Program koncertowy miesięczny - Agape

20 maja 2010 / czwartek / 19.00 • Sala Koncertowa
Oba koncerty fortepianowe Chopina – e-moll i f-moll – obok
Koncertu g-moll Mendelssohna i Koncertu a-moll Schumanna,
przedstawiają typ koncertu romantycznego, jego najwyższą
konkretyzację.
Warto także zwrócić uwagę na źródło inspiracji twórczej utworu.
Z zachowanych listów kompozytora do Tytusa Woyciechowskiego wynika,
że Koncert powstał pod wpływem miłości Chopina do Konstancji
Gładkowskiej, czego dowodem jest przede wszystkim druga część
kompozycji (Larghetto). W listach Chopin określał ją jako Adagio, co
mogło mieć związek z tym, że wówczas wszystkie wolne części koncertów
i sonat tak nazywano. „Bo ja już może na nieszczęście mam swój ideał,
któremu wiernie, nie mówiąc z nim, już pół roku służę, który mi się śni,
na pamiątkę którego stanęło adagio do mojego koncertu” – pisał Chopin
o swej miłości do Konstancji, wyjaśniając ideę powstania Koncertu f-moll.
* * *
„Symfonia c-moll jeszcze nie gotowa” – pisał 7 września 1862 r. Johannes
Brahms do Alberta Dietricha. W liście tym Brahms zapowiadał swój
pierwszy wyjazd do Wiednia, który 10 lat później stał się dla niego
domem. Ale musiało upłynąć jeszcze kilka lat, nim objawił on
publiczności swą Symfonię. Prezentowana przyjaciołom latem 1862 r.
w Münster-am-Stein pierwsza część dzieła na długi czas powędrowała
do kufra.
Czemu tak się stało W życiu Brahmsa nastąpił podówczas niezwykle
dynamiczny okres. W 1863 r. zaproponowano mu objęcie kierownictwa
wiedeńskiej Singakademie, które to stanowisko piastował przez kolejny
rok. Zrezygnował, gdyż obowiązki kapelmistrza nazbyt go absorbowały,
ograniczając aktywność kompozytorską. Mógł do niej na dobre powrócić,
gdy w 1864 r. osiadł w Karlsruhe, sąsiadując m. in. z Klarą Schumann
i Iwanem Turgieniewem. Kolejny zwrot nastąpił w lutym 1865 r.
– w Hamburgu umiera matka Brahmsa, a na Johannesa spada
konieczność wspomożenia starszej siostry Elisy. Decyduje się on więc
na zintensyfikowanie kariery pianistycznej i w kolejnych dwóch latach
poświęca się przede wszystkim występom solowym i kameralnym.
Poklask zjednują mu arcytrudne Wariacje na temat Paganiniego op. 35,
które Klara Schumann określiła mianem „Hexen-Variationen”. Odejście
matki skierowuje również kompozytorskie zamierzenia Brahmsa ku
nowemu projektowi: przez dwa z górą lata powstaje Ein deutsches
Requiem op. 45, którego znakomite wykonanie w Bremie w Wielki Piątek
1868 r. objawia w Brahmsie wielkiego symfonika. Partytura ta przyniosła
mu też na tyle sowite dochody, że forsowne podróże koncertowe
przestały być niezbędne. Pod koniec 1871 r., gdy okazało się,
iż w rodzinnym Hamburgu nie ma dla niego spodziewanej dyrygenckiej
posady, powraca – tym razem na stałe – do Wiednia. W 1872 r.
obejmuje na kolejne trzy sezony stanowisko dyrektora artystycznego
Gesellschaft der Musikfreunde. Działania w Gesellschaft dają Brahmsowi
możność stałej pracy z orkiestrą i doskonalenia warsztatu. W 1874 r.
powraca więc do pracy nad Symfonią, a ostateczne szlify nadaje jej dwa
lata później podczas wakacji na Rugii. 4 listopada tego roku spełnia się
marzenie Brahmsa, aby „usłyszeć tę rzecz najpierw w małym mieście,
gdzie będzie dobry przyjaciel, dobry dyrygent i dobra orkiestra”.
Felix Otto Dessoff i orkiestra w Karlsruhe nie zawodzą pokładanych
w nich nadziei.
Pochodzące z 1862 r. Un poco sostenuto – Allegro rozpoczyna się
masywnym wstępem na stałej nucie, zawierającym zawiązki tematu części
głównej. Otwierają ją tak ulubione przez Brahmsa tercje w zrywanej,
gwałtownej rytmice. Temat poboczny, prowadzony trytonami, przynosi
nieznaczne uspokojenie. Część rozwija się w schemacie formy sonatowej,
przynosząc w kodzie przytoczenie motywów wstępu. Andante sostenuto
(E-dur) otwiera pastoralny chorał o wycyzelowanej harmonice.
Zaintonowany po kilkunastu taktach temat poboczny smakowicie
oscyluje między 3/4 a 6/8. W dalszym ciągu części podejmą go skrzypce
solo. Dla ożywionego, pogodnego w nastroju Un poco moderato e grazioso
(As-dur) kanwą jest falujący temat o niecodziennej pięciotaktowej
budowie. Kontrastuje z nim nieco przewrotne intermedium oboju
i poboczny temat prowadzony w tercjach. Finał zaczyna się od
mrocznego, skradającego się w pizzicatach Adagio, które stopniowo
nasyca się brzmieniem i rozkwita w słodki temat rogu, który ponoć
przyszedł Brahmsowi do głowy podczas leśnej przechadzki. Krótki chorał
blachy prowadzi do głównego tematu Allegro non troppo, ma con brio,
wiedzionego w niskim rejestrze skrzypiec, o którego podobieństwie
do finału IX Symfonii Beethovena pierwszy wspomniał Eduard Hanslick.
Swobodnie rozwijana forma sonatowa wiedzie do uroczystej kody.
Sławomir Zamuszko
altowiolista i kompozytor, adiunkt Akademii Muzycznej
im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi
62 SEZON ARTYSTYCZNY 2009/10