte, 

zwisają na długich, wiotkich szypułkach 

w baldachogronach. Rozkwitają w IV-V, tuż przed 

rozwojem liści. Owoce (dł. 3-4 cm) to podwójne 

skrzydlaki -orzeszki ze skrzydełkiem ustawione 

w stosunku do siebie pod kątem prostym lub prawie 

równolegle. 

– 86 – 

w niektórych krajach. Zjada się je surowe, pieczone, 

gotowane, wędzone; mielone są także na mąkę. 

Plantacja owocuje zwykle 75 lat. 

Wysokiej jakości drewno kasztana jadalnego wykorzystywane 

jest w meblarstwie, przemyśle stoczniowym 

oraz do produkcji oklein i beczek. 

JK 

W Ameryce Płn. pozyskiwany jest z nawierconych 

otworów w pniach sok, który zawiera 3-8 % cukru 

i zagęszczony, spożywany jest powszechnie w postaci 

jasnobrązowego syropu klonowego, znanego 

Indianom od wieków. Drewno jest wysoko cenione 

(meble, instrumenty muzyczne). Często stosowany 

jako drzewo uliczne w USA ze względu na atrakcyjne 

jesienne przebarwienia. Rysunek liścia uwieczniony 

został na fladze Kanady. 

JK

KOSACIEC (Iris sp. L.) 

Rodzina: Kosaćcowate (Iridaceae) 

Rodzaj ten obejmuje ponad 250 gatunków, występujących 

na półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego, 

w ogromnej różnorodności siedlisk. 

Nazwa Iris, oznaczająca tęczę, została nadana przez 

greckiego przyrodnika Teofrastesa ze względu na 

wielobarwność kwiatów. Kwiaty są wielkości 

2-25 cm; płatki zewnętrzne odgięte w dół, wewnętrzne 

skierowane ku górze. Słupek rozcięty na 

3 łatki. U irysów bródkowych na płatkach dolnych 

wzdłuż ich osi wyrastają włoski. Liście mają kształt 

lancetu lub kosy – stąd kosaćce. Rozmnażają się 

przez przyrosty kłączy (i. kłączowe) lub cebule przybyszowe 

(i. cebulowe), a także z nasion – łatwo się 

zapylają i krzyżują, i rośliny potomne odznaczają się 

dużą zmiennością. Tę naturalną właściwość wykorzystano 

w hodowli. 

Wśród irysów kłączowych najpiękniejsze są bródko- 

KUKURYDZA ZWYCZAJNA (Zea mays L.) 


Udomowiono ją w Meksyku przed 7 tysiącami lat. 

Jest rośliną ciepło- i światłolubną. 

Źdźbło, długie do 3 m i podzielone na międzywęźla, 

wypełnia gąbczasty rdzeń. U podstawy wyrastają 

korzenie przybyszowe. Liście szerokolancetowate, 

dł. do 120 cm. Na szczycie rośliny wiechy kwiatostanów 

męskich; żeńskie tworzą kolby, z których 

zwisa pęk nitkowatych znamion. Kolba dojrzewa 

okryta liściastymi pochwami. Owocem jest ziarniak 

o barwie żółtej, natomiast u odmian – od białej poprzez 

gamę barw do czarnej. Zawiera 66% skrobi, 

14% białka, 8% tłuszczu. 

Początki uprawy związane są z kulturami Majów 

i Azteków, gdzie kukurydza, uważana za roślinę bogów, 

była podstawowym pokarmem. W Europie zasiano 

ją po raz pierwszy w 1494 r. w Sewilli; potem 

w kraju Basków, Portugalii, Francji i Włoszech. Tak- 

– 87 – 

we (kilkadziesiąt tysięcy odmian). Najwcześniej – 

w kwietniu – kwitną niskie Iris pumila. Wśród 

bezbródkowych najbardziej znane są irysy syberyjskie, 

japońskie i irysy Luizjany. 

Irysy cebulowe zdobyły popularność w Anglii i Holandii; 

odmiany holenderskie zakwitają wcześniej. 

W starożytnym Egipcie, Grecji i na Krecie uprawiano 

je ze względu na właściwości lecznicze 

i mocny zapach. W średniowiecznej Europie irysy 

rosły w ogrodach klasztornych i pałacowych. Stały 

się motywem w sztuce i kwiatem herbowym („lilia” 

Burbonów). Od końca XVII w. są w obiegu handlowym. 

JK 

MĄCZYSTEJ 

K. BRÓDKOWY K. BEZBRÓDKOWY 

ZIARNIAKI RÓŻNYCH ODMIAN KUKURYDZY 

ROGOWEJ (WOSKOWEJ) 

CUKROWEJ 

ZWYCZAJNEJ KOŃSKIEGO ZĘBU PĘKAJĄCEJ 

że w Egipcie i Turcji, skąd dotarła na Bałkany pod 

nazwą „zboża tureckiego”. Dziś uprawiana na 

wszystkich kontynentach, jest od kilku dziesięcioleci 

trzecią co do znaczenia rośliną na świecie. 

JK

LEN ZWYCZAJNY (Linum usitatissimum L.) 

Rodzina: Lnowate (Linaceae) 

Prawdopodobnie pochodzi od lnu wąskolistnego 

(L. angustifolium) rosnącego w rejonie śródziemnomorskim 

i Azji Zach. 

Jest rośliną roczną, wrażliwą na suszę i zachwaszczenie. 

Liście lancetowate, kwiaty 5-krotne, zwykle 

jasnobłękitne, zebrane w szczytowe wiechy. Owocem 

jest torebka z kilkoma brunatnymi, płaskimi nasionami 

(siemię lniane). 

Liczne odmiany można podzielić na 3 grupy: 

� len krótkopędowy, krzaczasty, 20-50 cm wys., 

o licznych kwiatach (140-150) oraz dużych torebkach 

i nasionach – 38-44% oleju; 

� len długopędowy, 70-120 cm wys., o nierozgałęzionej 

łodydze z rozwiniętymi pęczkami włókien, 

z których otrzymuje się przędzę; 

� odmiany oleisto-włókniste o cechach pośrednich. 

LILIA (Lilium sp. L.) 

Rodzina: Liliowate (Liliaceae) 

Lilie znane są człowiekowi od ponad 4000 lat. Początkowo 

ich cebule były pokarmem i środkiem 

leczniczym, później kwiaty zdobiły posągi bogów 

i ogrody władców. Przedstawiano je na malowidłach 

i rzeźbach. Były atrybutem wielu bogiń. 

W czasach chrześcijańskich ceniono lilie białe 

(Lilium candidum), jako symbol niewinności. Na 

Dalekim Wschodzie lilie uprawiane były przez 

mnichów buddyjskich, wyhodowali oni wiele 

pięknych odmian. W Europie zainteresowanie liliami 

zaczyna się pod koniec XVI wieku i trwa do dziś 

(znanych jest kilka tysięcy odmian). 

Dzikie gatunki lilii rosną na półkuli północnej – Europa, 

Azja, Ameryka Pn. Znamy ich około 100. Najwięcej 

gatunków rośnie w Chinach i Japonii. W Polsce 

rosną: lilia złotogłów (Lilium martagon) – chroniona 

oraz lilia bulwkowata (Lilium bulbiferum). 

– 88 – 

PĘCZKI WŁÓKNA 

Len uprawiany był już w neolicie. W IV-III w. p.n.e. 

w Egipcie, Mezopotamii, Grecji i Rzymie używano 

lnianej odzieży. Obecnie powstają tkaniny techniczne, 

dekoracyjne, bieliźniane – od brezentu do batystu; 

nici i sznury. Ze schnącego oleju wyrabia się 

farby, pokost, linoleum, itp. Len jest też rośliną pastewną 

(wytłoki) i leczniczą. Uprawiany na wszystkich 

kontynentach w klimacie umiarkowanym. 

JK 

JK

LILIOWIEC (Hemerocallis sp. L.) 

Rodzina: Liliowcowate (Hemerocallidaceae) 

Nazwa liliowiec pochodzi od greckiego hemera – 

dzień i kallos – piękny. Rodzaj liczy 20 gat., ich ojczyzną 

są umiarkowane obszary Azji. Od wieków 

traktowane w Chinach jako rośliny ozdobne i użytkowe. 

Ilustrację liliowców znajdujemy w materiałach 

z czasów dynastii Sung (1059 r. p.n.e.), 

w roku 304 p.n.e. powstała pierwsza książka im 

poświęcona. W tradycji chińskiej pączki kwiatowe 

stosuje się jako dodatek do potraw mięsnych 

i sałatek, a suszone kim-choi (złota kapusta) jest 

przyprawą. W medycynie ludowej wywar z korzeni 

działa antydepresyjnie, i stanowi antidotum na 

zatrucie arszenikiem. 

Liczne kwiaty rozwijają się stopniowo, ale pojedynczy 

kwitnie tylko 1 lub 2 dni. 

Od lilii odróżnia je m.in. brak cebul, inny typ kwiatostanu, 

nikły zapach. 

Pochodzi ze wschodniej części Ameryki Płn. 

Drzewo do 30 m wys., w Polsce znane są okazy 20metrowe. 

Pień prosty, pokryty drobno spękaną korowiną 

o pomarańczowym odcieniu. Korona gęsta, 

za młodu stożkowata. Główne konary odchodzą od 

pnia pod kątem prostym. Pędy nagie lub w młodości 

skąpo owłosione, czerwonobrązowe, połyskujące. 

Na otwartej przestrzeni gałęzie dotykają ziemi. 

Liście naprzemianległe, duże, dł. do 25 cm, szerokoeliptyczne 

lub jajowate, pofałdowane na brzegach, na 

szczycie zaostrzone, od spodu miękko owłosione. 

Kwitnie po rozwinięciu się liści. Kwiaty dzwonkowate, 

średn. 6-8 cm; płatki wąskie, skupione, zielonkawożółte 

na zewnątrz, białawe od wewnątrz; bezwonne, 

mało zauważalne – ukryte wśród liści. Owoce 

szyszkokształtne, cylindryczne, nieforemne, efektowne 

ostrą koralowoczerwoną barwą (zimą pozostają na 

drzewie). Spożywane są przez zwierzęta. 

– 89 – 

W XVI w sprowadzone do Europy, a dalej przez kolonistów 

do Ameryki Pn. W XX w. w uprawie 

i hodowli liliowców przodują Amerykanie. AHS 

(American Hemerocallis Society) rejestruje rocznie 

kilkaset nowych odmian. 

W naszej kolekcji odmiany o polskich nazwach pochodzą 

z hodowli prowadzonej przez Brata Stefana 

Franczaka. 

JK 

MAGNOLIA DRZEWIASTA (Magnolia acuminata L.) 

Rodzina: Magnoliowate (Magnoliaceae) 

Dekoracyjne drzewo, przede wszystkim z liści (jesienią 

brązowożółtych lub żółtych). Bardzo dobrze cieniuje. 

Sprowadzone do Europy już na początku 

XVIII w. Odznacza się dość dużą wytrzymałością na 

niskie temperatury, suszy nie lubi. W parkach spotykane 

stosunkowo rzadko, ze względu na niewielką 

ilość nasion oraz trudne pielęgnowanie siewek. JK

MAKADAMIA (Macadamia integrifolia Meiden & Betche) 

Rodzina: Srebrnikowate (Proteaceae) 

Dziko rośnie w deszczowych lasach w stanie Queensland 

– Australia, gdzie została odkryta przez botanika 

Waltera Hilla w 1857 r. On też nadał jej nazwę 

od nazwiska swego przyjaciela McAdama. 

Jest to zawsze zielone drzewo do 18 m wys., o szerokiej 

koronie. Kwiaty drobne, białe, zebrane 

w kwiatostany (do 25 cm dł.). Owocami są okrągłe 

zielone pestkowce, pękające po dojrzeniu, zwykle 

z jednym nasieniem (2-3 cm średnicy) o brązowej 

i bardzo twardej łupinie. Nasiona zawierają do 77% 

tłuszczu. Po wysuszeniu, suszy się je i praży otrzymując 

tzw. orzechy australijskie. Mają one przyjemny 

słodki smak podobny do czekolady i należą do najdroższych 

na świecie. 

Makadamię uprawia się w Australii (gdzie jest jedynym 

szeroko uprawianym rodzimym drzewem 

owocowym), w Ameryce Środk. i Afryce Pd.; szczególnie 

duże plantacje znajdują się na Hawajach. 

MAMUTOWIEC OLBRZYMI (Sequoiadendron giganteum Lindl.) 


Rośnie tylko na zachodnich stokach Sierra Nevada 

w Kalifornii, (900-2200 m n.p.m.). Pozostało 70 

zgrupowań mamutowca, przy czym starych i wielkich 

drzew jest ok. 1000. 

Jest jednym z największych drzew na Ziemi. Osiąga 

do 95 m wys., chociaż rekordzista miał 135 m wys. 

Średnica pnia do 10 m. Kora czerwonobrązowa, 

włóknista i gąbczasta, (50 cm grubości!), chroni 

drzewo przed wysoką temperaturą w czasie pożarów. 

Szyszki do 8 cm dł., dojrzewają w 2 roku, ale 

często pozostają przez wiele lat zamknięte na gałęziach. 

Mamutowiec żyje do 1500 lat, a wiek pojedynczych 

okazów oceniany jest nawet na 3500 lat. 

Do Europy pierwsze nasiona zostały przywiezione 

w 1853 r. do Szkocji i Anglii. W Polsce jest tylko 1 

stare drzewo w okolicy Szczecina i wiele młodych 

w zachodniej części kraju. Jest wrażliwy na duże 

– 90 – 

spadki temperatury i wysuszające mroźne wiatry. 

W celu ochrony przed rabunkowym wyrębem prowadzonym 

przez białych osadników, w 1890 r. 

utworzono Park Narodowy Sekwoi. Pozostałością 

po tych czasach są wielkie pniaki. Najwięcej jest ich 

w Kotlinie Wielkich Pniaków. 

JK 

JK

MELONOWIEC WŁAŚCIWY, Papaja (Carica papaya L.) 

Rodzina: Melonowcowate (Caricaceae) 

Bylina o pokroju drzewiastym, do 10 m wys. Liście 

dłoniaste, 7-klapowe, długoogonkowe. Łodyga jest 

pusta w środku (z wyjątkiem węzłów). Kwiaty jednolub 

obupłciowe, zebrane w kwiatostany wyrastające 

z kątów liści. Rośliny zwykle dwupienne. 

Owocem jest gruszkowata, żółtopomarańczowa 

jagoda o długości do 30 cm. Nasiona niejadalne. 

Papaja pochodzi prawdopodobnie z Ameryki Środk. 

Uprawiana jest od najdawniejszych czasów dla 

smacznych, bogatych w witaminy owoców. Z soku, 

poddanego fermentacji, uzyskuje się napój alkoholowy. 

Owoce, zwłaszcza niedojrzałe, a także sok 

mleczny (lateks), występujący w całej roślinie, zawierają 

wspomagający trawienie enzym – papainę. 

Używa się go do klarowania piwa i do aromatyzowania 

sera, ma również zastosowanie w medycynie. 

METASEKWOJA CHIŃSKA (Metasequoia glyptostroboides L.) 


Znaleziono ją w 1941 r. w Chinach, gdzie nazywana 

była przez miejscową ludność wodną jodłą. 

W 1946 r. została zaliczona jako jedyny współczesny 

gatunek do kopalnego rodzaju Metasequoia. 

W okresie największego rozkwitu rodzaju (oligocen, 

38 mln lat temu) lasy z udziałem metasekwoi pokrywały 

ogromne obszary półkuli północnej. Gatunki 

kopalne przystosowane były do siedliska bagiennego. 

Obecnie rośnie na niedużej powierzchni w górach 

między prowincjami Hupeh i Szechwan na wys. 

700-1350 m n.p.m. Wiele drzew liczy 600 i więcej 

lat, osiągając 30-35 m wys. i do 2 m średnicy pnia. 

Metasekwoja wyraźnie różni się od innych przedstawicieli 

rodziny ułożeniem igieł i szyszkami. Igły, 

osadzone naprzeciwlegle na krótkopędach, zrzucane 

są wraz z nimi w jesieni. Niewielkie szyszki 

– 91 – 

(do 25 mm średnicy) dojrzewają w pierwszym roku 

i nie rozpadają się. 

Do Polski nasiona metasekwoi dotarły w 1949 r. 

(Kraków, Kórnik, Warszawa). 

JK 

JK

MIŁORZĄB DWUKLAPOWY (Ginkgo biloba L.) 

Rodzina: Miłorzębowate (Ginkgoaceae) 

Jest jedynym współczesnym gatunkiem należącym 

do tej rodziny, ta z kolei należy do osobnego rzędu 

(Ginkgoales), a rząd do osobnej klasy (Ginkgopsida) 

wśród nagonasiennych (Pinophyta). Został odkryty 

przez niemieckiego uczonego Engelberta Kaempfera 

w Japonii w 1690 r. Do Europy sprowadzono go około 

1730 r., a do Polski w latach 1770-1780. 

Osiąga 30 m wys. i 3 m średnicy pnia. Żyje ponad 

1000 lat. Korona młodych drzew jest piramidalna, 

a starych – rozłożysta. Liście sezonowe, o wachlarzowatym 

kształcie i widlastej nerwacji. Drzewo 

dwupienne. Kwiaty jednopłciowe; pierwszy raz 

kwitnie w wieku 25-30 lat. Nasiona otoczone są 

mięsistą, bursztynowożółtą osnówką wielkości 

małej śliwki, która rozkładając się wydziela intensywny 

zgniły zapach (kwas masłowy). 

Najstarsze kopalne szczątki pochodzą z triasu 

Cechą charakterystyczną tej rośliny są ruchy liści 

wywołane bodźcami mechanicznymi – sejsmonastia. 

Każdy liść (1) zbudowany jest z 4 pierzasto 

złożonych listków (1a). U nasady ogonków liściowych 

(2) oraz listków pierwszego (1a) i drugiego 

(1b) rzędu znajdują się poduszeczkowate stawy 

(3 i 4). Pod wpływem dotyku (również bodźców 

cieplnych lub elektrycznych) małe listki składają się 

parami ukośnie do góry, a ogonek liściowy opuszcza 

się w dół. Szybkość tych ruchów wzrasta z temperaturą 

i wilgotnością. Od zadziałania bodźca do 

wystąpienia reakcji mija ok. 0,08 s. Pobudzenie rozchodzi 

się z prędkością 4-30 mm/s. Po kilku minutach 

liście wracają do pierwotnego położenia. 

Mechanizm reakcji sejsmonastycznej polega na 

nagłym obniżeniu się ciśnienia soku komórkowego 

w komórkach stawu. 

– 92 – 

(225 mln lat temu). W jurze i kredzie kilkadziesiąt 

gatunków miłorzębów rosło na całej kuli ziemskiej, 

głównie w strefie umiarkowanej ciepłej półkuli pn. 

Obecnie ten jeden gatunek rośnie na niewielkim stanowisku 

we wsch. Chinach, w górach Tianmu Shan. 

W warunkach miejskich jest drzewem odpornym na 

zanieczyszczenie środowiska. Nie atakują go bakterie, 

grzyby ani owady. 

JK 

MIMOZA WSTYDLIWA (Mimosa pudica L.) 

Rodzina: Strączkowe (Fabaceae) 

Mimoza wstydliwa jest półkrzewem, rośnie w krajach 

tropikalnych obu półkul. 

JK

MODRZEWNIK CHIŃSKI (Pseudolarix amabilis (F.J.Nelson) Rehder) 

Rodzina: Sosnowate (Pinaceae) 

Odkryty w 1849 r. przez Roberta Fortune'a, okazał się 

gatunkiem reliktowym i endemicznym. Rośnie w 

górskich lasach wschodnich Chin, 300-1200 

m n.p.m. Jego kopalne szczątki znaleziono na północy 

Eurazji i w Ameryce Pn. w osadach dolnej kredy. 

Osiąga 40-50 m wysokości. Ma gruby pień (do 1,5 

m średnicy) i szeroką, nisko osadzoną koronę z cienkimi 

gałązkami. Igły sezonowe, długie (do 7 cm), osadzone 

na długopędach skrętolegle, a na charakterystycznych 

krótkopędach zebrane w pęczki. 

W jesieni przebarwiają się na piękny, złocistożółty 

kolor. Na tym samym drzewie powstają kwiaty 

męskie – w pęczkach i żeńskie – pojedynczo. 

Szyszki nieduże (5-7 cm), dojrzewają w pierwszym 

roku i rozpadają się na drzewie, odróżnia je to od 

szyszek modrzewia, które pozostają na drzewie 

przez 2-3 lata. 

NARCYZ (Narcissus sp. L.) 

Rodzina: Amarylkowate (Amaryllidaceae) 

40 gatunków narcyzów rośnie na Płw. Iberyjskim, 

w Europie Pd., Afryce Pn. i Azji Wsch. (1gat.). Kwiaty 

większości gatunków rozwijają się wiosną. 

Nazwę rodzaju utworzył Hipokrates od greckiego 

narke = usypiam, gdyż wiele gatunków ma słabe 

własności narkotyczne. Z tym kwiatem związany jest 

mit o pięknym młodzieńcu Narkissosie (Narcyzie), 

który odrzucił miłość górskiej nimfy Echo. Za pychę 

ukarała go Artemida. Sprawiła, że zakochał się 

w swym odbiciu w strumieniu tak bardzo, że z rozpaczy 

przebił się sztyletem. Krew wsiąkła w ziemię 

i wyrosły z niej białe narcyzy z czerwoną koroną – 

symbole zimnej i nieczułej urody. 

Narcyzy uprawiano już w starożytnej Grecji i Persji. 

W Europie zostały docenione w XVI w. Obecnie Anglia 

i Holandia przodują w hodowli nowych odmian. 

– 93 – 

Drewno żółtawocynamonowe, lekkie, z wyraźnymi 

przyrostami, bez kanałów żywicznych. 

W Polsce sadzony rzadko, tylko w zachodniej części 

kraju. Wymaga wilgotnej, kwaśnej gleby oraz 

słonecznego, osłoniętego miejsca. 

JK 

TYPY KWIATÓW NARCYZÓW OGRODOWYCH 

TRĄBKOWY 

WIELKOPRZYKORONKOWY 

O MAŁYM PRZYKORONKU 

PEŁNY 

O ROZSZCZEPIONYM PRZYKORONKU 

CYCLAMINEUS 

JONQUILLA 

TAZETTA 

POETICUS 

TRIANDRUS 

JK

ORZESZNIK PIĘCIOLISTKOWY (Carya ovata L.) 

Rodzina: Orzechowate (Juglandaceae) 

Rośnie w północnych rejonach USA. Lubi miejsca 

nasłonecznione i jest wytrzymały na mróz. Tworzy 

lasy mieszane z dębami, jesionami i wiązami. 

Dorasta do 40 m. Korona wąska i wyniosła. Kora na 

starszych pniach charakterystyczna, popielatoszara, 

łuszczy się wąskimi, podłużnymi pasmami, odstającymi 

łukowato na końcach. Pędy dość grube, owłosione 

lub nagie, rdzeń ciągły. Pąki duże, pękate, 

okryte kilkoma bardzo ciemnymi łuskami. Liście do 

65 cm dł., pierzaste, złożone z 5 listków – eliptycznych 

lub eliptycznolancetowatych, dużych, szerokich, 

brzegiem piłkowanych, u nasady orzęsionych, 

na brzegu z kępkami włosków, spodem drobno 

owłosionych lub nagich; końcowy listek zwykle największy 

i najszerszy, niekiedy do 30 cm dł. Kwiaty 

drobne; męskie – w kotkach (po 3 na jednej szypułce), 

żeńskie – po kilka w szczytowych kłosach. Owocem 

PIWONIA (Paeonia sp. L.) 

Rodzina: Piwoniowate (Paeoniaceae) 

Znamy ok. 40 gat. piwonii. Głównie są to rośliny 

zielne, światłolubne, rozprzestrzenione w umiarkowanych 

i subtropikalnych rejonach Azji i w rejonie 

M.Śródziemnego; 2 gatunki rosną w Ameryce Pn. 

(na zach. wybrzeżu). Niektóre są krzewami, wys. do 

2 m, gubiącymi liście na zimę; rosną w lasach liściastych 

na obszarze Chin, Tybetu i Japonii. 

Część nadziemna piwonii zielnych corocznie obumiera. 

Część podziemna – karpa, złożona jest ze 

zgrubiałych korzeni bulwiastych oraz korzeni cienkich. 

Przy nasadzie pędów podziemnych tworzą się 

pąki odnawiające, z nich roślina odradza się każdej 

wiosny. Mogą rosnąć bez przesadzania nawet 100 

lat. 

Uprawę piwonii rozpoczęto b. dawno w Chinach. 

Ponad 300 odmian piwonii drzewiastych pochodzi 

od chińskiej P.suffruticosa o kwiatach różowo- 

– 94 – 

(IX) jest kulisty pestkowiec (3-6 cm dł.) z grubą, 

b. twardą okrywą, pękającą na 4 części i z żebrowaną 

(4), szarobiałą pestką („orzechem”). Nasiona 

są oleiste, jadalne, pożywne i smaczne. 

Ważne drzewo owocowe w USA. Owoce mogą być 

przechowywane nawet przez trzy lata. Drewno 

twarde i elastyczne, cenne, używane do wyrobu 

mebli, fornirów, łodzi i nart hikorowych. Do Europy 

sprowadzony w 1689 r. Sadzony w parkach jako 

drzewo ozdobne. 

JK 

TYPY KWIATÓW PIWONII ZIELNYCH 

POJEDYNCZY 

PÓŁPEŁNY 

PÓŁPEŁNY 

PEŁNY 

białych z fioletową plamą u nasady płatków. Wśród 

10000 odmian piwonii zielnych większość pochodzi 

od P.lactiflora – przybyła ona z Chin do Europy 

w XVIII w.. Okazałe białe, różowe lub czerwone 

kwiaty o przyjemnym zapachu, kwitną w czerwcu. 

Przekształcenie licznych pręcików w płatki dało 

odmiany pełne i półpełne. 

Europejski gatunek P.officinalis to roślina lecznicza. 

JK

PLATAN KLONOLISTNY (Platanus acerifolia (Aiton) Willd.) 

Rodzina: Platanowate (Platanaceae) 

Nazwę platan zaczerpnięto z greckiego platos – rozłożysty. 

Jest mieszańcem platana wsch. (P.orientalis) 

z pd.-wsch. Europy, zach.-środk. Azji i platana zach. 

(P.occidentalis) z Am. Pn. 

Najlepiej rośnie w miejscach ciepłych i nasłonecznionych 

na głębokich, wilgotnych glebach. Jest 

bardziej wytrzymały na mróz i suszę niż gatunki 

rodzicielskie. Dobrze znosi miejskie zanieczyszczenie 

powietrza. 

Drzewo do 35 m wys. o masywnym pniu i wielkiej 

rozłożystej koronie. Rosnąc samotnie imponuje rozmiarami. 

Kora szaro- lub żółtobrązowa, łuszczy się 

nieregularnymi płatami odsłaniając jasne pola. 

Liście duże (12-25 cm dł.), podobne do liści klonu, 

ale ułożone skrętolegle. Kwiaty rozdzielnopłciowe, 

niepozorne, zebrane w kuliste kwiatostany (V). 

Owocami są drobne, owłosione orzeszki, zebrane 

PNĄCZA 

Rośliny zakorzeniające się w glebie, o łodygach zielnych 

lub zdrewniałych, silnie wydłużonych i elastycznych, 

które dla wzrostu na wysokość wymagają 

różnego rodzaju podpór. 

Najwięcej pnączy (ok. 2 tys. gat.) występuje w strefie 

tropikalnej i subtropikalnej, b. licznie w lasach 

Afryki, Ameryki Pd. i na Wyspach Antylskich. 

W strefie klimatu umiarkow. występuje ich mało. 

Z dwuliściennych licznie reprezentowane są w rodzinach 

winoroślowatych (Vitaceae), bignoniowatych 

(Bignoniaceae) i mydleńcowatych (Sapindaceae), 

z jednoliściennych należą tu niektóre palmy 

(Palmae) i obrazkowate (Araceae). Rzadko występują 

wśród nagozalążkowych i paproci. 

Wiele pnączy wykorzystywanych jest jako rośliny 

ozdobne. Tworzą odrębną, charakterystyczną grupę 

zieleni tzw. zieleń płaszczyzn pionowych. Ich atrak- 

– 95 – 

PLATAN ZACHODNI PLATAN KLONOLISTNY 

MIESZANIEC 

PLATAN WSCHODNI 

w kule, zwisające najczęściej po dwie na długiej 

szypułce i rozpadające się na drzewach wiosną. 

Drewno jest żółtawobrązowe, o oryginalnym ozdobnym 

rysunku, wykorzystywane na okleinę meblową. 

Dostarcza również aromatycznej gumiastej 

subst., stosowanej m.in. jako środek przeciwkatarowy 

i dodatek do gumy do żucia. 

W Polsce największym okazem jest platan rosnący 

w Dobrzycy (woj. poznańskie), ma 20 m wys., 9 m 

obwodu oraz koronę o średnicy 35 m. 

JK 

cyjność wynika z bujnego, a zarazem lekkiego 

wzrostu, pięknych kwiatów, okazałego i efektownego 

ulistnienia, które daje interesujące efekty 

kolorystyczne w okresie jesiennym oraz z barwnych 

owoców i owocostanów utrzymujących się przez 

zimę. 

Pnącza mają wiele ciekawych cech morfologicznych 

i anatomicznych. Ich łodygi charakteryzują 

się m.in. bardzo szerokimi naczyniami i rurkami 

sitowymi. W związku z tym mają zdolność b. szybkiego 

przewodzenia wody i produktów przemiany 

materii na dużą wysokość. Najciekawszą jednak 

cechą pnączy jest ich sposób umocowywania się 

na podporach. 

JK

PNĄCZA – sposoby wspinania się 

pnącza wspierające się – nie są w istocie typowymi 

pnączami, ponieważ nie wytworzyły specjalnych 

organów umożliwiających im aktywne czepianie 

się podpór oraz nie wykazują ruchów rotacyjnych 

(wijących). Ich b. długie pędy wspierają się 

biernie na podporach przy pomocy kolców i cierni 

(palmy z rodzaju Calamus mają pierzaste liście z górnymi 

odcinkami zamienionymi na zwrócone w dół 

ciernie). Do grupy tej zalicza się liczne gatunki z rodzaju 

róża (Rosa), forsycja (Forsythia), jeżyna (Rubus), 

irga (Cotoneaster), jaśmin (Jasminum). 

pnącza korzenioczepne – czepiają się podpór 

za pomocą korzeni przybyszowych (powietrznych) 

tworzących się na pędach zwłaszcza po stronie 

zwróconej ku podporze. Korzenie mogą występować 

całymi szeregami, np. u bluszczu (Hedera) 

lub w skupieniach, zwłaszcza w węzłach, jak u milinu 

pnącza wijące się – charakteryzują je pędy 

długie, intensywnie rosnące i owijające się dookoła 

podpór po linii zbliżonej do spirali. Kierunek wicia 

może być dwojaki: 1/ prawoskrętny – czyli z lewej 

strony na prawą, niezgodnie z ruchem wskazówek 

zegara; 2/ lewoskrętny – z prawej strony na lewą, 

zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Prawoskrętnie 

wiją się: akebia (Akebia), aktinidia (Actinidia), 

dławisz (Celastrus), glicynia chińska (Wisteria 

sinensis), kokornak (Aristolochia), miesięcznik 

(Menispermum). Lewoskrętnie wiją się: cytryniec 

(Schizandra), glicynia kwiecista (Wisteria floribunda), 

wiciokrzew (Lonicera). Łodygi charakteryzują się 

wydłużeniem strefy wzrostu, długimi międzywęźlami, 

silnym zmniejszeniem liści w kierunku wierzchołkowym. 

pnącza czepiające się podpór za pomocą wąsów 

– wąsy to twory walcowatego kształtu, zwykle 

rozgałęzione, przypominające łodygę. Morfolo- 

– 96 – 

(Campsis), przy czym tutaj rozwój korzeni nie jest 

zależny od kontaktu z podporą. Taką zależność 

można zaobserwować w przypadku hortensji pnącej 

(Hydrangea petiolaris) gdzie rośliny rosnące bez 

podparcia nie wytwarzają korzeni czepnych. 

Korzenie czepne niektórych roślin mogą przywierać 

do powierzchni gładkich, nawet szkła. Na takich 

powierzchniach końce korzeni rozpłaszczają się 

i wydzielają specyficzne substancje przyczepne (np. 

Ficus pumila, F. radicans). Korzenie czepne ma 

również przywarka japońska (Schizophragma). 

pnącza czepiające się za pomocą ogonków liściowych 

– mają normalnie rozwinięte blaszki liściowe, 

a ich ogonki chwytają podpory i owijają się 

dookoła nich. W ten sposób czepiają się powojniki 

(Clematis), a częściowo także kokornak (Aristolochia) 

i miesięcznik (Menispermum). 

gicznie mają różnorodne pochodzenie. Mogą być 

przekształconymi pędami, np. winorośl (Vitis), 

winobluszcz (Parthenocissus); liśćmi, np. groszek 

(Lathyrus), groch (Pisum); lub przylistkami, np. smilaks 

(Smilax), kolcowój (Lycium). Wąsy mogą owijać 

się na podporze albo przyrastać do niej specjalnymi 

ssawkami (przylgami). Osobliwą właściwością 

wąsów jest ich wrażliwość na dotyk twardych, 

chropowatych powierzchni powodujący wygięcie 

ich w kierunku podpór (gaptotropizm). Wąsy są 

z reguły liczne i mocne. Silne wąsy wykonujące 

ruchy wijące ma winorośl. Wąsy niektórych roślin 

nie wykonują ruchów wijących, po zetknięciu się 

z twardą, płaską powierzchnią tworzą przylgi i zwijają 

się spiralnie przyciągając pęd do podpory, np. 

winobluszcz. Wąsy powstałe przez całkowite przeobrażenie 

blaszki liściowej posiada np. Lathyrus 

aphaca. Czynności asymilacyjne przejęły duże, 

strzałkowate przylistki. Zdarza się, że tylko górna 

część liścia zamienia się w wąs, tak jest u wielu 

motylkowatych czy u egzotycznej gloriozy. 

JK

PONCYRIA TRÓJLISTKOWA (Poncirus trifoliata L.) 

Rodzina: Rutowate (Rutaceae) 

Pochodzi z północnych rejonów Chin, w Japonii zadomowiona; 

zwana „japońską gorzką pomarańczą”. 

Małe drzewo lub krzew, do 5 m wys., gałązki ciemnozielone 

odchodzące kątowo, cierniste. Liście trójlistkowe, 

ciemnozielone, nieco skórzaste. Poncyria 

jako jedyny gatunek cytrusowy zrzuca liście na zimę. 

Kwiaty wyrastają w kątach cierni, białe, do 5 cm 

śred., płatki (5) szeroko rozpostarte, pręciki liczne, 

słupek 1. Kwitną późną wiosną i czasem powtórnie 

jesienią. Owocem jest duża, do 3-5 cm śred. żółtozielona, 

z wierzchu omszona jagoda; okrywa 

owocowa nieprzyjemnie pachnie, miąższu niewiele. 

Poncyria jest bardzo odporna na mróz (wytrzymuje 

do -18°C), służy jako podkładka oraz do otrzymywania 

mieszańców (np.: cytranga – mieszaniec 

poncyrii i pomarańczy słodkiej). 

Używana do produkcji herbaty i w leczeniu układu 

W Afryce tropikalnej i Azji dziko rosnące, silnie rozgałęzione 

drzewo o wys. do 13 m; w strefie umiarkowanej 

uprawna krzewiasta roślina jednoroczna. 

Liście duże (do 1 m średnicy), 5-11-klapowe, długoogonkowe. 

Kwiatostany umieszczone na końcach 

pędów; górna część ma kwiaty żeńskie o purpurowych 

znamionach, dolna żółte kwiaty męskie. 

Wiatropylna. Owocem jest 3-komorowa i 3-nasienna, 

pokryta miękkimi kolcami torebka. Nasiona 

błyszczące, brązowe z jasnym marmurkowym 

wzorem; zawierają trujące związki oraz 36-70% oleju 

o wysokiej temperaturze wrzenia. 

Oleju używano już 4000 lat p.n.e. w Egipcie, do lamp 

oliwnych i w celach leczniczych. Obecnie otrzymuje 

się niewysychający techniczny olej m.in. jako smar 

do wysokoobrotowych silników i płyn do maszyn 

hydraulicznych. Używany w medycynie i kosmetyce. 

– 97 – 

moczowego. Ozdobna, tworzy zaporowe, formowane 

żywopłoty jej ciernie są liczne, twarde i ostre. 

Według starej chińskiej legendy zagniewani 

bogowie wypędzili niegdyś jedną z mandarynek na 

północ od rzeki Yang-tse-kiang. Biedna mandarynka 

utraciła z żalu wszystkie liście, a tak przy tym 

zaniedbała swój wygląd, że cała porosła straszliwymi 

cierniami. 

JK 

RĄCZNIK POSPOLITY (Ricinus communis L.) 

Rodzina: Wilczomleczowate (Euphorbiaceae) 

KWIAT MĘSKI 

NASIENIE 

KWIAT ŻEŃSKI 

ELAJOSOM – WYROSTEK 

BIAŁKOWY CHĘTNIE 

ZJADANY PRZEZ MRÓWKI 

Trujące wytłoki nadają się tylko na nawóz. 

W Polsce rycynus uprawiany jest dla ozdoby, 

zwłaszcza odmiany o czerwonych lub pstrych liściach. 

JK

ROJNIKI 

Rodzina: Gruboszowate (Crassulaceae) 

Rojniki są sukulentami liściowymi. Gromadząc 

wodę w liściach wytrzymują suszę i mogą rosnąć 

w trudnych warunkach siedliskowych. Wile z nich 

to endemity. Ojczyzną ich są góry Europy (większość 

z około 30 gat.), Azji Mniejszej, Kaukaz, Atlas 

(Afryka Pn.). Łacińska nazwa Sempervivum 

pochodzi od semper vivo = wiecznie żyję, co odnosi 

się do ich dużej zdolności odnawiania. Do rojników 

należy również rodzaj Jovibarba, różniący się 

budową kwiatów. W Polsce rosną 3 gatunki objęte 

całkowitą ochroną: rojnik górski (S.montanum), 

rojnik pospolity (J.sobolifera) i rojnik kolczasty 

(J.hirta). 

Rojniki są roślinami monokarpicznymi tzn. rozetka 

po osiągnięciu odpowiedniego wieku zakwita, 

wydaje nasiona i zamiera – kwitnie więc 1 raz 

w życiu. Rozmnażają się łatwo przez rozetki potomne. 

RÓŻANECZNIK (Rhododendron sp. L.) 

Rodzina: Wrzosowate (Ericaceae) 

Rodzaj Rhododendron (z greckiego rhodon=róża 

i dendron=drzewo) obejmuje prawie 1000 gatunków, 

z których najwięcej rośnie w górach pd.-wsch. 

Azji (~800), na Nowej Gwinei (~200), w Ameryce 

Pn. (~30), w Europie (7), w Australii (1). 

Wysokość różaneczników jest zróżnicowana: od 

drobnych (5 cm) krzewinek tworzących darnie 

w Himalajach na wys. nawet 5400 m n.p.m. (Rh. 

nivale), przez krzewy do drzew osiągających 25 m 

(Rh. arboretum).W deszczowych lasach pd.-wsch. 

Azji i Nowej Gwinei występują gatunki epifityczne. 

Gatunki zrzucające liście na zimę nazywane są 

popularnie azaliami. Kwiaty zwykle pięciokrotne, 

o średnicy od 12 mm do 15 cm, różnobarwne 

i zwykle wonne. Kwitną od lutego do września 

(w Polsce: V – VI). Owocem jest torebka z licznymi 

nasionkami. 

– 98 – 

KWIATOSTAN 

LIŚCIE ŁODYGOWE 

ROZETKA OBUMIERAJĄCA 

ROZETKA MACIERZYSTA 

LIŚCIE 

ROZETKOWE 

ROZŁOGI 

ROZETKA 

POTOMNA 

Szczególnie atrakcyjne w ogródkach skalnych są 

liczne odmiany ozdobne: intensywnie czerwone, 

osnute pajęczynką lub o dużej średnicy rozetek – do 

30 cm. Niektóre gatunki zawierają subst. trujące. 

Kiedyś sądzono, że rojniki rosnące na dachach domów 

chronią przed uderzeniami piorunów. 

JK 

Rhododendron decorum 

Różaneczniki należą do wyjątkowo atrakcyjnych 

krzewów ozdobnych. Wymagają wilgotnego, próchnicznego 

i kwaśnego podłoża oraz dużej wilgotności 

powietrza. 

JK

SAGOWCE 

Stanowią odrębną klasę – Cycadopsida, należącą do 

roślin nagozalążkowych. 

To bardzo stara grupa roślin, wywodzi się od paleozoicznych 

paproci nasiennych (szczątki znaleziono 

w pokładach dolnego permu sprzed ok. 270 mln lat.). 

Obecnie znamy 12 rodzajów, które obejmują ok. 

100 gat. rosnących w strefie tropikalnej i subtropik. 

Mają najczęściej nierozgałęziony, krótki pień, pokryty 

nasadami ogonków liściowych i wyrastającymi 

spomiędzy nich łuskami. Dźwiga on pióropusz wielkich 

złożonych liści o dł. do 3 m.; w młodości 

zwiniętych jak u paproci. Rozdzielnopłciowe kwiaty, 

zebrane w szyszkowate skupienia (strobile), wyrastają 

na szczycie lub z boku pnia. Żeńskie strobile 

niektórych gatunków osiągają ogromne rozmiary 

i masę do 40 kg. Zapłodnienia dokonują ruchome 

plemniki, największe w świecie roślin i zwierząt 

(ok. 0,3 mm). 

Występuje na Kaukazie, w płn.-zach. Iranie oraz we 

wsch. i płd. Turcji., najchętniej na wilgotnym stanowisku. 

Często wydaje liczne odrosty korzeniowe, 

tworząc w ten sposób malownicze grupy. W ciągu 

10 lat może osiągnąć 6 m wys. Żyje do 200 lat. 

Drzewo wysokości do 30 m., zwykle wielopniowe. 

Kora ciemnoszara z płytki bruzdami. Korona kopulasta. 

Pędy z szerokim, pustym rdzeniem, podzielonym 

poprzecznymi przegrodami. Pączki bezłuskie, 

rudawobrązowe. Liście do 60 cm dł., nieparzysto 

pierzastozłożone. Listki jajowato wydłużone lub 

lancetowate, siedzące, dł. do 15 cm (środkowa para 

jest największa), brzegiem piłkowane. Ogonki nagie. 

Kwiaty zebrane w długie kotki: męskie (grube, żółte) 

i żeńskie (zielonkawe, 30 cm dł.), na tym samym 

pędzie. Kwitnie jednocześnie z rozwijaniem się 

liści: w końcu IV i w V. Owocem jest wypukły, jasno- 

– 99 – 

GATUNKI CYCAS W AUSTRALII PÓŁNOCNEJ 

Sagowce to rośliny przede wszystkim ozdobne. 

Z rdzenia pnia niektórych gatunków otrzymuje się 

sago – jadalną mączkę skrobiową. 

JK 

SKRZYDŁORZECH KAUKASKI (Pterocarya fraxinifolia Spach) 

Rodzina: Orzechowate (Juglandaceae) 

orzeszek 

zielony orzeszek szer. do 2 cm, otoczony dwoma 

skórzastymi skrzydełkami (przypomina głowę 

afrykańskiego słonia). Owocostany osiągają do 60 

cm dł. 

Drewno miękkie i lekkie, niezbyt trwałe, bez większego 

znaczenia gospodarczego. W środk. Europie 

jest drzewem ozdobnym. 

JK

SŁONECZNIK BULWIASTY (Helianthus tuberosus) 

Rodzina: Złożone (Asteraceae) 

Potocznie zwany topinamburem, bulwą, „karczochem 

jerozolimskim”. Pochodzi z Ameryki Pn., udomowiony 

przez Indian. Do Europy trafił prawdopodobnie 

w 1612 r. W Polsce był znany wcześniej niż 

ziemniaki, potem całkowicie ustąpił im miejsca. Natomiast 

we Francji zapełnił ogrody warzywne i jako 

wykwintna jarzyna serwowany jest do dzisiaj. 

Łodyga prosta, włóknista, o dł. 1-3,5 m. Liście na długich 

ogonkach, duże, sercowate z grubo piłkowanym 

brzegiem. Żółte koszyczki kwiatowe mają 

średnicę 4-8 cm. Ponieważ w klimacie umiarkowanym 

kwitną późno (IX-X), owoce (niełupki) nie 

zdążą dojrzeć i roślina nie wydaje nasion. Na końcach 

krótkich podziemnych rozłogów tworzą się 

wrzecionowate bulwy z wieloma oczkami, żółte, 

brązowe lub czerwone, wewnątrz białe. Zawierają 

79% wody, 15,8% węglowodanów i 2,4% białka. 

Uprawiany w wielu rejonach świata, pochodzi z obszarów 

stepowych Ameryki Pn. 

Jest rośliną jednoroczną o mocnej łodydze wys. 

2,5-5 m z gąbczastym rdzeniem, pokrytej wraz z liśćmi 

twardymi włoskami. Liście duże, sercowate, na 

długich ogonkach. Na szczycie pędu talerzykowaty 

koszyczek ze złocistożółtymi kwiatami języczkowymi 

naokoło. Środek wypełniają drobne obupłciowe 

kwiaty rurkowe, z których powstają owoce – niełupki. 

Wewnątrz, bezbielmowe nasienie zawiera 40- 

65% tłuszczu, 24-40% białka oraz witaminę E. 

Z oleistych nasion korzystali od wieków Indianie. 

W 1510 r. słonecznik przybył do Hiszpanii i stał się 

w Europie rośliną ozdobną. Do Rosji wprowadził 

go Piotr Wielki ze względu na smaczne nasiona. 

Od XIX w. słonecznik hoduje się jako roślinę oleistą. 

Z dojrzałych nasion wytłaczany jest wysoko warto- 

– 100 – 

Pozostawione w ziemi są niewrażliwe na mróz i z łatwością 

odradzają się wiosną. Raz posadzony topinambur, 

daje plon przez kilkadziesiąt lat. W okresie 

szybkiego wzrostu (VII-VIII) potrzebuje dużo wody 

i ciepła. 

Uprawiany jest w Ameryce, Europie i pn. Chinach. 

W lasach sadzi się go jako karmę dla zwierzyny. 

Bulwy, ze względu na małą zawartość skrobi i cukru, 

nadają się na potrawy dla chorych na cukrzycę. 

JK 

SŁONECZNIK ZWYCZAJNY (Helianthus annuus L.) 

Rodzina: Złożone (Asteraceae) 

PRZEKRÓJ KWIATOSTANU SŁONECZNIKA 

KWIATY RURKOWATE 

KWIATY 

JĘZYCZKOWATE KOMORA DNO KWIATOSTANU 

ściowy olej spożywczy; a jako szybkoschnący techniczny 

olej służy do wyrobu farb i lakierów. Wytłoki 

stanowią cenną paszę. Uprawiany jest też na zielonki 

i kiszonki. Nasiona to przysmak dla ludzi i ptaków. 

Żółte kwiaty języczkowe suszy się do celów leczniczych. 

Roślina miododajna. 

JK

SORGO ZWYCZAJNE (Sorghum vulgare Pers.) 


Rodzaj Sorghum charakteryzuje się wielką zmiennością 

wskutek trwającej od wieków selekcji. 

Trudno określić, który z 60 taksonów jest gatunkiem 

a który odmianą. Uważa się, że dzisiejsze odmiany 

pochodzą od dzikiego afrykańskiego Sorhum arundinaceum. 

Najstarszym ośrodkiem uprawy (4000 lat 

p.n.e.) była prawdopodobnie Etiopia, skąd sorgo 

rozprzestrzeniło się m.in. do Egiptu, Chin, i do Europy 

Pd. Z afrykańskimi niewolnikami dostało się do 

USA. Sorgo jest trawą do 5 m wys. Źdźbło wypełnia 

gąbczasty rdzeń; z dolnych węzłów wyrastają 

niekiedy korzenie podporowe. Wiecha kwiatostanu 

dł. 10-60 cm. Kłoski mają po 2 kwiaty, ale rozwija 

się 1. Owoce – ziarniaki (4 mm), zawierają do 70% 

węglowodanów, do 18% białka, ok. 5% tłuszczu 

i dużo witamin. Spożywane są w postaci kasz 

i płatków. 

Gatunek reliktowy. Kopalne szczątki znaleziono 

w warstwach kredowych Grenlandii, Norwegii, 

Uralu i Japonii. Współcześnie występuje tylko 

w trudno dostępnych wąwozach na japońskich 

wyspach Hon-shu, Shikoku i Kyushu (600-1000 m 

n.p.m.). 

Jest to okazałe drzewo do 40 m wysokości i do 3 m 

obwodu, o pięknej piramidalnej koronie. Charakterystyczne 

są igły, zrośnięte po 2 w jedną całość (dł.7- 

12 cm). Z wierzchu błyszczące, od spodu matowe 

z dwoma białymi paskami. Zebrane są po 20-30 sztuk 

w parasolowatych okółkach na końcach pędów. 

Takiego układu igieł nie spotyka się u żadnego innego 

drzewa iglastego. Stąd w wielu językach nazywana 

jest sosną parasolowatą (gr. skiados=parasol, 

pitys=sosna). Igły pozostają na drzewie tylko 2 lata. 

Szyszki dł. 6-10 cm dojrzewają w drugim roku. 

– 101 – 

ZIARNIAK 

KŁOSKI 

WIECHA 

Zbożem chlebowym w Afryce jest sorgo murzyńskie 

(S.durra). Także s.alepskie (S.halepense) i japońskie 

(S.japonicum) są roślinami zbożowymi i pastewnymi, 

a słoma służy do wyrobu mat i krycia dachów. 

Z odmian zawierających sacharozę (S.saccharatum), 

(S.dochna) otrzymuje się syrop; ziarniaki innych 

służą do wyrobu piwa. W USA uprawia się wysokoplenne 

krzyżówki dające doskonałą paszę. 

JK 

SOŚNICA JAPOŃSKA (Sciadopitys verticillata (Thunb.) Sieb.&Zucc.) 


PRZEKRÓJ IGŁY 

W 1861r sprowadzono do Europy pierwsze egzemplarze; 

obecnie, w parkach, szeroko uprawiane. 

W Polsce należy do unikatów – łatwo przemarza. 

W ojczyźnie uznane za święte. 

Drewno sośnicy ma piękną czerwonożółtą barwę 

i wykorzystywane jest w Japonii do wyrobu przedmiotów 

gospodarstwa domowego i do budowy łodzi. 

JK

TULIPAN (Tulipa sp. L.) 

Rodzina: Liliowate (Liliaceae) 

Ojczyzną tulipanów jest Azja, kilka gatunków rośnie 

w Europie Pd. i w Afryce Pn. 

Perska nazwa tulipant znaczy turban. 

Poznano przeszło 100 gatunków tulipanów dziko 

rosnących, z których większość występuje w okolicach 

pustynnych. Podczas długiego lata część nadziemna 

zasycha, a roślina może przetrwać dzięki 

zmagazynowanym w cebuli substancjom pokarmowym. 

Jesienią przy dużej ilości opadów, cebula 

ukorzenia się i zawiązuje się nowy pęd kwiatowy. 

Na Bliskim Wschodzie uprawiano tulipany od kilkuset 

lat, zwłaszcza na dworach sułtańskich; w Persji 

były nawet symbolem miłości. 

W 1554 r. August Ghislain de Busbecq, poseł cesarski 

w Konstantynopolu, przysłał do Wiednia nasiona 

i cebulki. Po 5 latach tulipany kwitną w ogrodach 

Fuggerów w Augsburgu. Pierwszy rysunek i opis 

URODLIN TRÓJŁATKOWY (Asimina triloba L.) 

Rodzina: Flaszowcowate (Annonaceae) 

Występuje w płd.-wsch. części Ameryki Płn., często 

wzdłuż rzek okresowo wylewających. Wytrzymuje 

mrozy do -25°C. 

Małe drzewo do 10 m wys. lub duży krzew. Korona 

gęsta. Kora ciemnobrązowa do szarej, cienka, 

gładka z wiekiem punktowo spękana. Młode pędy 

brązowo owłosione, zgniecione – nieprzyjemnie 

pachną. Pąki liściowe – wydłużone, kwiatowe – 

guzikowate, jedwabiście owłosione. Liście skrętoległe, 

do 30 cm dł., odwrotniejajowato wydłużone, 

całobrzegie. Po roztarciu pachną jak zielone kielichy 

pieprzu. 

Kwiaty zapylane są przez nocne owady (IV-V). Zwisają 

pojedynczo na grubych szypułkach z kątów liści. 

Kielich 3-działkowy, owłosiony; korona złożona z 6-ciu 

purpurowobrązowych płatków: 3 wewn. są wyprostowane, 

zaostrzone, a 3 zewn. – większe, po- 

– 102 – 

KIELICHOWE 

PAPUZIE 

CZARKOWE 

PEŁNE 

OWALNE 

FORMY KWIATÓW 

LILIOKSZTAŁTNE 

GWIAŹDZISTE 

zrobił szwajcarski botanik Konrad Gesner w 1591 r. 

Jego nazwiska użył Linneusz, 200 lat później, 

tworząc nazwę systematyczną Tulipa gesneriana. 

W Holandii tulipany upowszechnił Karol Clusius, 

prof. botaniki na uniwersytecie w Lejdzie w latach 

1593-1609. Zyskały wielką popularność w całej 

Zach. Europie. W poł. XVII w. uprawiano 500 odmian, 

obecnie ich liczba wynosi prawie 10 000. 

JK 

marszczone, zaokrąglone, mięsiste, o odwiniętych 

brzegami. Średnica do 5 cm. Pręciki liczne. Owoce 

mają do 15 cm dł. i ważą ok. 30 dkg., pokryte są 

grubą skórą i wypełnione białym lub żółtym miąższem 

o konsystencji budyniu. 

Uprawiany jest w kilkudziesięciu odmianach dla jadalnych, 

aromatycznych, słodkich owoców i dla celów 

leczniczych. Indianie nazywają go pawpaw. 

JK

WAWRZYN SZLACHETNY (Laurus nobilis L.) 

Rodzina: Wawrzynowate (Lauraceae) 

Pochodzi prawdopodobnie z Azji Mniejszej, lecz już 

w starożytności był uprawiany i rozprzestrzenił się 

w całym obszarze śródziemnomorskim i Azji Zach. 

Jest krzewem lub niewielkim drzewem o gęstej, 

stożkowatej koronie, osiągającym 20 m wys. Liście 

zawsze zielone, twarde, skórzaste i błyszczące, do 

10 cm dł. Kwiaty (po 4-6) w drobnych baldaszkach. 

Owocem jest jagoda, czarna i błyszcząca. 

Liście i gałązki były symbolem zwycięstwa i sławy. 

Wieńcami laurowymi zdobiono posągi bogów, 

głowy zwycięzców, poetów i dostojników państwowych. 

Obecnie w krajach o ciepłym klimacie szeroko uprawia 

się wawrzyn jako drzewo ozdobne. Nadaje się 

na żywopłoty, gdyż dobrze znosi cięcie. Wysuszone 

liście są znaną przyprawą – liście bobkowe. Także 

sproszkowane owoce wchodzą w skład przypraw. 

Rodzaj nazwany na cześć angielskiej królowej 

Wiktorii. Liczy 2 gatunki (V.cruziana i V amazonica) 

rosnące w tropikalnej Ameryce Pd. 

Są to rośliny wieloletnie, ale uprawiane w szklarniach 

zachowują się zwykle jak jednoroczne. 

Wielkie pływające liście są podobne do ogromnych 

tac. Ich średnica dochodzi do 2 m. Brzegi, ustawione 

prostopadle do powierzchni wody, mają 5-20 cm 

wys. Dolna powierzchnia pokryta jest wystającymi 

nerwami tworzącymi mocną konstrukcję, zdolną 

unieść ciężar małego dziecka. Wszystkie nerwy, 

a także ogonki liściowe pokryte są licznymi kolcami 

chroniącymi roślinę przed zwierzętami wodnymi. 

Duże kwiaty (30-40 cm śred.) otwierają się po południu 

i zamykają rano, kwitną przez dwa dni. Pierwszego 

dnia są kremowobiałe, drugiego ciemnoróżowe. 

Owocem jest duża kolczasta jagoda z licznymi, 

ciemnobrązowymi, jadalnymi nasionami. 

– 103 – 

PĘD 

Z KWIATAMI 

ŻEŃSKIMI 

I OWOCAMI 

WIKTORIA (Victoria sp. Lindl.) 

Rodzina: Grzybieniowate (Nymphaeaceae) 

KWIAT MĘSKI 

KWIAT ŻEŃSKI 

OWOC 

Olejki eteryczne wykorzystuje się w przemyśle 

perfumeryjnym i farmaceutycznym. 

JK 

DOLNA STRONA LIŚCIA 

W Europie pierwszy kwitnący okaz został wyhodowany 

w szklarniach księcia Devonshire w 1849 r., 

pierwszy kwiat prezentowany był królowej Wiktorii. 

JK

ZIEMNIAK (Solanum tuberosum L.) 

Rodzina: Psiankowate (Solanaceae) 

Rodzaj Solanum obejmuje ok. 1700 gat., z których 

10% wytwarza bulwy. Rośliny jednoroczne, z wyjątkiem 

gatunków dzikich występujących w Andach. 

Kwiaty są białe lub fioletowe i zebrane w kwiatostany. 

Owocem jest mięsista jagoda z licznymi nasionami, 

zielonawa do czerwonawej. Z podziemnych 

części łodyg wyrastają stolony – bezchlorofilowe 

pędy, których wierzchołki przekształcają się w bulwy. 

Z powodu wartości odżywczych bulw, ziemniaki 

uprawiano w Ameryce Pd. od 8000 lat. Do Europy 

trafił w XVI w., traktowany początkowo jako osobliwość 

botaniczna, roślina ozdobna, a nawet lecznicza. 

Dzisiejszy gatunek uprawny ssp. tuberosum, 

dostosowany do warunków długiego dnia, wyselekcjonowano 

w Europie 300 lat temu. Stad rozprzestrzenił 

się w całej strefie klimatu umiarkowanego, 

stając się obecnie uniwersalną rośliną uprawną, 

czwartą co do znaczenia na świecie. 

AKSAMITKA (Tagetes sp.) 

Rodzina: Astrowate (Asteraceae) 

Pochodzi z Ameryki Śr. i uprawiana była tam już 

w starych czasach przedkolumbijskich. Do Europy 

sprowadzona została w 1573 r. W Polsce uprawia 

się ze względu na efektowne koszyczki kwiatowe, 

odmiany gł. dwóch gatunków, znane pod popularną 

nazwą śmierdziuszki: 

– aksamitki rozpierzchłej (T. patula) 

– aksamitki wyniosłej (T. erecta) 

Roślina roczna. Wysokość 30-75 cm. Pędy są silnie 

rozgałęzione i ulistnione. Umieszczone szczytowo 

koszyczki kwiatowe składają się z kwiatów języczkowych 

i rurkowych – żółtych (u T. erecta 

wyłącznie), pomarańczowych, brunatnych. Kwitnie 

od czerwca do jesieni. 

Mają bardzo małe wymagania co do gleby, byle by 

nie była zbyt sucha i jałowa. 

Woń aksamitek oraz specyficzne wydzieliny 

– 104 – 

korzeniowe stanowią skuteczną broń przeciwko 

różnym szkodnikom. 

Rośliny rzadko padają ofiarą owadów, a miejsc 

gdzie rosną, unikają nicienie glebowe. Nicienie 

wnikają do korzeni aksamitek i aktywują w nich 

określone substancje czynne (m. in. α-terthienyl), 

które je unieszkodliwiają. Ponieważ substancje te 

występują tylko w roślinie i nie rozprzestrzeniają się 

w glebie, aksamitkami należy bardzo gęsto obsiewać 

lub obsadzać inne uprawy. Aby osiągnąć 

wystarczająco dobre efekty powinny one pozostać 

na powierzchni gleby przez trzy do czterech miesięcy. 

JK, JM 

JK

BIOLOGICZNA OCHRONA ROŚLIN 

Orius insidiosus 

Leptomastix dactylopii 

CZARNY DĄB 

Dacnusa sibirica 

Phytoseiulus persimilis 

Botanicy przyjmują, że dęby pojawiły się na ziemiach 

polskich ok. 9000-8000 lat temu. „Czarne 

dęby” to powalone, potężne pnie, które przebywały 

pod wodą wiele tysięcy lat (wg niektórych badaczy 

minimum 3000 lat) i nabrały hebanowej barwy oraz 

prawie kamiennej twardości. Znajdowano je w Polsce 

już od dawna i wydobywano z koryt prawie 

wszystkich większych rzek. Najstarszy „czarny dąb” 

znaleziono w Lublinku k/Łodzi – wiek ok. 9000 lat. 

Prezentowane tutaj pnie, należące do gatunku Quercus 

robur, znalezione zostały pod Aleją Kasprowicza, 

na głębokości 3,5-5 m. Spoczywały w warstwie piasku 

pochodzenia rzecznego, który wypełnia dawną 

dolinę Odry. Ich średnica waha się od 0,3 do 1,4 m, 

niektóre okryte są jeszcze korkiem. Na odsłoniętym 

drewnie stwierdzono ślady żerujących niegdyś owadów, 

szczątki muszli skójek, a w bezpośredniej bliskości 

drobne gałązki osiki (Populus tremula), wierzby 

(Salix sp.), a także niewielki fragment pnia buka 

– 105 – 

Harmonia axyridis 

Cryptolaemus montrouzieri 

JK 

(Fagus silvatica). Odnalezienie w drobnoziarnistym 

piasku na głębokości 2,5 m igieł jodły (Abies alba), 

która dotarła do Polski 5000-4000 lat temu, świadczy 

o znacznie późniejszym wieku odnalezionych pni. 

Kompleksowe badania prowadzone są w Oddziale 

PAN we Wrocławiu. 

Na podst. opracowania „Czarne dęby” dr. M. Lorenca i dr. A. Chlebickiego. 

JK

HYDROPONICZNA UPRAWA ROŚLIN 

Uprawa w wodnym roztworze soli mineralnych (pożywce). 

Rośliny znajdują oparcie w warstwie obojętnego 

chemicznie i odżywczo materiału (gruby 

żwir, rozdrobniony żużel, włókna syntetyczne) 

umieszczonego np. na siatce. Poniżej siatki znajduje 

się warstwa powietrza zapewniająca dostęp tlenu 

do korzeni. Dolną część naczynia zajmuje pożywka, 

w której zanurzone są tylko końce korzeni. 

Wynalazcami kultury wodnej byli W. Knop i J. Sachs 

w 1860 r. 

Zalety uprawy hydroponicznej to: optymalny dostęp 

tlenu, optymalne nawodnienie i nawożenie przy wyeliminowaniu 

gleby z jej właściwościami sorpcyjnymi 

i czynnikami chorobotwórczymi. W kulturze 

wodnej można uprawiać rośliny ozdobne, warzywa, 

zboża, krzewy i rośliny wodne. Wśród roślin ozdobnych 

szczególnie dobrze nadają się do tej uprawy 

gatunki z rodziny obrazkowatych (Araceae), pandanowatych 

(Pandanaceae), ananasowatych (Bro- 

KOZIORÓG DĘBOSZ (Cerambyx cerdo) 

Jest pięknym i okazałym chrząszczem. Dorosły 

osobnik ma dł. 5,5 cm, nie licząc czułków, które 

u samca są półtora razy dłuższe od ciała. Płaska 

głowa zaopatrzona jest w potężne szczęki, którymi 

owad może uszczypnąć osobę nieumiejętnie biorącą 

go w rękę. Koziorogi poruszają się powoli, a latają 

niechętnie i na niezbyt wielkie odległości. 

Wyłącznym miejscem rozwoju tego chrząszcza są 

pnie i konary wiekowych, odsłoniętych dębów. 

Samica wtyka jaja w szczeliny grubej kory. Młode 

larwy żerują najpierw w korze, później głębiej, 

w drewnie. Żer starszych larw hamuje przepływ 

substancji między korzeniami a koroną drzewa. Po 

kilkudziesięciu latach drzewo ginie. Wyrośnięta larwa 

kozioroga dorasta niemal do 10 cm. Przepoczwarza 

się w owada dorosłego, który opuszcza drzewo żywicielskie 

po 3-4 latach rozwoju. 

Owad ten występuje rzadko i lokalnie. W 1952 r. 

wprowadzono go na listę zwierząt prawnie chronio- 

– 106 – 

Skład pożywki: 

Makroelementy: Mikrolelementy: Stężenie soli: 

* fosforan wapniowy * siarczan cynkowy 0,05-1% 

* azotan wapniowy * siarczan manganawy 

* azotan potasowy * siarczan miedziowy pH=5,5-6,5 

* siarczan magnezowy * kwas borowy 

* siarczan żelazawy * molibdenian amonowy 

meliaceae). Wrocławską metodę uprawy hydroponicznej 

roślin opracowała Zofia Gumińska. 

JK 

nych. Szkopuł jednak w tym, że najchętniej zasiedlane 

są przez kozioroga samotne, odsłonięte, 

wiekowe dęby, które same zwykle są pod ochroną 

prawną. 

JK

LAS LIŚCIASTY 

Las jest ekosystemem, którego głównym komponentem 

są drzewa. Wszystkie zamieszkujące go 

rośliny, grzyby, zwierzęta i mikroorganizmy powiązane 

są siecią skomplikowanych zależności. Typ 

lasu uwarunkowany jest rodzajem podłoża, klimatem 

oraz geograficznym zasięgiem gatunków 

drzew. 

Dawniej lasy pokrywały prawie całą powierzchnię 

Niżu Europejskiego, obecnie znaczną ich część 

zajęły pola uprawne. W Polsce lasy zajmują ok. 20% 

pow. kraju. Większość to lasy silnie przekształcone 

przez wprowadzenie obcych gat. i monokultur równowiekowych. 

Głównymi drzewami lasotwórczymi w Polsce są: 

buk, dąb szypułkowy, grab, sosna pospolita 

i świerk. Podszyt składa się z krzewów i młodych 

drzew. Runo najbogatsze jest w lasach liściastych 

i mieszanych, wyjątkowo bujne wiosną, kiedy dno 

lasu nie jest zacienione przez ulistnione korony 

MAGNETYZM ZIÓŁ 

Bogactwo flory „ku pożytkowi ludzkiemu stworzone”. 

Rośliny zielarskie od co najmniej kilkudziesięciu stuleci 

związane są z dziejami ludzi, a historia zielarstwa 

jest niemal tak długa jak historia ludzkości. 

Zioła wywołują różnorodne skojarzenia: przyrodnicze, 

kulinarne, lekarskie, kosmetyczne, artystyczne. 

To rośliny były pierwszym pożywieniem człowieka, 

to one służyły do przebłagania bóstw lub uleczenia 

z ciężkiej niemocy. Towarzyszyły wyprawom wojennym, 

egzorcyzmom i modlitwie. Były i są symbolem 

odradzającego się każdej wiosny życia. Przenikały 

jako wzorce do literatury, malarstwa, rzeźby, architektury. 

Przez wieki wokół roślin zielarskich narastały określone 

tradycje, legendy i obyczaje. 

„...W każdym marnym ziółeczku jakiś dar ukryty” 

„...Ot Absinthium vulgare – piołun pospolity 

– 107 – 

drzew. Lasy liściaste 

odznaczają się rocznym 

rytmem rozwoju 

roślinności. 

Mały fragment lasu 

rosnący w Ogrodzie 

ma jedynie dać ogólny 

obraz struktury 

i różnorodności lasu 

liściastego. Zabiegi są 

tu ograniczone do 

niezbędnego minimum. 

W drzewostanie 

widzimy takie gatunki 

jak: buk zwyczajny, grab zwyczajny, lipa drobnolistna 

i dąb szypułkowy. Wiosną w runie kwitną m.in. 

śnieżyce, śnieżyczki, obrazki plamiste, szczyr 

trwały, zawilec gajowy, miodunka ćma i piżmaczek 

wiosenny. 

JK 

A od febry jedyny! Ot garstka rumianku 

Jak od licznych chorób leczy bez ustanku 

Żywokost na ból w piersi cudownie pomaga 

Na wścieklizny wyborna Alisma plantaga 

Ślaz pomagał od kaszlu w najdawniejsze czasy 

Kmin wyborny do chleba – majran do kiełbasy 

Mięta na ból w żołądku, choćby Bóg wie jaki 

A tomka i bławatek – pyszne do tabaki...” 

/Wł. Syrokomla/ 

KZ, JK

MITOLOGIA I ROŚLINY 

Od wieków mity towarzyszyły ludziom w życiu codziennym, 

a mitologie będące zbiorem baśni o bogach 

i bohaterach są jednym z najpiękniejszych 

tworów ludzkiej wyobraźni. 

Człowiek odczuwając wokół siebie potężne i niezrozumiałe 

siły przyrody, każdemu zjawisku nadawał 

patrona. Bóstwom stawiano posągi, uwieczniając je 

na licznych malowidłach, opiewano w poematach. 

Od imion bogów i herosów wywodzą swe łacińskie 

nazwy liczne rośliny np. miłek (Adonis sp.), kosaciec 

(Iris sp.), narcyz (Narcissus sp.), hiacynt (Hyacinthus 

sp.), hebe (Hebe sp.), krwawnik (Achillea sp.), 

słonecznik (Helianthus sp.), nemezja (Nemesia sp.). 

Inne rośliny poświęcano i przypisywano bogom 

i bohaterom. Starożytni Grecy uważali goździk 

(Dianthus sp.) za kwiat boski i składali go w hołdzie 

ojcu niebios Zeusowi, (dianthos – kwiat Zeusa). 

Róże poświęcone były bogini miłości Wenus, 

podobnie jak mirt (Myrtus sp.). Atenie przypisywano 

Sygilarie żyły w okresie od górnego karbonu 

(ok. 320 mln lat temu) do dolnego permu (ok. 270 

mln lat temu). 

Były to drzewa osiągające 20 m wysokości i do 1 m 

średnicy pnia. Równowąskie liście, dochodzące do 

1 m długości i zaledwie 1 cm szerokości, skupione 

były na szczycie rośliny na kształt pióropusza. 

Starsze części pnia pokrywały blizny po opadłych 

liściach, ułożone w pionowe rzędy. Blizny te są 

dobrze widoczne na powierzchni odlewu. Dlatego 

sygilarie nazywane są drzewami pieczęciowymi 

(łac. sigillum = pieczęć). 

Eksponowane okazy zostały znalezione w pokładach 

węgla kamiennego Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego. 

– 108 – 

oliwkę (Olea sp.), Dionizosowi bluszcz (Hedera sp.) 

i winorośl (Vitis sp.), Dianie melisę (Melisa sp.), 

a drzewem Apollona był laur (Laurus sp.). Rojnik 

ludziom sprezentował Jupiter, aby chronił od 

gromów, ognia, złych zaklęć. Hades zamienił swą 

ukochaną nimfę w miętę (Mentha sp.), aby ratować 

ją przed zemstą swej żony; piękna boginka Syrinks 

stała się trzciną (Phragmites sp.), uciekając w ten 

sposób przed zalotami bożka Pana. Wśród starożytnych 

Greków krążyły legendy na temat tojadów 

(Aconitum sp.) zwanych wtedy „roślinnym 

arszenikiem”, które jakoby wyrosły ze śliny psa 

Cerbera strzegącego wrót Hadesu. 

KZ, JK 

ODLEW PNIA KOPALNEGO WIDŁAKA DRZEWIASTEGO 

Z RODZAJU SYGILARIA (Sigillaria) 

JK

OWADY POŻYTECZNE 

Pożyteczne owady likwidują szkodniki i zapylają 

kwiaty. Niestety, wiele z nich to gatunki zagrożone 

wyginięciem. Niektóre składają jaja w małych 

otworach i rurkowatych kanalikach. Ich mieszkaniem 

były niegdyś słomiane strzechy oraz zakamarki 

w drewnianej bądź glinianej wiejskiej zabudowie, 

dziś rzadko spotykanej. Co zrobić, aby 

zwabić owady do ogrodu? Najlepiej zostawiać 

w kącie ogrodu stare, zmurszałe pnie, stosy kamieni 

i gałęzi; a w ogrodach uporządkowanych można 

wykonać „mieszkania zastępcze dla owadów”. 

Domki pozostawiamy przez cały rok na zewnątrz! 

Przenoszenie ich zimą w cieplejsze miejsca grozi 

przedwczesnym wylęgiem (niektóre owady zimują 

w swych gniazdach). 

Największą grupę owadów pożytecznych stanowią 

dzikie pszczoły. Od dobrze nam znanych pszczół 

PNEUMATOFORY 

Wyłaniające się spod powierzchni ziemi guzowate 

narośla to korzenie oddechowe cypryśnika błotnego. 

Jego naturalnym siedliskiem są bagna 

w rejonie Zatoki Meksykańskiej i w dolinie Missisipi. 

Pneumatofory wyrastają na płytko położonych korzeniach 

podziemnych. Powietrze wnika do nich 

przez otwory podobne do przetchlinek i poprzez porowatą 

tkankę miękiszową dostaje się do korzeni 

zwykłych. Twory te są charakterystyczne dla roślin 

żyjących na glebie podmokłej, ubogiej w tlen, w tropikalnych 

i subtropikalnych formacjach namorzynowych. 

Są to zawsze zielone lasy przybrzeżne porastające 

bagniste tereny w zatokach i przy ujściach 

rzek, zalewane w czasie przypływu przez morze. 

– 109 – 

miodnych różnią się samotnym trybem życia i tym, 

że nie produkują miodu – ale podobnie jak one zapylają 

kwiaty. Najczęściej spotykana i znana z pracowitości 

jest murarka ruda, rzadziej – zadrzechnia fioletowa. 

Niektóre owady są tępicielami insektów, 

uporczywych dla ludzi i roślin. Ofiarami dorosłych 

łowików są muchy, szarańczaki i osy; z kolei ich 

larwy żywią się rozkładającą się substancją organiczną. 

Pokarmem larw złotooków są mszyce. 

Budując owadzie schroniska możemy lepiej poznać 

ich życie i pozbyć się uprzedzeń, a wykorzystując 

naturalne zachowania owadów eliminować 

stosowanie preparatów chemicznych szkodliwych 

dla środowiska i ludzi. 

JK 

JK

POLSKA CZERWONA KSIĘGA ROŚLIN 

Na całym świecie ubożeją zasoby dzikiej fauny i flory. 

Pustoszeje biosfera, a zmniejszająca się różnorodność 

biologiczna zagraża stabilności wielu ekosystemów. 

Problem wymierania rodzimych gatunków 

absorbuje wielu przyrodników, w licznych krajach 

opracowano Czerwone Księgi Roślin i Zwierząt. 

Są to listy gatunków wymarłych w XIX i XX wieku 

oraz zagrożonych wyginięciem. 

Polska Czerwona Księga obejmuje paprotniki i rośliny 

kwiatowe wymarłe na terenie Polski lub 

zagrożone. Łącznie znalazło się na niej ponad 200 

taksonów w randze gatunku, co stanowi blisko 10% 

polskiej flory naczyniowej. Przyczyna wysokiego 

stopnia zagrożenia naszej flory tkwi głównie 

w niszczeniu lub naturalnym zanikaniu siedlisk, dlatego 

też wiele gatunków zamieszczonych w polskiej 

Czerwonej Księdze Roślin to gatunki o wysokim stopniu 

specjalizacji, bardzo wąskiej amplitudzie ekologicznej 

i specyficznych wymaganiach siedliskowych. 

PRÓCHNOJADY 

Obumarłe drewno służy wielu organizmom jako pokarm 

i środowisko życia. Proces rozkładu drewna, 

w wyniku którego materia powraca do gleby, można 

podzielić na 3 fazy: zasiedlanie, rozpad, humifikację; 

w każdej z nich występuje określona fauna 

owadów. Szacuje się, że gdyby nie owady, rozkład 

drewna trwałby dwa razy dłużej. 

1. Zasiedlanie świeżego drewna. Gatunki pionierskie 

wnikają w głąb świeżo „zabitego” drewna. Są 

to często organizmy odżywiające się korą lub bielem 

określonych gatunków drzew. Do tych ksylobiontów 

pierwotnych należą przede wszystkim różne rodziny 

chrząszczy, jak powszechnie znane kornikowate 

(Scolytidae), kózkowate (Cerambycidae), bogatkowate 

(Buprestidae), drwionkowate (Lymexylonidae), 

kołatkowate (Anobiidae) czy trzpiennikowate 

(Siricidae). Ponieważ drewno jest dość ubogie 

w składniki pokarmowe, rozwój larw 

kózkowatych ciągnie się często przez wiele lat, 

– 110 – 

„Dola kwiatów, ludzi, ptaków 

Ze sobą jest sprzęgnięte: 

Jednaką spójnią los je spina...” 

/J. Kasprowicz/ 

babka pierzasta 

Plantago coronopsus 

Niepokojąco wysoka jest w Polsce również liczba 

gatunków ginących. Należą tu gatunki o bardzo izolowanych, 

często reliktowych stanowiskach lub 

mające nieliczne stanowiska leżące na granicy ich 

zasięgu. 

W uprawie zachowawczej na terenie wrocławskiego 

Ogrodu Botanicznego znajduje się aktualnie 

29 gatunków umieszczonych w polskiej Czerwonej 

Księdze Roślin. Materiał do uprawy pozyskano 

z naturalnych stanowisk, z populacji polskich. 

JK, KZ 

niekiedy z pomocą symbiotycznych grzybów. 

Organizmy pionierskie oddzielają korę od drewna 

i drążąc kanały otwierają drogę innym owadom oraz 

grzybom. Przerobiony materiał (mączka drzewna, 

odchody) jest łatwiejszy do dalszego przetwarzania 

przez kolejne organizmy. Już w pierwszej fazie 

rozpoczyna się także rozkład mikrobiologiczny. Faza 

ta trwa zazwyczaj około 2 lat. 

2. Rozpad drewna. W fazie drugiej drewno zaczyna 

się rozpadać, gałęzie i konary odpadają, kora oddziela 

się od pnia. Grzyby i bakterie rozpoczynają 

destrukcję drewna. Zestaw owadów ulega zmianie.

Pojawiają się gatunki, które żyją w już wydrążonych 

korytarzach albo wykorzystują częściowo rozłożone 

drewno, albo jako drapieżne odżywiają się ksylobiontami 

pierwotnymi, albo wykorzystują jako 

pokarm grzyby. W tej fazie dominują, podobnie jak 

w poprzedniej, liczne rodziny chrząszczy, np.: 

ogniczkowate (Pyrochroidae), jelonkowate (Lucanidae), 

czarnuchowate (Tenebrionidae), sprężykowate 

(Elateridae), żukowate (Scarabaeidae). Poza 

tym w chodnikach i w próchnie rozwijają się liczne 

gatunki muchówek (Diptera), np. bzygowate 

(Syrphidae), koziułkowate (Tipulidae), oraz błonkówek 

(Hymenoptera), np. mrówkowate (Formicidae). 

Ta grupa owadów nazywana jest ksylobiontami 

wtórnymi. Na początku drugiej fazy, trwającej 

10-20 lat, obecne są jeszcze niektóre ksylobionty 

pierwotne. 

3. Od próchna do próchnicy. W ostatniej fazie 

drewno rozkłada się i stopniowo zamienia się 

w próchnicę (humifikacja). Substrat składa się 

w dużej części z odchodów dotychczasowych 

Naturalnym środowiskiem występowania Desmodium 

motorum są subtropikalne i tropikalne rejony 

Azji i Ameryki Środkowej. 

W tych wilgotnych siedliskach, w nasyconym parą 

wodną powietrzu transpiracja jest zmniejszona. Aby 

ją wzmóc, dwa listki boczne (znacznie mniejsze od 

szczytowego) wykonują cykliczne, koliste, dość szybkie 

ruchy autonomiczne. Czas pełnego obrotu listka 

bocznego wynosi od 2 do 5 minut. Trzeci, duży 

listek porusza się wahadłowo (6-20° w ciągu 10- 

180 s). Mechanizm ruchu listków związany jest z cykliczną 

zmianą ciśnienia turgorowego (wewnątrzkomórkowego) 

w poduszeczkach liścia bocznego. Ze 

względu na zdolność liści do wykonywania tych rytmicznych 

ruchów Desmodium jest nazywane „roślinnym 

telegrafem”. 

– 111 – 

mieszkańców. Obok pozostałych jeszcze ksylobiontów 

wtórnych w próchnie żyją teraz przede wszystkim 

larwy muchówek (Diptera), skoczogonki 

(Collembola) i roztocze (Acari). Właściwe organizmy 

glebowe (rozmaite robaki, ślimaki, stonogi, wije, 

nicienie) wchodzą do próchniejącego drewna. Ta 

„mezofauna” rozdrabnia cząstki i czyni je łatwiej 

dostępnymi dla mikroorganizmów. Większość 

odżywia się właściwymi ksylobiontami trzeciego 

rzędu, które zamieniają próchno w próchnicę. 

Również niektóre gatunki muchówek potrafią 

przetwarzać celulozę, ligninę i in. 

Martwe drewno to nie tylko środowisko życia, ale 

także element krajobrazu. Stojące lub leżące drzewa 

przyczyniają się do stabilizowania zboczy, a w lasach, 

szczególnie górskich, są niezbędne do 

samoistnego odnawiania drzewostanu. 

W porównaniu do minionych okresów ewolucyjnych, 

starego i martwego drewna jest teraz bardzo 

mało. Martwe drzewa są potrzebne w każdym 

zdrowym lesie! 

JK, MM 

„ROŚLINNY TELEGRAF” Desmodium motorium (Houtt.) Merr. 

Rodzina: Motylkowe (Fabaceae) 

JK

ROŚLINY AROMATYCZNE 

Wonne olejki eteryczne zwane też olejkami lotnymi 

produkuje ok. 2000 gatunków roślin, zwłaszcza 

z rodzin: sosnowatych (Pinaceae), baldaszkowatych 

(Apiaceae), mirtowatych (Myrtaceae), wawrzynowatych 

(Lauraceae), rutowatych (Rutaceae), jasnotowatych 

(Lamiaceae) i złożonych (Asteraceae). 

Olejki te to wieloskładnikowe, aromatyczne mieszaniny 

związków naturalnych, a ich właściwymi frakcjami 

zapachowymi są alkohole, aldehydy, estry, fenole 

i nitryle. Ogółem wyodrębniono z nich ponad 

500 różnych związków chemicznych. Powstają we 

wszystkich organach rośliny, najczęściej w liściach, 

kwiatach i owocach. Wytwarzane są w specjalnych 

komórkach gruczołowych. Można je wyodrębnić 

z materiału roślinnego przez destylację z parą wodną. 

W temperaturze pokojowej (ok. 18°C) mają konsystencję 

oleju, są bezbarwne, jasnożółte lub zielone. 

Olejki lotne otrzymują zwykle nazwy od roślin w których 

występują i z których są pozyskiwane. Wyróż- 

ROŚLINY BARWIERSKIE 

Barwniki roślinne to ogromne bogactwo kolorów. 

Otrzymujemy je gotując świeże lub suszone rośliny 

zawierające barwnik. Używane są przy tym odpowiednie 

zaprawy, które utrwalają farbowanie, nadając 

czystość i jasność kolorom. 

� Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) – 

kwiaty: żółty do wełny (w połączeniu z ałunem), 

fioletowoczerwony do jedwabiu (w poł. z alkoholem). 

� Farbownik lekarski (Anchusa officinalis) – korzenie: 

mocny czerwony. 

� Janowiec barwierski (Genista tinctoria) – kwiaty: 

zielonożółty. 

� Krokosz barwierski (Carthamnus tinctorius) – 

kwiaty: żółty (żółć saflorowa) i czerwony (kartamina). 

Suszone kwiaty: namiastka szafranu do ciasta. 

� Lebiodka pospolita (Origanum vulgare) – cała 

roślina: purpura do farbowania wełny. 

� Marzana barwierska (Rubia tinctorum) – korzenie: 

rdzawoczerwony (alizaryna) do tkanin oraz do pro- 

– 112 – 

niamy olejek anyżowy, bergamotowy, cedrowy, cytrynowy, 

cynamonowy, geraniowy, kminkowy, kolendrowy, 

lawendowy, majerankowy, miętowy, 

migdałowy, sandałowy, sosnowy, szałwiowy, tymiankowy 

i wiele innych. Wszystkie rośliny 

lecznicze, przyprawowe, kosmetyczne zawierają 

olejki eteryczne o różnorakich właściwościach (zapachowych, 

przeciwbakteryjnych, uspokajających i in.) 

KZ, JK 

dukcji farb graficznych, olejnych i akwarelowych. 

� Marzanka barwierska (Asperula tinctoria) – korzenie: 

czerwony. 

� Nagietek lekarski (Calendula officinalis) – płatki 

kwiatowe: kremowożółty do beżowego. 

� Rezeda żółtawa (Reseda luteola) – cała kwitnąca 

roślina: żółty i zielonożółty. 

� Serdecznik pospolity (Leonurus cardiaca) – cała 

roślina: ciemnozielony do wełny. 

� Szkarłatka kalifornijska (Phytolacca americana) – 

sok z jagód: do barwienia produktów spożywczych 

(win, likierów, słodyczy). 

� Urzet barwierski (Isatis tinctoria) – mocny odwar 

z liści: błękit. 

JK

ROŚLINY CHRONIONE 

Intensywny rozwój wszystkich form gospodarki oraz 

eksploatacja zasobów naturalnych powodują nieodwracalne 

zmiany w środowisku przyrodniczym. Giną 

pojedyncze gatunki roślin i zwierząt, zagrożone są 

również całe ekosystemy. 

Jednym z elementów ograniczających ten proces 

jest ochrona roślin, podyktowana głównie potrzebami 

naukowymi, dydaktycznymi i estetycznymi. Ochronie 

gatunkowej podlegają rośliny rzadkie, rosnące 

w zanikających zbiorowiskach, mające na terenie 

Polski granice swych zasięgów, relikty i endemity. 

Chronione są też rośliny o okazałych kwiatach, 

zwłaszcza kwitnące wczesną wiosną, ze względu na 

swoją atrakcyjność narażone na masowe zrywanie. 

Pierwszym w Polsce aktem chroniącym rośliny był 

zakaz ścinania cisa zwanego „drzewem wielkiej 

ceny” wydany przez Władysława Jagiełłę w 1423 r. 

Obecnie podstawą ochrony gatunkowej roślin jest 

rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu 

ROŚLINY MIODODAJNE 

Gatunki roślin, których kwiaty wydzielają dużo łatwo 

dostępnego nektaru, podstawowego surowca do 

produkcji miodu. Należą tu także rośliny, na których 

żyją mszyce, czerwce, miodówki wydzielające 

spadź – ciecz o zawartości cukrów do 90% suchej 

masy. Pyłek kwiatowy przerabiany jest na tzw. pierzgę, 

będącą pożywieniem białkowym dla pszczół. 

Nektar wydzielany jest w miodnikach (nektariach). 

Mają one zwykle postać tarczek. Występują w różnych 

częściach kwiatów (gł. na dnie kwiatowym). 

Istnieją także miodniki pozakwiatowe, np. na ogonkach 

liści czereśni, na przylistkach wyki, przykwiatkach 

bławatu itd. Czysty nektar jest bezwonny, 

owady postrzegają go optycznie lub smakowo. Zawiera 

30-90% wody, 5-70% cukrów, kwasy organiczne, 

olejki eteryczne, witaminy i inne. Ilość nektaru, 

w przeliczeniu na 80% roztwór cukru, produkowana 

w ciągu sezonu, czyli tzw. wydajność miodowa 

może wynosić od kilku do kilkuset kg/ha. 

– 113 – 

Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. Zawiera ono 

wykaz 215 gatunków roślin (+275 gat. porostów) 

i 25 gat. grzybów znajdujących się pod całkowitą 

ochroną oraz 18 gatunków (+wszystkie grzyby) 

pod ochroną częściową. Należą do nich rośliny lecznicze 

i przemysłowe, których zbiór podlega pewnym 

ograniczeniom. 

JK 

Wartość użytkowa roślin miododajnych jest spotęgowana, 

jeśli człowiek ma z nich jeszcze inny pożytek. 

Dotyczy to np.: jabłoni, wiśni, koniczyny białej, 

rzepaku, gryki. Ale bywają i takie, których wartość 

użytkowa polega tylko na ich dużej wydajności miodowej, 

np. facelia (300-400 kg/ha). 

Najlepsze rośliny miododajne: farbownik lekarski 

(ok.400 kg/ha), gryka zwyczajna (80-500 kg/ha), mikołajek 

płaskolistny (ok.700 kg/ha), szałwia lekarska 

(ok.400 kg/ha), trojeść amerykańska (ok.600 kg/ha). 

JK

ROŚLINY OKRYWOWE 

Rośliny okrywowe to rośliny zielne, krzewinki lub 

niskie krzewy, które w sposób zwarty pokrywają 

powierzchnię gleby chroniąc ją przed zachwaszczeniem, 

erozją i degradacją. Poza funkcjami biologicznymi 

rośliny okrywowe odgrywają również rolę 

estetyczną. Wprowadza się je z powodzeniem na te 

miejsca, gdzie tradycyjne rozwiązanie, takie jak 

kwietniki czy trawniki, nie dają zadowalających efektów. 

O przydatności poszczególnych gatunków 

stosowanych jako rośliny okrywowe decydują 

m. in. następujące kryteria: 

- tworzenie trwałego i zwartego runa, 

- szybkie i łatwe mnożenie, 

- szybkie rozrastanie się i równy wzrost roślin, 

- brak objawów szybkiego biologicznego starzenia się 

roślin, 

- duża odporność na mróz, choroby i szkodniki, 

- niewielkie wymagania życiowe i pielęgnacyjne, 

ROŚLINY PRZYPRAWOWE 

Zwane również ziołami aromatycznymi są cennymi 

dodatkami do wielu potraw. Umiejętnie stosowane 

mogą zmienić zwykły posiłek w danie o niepowtarzalnym 

smaku i aromacie. 

O wartości i zastosowaniu każdej przyprawy decydują 

specyficzne substancje organiczne tzw. olejki 

eteryczne, będące mieszaniną różnych związków 

lotnych o intensywnym zapachu i oleistej konsystencji. 

Występują one w różnych częściach roślin. 

Najczęściej i najobficiej w rodzinach: wargowych 

(Lamiaceae), baldaszkowatych (Apiaceae) i złożonych 

(Asteraceae). 

Cynamon, pieprz, imbir, goździki, gałka muszkatołowa 

pochodzą z pd. Azji; ziele angielskie, wanilia, 

papryka z Karaibów i Ameryki Środk.; kolendra, fenkuł, 

kozieradka, mak, gorczyca z basenu M. Śródziemnego; 

kminek, koper, jałowiec ze strefy umiarkowanej. 

Przypraw używano od tysięcy lat. W celu ich zdobycia 

organizowano liczne wyprawy morskie i lądowe, 

– 114 – 

- tworzenie efektu ozdobnego w masie, 

- zdolność do samoodnawiania się bez lub przy minimalnej 

ingerencji człowieka. 

Zadanie roślin okrywowych spełniają m. in. barwinek 

pospolity (Vinca minor), runianka japońska 

(Pachysandra terminalis), bodziszek korzeniowy 

(Geranium macrorhizum), kopytnik pospolity 

(Asarum europaeum) i inne. 

Na terenie wrocławskiego Ogrodu Botanicznego 

w wielu miejscach, np. w arboretum czy w dziale 

systematyki roślin różne gatunki roślin okrywowych 

zastępują tradycyjny trawnik. 

JK KZ 

„Mówi się o ziołach, że są duszą kuchni“ 

a handel nimi i związane z tym spory były przyczyną 

długoletnich i krwawych wojen. 

JK

ROŚLINY STREFY SUBTROPIKALNEJ 

Zgromadzone tu gatunki stanowią część kolekcji 

roślin zimnoszklarniowych. Zimą wymagają temperatury 

nieco powyżej zera, a od wiosny – po ustąpieniu 

przymrozków – sprzyja im przewiew i słońce. 

Prezentowane drzewa, krzewy i byliny występują 

w naturze w chłodniejszej części strefy podzwrotnikowej. 

1 Mirt zwyczajny (Myrtus communis). Zimozielony 

krzew lub drzewo do 5 m wys. o jadalnych 

korzennosłodkich owocach. Z liści pozyskiwany 

leczniczy olejek mirtowy. Roślina biblijna. Obszar 

śródziemnomorski. 

2 Mastykowiec miękkowłosy (Schinus molle). 

„Drzewo pieprzowe”. Aromatyczne liście i owoce 

zastępują pieprz. Lecznicza. Ameryka Pd. 

3 Kazuaryna (Casuarina sp.). „Australijska sosna”. 

Drzewo o szczególnym pokroju i zredukowanych 

liściach; fotosynteza zachodzi w „skrzypowatych” 

gałązkach. Drewno ciężkie, zbite, twarde i tonie 

w wodzie. 

Rośliny od wieków przenikały jako wzorce do literatury, 

malarstwa, rzeźby i architektury. Początkowo 

była to szeroko pojęta sztuka ludowa, skąd motywy 

roślinne różnymi drogami trafiły do sztuki elitarnej. 

Literatura, a szczególnie poezja np. doby romantyzmu 

czy poezja młodopolska, często posługują się 

symboliką roślinną dla wyrażenia przeżyć wewnętrznych 

człowieka, jego życia emocjonalnego 

wyznaczonego biegunami miłości i śmierci. I tak róża 

(Rosa) symbolizowała tematykę miłosną, a mak 

(Papaver) był symbolem ciszy, snu i śmierci. Podobne 

florystyczne zainteresowania obserwować można w 

późniejszych utworach literackich np. w „Kwiatach 

Polskich” J.Tuwima czy współczesnej liryce. 

Świat roślin był inspiracją dla malarzy i rzeźbiarzy 

różnych epok. Ogród jako raj często spotykamy 

w malarstwie średniowiecznym, motywy roślinne 

wykorzystywane były do zdobienia inicjałów 

w średniowiecznych rękopisach. 

– 115 – 

4 Brachychiton acerifolius. Częste w uprawie, 

dekoracyjne drzewo zwane „płonącym drzewem” 

ze względu na obfite kwitnienie w kolorze czerwonym. 

Z silnych włókien kory Aborygeni 

wyplatają kosze i liny. Australia. 

5 Wawrzyn szlachetny (Laurus nobilis). Suszone 

liście (l. bobkowe) tego krzewu są powszechnie 

stosowaną przyprawą. Pozyskiwany z owoców 

olejek stosuje się w lecznictwie i w przemyśle 

mydlarskim. Azja Mniejsza. 

6 Dracena smokowiec (Dracena draco). Sukulent. 

Czerwona żywica zwana smoczą krwią, po 

zestaleniu używana jest w kosmetyce, do wyrobu 

werniksów i czasem w lecznictwie. Wyspy 

Kanaryjskie. 

JK 

NIE TYLKO SŁONECZNIKI....roślinne motywy w sztuce 

ornamenty Stanisława Wyspiańskiego 

Rośliny są również tematem wielu obrazów, np. 

malarzy impresjonistów, sławne „Słoneczniki” van 

Gogha czy „Nenufary” Moneta. Barwne, bajeczne 

pejzaże ogrodowe pojawiają się często w malarstwie 

naiwistów. 

Oryginalną stylizację motywów roślinnych 

wprowadziła secesja. 

Bogaty świat roślin nadal inspiruje i jest obecny 

w dziełach wielu artystów współczesnych. 

JK, KZ

SKAMIENIAŁE PNIE 

Rośliny iglaste pojawiły się na Ziemi w górnym karbonie 

(ok. 300 mln lat temu). Najstarszym ich przedstawicielem 

jest rodzaj Walchia (dawniej 

Dadoxylon), obecnie rozbity na rodzaje: Lebachia 

(14 gat.) i Ernestiodendron (1 gat.). Ówczesne drzewa 

osiągały 30 m wysokości i przypominały dziś 

żyjące gatunki araukarii. Igły, na przekroju poprzecznym, 

miały zarys czworokątny, a ich powierzchnia 

pokryta była licznymi włoskami jednokomórkowymi 

– jest to cecha niespotykana u innych iglastych. 

Stanowiska Walchii znane są z całej niemal Europy, 

z Ameryki Pn., Grenlandii, Afryki Pn. oraz Azji; 

z terenu Polski opisano ją z kilku miejsc na Dolnym 

Śląsku. 

Prezentowane fragmenty pni (z widoczną budową 

tkankową) zostały znalezione przez paleobotanika 

prof. Heinricha R. Göpperta w Czechach w pobliżu 

Rudnik. 

SUCHOROSTY (KSEROFITY) 

Suchorosty to rośliny klimatu suchego i gorącego, 

ale spotyka się je też w strefie umiarkowanej, na 

dalekiej północy oraz wysoko w górach. Zespół ich 

cech przystosowawczych to kseromorfizm. 

Istnieją dwa typy kserofitów, odmiennie przystosowane 

do życia w suchym środowisku: sklerofity 

(kserofity właściwe) oraz sukulenty. 

Sklerofity często przybierają charakterystyczną „rózgowatą” 

postać. Posiadają silnie rozwinięty palowy 

system korzeniowy, sięgający nawet 30 m w głąb. 

Liście drobne, zgrubiałe, skórzaste, niekiedy silnie 

zredukowane (wtedy ich funkcje przejmują spłaszczone 

ogonki liściowe� liściaki lub łodygi� gałęziaki). 

Przed nadmierną transpiracją chroni woskowy nalot 

lub gęsty kutner, stąd szarozielonkawe zabarwienie 

pędów. Gdy wody jest pod dostatkiem, transpirują 

ją przez liczne szparki; sklerofity nie gromadzą wody. 

W liściach często występują wonne olejki eteryczne 

(np. Salvia, Artemisia, Lavandula). Kwiaty przeważnie 

– 116 – 

Lebachia hypnoides 

LIŚCIAKI 

CZĘŚĆ GAŁĘZI Z SZYSZKAMI MĘSKIMI 

GAŁĘZIAKI 

drobne i liczne, często jaskrawo zabarwione. 

Kserofity rosną wyjątkowo powoli. 

Sukulenty gromadzą znaczne ilości wody w tkankach 

łodyg, liści lub korzeni, korzystając z niej 

w okresach suszy. Sukulentami są m.in. rozchodniki, 

rojniki, kaktusy, agawy, aloesy, grubosze. 

JK 

JK

SUKULENTY - rośliny gruboszowate 

Sukulenty (łac. succus = sok) występują na 

obszarach suchych. Posiadają zdolność do magazynowania 

wody w mięsistych organach 

zawierających specjalną tkankę wodną, tzw. miękisz 

wodny. Wyróżniamy sukulenty łodygowe, np. 

kaktusy, liczne wilczomlecze, stapelie; sukulenty 

liściowe, np. rozchodniki, rojniki, agawy, aloesy; 

sukulenty korzeniowe, np. niektóre baldaszkowate, 

dyniowate, trojeściowate czy pelargonie. 

Sukulenty charakteryzują się znacznie ograniczoną 

transpiracją, a ich system korzeniowy jest z reguły 

słabo rozwinięty i płytki. 

Typowe sukulenty łodygowe -kaktusy- liczą ponad 

2000 gatunków. Dziko rosną prawie wyłącznie 

w tropikalnej i subtropikalnej części obu Ameryk. 

Długie okresy suszy znoszą dzięki mięsistym łodygom, 

kształtu kulistego, kolumnowego lub spłaszczonego 

(opuncje), zwykle pokrytymi cierniami 

powstałymi z przekształconych krótkopędów i liści. 

UPRAWA WSPÓŁRZĘDNA 

Obecnie coraz większą uwagę zwraca się na biologiczne 

metody zwalczania szkodników i patogenów 

roślin. Wiele z tych metod wykorzystuje owadobójcze 

właściwości wyciągów, odwarów wodnych 

i proszków sporządzanych z różnych roślin. Szerokie 

zastosowanie na świecie znalazły m. in. preparaty 

sporządzane z kwiatostanów Chrysanthemum 

cinerariaefolium i Ch. coccineum (pyretryny). Innym 

sposobem wykorzystującym te właściwości roślin 

są uprawy współrzędne polegające na odpowiednim 

doborze gatunków sąsiadujących ze sobą. Taka 

zróżnicowana wielogatunkowa uprawa ogranicza 

występowanie licznych chorób i szkodników. 

Rośliny chronią się wzajemnie oraz poprawiają 

warunki swego rozwoju. Uprawy współrzędne od 

dawna były znane i niegdyś powszechnie stosowane, 

a świadczy o tym np. opis ogrodu w „Panu 

Tadeuszu”, gdzie konopie rosną „na każdym 

przykopie” a „ich liście i woń służą grzędom za 

obronę, bo przez ich liście nie śmie przecisnąć się 

– 117 – 

LIŚCIE 

KAKTUS 

W PRZEKROJU 

ŁODYGA 

STOŻEK WZROSTU 

WIĄZKA 

PRZEWODZĄCA 

Wielkość kaktusów jest znacznie zróżnicowana, 

obok form drobnych występują prawdziwe giganty, 

np. karnegia olbrzymia osiąga 20 m wysokości. 

Kwiaty kaktusów są zwykle duże i barwne, zapylane 

przez owady, ptaki i nietoperze. Kaktusy dostarczają 

wody pitnej w obszarach bezwodnych. 

JK 

żmija, a ich woń gąsienice i owad zabija”. 

Przykłady właściwego zestawienia roślin do uprawy 

współrzędnej w ogrodzie warzywnym: 

- fasola z kukurydzą, ogórkiem, cukinią 

- marchew z grochem, cebulą, porem 

- czosnek i por z truskawkami 

- koper z fasolą, ogórkiem, pomidorem 

Nagietki (Calendula) i aksamitki (Tagetes) zapobiegają 

występowaniu nicieni, a nasturcja (Tropaeolum) 

sadzona wokół grządek chroni je przed ślimakami, 

stanowiąc dla nich barierę nie do przebicia. 

JK, KZ

FORMY ŻYCIOWE ROŚLIN 

W zależności od długości życia pędów oraz od położenia 

pączków odnawiających i sposobu ich 

ochrony w czasie niekorzystnych pór roku rośliny 

wyższe dzieli się na 5 form. 

� FANEROFITY (jawnopączkowe) – pączki odnawiające 

zimują wysoko nad powierzchnią gleby - 

drzewa i krzewy 

� CHAMEFITY (niskopączkowe) – pączki odnawiające 

zimują 10-30 cm od powierzchni gleby – 

niskie krzewy i krzewinki 

– 118 – 

� HEMIKRYPTOFITY (naziemnopączkowe) – 

pączki odnawiające zimują na poziomie gleb – byliny 

rozetkowe, rozłogowe i o kłączach pełzających po 

powierzchni gleby 

� KRYPTOFITY (skrytopączkowe) – pączki odnawiające 

ukryte pod powierzchnią gleb (geofity), 

wody (hydrofity), błota (helofity) – byliny cebulowe 

i kłączowe 

� TEROFITY (rośliny roczne) – przeżywają okresy 

niekorzystne dla wegetacji w postaci nasion 

KWIAT zmodyfikowany pęd o ograniczonym wzroście, 

służący do rozmnażania płciowego. 

UMIESZCZENIE SŁUPKA NA DNIE KWIATOWYM 

SYMETRIA KWIATÓW I NARYSY KWIATOWE 

JK 

JK

KWIATOSTANY 

GRONIASTE 

LIŚCIAKI I GAŁĘZIAKI 

U wielu roślin środowisk suchych liście są zredukowane, 

a ich funkcje asymilacyjne pełnią inne 

części pędu. 

LIŚCIAKI (fyllodia): spłaszczone ogonki liściowe, 

upodobnione do liści 

AKACJA GROSZEK LIŚCIAKOWY RUSZCZYK KOLCZASTY 

– 119 – 

WIERZCHOTKOWE 

GAŁĘZIAKI (fyllokladia): krótkopędy przekształcone 

w płaskie twory przypominające liście 

SZPARAG 

JK 

JK

MORFOLOGIA LIŚCIA 

LIŚCIE POJEDYNCZE (PROSTE) 

OCHRONA PRZED SAMOZAPYLANIEM 

SAMOPŁONNOŚĆ: 

ziarna pyłku nie kiełkują na znamionach słupków tej 

samej rośliny. Jest to cecha uwarunkowana genetycznie. 

BARIERA CZASOWA: 

nierównoczesne dojrzewanie słupków i pręcików 

w tym samym kwiecie: 

PROTOGYNIA (przedsłupność) – wcześniejsze 

dojrzewanie słupków; 

PROTANDRIA (przedprątność) – wcześniejsze 

dojrzewanie pylników i wysypywanie się pyłku. 

– 120 – 

LIŚCIE ZŁOŻONE 

USTAWIENIE LIŚCI 

SKRĘTOLEGŁE NAPRZECIWLEGŁE 

OKÓŁKOWE 

W przyrodzie rośliny z reguły unikają zapylenia własnym pyłkiem. Istnieją różnego rodzaju zabezpieczenia, 

uniemożliwiające ten proces. 

BARIERA PRZESTRZENNA: 

MONOECJA (jednopienność) – na tej samej 

roślinie występują kwiaty rozdzielnopłciowe; 

DIOECJA (dwupienność) – na jednych osobnikach 

powstają tylko kwiaty męskie, na 

innych tylko żeńskie; 

HETEROSTYLIA (różnosłupkowość) – w 

obrębie gatunku występują kwiaty różniące 

się długością szyjki słupka. Słupki są dłuższe 

lub krótsze od pręcików, co uniemożliwia 

samozapylenie. 

JK 

JK

OWOCE 

PĘDY 

OWOCE POJEDYNCZE SUCHE 

ŁUSZCZYNA 

PĘDY NADZIEMNE 

ŁUSZCZYNKA 

– 121 – 

OWOCE POJEDYNCZE MIĘSISTE 

OWOCE ZBIOROWE (POZORNE) 

OWOCOSTANY 

PĘDY PODZIEMNE 

JK 

JK

ROZSIEWANIE NASION 

AUTOCHORIA 

SAMORZUTNE ROZSIEWANIE NASION PRZEZ ROŚLINĘ 

ANEMOCHORIA 

ROZSIEWANIE NASION PRZEZ WIATR 

SYSTEM KORZENIOWY I 

Głównymi funkcjami korzeni są: pobieranie wody 

i soli mineralnych z gleby oraz przytwierdzenie rośliny 

do podłoża. Dodatkowo funkcją u roślin dwui 

wieloletnich jest magazynowanie substancji po- 

– 122 – 

ZOOCHORIA 

ROZSIEWANIE NASION PRZEZ ZWIERZĘTA 

Niektóre nasiona mają niewielkie 

wyrostki – elajosomy, 

obfitujące w cukier, tłuszcz lub 

białko. Najważniejszym składnikiem 

jest wabiący mrówki 

kwas rycynolowy. Przyniesione 

do mrowiska nasiona, po zjedzeniu 

elajosomów wynoszone 

są na zewnątrz. Nieraz mrówki 

zjadają elajosomy po drodze, 

a nasiona porzucają, rozsiewając 

je w ten sposób. 

MYRMEKOCHORIA 

ROZSIEWANIE NASION PRZEZ MRÓWKI 

karmowych. Korzenie boczne i przybyszowe mogą 

także przekształcać się w organy spichrzowe. Powstają 

wtedy bulwy korzeniowe, magazynujące 

substancje pokarmowe na okres zimy. 

JK 

JK

SYSTEM KORZENIOWY II 

Korzenie niektórych roślin tworzą układy symbiotyczne 

z mikroorganizmami (bakterie, promieniowce). 

Zjawisko to szczególnie często występuje 

u roślin motylkowych, których korzenie współżyją 

z bakteriami z rodzaju Rhizobium. Bakterie te, zwane 

korzeniowymi, mają zdolność przyswajania wolnego 

azotu z powietrza i dostarczania go roślinie w postaci 

związków łatwo przyswajalnych, w zamian za 

produkowane przez roślinę związki organiczne. Żyją 

one w charakterystycznych brodawkach korzeniowych. 

ZAPYLANIE ROŚLIN 

Zapylenie to przeniesienie ziaren pyłku na znamię 

słupka. 

AUTOGAMIA (samopylność) = zapylenie odbywa 

się w obrębie tego samego kwiatu, który czasem 

pozostaje zamknięty (kw. klejstogamiczny). 

ANEMOGAMIA (wiatropylność) = lepki i sypki 

pyłek przenoszony jest przez wiatr. Wytwarzają go 

w dużej ilości niepozorne kwiaty, często pozbawione 

okwiatu. 

ENTOMOGAMIA (owadopylność) = w zapylaniu 

pośredniczą różne owady, m.in.: motyle dzienne 

i motyle nocne (ćmy), pszczoły, trzmiele. 

Rośliny owadopylne mają liczne przystosowania do 

zwabiania owadów: 

-barwny okwiat 

-duże ilości pyłku, często lepkiego (kwiaty pyłkowe) 

-duże ilości nektaru (kwiaty nektarowe) 

-silny zapach 

– 123 – 

-barwne liście przykwiatowe 

-aparaty przyczepne 

-kwiaty pułapkowe 

-kwiatostany zwabiające 

JK 

JK

notatki 

– 124 –

Pomoce dydaktyczne (PDF)

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?