PokaÅ¼ treÅÄ!

ROK II MARZEC 1939 Nr 2 (8) 

i 

y;< , i 

A T E N E U M 

CZASOPISMO POŚWIĘCONE SPRAWOM KULTURY 

KS. MIECZ. ŻYWCZYNSKI . . 

STEFAN NAPIERSKI . . . . 

FRANCIS JAMMES . . . . . 

KONSTANTY STANISŁAW SKI . 

TADEUSZ B R E Z A ........................... 

Emigracja polska i Kuria rzymska 

wobec upadku unii w Rosji 

w r. 1839 ..................................... 183 

O Bolesławie Koskowskim . . 197 

Almaida d‘Etremont . . . . 205 

Z a u to b io g r a f ii.......................... 232 

Za n iew id o m y m ...........................253 

W IL L IA M SZEKSPIR 

Romeo i Julia (tł. J. Iwaszkiewicz) 264 

U W A G I 

EUGENIA KRASSOWSKA 

STANISŁAW BRZOZOWSKI 

JÓZEF MASLIfłSKI . . . 

. . Powieść St. Brzozowskiego . . 273 

. Z niedrukowanej korespondencji 282 

. . Treścioform na zakręcie . . . 294 

S P R A W O Z D A N I A 

„ W garderobie duchów" K . W ie rzy ń sk ie g o (T. Terlecki) — D w ie traged ie 

(A . Sowiński) — K ilka u w ag o ostatnich książkach Szelburg-Z arem biny (S t. N a- 

pierski) — P osp olite ruszenie p oetów (S t. Lichański) — „ W o jn a 1812 r.“ 

M . K u k iela (S t. Herbst) — „U kraińska p olityk a ks. A d am a C zartoryskiego przed 

w o jn ą krym ską" M . H a n d elsm a n a (H . Jabłoński) — S tudia n ad kw estią w ło 

ściańską w latach 1846— 1864“ E. K o sto ło w sk ie g o (S t. T . Wrona) - ..P olsk a d zia 

łaln ość dyplom atyczna w 1863-4 r.“ — K ronika. 

---------------------- 

WARSZAWA CENA 2.50

ADRES 

REDAKCJI: 

W ARSZAWA, UL. SŁONECZNA 50 m. 34 

R ED A K C JA C Z Y N N A W E W T O R K I od godz. 2— 3. 

S T E F A N 

Redaktor: 

EIGER-N A PIE R SKI 

Rękopisów niezamówionych redakcja nie zwraca. — Utwór, 

o którego druku redakcja nie zawiadomiła autora w ciągu dwóch 

miesięcy od chwili nadesłania, jest odrzucony. 

Redakcja nie podejmuje się oceny rękopisów. 

A T E N E U M 

UKAZUJE SIĘ SZEŚĆ RAZY DO ROKU 

Cena pojedynczego numeru . . . z ł 2.50 

Prenumerata r o c z n a ....................................zł 12.50 

Prenumerata półroczna . . . . z ł 7.00 

(W cenę prenumeraty wliczone są koszty opakowania i przesyłki) 

P R E N U M E R A T Ę P R Z Y J M U J Ą : 

Adm inistracja „A T E N E U M “ 

(WARSZAWA, UL. FILTROW A 53, J. ROGOZIŃSKI) 

oraz wszystkie większe księgarnie w kraju. 

KONTO CZEKOWE P. K. O. NR 16691. 

SKŁAD GŁÓWNY: „TOWARZYSTWO WYDAW 

NICZE J. MORTKOWICZA 

W A R S Z A W A , U L . M A Z O W IE C K A 12.

A T E N E U M 

KS. MlECZySŁAW ŻZJIUCZZJŃSKI 

/ 11. 

EMIGRACJA POLSKA I KURIA RZYM SKA W OBEC 

UPADKU UNII W ROSJI W R. 1839 

(W setną rocznicę) 

W roku bieżącym upływa sto lat od kasaty unii 

w Rosji. Fakt to pozornie tylko ściśle religijny, w 

rzeczywistości miał on doniosłe znaczenie ogólnokulturalne. 

Był to cios, wymierzony w kulturę zachodnio 

- europejską, rzymską, w pewnej zaś mierze 

i klęska polskości. Rocznica ta wywoła zapewne 

szereg artykułów, niniejszą rozprawę poświęca 

się tylko zagadnieniu jak na tę kasatę zareagowano 

w Rzymie oraz jak na nią patrzyli współcześni 

i jak próbowali przeciwdziałać je j skutkom 

Polacy, którzy mogli się szczerze w tej sprawie 

wypowiadać tzn. Polacy na emigracji-1) 

Kościół unicki zaczął istnieć na ziemiach polskich od r. 1595 czy na- 

‘jwet od synodu brzeskiego, w październiku 1596 r. Nie wchodząc w 

szczegóły sporu wśród badaczy, czy dzieło unii było potrzebne, czy nie, 

czy było przeprowadzone należycie czy nie należycie, stwierdzić wszakże 

wolno, że w w. X V II i X V III sięgało ono na Wschodzie tylko tak 

daleko, jak daleko sięgały granice państwa polskiego, i jedynie na poparcie 

tego państwa mogło liczyć. Dla polityków rosyjskich unia, łącząca 

miliony dusz z Rzymem, z kulturą zachodnią, musiała być od początku 

rzeczą niemiłą, nawet znienawidzoną. Gdy w r. 1772 część ziem 

*) M ateriały do n in iejszej pracy autor czerpał z n astęp u jących zbiorów ręk op i 

śm iennych: archiw a w atykańskie i w iedeńskie, bibliotek i C zartoryskich w Krakowie, 

R apperswilska i Z am oyskich w W arszaw ie. W stęp i tło o góln e oparto n a litera tu 

rze przedm iotu i źródłach drukow anych. (T ołstoj, P elesch, L ikow ski, L oret, B oudou, 

Theiner, C hotkow ski, G łubokow skij, S zaw ielskij, K iprianow icz, Schiem ann, C harkie- 

•Wriry i i n ^

184 EMIGRACJA POLSKA I U KI A RZTJMSKA 

polskich odeszła od Rosji, rząd rosyjski, choć nie mógł — oczywiście — 

jednem pociągnięciem pióra zmusić unitów z tych ziem do przejścia 

na prawosławie, to jednak odrazu zastosował w stosunku do nich politykę 

inną, niż względem katolików obrządku łacińskiego. Ten ostatni 

traktowała cesarzowa rosyjska Katarzyna II brutalnie, ale wydaje się 

niewątpliwem, że unię postanowiła całkowicie unicestwić. Zmierzały 

do tego jej postanowienia, masowe i brutalne „nawracanie11 oraz „oczyszczanie“ 

obrządku unickiego z naleciałości łacińskich przez arcybiskupa 

połockiego, Hierakliusza Lisowskiego. System Katarzyny nie zmienia 

się właściwie za jej następców. Unitom nie wolno nawet przechodzić 

na obrządek łaciński; tym którzy to zrobili po r. 1798, wyznaczono 

termin do powrotu. Pozatem Kościół unicki odłączono pod względem 

administracyjnym od łacińskiego i rządzono nim bez oglądania się na 

papieża. Mikołaj I podjął z całą energią dzieło swej babki i miał je 

doprowadzić do końca. Już w październiku 1827 r. ponawia on zakaz 

przechodzenia unitów na obrządek łaciński, zabrania też przyjmowania 

łacinników do unickiego zakonu bazylianów. Niektóre jednostki z pośród 

wyższego kleru unickiego idą na rękę carowi, jako wykonawcy czy 

też twórcy projektów pogrzebania unii, zwłaszcza Józef Siemaszko. Ten 

ostatni w listopadzie 1827 r., po rozmowie z rosyjskim dyrektorem departamentu 

spraw duchownych obcych wyznań, opracowuje memoriał, 

w którym jest cały program powolnego uśmiercenia unii. W myśl tego 

planu Mikołaj I tworzy w r. 1828 kolegium grecko-unickie i poleca 

mu czuwać nad czystością obrządku unickiego, przeprowadza nową 

organizację kościoła unickiego, bazylianów poddaje biskupom. Sam 

Siemaszko przyznawał, że ukaz ten burzył całkowicie dotychczasową 

budowę kościoła unickiego. Podobny jest sąd historyków unii. W kwietniu 

1829 r. „Konrad W allenrod'1 unii, Siemaszko został przez cara m ianowany 

biskupem sufraganem białoruskim. Przytoczyło się tych kilka 

faktów na dowód, że zagłada unii była postanowiona i wprowadzona 

w życie przed wojną polsko - rosyjską 1831 r., gdyż na Zachodzie 

a m. i. w W atykanie błędnie sądzono, iż dopiero po tej wojnie rząd 

zaczął unię likwidować. W powstaniu 1831 r. wzięli dość liczny udział 

bazylianie, ale był to z ich strony nie tylko odruch patriotyczny — 

polski, lecz również następstwo prześladowania, któremu ze strony rządu 

ulegali. Po roku 1831 likwidacja unii posuwa się w dalszym ciągu. 

W listopadzie 1835 r. rząd wyznacza pieniądze na całkowite upodobnienie 

cerkwi unickich do prawosławnych, w styczniu 1837 r. ukaz 

cesarski poddaje sprawy unickie oberprokuratorowi św. synodu, w lutym 

1838 r., po śmierci metropolity Bułhaka, niewątpliwego katolika,

EMIGRACJA POLSKA I UNIA RZZJMSKA 185 

ale bardzo słabego człowieka, Siemaszko obejmuje zarząd kolegium 

duchownego unickiego (faktycznie miał go już przedtem) i wraz z biskupem 

białoruskim, W asylem Łużyńskim, objeżdża diecezje dla przygotowania 

ich do dzieła ostatecznego. Dokonało się ono w Połocku 12. 

iii. st. st. 1839 r. Trzej biskupi uniccy odczytali uroczyście w cerkwi 

akt połączenia swego kościoła z prawosławnym. W dn. 25.III st. st. 

1839 r. Mikołaj I zatwierdził prośbę synodu połockiego słowami: 

„Dziękuję Bogu i przyjmuję". N a jednoczycieli posypały się ruble 

i ordery, dzieło zjednoczenia uwieczniono medalami z napisem: „Oderwani 

przemocą, zjednoczeni miłością1'. Tak wyglądały zewnętrzne 

dzieje wiekopomnego zdarzenia, wewnętrznie nie były tak proste. 

„Jednocząca miłość" miała oblicze dość swoiste. Interesowała ona 

ogromnie zarówno W atykan, jak i polityków polskich na emigracji, 

choć i Rzym i Polacy podzielali tu pewne iluzje, na które trzeba zwrócić 

uwagę. Iluzje te jednoczyły się ogólnie w przekonaniu, że sprawa 

unicka ma za jedną z przyczyn powstanie listopadowe, że likwidowanie 

unii to zemsta cara na żywiole polskim za niedawny bunt. Podniesiono 

wyżej, że był to pogląd całkowicie błędny, bo zniesienie unii postawiła 

sobie za cel już Katarzyna II, a wykonywano je przed r. 1831. 

Ale Polacy w swych iluzjach szli jeszcze dalej. N a unitów patrzyli oni 

oczami ludzi dawnej, przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, sądzili, że 

unici to Polacy, że zagłada unii to zagłada polskości, to nieszczęście narodowe. 

Było w tym poglądzie sporo racji, sam Siemaszko, łamiąc w 

sobie katolicyzm, łamał zarazem, jak sam przyznaje, i polskość, ale 

w całości biorąc, był to pogląd przesadny, a więc niesłuszny. Mimo 

to Polacy sądzili, że ratując unię, będą zarazem ratowali polskość, z tą 

myślą głównie pracowali nad sposobami ocalenia unii w Rzymie. I jeszcze 

jedno, znowu wspólne dyplomatom papieskim i Polakom, złudzenie. 

Jedni i drudzy z całym przekonaniem przestawiali zdania napisu 

na medalu cesarskim. Sądzili, że tylko powiedzenie, iż byli zjednoczeni 

miłością, a oderwani przemocą, odpowiadało prawdzie. Nie wchodząc 

w rozstrzyganie pytania, czy rzeczywiście unia brzeska jednoczyła tylko 

miłością, trzeba jednak powiedzieć, że w świetle znanych źródeł nie 

wszystkich unitów, nawet nie ich większość odrywała w r. 1839 od 

Kościoła przemoc. Nawet w W atykanie stwierdzono z czasem tę smutną 

prawdę. Tu powiedzieć wolno, że opór przeciw temu „jednoczeniu 

miłością" istniał niewątpliwie, ale opór tylko tu i owdzie, silny u niektórych 

jednostek, słaby w masach. Długa i konsekwentna polityka 

rządu rosyjskiego, długie spodziewanie się, że „Zjednoczenie" prędzej 

czy później nastąpi, odstępstwo biskupów i ogromnej większości wyż-

186 EMIGRACJA POLSKA I UNIA RZIJMSKA 

szego kleru, ciemnota ludu, który właściwie więcej się oburzał na nowe 

ołtarze i ikonostasy, na brody popów i zwyczaje liturgiczne, niż na 

zmianę głowy Kościoła, nadzieje nagrody i obawa przed prześladowaniem, 

niechęć do łacińskich i polskich „panów11 — wszystko to zrobiło 

swoje. Niewielkiej już stosunkowo reszty dokonała siła. Przeciwdziałał 

tej reunii polski i katolicki „pan“, szlachcic, bronił się i bolał 

szary, często nieznany ksiądz, dłużej jeszcze zakonnik i zakonnica, „na 

ostatnim szańcu11 trwały kobiety. Ważniejsze etapy tej wewnętrznej 

historii unii za czasów Mikołaja I to gwałtowne „nawracanie^ 

w r. 1834, urządzone przez prawosławnego arcybiskupa połockiego, 

Smaragda, wywołujące protesty, a nawet opozycję ze strony rządu, 

wzburzenie ludu z powodu ikonostasów i protesty kleru z powodu nowych 

mszałów, protest 111 księży z września 1839 r. choć większość ich 

się nawróciła. Jeszcze w r. 1861 pisał Siemaszko, że w uporze trw ają 

żony wielu popów, bazylianki witebskie były unitkami jeszcze w r. 

1863. Lud oporny utwierdzali w wierze prawosławnej tu i owdzie 

kozacy nahajkami i rekwizycjami, duchownych przekonywano usuwaniem 

z parafii, degradowaniem na diaczków, zamykaniem w klaszto 

rach prawosławnych, w których często panował głód, a triumfowały 

szykany. Na Sybir, zdaje się, nie wysłano nikogo. Rzecz ciekawa, że 

0 tych wszystkich protestach i oporze W atykan był stosunkowo dobrze 

poinformowany przez Polaków, przez pisma, przez nuncjaturę wiedeńską. 

Ogromny rozgłos „nawracaniu11 unitów dawali Polacy, opinia katolicka 

miała oczy zwrócone na Rzym, niepokojąc się długim jego milczeniem. 

To zaniepokojenie wzrosło pod koniec 1838 r. Oto po W łoszech 

podróżował następca tronu rosyjskiego i syn cara, wielki książę 

Aleksander (późniejszy cesarz). W dn. 16.X II.1838 r. przybył wreszcie 

1 do Rzymu. Podróżował incognito, ale mimo to przyjmowano go ze 

wszystkimi honorami. W dn. 17.X II złożył wizytę papieżowi; ogromnie 

ugrzeczniony, całował go w rękę na powitanie i pożegnanie. Grzegorz 

X V I okazywał księciu ogromną attencję, książę odpowiadał na nią 

oznakami najgłębszego uszanowania dla papieża. W dn. 13.11.1839 r. 

opuścił Rzym. W izyta W. Księcia zaniepokoiła Polaków. W ładysław 

Zamojski pisał do Platera, by rozwiewał iluzję, jaka mogła powstać 

w W atykanie w związku z tą wizytą. Obawy były płonne, 

w Rzymie nie było iluzji. W. Książę nie miał pełnomocnictwa do prowadzenia 

pertraktacji, nie prowadzono ich zatem, proszono tylko księcia, 

by się wstawił u ojca za katolikami, ale właśnie współcześnie kardynał 

sekretarz stanu Lambruschini dzielił się z nuncjuszem wiedeń


skim wiadomością, że biskupi uniccy przedstawili carowi swą gotowość 

do przejścia na prawosławie i że minister rosyjski Błudow w nocy, wyważywszy 

drzwi, chciał zmusić metropolitę Bułhaka do przejścia na 

schizmę. Bułhak — według tej informacji — oparł się, ale gdy umarł, 

pochowano go na cmentarzu prawosławnym. Stopniowo tych wiadomości 

o likwidowaniu unii napływało coraz więcej, przyszła wreszcie 

wieść o zupełnej zagładzie Kościoła unickiego. W dodatku dowiedziano 

się w Rzymie, że arcybiskup mohilewski, Ignacy Pawłowski, pobłogosławił 

bez zastrzeżeń małżeństwo mieszane ks. Maksymiliana Leuchtenberg, 

katolika z córką cara, W. Ks. Marią, prawosławną, a przecie 

Stolica Apostolska była tak nieustępliwa w kwestii tego rodzaju m ałżeństw. 

Papież musiał zabrać głos, zwłaszcza ze względu na upadek 

unii, spodziewali się tego wszyscy, choć rząd rosyjski nie chwalił się 

głośno ze swego triumfu. Na zapytanie posła austriackiego w Petersburgu 

Ficquelmonta, czy Rzym będzie o tym zawiadomiony, wicekanclerz 

rosyjski Nesselrode, odpowiedział krótko: „Nie, o tym zachowujemy 

milczenie i odpowiemy dopiero wtedy, gdy nas zapytają". 

Zresztą rząd rosyjski nie miał pod tym względem żadnych skrupułów, 

sądząc, że zniesienie unii to tylko przywrócenie stanu prawnego, naruszonego 

przez synod brzeski z X V I w. Toteż postępował w r. 1839 w 

stosunku do papieża tak, jakgdyby nic na szkodę Kościoła nie zaszło. 

Dziękując papieżowi za przyjęcie W . Ks. Aleksandra, cesarz odpowiadał, 

że przyjmuje także „z głębi serca“ papieskie życzenia, ale dodawał 

niedwuznacznie, że chodzi o życzenia, które wyraził papież, polecając 

mu „interesy Kościoła łacińskiego". „Nie przestanę nigdy — 

zapewniał Mikołaj I — zaliczać do pierwszych swych obowiązków 

obowiązku opiekowania się dobrobytem swych poddanych katolickich, 

szanowania ich przekonań, zapewnienia im spokoju. Ale aby ten cel 

zbawienny można było osiągnąć, interes realny samego Kościoła łacińskiego 

wymaga, by W asza Swiętobliwość raczył ze swej strony użyć 

swej prawnej powagi, aby kler katolicki w Rosji i Polsce nie uchylał 

się od obowiązków wierności i poddania się prawom krajowym, bez 

czego w żaden sposób nie może być ani pokoju, ani trwałej pomyślności. 

Pośród powszechnego zamieszania, zakłócającego świat, potrzeba 

bardziej niż kiedykolwiek, aby Kościół swej pomocy moralnej użyczał 

władzy suwerennej, bo wtedy to z całkowitym bezpieczeństwem będzie 

mogła czuwać nad spokojem sumień11. Grzeczny ten pozornie list 

musiał być dla W atykanu dowodem braku dobrej woli samego cesarza. 

Papież polecał mu interesy wszystkich katolików, zarówno obrządku 

łacińskiego, jak i unickiego, cesarz obiecał opiekować się tylko ła-

188 EMIGRACJA POLSKA I UNIA RZZJMSKA 

cińskim. Wiedziano też w Rzymie, co rozumiał cesarz przez uchylanie 

się od obowiązku wierności. Nie chodziło tu o tych stosunkowo nielicznych 

księży, którzy popierali emisariuszy i spiski w Królestwie, lecz 

o biskupa podlaskiego Gutkowskiego, który zdaniem W atykanu miał 

słuszność, a zdaniem rządu rosyjskiego był buntownikiem. Mimo to, 

papież odpowiedział cesarzowi jaknajuprzejm iej. Cieszył się, że cesarz 

przyjął tak dobrze jego życzenia, bo w państwie rosyjskim jest 

wielu katolików, ale dodawał, że choć jedni są obrządku łacińskiego, 

inni greckiego, wszyscy jednak zasługują na troskę papieża i nic go 

bardziej nie mogło by ucieszyć, jak zapewnienie im pełnej swobody religijnej. 

Co do posłuszeństwa, jakie władzy cesarskiej winni katolicy 

w rzeczach świeckich, papież obiecał pobudzić ich do tego, ale też przypominał 

swoje poprzednie kroki: brewe Impensa charitas 

z lutego 1831 r. encyklikę C u m primum z 9.VI.1832 r., encyklikę 

Mirari vosz 15.VI1I.1832 i Singulari nos z 25.VI.1834 r., 

wymierzoną przeciw Lamennais. Papież zapowiadał, że Stolica św. 

nigdy nie zaprzestanie głosić tej prawdy katolickiej, że wierni winni 

być sumiennie ulegli władcy i nie wątpił że Bóg rozproszy „przewrotne 

zamysły'1 buntowników i ustrzeże swych wiernych od nowych buntów. 

List cesarski jednak mógł być jeszcze ostatecznie brany w Rzymie za 

dobrą monetę, ale nie mogły być uważane za taką następne kroki rządu 

rosyjskiego. W dn. 10.V II.1839 r. rosyjski charge d‘affaires, Kriwcow 

wysyłał do kardynała sekretarza stanu poufne pismo, w którym 

pisał, że „jego cesarska Mość... pragnie dać nowy dowód swej troski 

o Kościół katolicki w swych państwach", z największą przyjemnością 

widziałby mianowicie X. Ignacego Pawłowskiego arcybiskupem metropolitą 

mohylewskim, a X. Kłągiewicza biskupem wileńskim. Jeżeli 

w sprawie Pawłowskiego rząd rosyjski mógł być nawet w dobrej wierze, 

to teraz wyrażenie o nowym dowodzie troski cara o Kościół zakrawało 

na cynizm wobec tego, co tenże troskliwy monarcha robił 

z unitami, zwłaszcza że do Rzymu przychodziły o tej ostatniej sprawie 

wiadomości nawet przesadne, mówiące więcej, niż to było naprawdę. 

Toteż tego rodzaju oświadczenia, co ostatnie Kriwcowa, musiały rozwiewać 

ostatecznie wszelkie złudzenia, jeżeli takie jeszcze były, co do 

dobrej woli rządu rosyjskiego. A jednak czekano jeszcze, a właściwie 

starannie przygotowywano się do uderzenia na carską politykę. Nawet 

kanclerz austriacki Metternich nie powstrzymywał już papieża. Sądził 

z pewnością, że papież wystąpić musi, spodziewał się może, że 

ostry krok papieża wpłynie na zmianę polityki religijnej Rosji. Już 

w styczniu 1839 r. radził na wypadek zniesienia unii wystąpienie szcze

EMIGRACJA POLSKA 1 UNIA RZyMSKA 189 

re i mocne, ale zarazem łagodził swą radę w obawie, by nie było zamocne, 

by nie doprowadziło do zerwania, dodawał, że trzeba ro 

różniąc między cesarzem i jego doradcami, pierwszy działa w dobrej 

wierze, jest schizmatykiem, ale chodzi mu tylko o stłumienie ducha 

rewolucyjnego w państwie, to tylko jego doradcy często bez wiedzy 

cesarza propagują schizmę, sądząc błędnie, że w ten sposób stłumią 

i zarodki rewolucji. W ystąpienie papieskie zatem winno oszczędzić cesarza, 

winno „apelować do cesarza lepiej poinformowanego". Polacy, 

jako się rzekło, liczyli na ostry akt przeciwrosyjski bez zastrzeżeń. 

Tylko taki akt mógł być skuteczny, zdaniem Mickiewicza. Podobnie 

sądził W ładysław Zamojski, że dzięki ostremu wystąpieniu papieża 

naród polski zrozumiałby istotną myśl papieża, uczułby, że „w sprawie 

świętej, w obronie przeciw najazdowi wiary fałszywej, poparty jest 

przez ojca św., nie zaś, jak potrafiono roznieść, opuszczony, naganiony 

od niego". Podobnie rzecz ujmował w czerwcu 1839 r. ks. Adam 

Czartoryski, sądząc, że zniesienie unii winno nareszcie otworzyć oczy 

papieżowi na prawdziwe intencje dworu petersburskiego i że papież będzie 

musiał protestować głośno przez allokucję, bo nigdy większa część 

wiernych nie została mu odjęta jednym pociągnięciem pióra, wierni ci 

upadną, jeśli papież nie ogłosi się ich protektorem, zresztą po unitach 

przyjdzie w Rosji kolej na łacinników. Gdy zaś papież nadal milczał, 

książę znowu przynaglał swego przedstawiciela w Rzymie, Cezarego 

Platera, że w Rosji zanosi się na ruinę Kościoła i dlatego papież winien 

wygłosić allokucję, bo wierni potrzebują pociechy, kler zachęty 

i podtrzymania, a duchowni uniccy winni być zganieni, jak na to zasługują. 

Książę zrobił jeszcze więcej, napisał 6.X.1839 r. list wprost 

do papieża. W liście tym, powołując się na życzliwe przyjęcie przez 

papieża Zamojskiego i Platera, przypominając o prześladowaniu Kościoła 

w Rosji, czego dowodził załączony do listu obszerny memoriał, 

wskazywał książę, że cesarz rosyjski chce starannie odosobnić od Rzymu 

Kościół polski, aby go zniszczyć, że zatem niebezpieczeństwo jest 

wielkie i nie ma ani chwili do stracenia w sprawie wystąpienia przeciw 

temu. „Najświętszy ojcze, — mówił książę — potęga, którą rozporządzają 

wrogowie naszej wiary, jest ogromna, ale moc, którą Bóg 

złożył w twe ręce, jest jeszcze większa i potrafi zatriumfować. W każdym 

czasie, pośród najstraszniejszych kryzysów ludzkości, Katedra 

św. Piotra była ucieczką i ocaleniem dla prawd wieczyście prawdziwych. 

Niech W asza Swiętobliwość przemówi, a to samo będzie dziś, 

i katolicy w Polsce zarówno łacińscy jak i ruscy, widząc, że Kapłan 

Najwyższy stoi na ich czele, znajdą dzięki temu właśnie siłę, odwagę

390 EMIGRACJA POLSKA 1 U KI A RZZJMSKA 

i światło konieczne do walki zwycięskiej z prześladowaniem i zasadzkami 

nieprzyjacela wiary. Co do mnie, to tylko dla posłuchania swego 

sumienia, dla zadośćuczynienia swym najświętszym obowiązkom, jak 

pokorny syn Kościoła ośmielam się błagać W aszą świętobliwość, by 

zatrzymał swą uwagę na opłakanej sytuacji religii katolickiej w Polsce. 

Oby twe serce ojcowskie wzruszyło się cierpieniami narodu, który 

stale okazywał równie prawowierność, jak i przywiązanie do Stolicy 

św., a któremu po odebraniu istnienia politycznego, chcą nadto — by 

dopełnić miary jego cierpień — wyrwać wiarę ojców". Załączony memoriał 

opisywał obszernie prześladowczą politykę rządu rosyjskiego 

względem Kościoła, m. in. uśmiercanie unii, tak że już 3160000 wiernych 

przeszło na schizmę, radził zaś mianowanie biskupów, nawiązanie 

stosunków z klerem polskim, nominację metropolity unickiego, protest 

przeciwko nieobsadzaniu probostw, staranie o seminaria i budowę 

kościołów, wreszcie uważał za konieczną allokucję papieską. A obawiając 

się snać, by W atykan znowu, potępiając cara, nie zrobił tego 

w formie, drażniącej Polaków, Czartoryski tłumaczył w swym memoriale, 

że w Polsce między katolicyzmem i polskością istnieje silny związek, 

że oba te czynniki nawzajem się podtrzymują, że uderzenie w jeden 

z nich jest zarazem uderzeniem i w drugi, że jeśli car stłumi polskość 

i katolicyzm, to rozciągnie swą władzę nad wszystkimi narodami 

słowiańskimi. Car może robić — ostrzegał książę •— drobne ustępstwa 

i iluzje Kościołowi, ale nie nawróci się nigdy. Memoriał księcia podawał 

kilka nieścisłości: tak np. mylnie uważał X. Tadeusza Łubieńskiego 

za jednego z najgorszych księży w Polsce, ale zasadniczo był słuszny; 

więcej nawet, w ocenie dążeń władców Rosji był niezwykle przenikliwy, 

cała następna historia stosunków rzymsko-rosyjskich potwierdziła 

słuszność przewidywań wielkiego polityka polskiego. Cesarz M i 

kołaj, jak często natury pierwotne, do których z pewnością ten półbarbarzyńca 

należał, liczył się tylko z silnymi wystąpieniami. Bądź jak 

bądź, głos Cartoryskiego był niewątpliwie wyrazem życzeń wszystkich 

katolików polskich, wszystkich ludzi dobrej woli, którzy się sprawami 

Kościoła interesowali. List i memoriał księcia dotarły do papieża. Osobiście, 

czy też przez oratorianina, ks. Theinera, Plater złożył je w sekretariacie 

stanu, a tam zostały przyjęte „ze szczerym wyrazem podziękowania". 

Poinformowano tylko wysłannika papieskiego że do listów, 

adresowanych do papieża, dodaje się otwartą kopię. Nadeszła wreszcie 

chwila przez wszystkich oczekiwana. Na konsystorzu tajnym 

22.XI.1839 r. Grzegorz XVI wygłosił allokucję Multa quidem 

o ostatnich wypadkach w Rosji, opisał w niej dzieje unii od początku,


przypomniał, jak to biskupi ruscy w XVI w. nie zmuszeni gwałtem, ani 

uwiedzeni podstępem, nie kierowani lekkomyślnością ani pokusami 

doczesnych zysków, lecz tylko idąc za światłem bożem, za prawdą, za 

troską o swoje i innych wiernych zbawienie, tę unię zawarli. A jednak 

czasy się zmieniły, przyszło na naród ruski nieszczęście, o którem łzami 

raczej, niż słowy należy wspominać. Biskupi uniccy, wprowadzając 

stopniowo w błąd swych wiernych, doszli do tego stopnia przewrotności, 

że nie wstydzili się publicznie ogłosić swej chęci połączenia się 

z Kościołem grecko - rosyjskim i prośby tej wyrazić w imieniu swych 

wiernych. Papież bolał nad tymi zwyrodniałymi pasterzami, nad haniebnem 

pogwałceniem przez nich wiary, upominał ich, by się nawrócili, 

a pocieszał tych, którzy trw ają przy Kościele. N a końcu przypominał, 

że nie może ukryć swego bólu z powodu sytuacji Kościoła w Rosji 

i obiecywał, że wszystko zrobi, aby ją poprawić, nie poniecha też na 

przyszłość żadnych starań u przepotężnego cesarza w nadziei, że ze 

względu na swą prawość i wzniosły umysł przyjmie życzliwie pragnienia 

i prośby papieskie. Tym razem nie było w allokucji mowy o posłuszeństwie 

poddanych, coby się może podobało carowi, ale nie było 

też sugestii polskiej. Sprawę katolików obrządku łacińskiego allokucja 

omawiała tylko paru ogólnikami. Toteż sądzić wolno, że jeśli był tu 

jaki wpływ obcy, to chyba jedynie wiedeński. W łaśnie tak samo wyobrażał 

sobie przyszłą allokucję Metternich: potępienie faktu, ale nie 

cesarza. Jakoż zgromiono odstępców, ale nie wspomniano o rządzie, 

tegoż odstępstwa współtwórcy. Czy o tym winowajcy nie wiedziano 

Nie ulega wątpliwości, że musiano wiedzieć, świadczyło o tej winie 

choćby milczenie rządu rosyjskiego, miano w Rzymie kopie protestów 

unickich , kierowanych do cesarza, miano carskie ukazy, miano 

list cara do papieża, zapewniający o opiece nad Kościołem w chwili, 

gdy temu Kościołowi wymierzono cios największy. Nikt chyba w Rzymie 

nie sądził, aby Mikołaj I był pół-idiotą jak współczesny cesarz 

austriacki Ferdynand I, by robił to, co mu kazano, aby o niczem nie 

wiedział i prześladowania był nieświadom. Czy zatem naprawdę wierzono 

w cesarską prawość charakteru Najprawdopodobniej nie, ale 

nie chciano zerwania, obawiano się może zła jeszcze większego, wybrano 

drogę, którą radził kanclerz wiedeński, nie tą, którą wskazywali Polacy. 

Jakież tedy owoce przyniosła ta allokucja 

Allokucji z 1839 r. Rzym chciał nadać jaknajwiększy rozgłos, otrzymali 

jej tekst wszyscy akredytowani przy papieżu posłowie, a więc 

austriacki, bawarski, badeński, belgijski, brazylijski, francuski, hanowerski, 

lukkijski, meksykański, modeński, neapolitański, Nowej Gre-

192 EMIGRACJA POLSKA 1 U KI A RZIJMSKA 

nady (dziś Kolumbia i Wenecuela), holenderski, portugalski, pruski, 

Zakonu Jerozolimskiego, sardyński, wirtemberski i saski, wszyscy 

kardynałowie, nuncjusze i internuncjusze oraz, oczywiście, poseł rosyjski. 

Ale chodziło o to, by dotarło ono i do Polski. Zajęli się tem Polacy, 

oraz nuncjusz wiedeński i internuncjusz monachijski, ci ostatni z polecenia 

kardynała sekretarza stanu. Allokucję wręczano tedy Polakom, 

bawiącym we Włoszech, Francji i Niemczech, gorliwie to robili 

zwłaszcza ludzie z obozu Czartoryskiego, sam Plater i zmartwychstańcy 

dawali ją też, prawdopodobnie, Polakom licznie bawiącym wówczas 

w Rzymie. Internuncjusz monachijski znalazł kogoś, kto podjął 

się przemycić do Rosji choćby tysiąc egzemplarzy allokucji, nuncjusz 

wiedeński liczył głównie na pomoc arcyksięcia Ferdynanda, gubernatora 

Galicji, i biskupa krakowskiego Skórkowskiego. Ten ostatni podjął 

się rozszerzenia pisma papieskiego bez wahania, ale arcyksiążę odpowiedział, 

że przesłanie allokucji do Rosji jest prawie niemożliwe, a nawet 

zbędne, bo ogłoszą ją czasopisma rosyjskie. Ogólnie biorąc, akt 

papieski do unitów w Rosji prawie nie dotarł, sięgnął conajwyżej do 

unitów w Królestwie i Galicji, najbardziej zainteresowanych czytelników 

znalazł w Polakach. Było to zresztą do przewidzenia i napewno 

w Rzymie nie miano co do tego złudzeń. 

Oceniano krok papieski rozmaicie. Królowi francuskiemu bardzo 

się on podobał, Metternichowi jeszcze więcej, zwłaszcza dlatego, że papież 

oszczędził osobę samego cara. Mikołaj I istotnie zdziwił się, iż 

protest papieski wypadł o wiele skromniej, niż oczekiwano, car ironizował 

nadto, że nawet na katolików allokucja nie wywarła wielkiego' 

wpływu, bo spodziewali się silniejszego gniewu papieża. Nic dziwnego 

tedy, że w Petersburgu nie wiele się allokucją przejęto, była za 

słaba. Polityka kościelna rządu rosyjskiego nie zmieniła się ani odrobinę, 

zaczęto próbować nawrócenia biskupa unickiego w Królestwie, 

Szumborskiego, w r. 1840 usunięto z diecezji podlaskiej biskupa Gutkowskiego, 

starannie tłumiono resztki uporu wśród unitów w cesarstwie, 

a tymczasem umieszczono we „Frankfurter Zeitung“ złośliwą 

konfutację allokucji. Odmienny wpływ wywarła allokucja na Polaków. 

Władysławowi Zamojskiemu podobała się ogromnie, sądził że 

jest doskonała w swej treści i że „skutek przyniesie nad rachuby ludzkie", 

widział w niej bojowe, antyrosyjskie wystąpienie papieża. 

Ks. Adam Czartoryski pisał do kardynała Lambruschiniego, że „allokucja 

ta została przyjęta jako oznaka nowej ery i jako gwarancja lepszej 

przyszłości" katolicyzmu w Rosji. W ydawana przez Januszkiewicza 

„Młoda Polska" pisała, że słoWa papieża pocieszyły Polaków. Papież,

EMIGRACJA POLSKA 1 UNIA RZIJMSKA 195 

oszukany przez ich milczenie w czasie powstania listopadowego „dziś 

uroczyście potępia czyn, jaki na nim wyłudzono. Oddawna już wyrzucał 

sobie, że padł ofiarą chytrości rządu rosyjskiego1'. Toteż słowa papieskie 

przez długie wieki będą budziły ufność i dawały pociechę Polakom. 

„Trzeci M aj“ podnosił znowu, że w allokucji papież uczy „duchowego 

oporu przeciw tym, którzy mogą zabić ciało, ale nie m ają 

władzy nad duszą11 i dlatego nie należy uważać słów papieża za bezsilne 

żale, owszem, winny one obudzić żarliwość wiary w każdym pobożnym 

sercu. Ale nie wszyscy tak sądzili. Z melancholijną ironią odpowiadał 

Kajsiewiczowi Mickiewicz, że allokucja wydała mu się za słabą, 

ale widać Polacy i na tyle łaski papieskiej nie zasłużyli. „Tylko Pan 

Bóg zlituje się nad biednym, prostym ludem i szlachtą okoliczną i m atkami 

wiejskich rodzin11. Podobnie i wielu Polaków uważało, że jest 

ona za słaba, za umiarkowana, raziło zwłaszcza podkreślenie zalet cesarza, 

w które przecie nikt nie wierzył. To ostatnie zabolało zwłaszcza 

antyklerykałów polskich. W ydawana w Strasburgu pod redakcją Leona 

Zienkowicza, satyryczna „Pszonka11 poświęciła allokucji polemizujący 

z „Młodą Polską11, ostry artykuł p. t. „Nie przynęcisz wróbla plewą11. 

Wypomniano tu papieżowi jego dotychczasowe postępowanie 

w stosunku do Rosji, podkreślono, że Polacy spodziewali się słów, 

które położą świadectwo polskiej krzywdzie. „I oto, zamiast tego 

wszystkiego, gawędka, jak Rusini byli syzmatykami, jak potem zbliżali 

się do jedności z Kościołem Rzymskim, jak dzisiaj znowu się 

odszczepili. Kilka westchnień, kilka sentencyj, napomnienie odstępców, 

aby się pomiarkowali, a w końcu następna kardynałom obietnica11... 

Złośliwe to streszczenie aktu papieskiego autor artykułu 

w „Pszonce11 konkludował, że naród polski nie wiele sobie robił z klątwy 

Rzymu, nie wielką też wagę przywiązuje do rzymskich oświadczeń 

protokularnych. Był, jest i będzie Polską, nie pytając, czy na to Rzym 

pozwoli. Ostrzej jeszcze wypowiedział się „Demokrata Polski11. Autor 

zamieszczonego w nim z racji upadku unii artykułu krytykował surowo 

genezę i wartość tej unii „jezuicko-zygmuntowskiej11. Miałaby ona — 

jego zdaniem — dużą wartość dla Polski, gdyby była przyjęta przez 

całą ludność prawosławną w państwie polskiem. Ponieważ to nie nastąpiło, 

unia narażała Polskę na wojny, przyczyniła się do odpadnięcia 

od Polski kozaków, przygotowała sprzymierzeńców Moskwie. Ale 

obecnie kasata unii przysparza wrogów Rosji. Papież jednak zawiódł 

nadzieje arystokracji i jezuitów. Artykuł kończył się ostrym atakiem 

na papiestwo za to, że nie trzyma z ludami, że uznaje prawa rządu rosyjskiego, 

„kto te prawa uznaje, ten zaprzecza Polsce niepodległości11.

194 EMIGRACJA POLSKA I UXIA RZ1JMSKA 

Nie ulega wątpliwości, że słowa papieskie o prawości Mikołaja nie 

mogły się podobać Polakom, tylko, że gdy jedni uważali je 1— i słusznie 

— za nic nieznaczące, dla, formy raczej, niż z przekonania użyte 

wyrażenia, to inni wzięli je na serio i dopatrzyli się w nich pochwały, 

implicite, postępowania carskiego, a tern samem i jego kroków w sprawie 

polskiej. W rezultacie, ogólnie biorąc, przyznać trzeba, że akt papieski 

nie przyniósł spodziewanego skutku. Opinii katolickiej nie powiedział 

nic nowego, bo o odpadaniu unitów już wiedziała, rządu rosyjskiego 

bynajmniej nie powstrzymał, za to zranił jeszcze bardziej 

część emigracji polskiej, tak jak i zdziwił część opinii katolickiej owem 

podkreśleniem prawości cesarza, a więc uniewinnieniem go właściwie— 

jak sądzono — w sprawie prześladowania Kościoła. 

Mówiło się wyżej, że kasata unii w r. 1839 na Litwie i Rusi spadła 

jak grom na społeczeństwo polskie. Próbowało też ono ratować to, co 

się dało z resztek obrządku unickiego. Pobudki tej działalności były 

niewątpliwie przedewszystkiem narodowe, polityczne. I w Rosji przecie 

i w Galicji unici byli silnie związani z polskością. Od tej polskości 

z trudem wyzwalał się Siemaszko — przedtem nim wyzwolił się z ram 

katolicyzmu. Polakami właściwie byli biskupi chełmscy, jak choćby 

Szumborski, który się uważał za „szczerego Polaka i wiernego syna 

Polski", silnie spolonizowani byli i uniccy Rusini w Galicji. Ratowanie 

unii było zatem i ratowaniem polskości. Nie należy jednak wykluczać 

tu i motywu czysto kościelnego, religijnego, tembardziej, że jedno 

z drugiem, a więc polskość z katolicyzmem, tak jak prawosławie z rusyfikacją, 

były ściśle związane wówczas na terenach Europy wschodniej. 

Na terenie Litwy i Rusi ratowanie resztek unii było ogromnie 

utrudnione wobec bezwzględności władz rosyjskich, tu unia była skazana 

na zagładę i nic jej uratować nie mogło, aczkolwiek w wielu 

miejscowościach księża łacińscy i ziemianie polscy próbowali podtrzymywać 

„upornych". Ratować unię można było jeszcze w Galicji 

i Królestwie, choć w tem ostatniem było to bardzo utrudnione ze względu 

na drażliwą czujność rządu rosyjskiego. Znacznie łatwiej pod pewnemi 

względami można to było jeszcze robić w Galicji. Jeżeli chodzi 

o wpływy rosyjskie w tym kraju, to rok 1839 miał i tu znaczenie 

ogromne. Były to narazie wpływy kulturalne, narodowościowe, ale 

wraz z nimi szły i polityczne oraz religijne. 

Niebezpieczeństwo dostrzeżono z kilku naraz punktów i postanowiono 

mu przeciwdziałać. Przede wszystkim zwrócił na nie uwagę nuncjusz 

wiedeński, Ludwik Altieri, choć inicjatywa nie wyszła od niego, lecz 

od osób, które go informowały. Już w styczniu 1839 r. pisał do kard.

EMIGRACJA POLSKA I UNIA RZl/MSKA 195 

Lambruschiniego, że radzono mu, aby uzyskał oddanie bazylianom 

kościołka pod wezwaniem Madonna del Pascolo w Rzymie. Propaganda 

rosyjska w Galicji zaniepokoiła Altierego równie, jak i obojętność 

na to rządu austriackiego. Nuncjusz miał zamiar nawet wręczyć z tej 

racji Metternichowi notę ostrzegającą i otrzymał nawet odpowiednie 

polecenie z Rzymu, nie posiadał jednak informacyj pewnych i obawiał 

się drażliwości rządu austriackiego. Te skrupuły uznał tedy za słuszne 

Lambruschini. Ustnie tylko nuncjusz ostrzegał kanclerza. Spotkał się 

z odpowiedzią, że obawy są płonne. Mniej uspakajające były informacje, 

przysłane przez arcybiskupa lwowskiego. Propagandy sdiizmatyckiej 

w Galicji nie zauważył, ale dostrzegł sympatię wśród duchownych 

unickich dla prawosławnych, i to już od czasów powstania listopadowego. 

Zato arcyksiążę Ferdynand d‘Este uspokajał później 

nuncjusza, że w Galicji nie ma niebezpieczeństwa schizmy, bo m. in. 

„w pewien sposób także i duch narodowy panów polskich sprzeciwia 

się temu“. Ałtieri wiedział, że jednak obawy całkiem płonne nie są, 

i przedstawiał obraz unii w Galicji dość czarno. „Greko-unici galicyjscy 

— pisał — to nie Polacy, lecz raczej Rusini (Russi) i Kozacy", połączeni 

z Kościołem w r. 1711, są całkowicie nieuświadomieni (ignorantissimi) 

zarówno na temat unii jak i schizmy. Kler unicki w Galicji 

przeklina jezuitów i szlachtę polską, wolałby się też połączyć 

z cerkwią prawosławną, a cesarz „wszechrosyjski“, choćby już ze swego 

tytułu, wywiera wśród Rusinów duży urok. Głównym winowajcą 

tego stanu rzeczy jest jednak „zdaniem ludzi poważnych" sam rząd 

austriacki, który popiera w nauczaniu teologii wycieczki przeciw papieżowi, 

a biskupi uniccy w Galicji chętnie tego słuchają. A jednak 

nawet ten czarny obraz nie skłonił Altierego do zaproponowania od 

siebie Watykanowi jakiegoś konkretnego programu naprawy tego stanu 

rzeczy. Zawiadomił tylko W atykan, że kilku „dobrych" panów polskich 

chciałoby, aby kościołek Madonna del Pascolo w Rzymie oddać 

bazylianom i że dobrze byłoby wysłać ze 4 alumnów unickich z Galicji 

do greckiego kolegium Propagandy. 

W yjaśnił jednak zarazem, że koszta utrzymania tych alumnów pokryliby 

„panowie polscy". I ten pomysł nie wyszedł zatem od Altierego. 

Nuncjusz powtórzył go najprawdopodobniej za Władysławem Zamojskim. 

O wiele więcej dla unii w Galicji zrobili ludzie ks. Czartoryskiego. 

Dogorywanie unii w Rosji zwróciło i ich uwagę na Galicję, 

ale w przeciwstawieniu do nuncjusza wiedeńskiego występują odrazu 

z propozycjami konkretnemi i coraz lepiej sprecyzowanemi. Już w lutym 

1839 r. ks. Adam poucza Platera, że koniecznem jest otwarcie se-

196 EMIGRACJA POLSKA 1 UNIA RZIJMSKA 

minarium unickiego w Rzymie, to samo powtarza mu w miesiąc później, 

choć W ładysław Zamojski współcześnie wysuwa projekt wysłania na 

studia do Rzymu choćby kilku tylko unitów, a i sam książę ograniczył 

później swój projekt. Drugi punkt — to oddanie bazylianom kościołka 

Madonna del Pascolo, a w ten sposób stworzenie dla nich w Rzymie 

punktu oparcia, będącego pod bokiem i bezpośrednią inspiracją papieża. 

Trzeci środek to mianowanie metropolity unickiego dla Rosji na 

znak, że Rzym nie uznaje odstępstwa Siemaszki, i wreszcie czwarty 

wpłynięcie na Austrię, by roztoczyła opiekę nad swymi unitami. Ten 

program, później uzupełniony jeszcze paru szczegółami, starali się odtąd 

zrealizować agenci Czartoryskiego w Rzymie. Plater wykonywał go 

gorliwie, tembardziej, że to były i jego myśli, częściowo powzięte niezależnie 

od inspiracji książęcej. Jakoż już w marcu 1839 r. przedstawiał 

ten program i w sekretariacie stanu i w Propagandzie. Zrobił więcej 

nawet. Przez swego znajomego, życzliwego Polakom posła bawarskiego, 

hr. Spaura, wyrobił sobie możność złożenia wizyty posłowi 

austriackiemu w Rzymie Liitzowowi. Plater chciał się bowiem osiedlić 

w Austrii, ale obok tego i przedewszystkiem poruszył sprawę unii. 

Zwracał uwagę Liitzowowi na szerzenie się propagandy schizmatyckiej 

w Galicji i podsuwał mu myśl, aby skłaniał swój rząd do wysyłania 

kleryków unickich na studia rzymskie. Spotkał się oczywiście 

z odmową, przez Metternicha zaaprobowaną. 

W ten sposób rady i ostrzeżenia Polaków zarówno w Rzymie jak 

i w W iedniu spełzły na niczem, dopiero znacznie później (przedewszystkiem 

za czasów papieża Piusa IX) zostały one uwieńczone, naogół 

biorąc, powodzeniem. Bądź co bądź, faktem jest, że Polacy pierwsi 

nie tylko zwrócili uwagę W atykanu na niebezpieczeństwo, ale i podali 

konkretny program działania w sprawie ratowania resztek unii. Rzuca 

to chyba wyraźne światło na wiarogodność tych pisarzy (zwłaszcza 

francuskich i ruskich), którzy twierdzą, że Polska dbała o szerzenie na 

Wschodzie tylko obrządku łacińskiego.

STEFAN KAPIERSKI 

O BOLESŁAWIE KOSKOWSKIM 

„...Dużo jeszcze przejdziemy utrapień i prób, zanim wytworzy się prąd 

opinii publicznej, dostatecznie jasnej i silnej, aby móc podjąć dzieło 

systematycznej1) naprawy... Rzeczypospolitej" — pisze Koskowski 

w jednej ze swych gruntownych broszur2). Jemu samemu przez kilka 

dziesięcioleci cel ten przyświeca, w tym kierunku urabia piórem, poświęconym 

pracy mozolnej, codziennej, opinię warstw, które uznał 

za oświecone, tym samym odpowiedzialne za losy ogółu, przygotowuje 

nie zawsze dość uważnych czytelników, grunt uprawia pod późniejszy 

zasiew. Do organicznej naprawy, kontrolowanej rozumem, stale się odwołuje, 

ma niezachwianą wiarę, syconą zdrowym rozsądkiem (common-sens‘em), 

w sprawczą moc takich sił—przeto nawiązuje do tradycji, 

uprawia pilną jej kontynuację. Jeśli w odniesieniu do kogo wolno 

wskrzesić tak bardzo obowiązujące słowo „statysta", to wobec tego 

dziennikarza w wielkim stylu, który zatroskany był zawsze o całość, 

niebaczny na osobiste wyróżnienie się, nieskory do pośpiesznego 

entuzjazmu, dbały o powiązania logiczne, o sprzęgnięcie pierwiastków 

rozbieżnych. Można się spytać, czy nie przeceniał w ogóle tych instancji 

racjonalnych, można zwłaszcza spytać się po doświadczeniach 

lat ostatnich, niezależnie wszakże od powątpiewań, przyznać należy, że 

samo takie dążenie, jako wzór pewnej idealnej dyrektywy, pozostaje 

cenne. Podobnie wydać się może, że nadmierną wartość przypisywał 

własnemu audytorium, apelując do tych, którzy zdali mu się wyłącznie 

niemal powołani do rozstrzygnięć — do „uwagi ludzi, zajmujących się 

zagadnieniami politycznymi". Podobne zaufanie wydać się może obecnie 

przesądem, i to tak zwietrzałym, jak odwoływanie się do tajników 

kancelaryj dyplomatycznych ery metternichowskiej. Tym gorzej dla 

nas, że tak szybka nastąpiła degradacja. W tedy, gdy Koskowski bogacił 

zasób swej wiedzy praktycznej i intelektualnego doświadczenia, 

istniało jeszcze coś w rodzaju takiej elity z doboru i naturalnego powinowactwa, 

jeśli nie ścisła kasta, to koło szersze, przemawiające wspólnym 

językiem pojęć, tak, jak istniało naprawdę towarzystwo (to też 

ma dzisiaj podźwięk anachronizmu), wyzbyte koteryjności i wulgar- 

') W szystkie podkreślenia w cytatach m oje. 

2) „C hcecie rozw oju czy przew rotu". W arszaw a, 1929.

198 O BOLESŁAWIE KOSKOWSKIM 

nego natręctwa parweniuszy. Istniał niepisany kodeks obyczajów 

i rzeczywista swoboda obejścia, wynikająca z umiaru, właściwych proporcyj 

i wstrzemięźliwej naturalności. To też rozważny, prawdomówny, 

przychylny publicysta, jakim był Koskowski, lojalny partner, podoba 

jący sobie w perswazji, dokładnie sformułowanych stwierdzeniach, 

w doborze spokojnych argumentów, ożywiony dobrą wolą, przenikliwością 

i statecznym rozumem, do końca zachował styl i postawę człowieka 

klubu, rozjemcy, trwającego przy swych przekonaniach i, co 

więcej, zasadach. 

Dyskursywny jego weredyzm miarkowany był rozwagą i wyrozumiałym 

uporem: pzeświadczeniem, że w swobodnej wymianie myśli 

można, jeśli nie przekonać, to wpłynąć na przeciwnika; że w ten sposób 

kształtują się idee, bezpośrednio wpływające na realność, na byt 

społeczeństwa, na dzieje i dorobek narodu. Nie ma tu rozdziału pomiędzy 

myślą poznawczą (jaki bywa u doktrynerów wszelakiego pokroju, 

a także sceptyków i niedowarzonych sofistów) a działalnością, form ującą 

doraźnie przebieg wypadków — są to dwie sfery tej samej energii, 

aktywności w istocie umysłowej, która przecież nie poprzestaje na abstrakcji. 

Nie ma tutaj także wyprzedzania wydarzeń, naginania ich do 

chwilowych potrzeb rozjątrzonego uczucia, owego „daru wieszczenia", 

który nie przestaje panoszyć się wśród licznych polskich publicystów. 

Można nie podzielać takiej wiary (czy choćby szczytnej iluzji), nie podobna 

odmówić jej siły sprawczej, nie uznać w niej potężnego, a zwłaszcza 

trwałego motoru. Bo jeśli co zadziwia w niezmordowanym pisarstwie 

politycznym Koskowskiego, to brak wszelkiej improwizacji, to w y 

trzymana jego ciągłość. 

Zaznaczyć trzeba, że autor słów tych nie czuje się powołanym do 

bliższego rozpatrywania rzeczowej treści tego pisarstwa, do rozstrzygania 

o jego zagadnieniach; innej wymagało by to wiedzy, odmiennego 

zasobu doświadczeń. Lecz nawet nie godząc się na systemat Koskowskiego 

(lub godząc się tylko fragmentarycznie), stwierdzić należy jego 

istnienie, wsparte o pewną szkołę myślenia, o zasobną naukę, o giętką 

i precyzyjną dyscyplinę intelektualną. Nie na darmo Koskowski raz po 

raz akcentuje i obawiać się można, iż z nadmierną akcentuje pieczołowitością, 

fakt w oczach jego niewątpliwy, że „daleko, zaprawdę, jesteśmy 

w Polsce od tego, aby myśleć politycznie11. Dla tego światłego prawicowca, 

obcego sztywnemu, a zwłaszcza ciasnemu dogmatyzmowi, dla 

niego, który marzy o swym „narodzie jako prawdziwie dojrzałym politycznie", 

„nawet t. zw. konserwatyści posługują się językiem kawiarń 

i wieców". Tu, mimo pokrewieństwa idei, rozdzieli go najgłębsza róż-

O BOLESŁAWIE KOSKOWSKIM 199 

nica, różnica temperamentu; tamto pozostanie dlań zawsze jeszcze try 

buną, która — jak wszelka trybuna — jest samozwańcza. On sam to 

będzie: biurko, katedra wykładowcy, gabinetowa narada. W ie do jakiego 

pragnie przemawiać audytorium i demagogią nie durzy półanalfabetów. 

„Ilościowa fizjonomia zjawisk, te lub inne tendencje, nabierają 

silniejszego akcentu, ale ogólny bieg historii nie poddaje się rewolucji. 

Rozwój bowiem jest prawem naturalnym, nie przewrót" — wielokrotnie 

stwierdza tę ewidencję, tak trudno dostępną umysłom, które pragną 

przodować gromadom. W podobnym zdaniu można bv zapewne dopatrzeć 

się creda, acz przygodnie sformułowanego, nie mniejszej przeto 

wagi. Nie jest to obskurantyzm, lecz prawie że filozofia. Nie tylko to 

ewolucjonizm bowiem, przyrodzone niejako i przyrodnicze prawo, które 

mogłoby być wypowiedziane w zastosowaniu do społeczeństw bodaj 

przez Spencera, łecz świadomość organicznej ciągłości, dbałość o nią, 

wyczucie, że zakłócanie ciągu pokoleń jest okaleczeniem niewidzialnego 

łańcucha, który kształtuje każdego z świadomie żyjących — który nie 

rozproszone jednostki tworzy, lecz obywateli, usprawiedliwia nas i przerasta 

zarazem prawem, co nas spaja, pobudza i w całość wiąże. Dość 

dalekie to będzie zatem od biologizmu, a jeśli takiej naturalnej postawie 

umysłu zarzuci kto nadmierną powściągliwość, przesadną ostrożność 

i pomówi o studzenie porywów, to nikt nie zdoła dowieść interesownego 

wyrachowania. Niechaj szermujący podobnymi argumentami — nie zupełnie 

może wyzbytymi słuszności — zważyć zechce, że ma do czynienia 

z kimś, kto z powagą i bystrością uprawia „sztukę polityczną", 

jak przystało na umysł, który mógłby zdobić się biretem w jednym 

z średniowiecznych uniwersytetów. A fundamenty średniowiecza nie 

przestają, jak wiadomo, być podbudową nowoczesności. 

Zachowawca ten na swój sposób był liberałem w nieprzedawnionym, 

chciało by się rzec, historycznym znaczeniu tego terminu i to nie w imię 

doktryny, jaką by wyznawał, lecz z żywej potrzeby rozumu i serca, tak, 

jak bywają wybitni Anglicy, nie skłonni do gwałtownych reform. Gdy 

pisze o „szeregach obywatelskich", to zwrot podobny, mimo jawnej 

ogólnikowości, ma swą pełną, nienaruszoną, zawarowaną treść. Oczywista, 

istnieją dlań pewniki niewątpliwe, stanowiące o kierunku jego 

sympatii, takie, jak ten, że „Francja jest krajem wyrobionym politycznie" 

— pewniki dla nas zawodne — na których kształcił się przez całe 

lat dziesiątki, które przyswoił sobie, jak chleb codzienny, w długotrwałej 

praktyce, które co więcej, podniósł do godności kryteriów. Lecz 

są to mierniki zawsze sprawdzalne, wywiedzione z „poczucia historycznego", 

które pragnie zaszczepić ogółowi, z „starszemu pokoleniu znanej


praktycznie przeszłości". Gdy kreśląc sylwetę Focha3), Koskowski ze 

szczególnym darem rekapitulacji stwierdza w wyniku „triumf myśli, 

opartej na wiedzy", to przez taką konkluzję przebija jego ufność w 

kompetencję, dar dowierzania zasadniczym i rozstrzygającym rysom 

charakterologicznym niepowszednich osobowości ludzkich, słowem w iara 

w niepospolity charakter, jako bodziec dziej owo płodny — tak daleki 

tym dywersanckim talentom, jakie miały rozkwitnąć w następnym 

pokoleniu europejskim. Jest w tym ponadto umiejętność dobierania proporcyj, 

czyli dystansu, chętnie rezygnującego z właściwości przygodnych, 

którymi obrastają dzieje jednostek i narodów, a wykreślającego 

głównie istotne perspektywy, logika myśli, która nigdy nie zapuszcza 

się na tereny nie dość jej znane, która, słowem—jak zaznaczono—wystrzega 

się improwizacji. Gotowe formuły wsparte są tu o źródła, kunsztownie 

w jasny wywód wplecione, to też nie przybierają one kształtu 

zaczepnego haseł, wyzwisk, ni transparentów, lecz są rezultatem 

obiektywnym trzymanego na wodzy temperamentu, wyrastają ze spokojnego 

entuzjazmu, z rzadkiej zdolności do podziwu. Publicysta ten 

zawsze ma koncepcję własną, nie narzuca jej wszakże, lecz dyskursywnie 

wyjaśnia. Dlatego portrety postaci są u niego jednolite, a nie pozbawione 

światłocienia; sprowadzone do właściwości podstawowych, 

posiadają łączność z tłem, nie są zawieszone w dowolnych strefach 

imaginacji, lecz okolone szerokim widnokręgiem, płynącym w przyszłość. 

Podobnie postępuje z wydarzeniami i zagadnieniami; upraszcza 

je o tyle, by ukazać ich mechanizm, skrytą ich ideę. Toteż, gdy raz po 

raz natrafiamy na zwrot taki, jak „wierna swemu geniuszowi Francja", 

to nie jest to bynajmniej nadużyty frazes krasomówstwa dziennikarskiego, 

lecz — poza rewerencją — jak gdyby objaw wiary w ducha 

zbiorowego, który ożywia narody, jakby wiara w idee platońskie, wiekuiście 

ukryte, a przecież przeświecające przez ułomne realizacje ich 

dziejów. Może stąd tak wiele u Koskowskiego pobłażania dla tego, co 

w historii niepewne, niewykończone, co ledwo udolnie zaprojektowane— 

słowem, dla ludzkiej niedoskonałości. I kiedy, mówiąc o marszałku 

Joffre, uwydatnia z naciskiem „cnotę moralną, zbyt niedocenianą", to 

nie moralizuje nikogo (bo i któż, pełen samowiedzy, miałby do tego 

prawo), lecz, jak każdy dużego formatu polityk, jest także moralistą, 

w tym sensie dalszym i głębszym, w tym sensie okrężnym, w jakim byw 

ają ci, którzy — niekoniecznie wyrażając się maksymami—upodobali 

sobie umysły na miarę Vauvenargues‘a. To też o Clemenceau powie 

znamiennie: ta „mieszanina sprzeczności, będąca może w ogóle wła 

3) „W czorajsi", W arszaw a, 1934.

O BOLESŁAWIE KOSKOWSKIM 201 

ściwością duszy ludzkiej". Kiedyindziej, mówiąc o wieloznacznej 

i skłóconej postawie aliantów wobec najazdu bolszewickiego w r. 1920, 

dla przecięcia węzła wątpliwości zacytuje wiersz Corneille‘a, zawarte 

w nim „pytanie i odpowiedź". Wyczuwa się, że dla pouczenia i osobistej 

dystrakcji w istocie czytywał klasyków własnych i obcych, jak to 

z dawna weszło w obyczaj na Zachodzie; że nie sięga po nich doraźnie 

dla ozdobnego jeno cytatu, lecz nasycony jest ich treścią i wymową, że 

na nich to kształtował styl wypowiedzi, tok małodusznego pedantyzmu 

wyzbytej, żywej i dobitnej prozy. Gdy po zgonie Focha stwierdza 

„stratę uważaną... za powszechną przez tych wszystkich, którzy czują 

się solidarni z ludzkością“ — to jakże brzmią dzisiaj, jak szczytnie 

i złowróżbnie, takie słowa! Jest w nich bowiem zgoda czynna i nieulegająca 

wahaniom na ów typ cywilizacji, który, być może, zaczyna 

mijać... 

Chciało by się rzec, że Koskowski sięga w dalszą jeszcze przeszłość, 

niż minione stulecie, w wiek X V III „wiek oświecenia". Gdy utrzymuje 

o Poincare‘m, że „potrafił się wznieść ponad partie... aby się w nim 

wcieliła najtrwalsza idea państwowa", to nie trudno dopatrzeć się w takiej 

tezie wiary w encyklopedyczne idee ogólne, w możność dźwignięcia 

się świadomego na ich poziom, w ich dar wreszcie wcielania się w 

jednostki wybitne, kierownicze, które ponoszą odpowiedzialność, są— 

za zgodą ogółu — uosobieniem i strażnikami racji stanu, pojętej w jej 

historycznym rozwoju. Ten liberalista starej daty, który wyznawanie 

swobód obywatelskich potrafił nierozdzielnie połączyć z przemyślanym 

konserwatyzmem (właśnie z tym, co słowo to zawiera z konserwowania, 

a nie zastoju), bardzo odległym zatem wszelkiej reakcji, umie oddać 

sprawiedliwość zdecydowanym przeciwnikom politycznym, potrafi u j 

mować ich w stosownym oddaleniu, tym trafnym rzutem oka, w którym 

zanikają odrębne, dzielące rysy programowe, a uwydatnia się format 

osobowości i wymiar jej działań. Tak odnosi się, dajmy na to, do Agenora 

Gołuchowskiego (syna), a jeśli przy tej sposobności z niejakim 

sarkazmem mówi o „tej nieprawdopodobnej budowli państwowej, która 

się nazywała monarchią habsburską", to nie są to, wbrew pozorom, 

gotowe formuły, ukute definicje, pospieszne syntezy, lecz wejrzenia 

gruntowne, utrwalone kwintesencje, wynikające nie tylko z pewnego 

systemu ocen, lecz w równej mierze wsparte o wytrawne doświadczenie, 

kontrolowane bezustannie i konfrontowane z bliższą i dalszą rzeczywistością 

— wynikające zatem z czujności i przeświadczenia. Można by 

twierdzić, że taki obrany niedwuznacznie punkt patrzenia tym samym 

określa widzenia tego pole, stanowi o granicach jego i zasięgu, ponie-

202 O BOLESŁAWIE KOSKOWSK1M 

kąd decyduje o rozplanowaniu i zwężeniu badanego terenu; jeśli będzie 

w tym część prawdy, to nikt chyba nie ośmieli się odmówić podobnemu 

wejrzeniu jego głębszej i uchwytnej racji. W oglądzie takim 

bowiem nie ma nic z partykularza, nic z parafiańszczyzny, mierzącej 

sprawy świata łokciem własnych opłotków, jest przeciwnie rozpiętość 

horyzontów, co więcej — we wszelkim wartościowym — realne liczenie 

się z nimi. Dla Koskowskiego Europa wczorajsza i dzisiejsza, to nie 

było papierowe pojęcie kontynentu, tym bardziej obiekt, podatny do 

kazuistycżnych matactw, lecz codzienna, konkretna rzeczywistość cywilizacji, 

zespół sprawdzalny i uchwytny, jak pulsowanie własnej dłoni, 

trzymającej pióro. Przez to zapewne publicysta ten, każdym fibrem 

włączony w żywą treść europejskości, i tak wierny swym umiłowaniom, 

wyzbyty był całkowicie grandilokwencji, najzupełniej nie skłonny do 

alegoryzmu, tej podpory mózgów wątłych i ambitnych. Wszelkie zapatrywania 

jego obce były, jak się rzekło, zesztywnieniu doktryny, 

a bliskie tym uczuciowym ośrodkom, które stanowiły podstawowy fundament 

osobowości publicznej Koskowskiego — ośrodkom patriotyzmu. 

„A cóż dla Polski" — zdanie to nawraca, jak leitmotyw ukryty, zawsze 

istnieje domyślnie, to jest tutaj potencjalną troską. Toteż — niezależnie 

od tego, jakie będą w przyszłości wyroki historii — dziś już 

stwierdzić można, że w „generał-gubernatorstwie prywislinskawo kraja 

“ był Koskowski jednym z tych nielicznych, którzy mieliby o sobie 

prawo powiedzieć, że myślą i piszą tak, jakby żyli w stolicy —■nadchodzącego 

państwa. 

Koskowski posiadał wybitną zdolność jasnego wykładu i wypowiadania 

myśli w aluzyjnych skrótach; miał dar przejrzystej, nieco suchej, 

w sedno trafiającej charakterystyki, z zarysu dobywającej nieznacznie 

główne jego linie. Dobitność i naturalność tonu, oszczędność słowa 

i jego jędrność, szlachetna powściągliwość uczuciowa wsparte były 

o bystrą pamięć, tę nieodzowną pożywkę lakonizmu. Nie znaczy to, by 

brak mu było wy cieniowania; przeciwnie, styl ten — jeśli tak wyrazić 

się godzi — nawskroś rzetelny, czerpiący z obfitych rezerw, lecz nic nie 

mający do zatajenia, zastanawiający się całkowicie za tym, co wypowiada, 

nie ubiegający się o efekt — pozbawiony był solenności, celebrowania, 

wynoszenia na piedestał. Umiał zachować tę istotną, wstydliwą 

godność, która nie gardzi wyrażeniem plastycznym, gdy trzeba, 

dosadnym,4) mogącym u tak wykwintnego prozaika razić podniebienia 

pięknoduchów. W yrażenia takie, jak ta „niesłychanie siarczysta opozy- 

4) N p . „zdaw ało się, że się (arm ia angielska) w ręcz rozłazi".

O BOLESŁAWIE K0SK0WSK1M 203 

eja“ przez samo zestawienie u stylisty, nigdy nie dającego się wyprowadzić 

z przyrodzonej równowagi, stwarza swoistą barwność, nacisk, 

pełen dyskretnego humoru, akcent pewnej bonhomie, jak gdyby dojrzało 

się w przelocie błyski ironii z za okularów rozumnego wykładowcy. 

Proza ta bywa w miarę obrazowa,5) na tyle, na ile przystoi to klasykowi, 

który okrasza niekiedy wywód trafnym i w miarę malowniczym 

porównaniem, lecz nie goni za ozdobnością. Jest to styl, jeśli rzec tak 

wolno, syntetycznej relacji, sprawozdawczy w sposób szczególny, kto 

wie, czy nie kształcony na regułach epizmu, na tym, co zawsze pozostanie 

aktualne w pamiętnikarzach i dziej opisach takich, jak Tucydydes 

lub Tacyt. Posługuje się darem elokwencji stylistycznej, która zabiega 

o celność, dokładnej, prosto do punktu upatrzonego zmierzającej, nie 

przeładowanej szczegółami, zachowującej proporcje. Sądzić wolno, 

że z górą wiek temu Stanisław Kostka Potocki, prawodawca smaku i delikatny 

jego koneser, taki styl uczony a swobodny w wskazaniach 

swych miał na myśli. 

Do podbudowania talentów prozaika służyła tu umiejętność porównawcza 

zestawień, tak baczny dobór cytat, tak wierne i dyskretne korzystanie 

z archiwalnych i woluminowych źródeł, że, dzięki podobnemu 

kunsztowi kompozycyjnemu, nieraz roztacza się nam przed oczami 

w znacznym skrócie obraz plastyczny, jak wypukła mapa. Jako człowiek 

dobrych manier, nie gardzi czasem Koskowski odrobiną wykwintnej 

ironii, nawet sarkazmu, lecz raczej, trochę konwencjonalnie, woli 

przerysowywać in plus, niż nie oddać należytej miary6). Pełen kurtuazji, 

nie chciałby nigdy uchybić, nie powątpiewa o dobrej woli u innych, 

chociaż wykazuje im błędy i potknięcia, w superlatywach jego, które 

zdawać się nam mogą niejednokrotnie przesadne, znać elegancję, tak 

rzadką obecnie, równego z równymi przestającego. W taki to sposób 

bez wyrachowania tworzy niekiedy stronice o podźwięku szlachetnego 

kruszcu; tak to okres oratorski, kończący wspomnienie o Clemenceau, 

lub niezapomniany artykuł po śmierci Józefa Piłsudskiego — rozwinięty 

bywa i do konkluzji przywiedziony z powagą i naturalnością Rzymianina. 

Podobne portrety — tradycjonalistyczne i spętane konwencją 

literacką w samym swym gatunku formalnym — sprowadzone do formuł 

ogólnych, do wniosków abstrakcyjnych, zwięźle i skrycie wbudowanych, 

m ają dawny i świetny rodowód, bodaj sięgający jeszcze Teofrasta 

i Plutarcha. 

5) N p. „A le i on w ied zia ł, że n o w e życie p ow sta je n ie gd zieś przypadkow o, lecz 

właśnie na starym gruncie, ch o ćb y w szczelin ach zm u rsza łe j b u d o w li“ . 

6) W ey g a n d — „n iezrów nany dyplom ata", R ibot — „n iep osp olicie d ośw iad czony 

polityk" itp. j . J t


W słownictwie Koskowskiego roi się od wyrażeń i zestawień słownych 

takich, jak: dolegliwe przywary, krzesanie myśli, nieoszacowane 

wartości, uprawa umysłowa, niemasz (u kogo innego byłaby to prawie 

kokieteria), ukształcenie polityczne, wdrażanie społeczeństwa — 

zwrotów edukacyjnych, które zdać się mogą równie naiwne, jak 

szczytne. Są one wyrazem żywotności, wrażliwości na sprawy publiczne 

i zarazem niezachwianej wierności samemu sobie. Gdy pisze: „to, co 

najlepiej posłużyło by do pomnożenia wdzięcznej pamięci rodaków“, 

to w kadencji podobnego zdania odnajdujemy Księstwo Warszawskie 

oraz Towarzystwo Przyjaciół Nauk i tym chętniej pojmujemy pobudki 

oraz cele tego stylu, który odrobinę staroświeckiej patyny harmonijnie 

łączy z polorem i z nienaruszonym praktycyzmem. To właśnie jest główna 

linia staszicowskiej prozy.

FRANCIS JAM M ES 

ALMAIDA D’ETREM ONT czyli NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

Do Almaidy d‘Etremont. 

Czemu i za sprawą jakiej tajemnicy zjawiłaś się, aby usiąść u boku 

mego — Powiedz, czemu urok twój staroświecki i czarne twe pukle 

niepokoją mnie i przypominają oddaloną burzę I dlaczego ja jeden 

postrzegam cię w przeszłości I czemu cierpię tyle, kiedy cienistymi 

oczami na zawsze zatopiona w oczach moich, zdajesz się wyrzucać mi 

z goryczą i miłością bezmierną występek, którego nie znam 

I. 

W sparta na łokciu o ławkę, na której spoczywa, Almaida d‘Etremont 

nie może rozproszyć smutku, który wzmacnia tęskne omdlenie 

tego smutnego i dawno znajomego popołudnia. 

Cień na tarczy łupkowej zegara, na której tęczuje słońce, wskazuje 

godzinę trzecią. Wszystko sprzysięga się na melancholię tej duszy, 

którą zamąca żal po nieprzeżytym śnie. Ach, czemu woń różyczek 

drobnych przejmuje takim wstrętem młode dziewczę A jednak lubiła 

przedziwny ich aromat w owych dniach, kiedy wespół z towarzyszkami 

dzieciństwa igrały, niby gracje, w ciemniejących alejach. 

O, czasy dalekie! Nic już nie pozostaje z dni tych nieskończonych wa* 

kacyj, które nasiąkały purpurą słonecznych agonii jesieni. O, Almaido 

d‘Etremont! Czy dzisiaj — to w posępnych marzeniach tej poobiedniej 

drzemki wywołujesz z pamięci listowie, które rozpościera z roku 

na rok cienie bardziej uroczyste na piasku placów rekreacyjnych Czy 

widzisz siebie, już bardzo czułą wonczas, kiedy w dniach rozdawania 

nagród wybierano cię, abyś weszła w nabożny zapach girland świeżych 

i wypowiedziała ułożoną przez siebie elegię Czy wspominasz pogrzeb 

twoich rodziców Albo, czy wspominasz tę towarzyszkę młodocianą, 

którą zaprowadziło do grobu szaleństwo pałające i przeczyste 

Czy pćimiętasz jeszcze, jak dla tej Clary d‘Ellebeuse dzwon szlochał 

w powietrzu płynnym i jak malutka, biała procesja, w której i ty byłaś, 

kołysała się, niby orszak lilii, na cmentarzu w płomykach 

Ileż popołudni minęło od czasów owych! Almaida d‘Etremont ma 

lat dwadzieścia pięć. Zna ona samotność i cień, który rozpościerają 

umarli na gazonach, gdzie przebywali ongi. Dni jednostajne uchodzą,

206 ALMAIDA D‘E7REM0N7 CZIJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

i nic nie ukoi sieroty, opuszczonej w zbyt obszernym mieszkaniu 

w towarzystwie wuja zgrzybiałego, złożonego niemocą i milkliwego. 

Żaden pielgrzym nie przystanie u krat ogrodowych, aby w wieczór 

majowy w zapachach czarnych bzów przywołać tę dziewiczą gołębicę. 

Napróżno Almaida, siedząc ponad stawem, upatruje owego karpia 

z legendy, który ma przynieść pierścień ślubny z głębin zielono-modrych. 

I nic nie odpowiada na jej marzenie oprócz krzyku pawi rozścielających 

się w żałobie dębów. I nic nie pocieszy zadumy jej prócz 

samej zadumy. I nic nie dotknie ust jej, bardziej płomiennych od 

owocu pasyjnego, prócz burzliwego wiatru, który wieje w wargi mięsiste 

indyjskich kasztanów. 

Oczy jej nie m ają już słodyczy, ale gorącą i wyniosłą melancholię, 

potok światła czarnego ponad nosem ruchliwym i wąskim. Policzki jej 

i podbródek tworzą luk takiej doskonałości i tak pełny, że wszelki pocałunek 

zerwałby ich harmonię. Spod wielkiego słomkowego kapelusza, 

ozdobionego makami żniw, włosy toczą się w chmurnych puklach 

na krągły połysk ramion. Ciało całe jest jakby tylko rozleniwionym 

wdziękiem, przeginającym się na ławce, z której dłoń Almaidy 

roni niedbale pismo. 

...Jest to list Eleonory de Percival, przyjaciółki z pensji, z którą widywała 

się niekiedy, i która zawiadamia ją o swych zaręczynach i zaprasza 

na wesele: 

O, Almaido! — pisze ona — uczuwałam, jakby serce moje miało 

prysnąć... Nigdy wiosna nie była tak cudna, jak tego roku... Może niebo, 

chcąc mi dać przedsmak mej radości, jeszcze piękniej przystroiło 

naturę... Nigdy jeszcze łąka nie była tak czarująca, a bzy tureckie, 

muskające me loki, wydawały zapach, od którego zdałam się omdlewać. 

O, Almaido! Modlę się za ciebie do Pana Boga, by zechciał ci 

zesłać podobne odurzenie. Gdybyś ty wiedziała... Jakiegoś wieczoru, 

gdy przechadzałam się pod ramię z narzeczonym, słowik począł śpiewać... 

Opadałam z sił. Zdawało mi się, że pęknie mi pierś i że nowe życie 

wzbiera we mnie... Kiedy znalazłam się sama w pokoju, uczułam się 

tak poruszona wdzięcznością wobec Niebios, i wiara ma była tak go 

rąca, że wydałam sie sobie jedną z tych lamp u Ołtarza, które umieją 

tylko trawić się dla Boga. Pojęłam w tej chwili, że, gdyby Rene nie 

został mi zesłany przez Opatrzność, byłabym opuściła świat, aby żyć 

w boskiej egzaltacji Wieczystych Zaślubin. O, Almaido! Módl się za 

mnie. I niechaj cię opłynie równe szczęście... Gdybym była umarła... 

Ach, ty byłabyś tą, którą onby wybrał... 

— Eleonora jest szczęśliwa, — powiada sobie Almaida... — Jakże*

ALMAIDA D‘ETREMONT CZZJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 207 

egoistyczny jest człowiek, który sam mc cierpi! Roztacza swą radość 

przed oizyrna opuszczonych... Ja pozostanę sama. Zestarzeję się w 

oczekiwaniu. Każdy dzień kalendarza podobny będzie do drugiego.. 

Biedna Almaido! Oczy jej nabrzmiały od łez, gardło jest ściśnięte. 

Wyciąga ramię, zrywa różę i całuje ją ze smutkiem, jakby biorąc za 

świadka swej boleści. 

Później, powstając: 

— Dość już — myśli sobie — trzeba porzucić to miejsce zasmucające. 

Opuszcza park w godzinie zachodu, stąpa przez wioskę, gdzie rozlegają 

się jeno uderzenia młota z kuźni. 

Zamek d‘Etremont wznosi się w najbardziej sekretnym zakątku tej 

„Doliny szczęśliwej". W krainie tej posrebrzany szmaragd łąk, wodę 

niebieską nieba i zieloną jasność wierzchołków obram iają kolejno 

śniegi stad i kaskad, płowe zbiory lata i buki czerwieniejące pysznej 

jesieni. 

Niekiedy, wspinając się na pierwsze zbocza wiosennych gór, Almaida, 

zagubiona w marzeniu, zrywa u nóg swych wiosenną gencjanę lub 

narcyz, lub też, błądząc po równinie, wkracza w niebieskie kolebki la 

ta, odnajduje źródło i w nim się nurza. 

Tak i tego wieczoru, uchodząc przed posępnymi myślami i przed 

sierpniem piekącym, dosięga skraju borów. Zna tu wszystkie skryte ścieżynki. 

Tutaj to siadywała dzieckiem, i matka, rodem z Hiszpanii z rodziny 

Alcarezów, opowiadała jej klechdy Grenady, sama podniecając 

się ich wspominaniem. 

Matka zmarła, gdy Almaida miała lat trzynaście; i młoda dziewczyna 

wywoływała z pamięci ów pokój gorący, gdzie ojciec przyjął ja 

w ramiona, kiedy w pośpiechu powróciła z klasztoru, łóżko śmiertelne, 

gdzie w bieli i przystrojona jak Dziewica z Almeria spoczywała Guadelupa 

de Alcarez. 

Od dnia tego fatalność jakaś zawisła nad tym domem. Wkrótce 

umarł pan d‘Etremont w domu zdrowia, gdzie trzeba go było umieścić, 

córkę jego powierzając opiece wuja, złożonego niemocą i milkliwego, 

który korzystnie zawiadywał majątkiem swej siostrzenicy i jak 

najspieszniej oddalił ją od towarzystwa świata. 

...Almaida coraz głębiej zapuszcza się w łasy. Suknia jej z białej 

gazy faluje pod tchnieniem zefiru, podnoszącego się o zachodzie słońca. 

Podchodzi na brzeg wody, obnaża się i, oczarowana, zanurza się 

w najskrytszej kotlinie rzeki. Widzi, jak przed drżeniem jej prześlicznych 

nóg pierzchają białe rozbłyski spłoszonych płotek. Przejmuje ją

208 ALMAIDA D‘ET REMONT CZIJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

dreszcz, gdy wchodzi powoli w zieloną i płynną świeżość, gdzie porusza 

się cień wierzb. Dyszy, i plecy jej dygocą, kiedy całkowicie 

opływa ją fala. Milczenie panuje nad wodami. 

Siedząc na żwirze, doznaje radości w poczuciu oddalenia od zam 

ku, którego nie cierpi, oddalenia od parku, którego każdy kwiat w y 

daje jej się smutny. Często przychodzi tutaj o schyłku dnia, podając 

gładką i krągłą pierś słodkiej pieszczocie wód. W ie ona, że nikt nie 

pojawia się w tym ustroniu. I nigdy zresztą zbytnia wstydliwość nie 

przerażała jej. Strofowano ją w klasztorze, gdy biegła poprzez sypialnię, 

roześmiana i obnażona niemal. 

Ale tego wieczoru, gdy, ukołysana marzeniami, zabawia się, śledząc 

uchodzący z prądem egzaltowany list Eleonory, słyszy szelest na brzegu 

rzeki. Spogląda, skrywszy się w zarośla... Jest to pastuszek lat pięt 

nastu, który z obnażonym tułowiem i spodenkami z niebieskiego płótna, 

podwiniętymi powyżej ud, brodzi, pędząc przed sobą dwie kozy. 

Niknie, nie zauważywszy Almaidy, lecz ona widząc go, oblewa się ru 

mieńcem. 

Powróciwszy wieczoru tego, odczuwa odrobinę gorączkowego smutku 

i udaje się na spoczynek dosyć wcześnie po pozdrowieniu wuja, 

który nie opuszcza już pokoju swego dla spożycia obiadu i wieczerzy, 

i leży tam, wyciągnięty, dzień cały. Almaida nie może usnąć. Kąpiel 

była zimna, — myśli. W spomina wodę, złoconą przez cienie, list Eleonory, 

który, unosząc za sobą, wznosiła i opuszczała fala, płotki żywe 

i małego pastuszka, w bród idącego prze wodę... Miał on zabawną postać 

i nogi tak rude, jak kukurydza dojrzała, i mały, wypukły tułów. 

Czy często przechodzi tamtędy Nigdy jeszcze nie spotkała go Alm aida. 

Jakżeż jest miły! chłopiec ten... Gwizdał wybornie, a obie kozy 

jego były czarne. 

II. 

Almaida d‘Etremont lubi w niedzielne popołudnie przypatrywać się 

tańcom, które mieszkańcy wioski wiodą wokół starodawnego kościoła. 

Pasterki i pasterze zataczają dnia tego powolne koło. Młode dziewczęta 

noszą czepki z Ossau, koloru krwi, a piersi ich uwypuklają się pod 

chustami, wyhaftowanymi w kłosy zbóż i górskie kwiaty, błękitne 

i kraśne. Stroją się w czarne spódnice, upięte z tyłu, naśladujące skrzy 

dła motyli i zdobione barwą nieba. Zwolna krąży korowód, powoli 

kołysany psalmodią tak wolną, że wszyscy zdają się usypiać pod wtói 

melodii omdlałej. Ci górale m ają oblicza tak spokojne, jak przedmioty. 

Tylko ich oczy, podobne agatom, ukazują życie potężne i łagodne.

ALMAIDA D‘ETREMONT CZXjH NAMIĘTNOŚĆ SERCsi 209 

Kiedy Almaida spogląda na roztaczające się koło i przysłuchuje 

pieśniom, tak łagodnym i smutnym, że nic nie potrafi oddać, jak są 

łagodne i przesmutne, rozpoznaje małego pastuszka, który poprzedniego 

dnia pędził dwie kozy przez wodę złoconą. Nie wie, kim on jest, 

chociaż oddawna zna większość obecnych... Dziecko to jest urocze, powiada 

sobie. I z uśmiechem widzi, jak on tańczy, poważny, podając 

dłonie dwum dziewczętom, których policzki podobne są owocom rozpłomienionym 

pod rosą. Almaidzie wydaje się zabawne, że widziała 

go wczoraj z zakasanymi spodniami, tak nagim prawie, jak małegc 

pasterskiego pieska, świeżo narodzonego — i że odnajduje go tutaj 

przybranego w serdak pasterzy, odmierzającego krok wedle głosu jękliwej 

psalmodii. 

— Kim jesteś, mały Skąd jesteś Z jakiej rodziny 

— Jestem Pietrek z Arramoun, panienko. 

— Ale gdzież byłeś Nigdy cię nie widziałam we wsi... 

— Jestem tu zamiast mojego brata, który oddalił się. 

— Ale gdzie byłeś 

— W dolinie Gawarnie, panienko. 

— Cóż tam robiłeś 

— Wiązałem sznuiki na kierpce, a wuj zaprawiał mnie do zawodu 

przewodnika. 

— Zbyt młody jesteś dla oprowadzania po górach. Ile masz lat 

— Szesnaście, panienko. 

Twarz chłopca pozostaje niezmieniona. Nie jest on onieśmielony 

pytaniami. Ma ładną twarzyczkę, gładką jak mleko zsiadłe, oczy, podobne 

morwom, zęby tak białe, jak zęby zajączka, a wargi koloru różowawego 

kozieńca. 

Matka jego podchodzi do Almaidy: 

— Mówicie z moim chłopcem, panienko Pietrek, zdejm-no czapkę 

Czy nie znaliście go 

— Nie... Niechaj powraca do tańca. To ładne dziecko. 

— A tak, ładne, panienko. Ale nie zawsze roztropne. To śmiechu 

warte, gdy tak tańczy z tymi „kozami", starszymi od siebie. Jakiż 

zuchwalec! 

I znów powraca korowód i przyśpiew i łączą się ze słodyczą aniołów. 

Jak kadzidło wznoszą się głosy ku purpurowym górom. Jest tc 

godzina, kiedy złocą się, jak owoc albo jak kościół, gdy blask słońca, 

koloru czerwonego wina pełza po różach alpejskich i wilczych jagodach, 

kiedy w niewyraźne cienie rozprasza się lazur świerków. 

Almaida powraca do posępnego zamku, kryjąc na dnie serca żal,

2 1 0 ALMAIDA D‘ET REMONT CZZJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

że nie przypadł jej w losie udział w radościach prostych owych górali. 

O, czemuż nie jest pasterką Czemu nie mieszka w lepiance pasterskiej 

u stóp wzgórza, gdzie drżą błękitne wątrobnice Napełniałaby 

u źródła zielonego dzban, który zsycha się latem. Hodowałaby 

w ogródku wiejskim lilie, rozmaryn i trójlistnik. Jużby jej nie budził 

żałobny zew pawi, ale krzyk kogutów o świcie. W czas żniw szłaby 

w góry, niosąc kobiałkę dla młodszego brata. Oboje gryźliby jagody 

mącznicy. Słyszeliby prześmiechy źródeł. Całowaliby wargi alpejskich 

róż. Piliby błogsławioną wodę skał. Pędziliby baranki białe jak śnieg 

zielonymi witkami ku pastwiskom rozkwitłym. Nasłuchiwaliby szorstkich 

pobrzękiwań stada, dzwoniącego na wyniosłości wzgórz... 

Miast tego, znów trzeba powracać, jak zwykle, i znosić jednostajne 

strapienie tego życia bez nadziei. O, biedna Almaida! Między dwiema 

smętnymi sługami i tym krewnym, wymagającym i zdziwaczałym, jest 

niewolnicą przeklętego domostwa. Jak siostra Anna na szczycie wieży 

dojrzy tylko pył, wzniesiony na drodze przez owce żałosne. Nic poza 

tem! Nie czuje nawet potrzeby z wielkiego smutku, aby utrwalić na 

papierze, jak to czyniła w klasztorze, wyrazu swojej melancholii. 

Poczyna marzyć w swoim pokoju. Siedząc, wiąże bukiet z kwiatów 

rozrzuconych na kolanach. Dzień zachodzący oświetla jej lewy policzek, 

ciało pozostaje w cieniu. Nudzi się. Dręczy ją nieokreślone rozdrażnienie, 

nie wiedzieć jaki niedosyt, uscisk, który chciała by rozproszyć, 

niepokój, trapiący ją niekiedy w chwili przebudzenia. Naciśnięcie 

łokcia na kolano wystarczy, aby ją poruszyć do tego stopnia, że 

zrywa się z fotela, na którym spoczywa wyciągnięta. Chodzi wokół pokoju, 

nie zdejmując wiejskiego kapelusza. Ledwo szeleszczący muślin 

budzi w niej omdlałą tęsknotę, niepokoi ją głaskanie leciutkiej m aterii 

na jej skórze gładkiej i gorącej. 

Jakże piękna jest teraz Almaida d‘Etremont! Oczy, obwiedzione 

cieniem, jej bladość roztapiająca się w zamierającym dniu, jej mocny 

i zgrabny chód, zniewalający ją za każdym krokiem do obrócenia się, 

świadczą dostatecznie o krwi macierzyńskiej, syconej słońcem Grenady. 

Rzuca bukiet na wypukłą komodę, błyszczącą inkrustacjami z miedzi, 

i, zdjąwszy ze ściany gitarę, bierze kilka akordów. Obecnie, skrzyżowawszy 

nogi, dopomagając sobie chwytem nerwowym, podanym 

pod szyję dźwięczącego drewna, trąca nieme struny. I Almaida poczy 

na śpiewać. Przez okno spojrzenie jej zanurza się w niebieskiej nocy, 

'która podnosi się i staw pokrywa światłością. Nietoperze, zadomowione 

w robaczywych śpichrzach. krążą, chwieją się, szeleszczą i prześlizgu-

ALMAIDA D‘ET REMONT CZIJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

21L 

ją przez powietrze płynne. Gałęzie krzaczaste dębów, podobne czarnym 

domkom, strzępią się w lazurze nocnym, który zdaje się roztajać 

powyżej ciemniejącej alei perłowy zdrój. 

Gitara ześlizguje się do stóp Almaidy. Głowę odrzuciwszy w tył. 

z ramionami, które zwisają, z oczami zatraconymi, z poruszającymi się 

nozdrzami, drży chwilę. Gdyż w nagłym przywidzeniu zdaje się widzieć 

w blasku księżyca, który się wznosi i drga, jak strumień — zahamowanego 

w biegu, pacholęcego pasterza kóz, który podaje ku niej tors, 

jak płonącą jagodę. 

III 

Jest to już szóste wesele, na którym gościć będzie Almaida od czasu 

jak opuściła klasztor. Budzi się o brzasku w pokoju przygotowanym 

dla niej na zamku Percival i duma ze smutkiem, że nie jest to ona, 

która ofiaruje dzisiaj serce i rękę oblubieńcowi z dawna wyczekiwanemu. 

...A jednakże byłoby słusznym, gdybym wcześniej wyszła za mąż 

od Eleonory. O trzy lata młodsza jest ode mnie. A przecież jestem 

piękna... Ale nie zjawi się nikt, ktoby mnie zapragnął, nikt nie zajmuje 

się mną, wuj mój nie chce widywać się z nikim... Cierpię. Przykro mi 

brać udział w tym ślubie. Nie będę głodna. Nie będę tańczyć. To mnie 

męczy... Gdybym napotkała była tego narzeczonego, zanim ona go na 

potkała, mnieby wybrał zarówno... Czemużby nie Rzeczy dzieją się 

na świecie przez przypadek, ja tylko nie mam szczęścia... A potem mówią 

jeszcze, że ona bardzo jest bogata, a ja niemal uboga... I ojciec 

mój umarł w domu zdrowia. Ale ja przecież nie jestem szalona... Kiedy 

się ma takiego wuja, jak ja, czyż nie jest to przeszkodą, aby wyjść 

za mąż... Gdy nie jest się dość bogatym, nie żeni się. Jest się świadkiem 

cudzego szczęścia. To jest głupie. To jest drażniące i smutne. Oni 

pojadą do Hiszpanii. Matka moja pochodzi z Hiszpanii i to ja właśnie 

zamężna, powinnam tam pojechać. Zatrzym ają się w Fonterabii, powiedziała 

mi. Znam Fonterabię. Będą spali razem. Ja pragnę spać 

7 kimś. Posłyszą szum morza. Jest ono niebieskie i lśni pod niebem. 

Uczynią wszystko, co zechcą. Skryją się w oberży, gdzie będą mulnicy. 

Dziewczęta mieć będą we włosach kwiat granatu. Lak rosnąć będzie na 

grubym murze ogrodu. Eleonora do zielonej wejdzie doliny. Spoczną 

na mchu... To łóżko jest dręczące. Trzeba wstać. . 

Już gwar napełnia zamek. Jakże radosny jest ten dzień! Niebo całe: 

jest jak świeży barwinek. W kielichu jego zawarty jest gazon.

212 ALMAIDA D‘ET REMONT CZIJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

O, światło, bardziej jasne od deszczu. O, oddalone listowie. Czemu 

czynicie posępniejszą jeszcze, niż zwykle, duszę Almaidy d‘Etremont 

Siada na łóżku, zanim je opuści, i ogląda z uczuciem gorzkiej dumy 

doskonałą krągłość ramion swoich. Czarne światło jej spojrzenia pieści 

je. W dycha ich woń nieco dziką i nagle pierś jej wzdyma się od 

szlochu. 

Jakże piękna jest, wreszcie ubrana. W swojej olbrzymiej sukni różowej, 

koloru otwartej figi i wzdętej przez krynolinę, ma wygląd wywróconej 

korony kwiatu belladonny, wspartej na pręcikach. Smagły 

kark wytryska z gorsetu, który ujmuje, jak w pochwę kielicha, podstawę 

tego kwiatu szalonego. I wydaje się, jakby za każdym krokiem, 

jaki Almaida stawia w pokoju czubkiem swoich różowych pantofelków, 

miała wyskoczyć naga spomiędzy płatków pełgających. 

Tymczasem dzwon godowy szlocha w powietrzu anielskim i ciężkie 

karoce toczą się przez podwórze. To przybywają rodziny z okolic. Otóż 

Limereuil‘owie. Oto Demonville‘owie. Oto stary markiz d‘Astin, który 

się trzęsie i chroma na swej nodze diewnianej, wsparty na przyjacielu 

d‘Ellebeuse. Zawsze jeszcze postrzega się piękność jego białych włosów. 

Opuścił wyjątkowo fotel skórzany, w którym tłumaczy „Eneidę“ 

i gdzie wspomina cesarstwo chińskie, które kiedyś zwiedził. Powiadają, 

że tragiczne wydarzenia zmąciły jego życie, i że o zmierzchu^ swoich 

przeznaczeń przygotowuje się, jakby Robinzon, do powrotu ze swej 

wyspy, aby w spokoju przybić do Bożego Lądu. Almaida, trwając 

w oknie, widzi, jak przechodzi. Rozróżnia jego ostry profil i tę 

zmarszczkę bólu, która przecina policzek starca. Dwaj pogodni młodzieńcy 

schylają się u stóp schodów w ukłonie. Skłania się, nie darząc 

ich uśmiechem. 

Na żwirze tętni galop licznych wierzchowców. To młodzi wieśniacy 

z doliny przybywają witać pannę młodą. Przynoszą jej słodki jałowiec, 

przybrany w bluszcz. I chłopki w bieli podtrzymują klatkę z łoziny 

gdzie trzepocą się dwie turkawki. Aleja usłana jest wawrzynem, bukszpanem 

i mieczykami irysu. A dzwon, któremu nagłe odpowiadają oba 

gołębie, ciągle grucha w bezcielesnym poranku. I głosy dziewczątek 

lżejsze niźli kwiat głogu, gubią płatki pod wtór echa domu. Zbudziły 

się one wczesnym rankiem w sypialni, na prędce przygotowanej dla 

nich obok pokoju narzeczonej, śmiejąc się i wznosząc smukłe nagie 

ramiona ku włosom jeszcze uśpionym. 

Wkrótce tworzy się orszak. Ukazuje się, chwiejąc, panna młoda. Jest 

ona jak lilia, którą przyozdabiają kwiaty inne. Białe bzy, wplatane 

w kwiecie pomarańczowe, i opaska gładka i czarna oplatają czoło, skąd

ALMAIDA D‘ET REMONT CZIJL1 NAMIĘTNOŚĆ SERCA 213 

opada welon tak leciutki, iż błękitnieje, jak skrzydełko komara. Powieki 

jej opuszczone trzepocą się jak czarne motyle, spoczywające na irysach 

koloru ciemnej goryczki. Owal twarzy jest nazbyt nieco wydłużony; 

nos tak cienki, że budzi niepokój, tak lekki jest dech, który go ożywia, 

tak ostro zarysowany jest łuk jego ponad ściętymi i bladymi w argami. 

Jak z konwalii, wyłania się szyja z koronkowej krezy. Z rękawa, 

ozdobionego wstążką, wychyla się dłoń przedziwnie maleńka i opiera 

się, lekko stulona, na ojcowskim ramieniu. 

Almaida d‘Etremont ściska Eleonorę, następnie, odpowiedziawszy na 

ukłon pana de Landelay, przyszłego małżonka, ujm uje ramię pana de 

Soulere, który ma jej towarzyszyć. W ybór kawalera niezupełnie jej 

odpowiada. Jest wdowcem i ma opinię, że wiele mówi o sobie rzeczy 

mało interesujących... Miejscem jego byłyby raczej „Charaktery" La 

Bruyere‘a powada sobie Almaida... Dam mu się wygadać. 

Wszyscy zmierzają pieszo ku kościołowi między czerwonymi szpalerami 

jeżyn. Ciąży upał. Wszystko zamilkło. Tylko niekiedy z zachwaszczonego 

i mokrego rowu kwaknie żaba. 

W nawie kościelnej światło rozlewa się szerokimi smugami, barwionymi 

przez witraże, i w ten sposób tren panny młodej, rozłożony na 

świeżości kamiennych płyt, stroi się w kolory tęczy. Kaplica przypomina 

plaster miodu w ruchu, kedy krąży nad nim czynny tłum pszczół. 

Woń lasu, kadzideł i dzięgielnicy przepaja święty przybytek. Pojęk organów 

rozlega się, wzbiera pod sklepieniem, porusza skupione dusze. 

Almaida d‘Etremont na kolanach, z twarzą ukrytą w dłoniach, zdaje 

się modlić; ale na razie szuka ona w tej postawie tylko środka odosobnienia 

się, by wpłynęła do jej serca odrobina spokoju, który rodzi się 

z milczenia, uczynionego w sobie. Jest urocza teraz: rzekłbyś, że ciało 

bardzo napięte klęczeniem, rozerwie swoją powłokę i oderwie się ciężko, 

jak dojrzały owoc, od rozgałęzienia loków. 

Wkrótce Almaida wznosi głowę i widzi przeświecającego na witrażu 

Jana Chczciciela, dziecko, przybrane w skóry zwierząt, wyprostowane 

ponad strumieniem. W tedy wspomina Pietrka, który także jest pastuszkiem 

i który w bród przechodzi rzeki: 

...O, wielce błogosławiony czasie, gdy pan i czeladź tworzyli jedną 

rodzinę. To był wiek złoty, myśli. Ruth podejmowała kłosy u boku 

Booza, który brał ją za żonę. Maki krwawiły pomiędzy snopami. Ciężka 

ciecz wzdymała fioletowe grona Ghanaanu... Kobiety rodziły w cieniu 

dromaderów. Młodzi wodzowie szczepu modlili się na pustyni. 

...O, mój Boże, mówi do siebie Almaida d Etremont... Boże mój, wy-

214 ALMAIDA D‘ ET REMONT CZIJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

słuchaj mnie, ja chcę kochać, jestem tak smutna, tak nieszczęśliwa... Boże 

mój, ja pragnę ukochać kogoś... W ołam ku Tobie. 

Lecz młodej dziewczynie odpowiadają tylko organy, które wciąż 

ciągną nutę wątłą, podobną głosowi wiatru w wieczór ponad wodami. 

Orszak formuje się na nowo i kościół pustoszeje. I woń zieloności, już 

zawiędłej, jest mocniejsza w słońcu południa. Dwa stoły ustawione 

w stodołę, której ściany są pokryte zielenią gałęzi. Do jednego zaproszeni 

są wieśniacy z sioła. Rozpoczęto weselną biesiadę. N a dworzu szmery 

dnia głuchną. Zawarte są drzwi. Słychać tylko lekki szczęk widelców 

0 porcelanę. Cień, jak rosa, opływa spokój dusz. Pan d‘Astin powstaje 

1 przemawia: 

— Jest mi słodko, drogie moje dziecko, dobra ma Eleonoro, 

rozmyślać nad waszym szczęściem, podczas gdy już niezadługo wzniesie 

się dla mnie słońce ponad lądem Cieniów. Jestem jak pielgrzym, 

powracający do rodzinnej wsi, który pragnie już tylko spocząć 

wkrótce pod pięknym dębem, darzącym cieniem groby przodków. 

Jestem podobny Odysowi, który, za powrotem do ognisk, 

swoich, lubi wspominać morze, miotane burzą, i boje. Jestem jak 

wiąz prawie stuletni, dla którego radością jest dać w ostatnich listkach 

schronienie ślicznemu gniazdku waszej młodości i waszego wdzięku. 

Przy końcu tak różnorodnych przypadków, które wiodły moje kroki 

awanturnicze od plaż chińskiego cesarstwa aż do wybrzeży mglistego 

Albionu, pozostaję z oczami wzniesionymi w niebo, ufając gwieździe 

bożej, która umiała prowadzić losy Magów Chaldejskich równie dobrze, 

jak Genueńskiego Żeglarza. Ileż letnich nawałnic naznaczyło na 

moim obliczu zmarszczki niezatarte! Jakże liczne szrony pozostawiły 

na czole moim odrobinę wiekuistego śniegu, który mnie ostrzega, że 

już niezadługo dosięgnąć mam pierwszych wierzchołków innego Niebieskiego 

Państwa. 

Najdroższe dziecko moje, oto już na zawsze jesteś u boku męża szlachetnego, 

którego wybrałaś. To, co go wyróżnia, uczyni cię dumną, 

a dobroć jego — szczęśliwą. I Bóg błogosławić wam będzie w waszym5 

potomstwie. 

Niestety, o, przyjaciele moi, czemuż nie uczyniłem jako wy Pod 

złotymi owocami Raju ziemskiego zapragnął Stwórca udzielić czło 

wiekowi towarzyszki. Pozwólcież starcowi, który zmierza do grobu, żałować 

wewnętrznej samotności życia swego. 

Zapraw dę słodko jest podróżować. To zajmujące przybrać szatę; 

mongolskich książąt, przeniknąć, przebranym za lamę, do zakazanego sadu, 

aby wzamian za to powrócić z takiej wyprawy z drewnianą nogą...

ALMAIDA D‘ET REMONT CZZJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 215 

Miło jest studiować astronomię wespół z Ojcami Jezuitami w Pekinie, 

i brać udział z narodem subtelnym w święcie czwartej przemiany księżyca.., 

Lecz o ile piękniejsze jest istnienie tego, który żyć będzie wedle 

słów Pana i który umrze, podobien ratajowi z przypowieści, z dłońmi 

w dłoniach dzieci swoich. 

Pozwólcież mi, o, przyjaciele, powierzyć wam, zanim zamilknie mój 

głos, talizman, wyniesiony z mych peregrynacyj. Być może uchroni on 

was od niejakich niebezpieczeństw. Nie żyjcie nazbyt we śnie. Zapład 

nia on melancholię. Znałem pewną młodą Tatarkę, która, podobna 

Śpiącej Królewnie, tak się dała zachwycić sennym widzeniom, iż posiedmiu 

latach uśpienia zmarła ze zgryzoty, że się obudziła. 

Oddawajcie się zajęciom domowym. Chowajcie ptaki. Hodujcie rośliny 

użyteczne. Odwiedzajcie ubogich okolicy. Ofiarujcie synom i córkom, 

które wam się zrodzą, miłość prawdy i natury, gdyż w dziele — 

to Stworzyciela kryją się wasze radości i pocieszenia. 

A teraz, o, dzieci moje, żegnam was. Nie bez, wzruszenia oglądam, 

pewnie po raz ostatni, szpaler grabowy tego parku, pod którym przed 

pięćdziesięciu i siedmiu laty drogie mi cienie wymieniły przysięgę 

wierności. Lecz nie jest to pozbawione słodyczy, że po zgryzotach tak 

licznych oddycham spokojem wiekuistym, szczęsny, że Wszechmocny 

udzielił mi jeszcze tej łaski, widzieć w was odradzającą się przeszłość. 

Skończywszy przemówienie, p. d‘Astin siada z trudem. Pełne szacunku 

milczenie, a potem oklaski przyjm ują te słowa wymowne. U boku 

mówcy trzęsie się czarna jakać postać. To zgrzybiała pani d‘Etanges, 

babka biednej Clary d‘Ellebeuse, szlocha w dłonie żylaste i nabrzmiałe 

guzami. I z nagła, gestem uroczym i bolesnym, zakrywając jedną dłonią 

oczy, wyciąga drugą do swego dawnego przyjaciela d‘Astin, który 

całuje jej palce, gdzie zdają się płakać starożytne pierścienie. I Almaida 

d‘Etremont, piękna, jak noc, w swej płomiennej szacie, mówi do siebie, 

przypatrując się staremu arystokracie, który drżąc unosi swą szklankę. 

— Jakżeż jest dobry! W olę go od pana młodego. 

I po uczcie pan d‘Astin podchodzi do niej ku wielkiej jej radości: 

— Od bardzo dawna nie widziałem ciebie, śliczne dziecko moje... 

Tak mało ruszam się z miejsca... Jakżeż miewa się wuj Ciągle jeszcze 

dziwaczy No, tak... 

Ach, droga twoja matka, ojciec twój, jakże, byli mili. Czemu to, 

o prześliczna, nie wychodzisz za mąż Nie potrzebujesz się rumienić... 

Ach tak, pojmuję... Wujaszek... Nie wątpiłem o tym. 

— Koniec końcem — ciągnie pan d‘Astin z uśmiechem — nie wszystko 

trwa wiecznie. Jabłka granatu są stworzone na to, aby zostały zerwa-

216 ALMAIDA D‘ET REMONT CZZJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

ne. Jeśli drzewo zbytnio będzie strzeżone przez wuja-Argusa, skradnie 

mu je kto... I żałuję prawdziwie, że nie jestem już dość młody... Posłuchajmy... 

W ięc nudzisz się tam Nigdy nie wyjeżdżasz Kiedyż przybędziesz 

do mnie W e wtorek oczekuję przyjaciół, czy będziesz 

Almaida odpowiada: 

— Pan bardzo jest dobry, panie d‘Astin... Chciałabym tak bardzo, ale 

nie mogę. Mój wuj, chociaż mnie widuje rzadko, nie może znieść, żebym 

się oddalała z Aldules dla odwiedzenia towarzystwa... Pozwolenie dzisiejsze 

jest wyjątkowe... Dziękuję, bardzo dziękuję, panie d‘Astin... 

... — A więc, moja córko, — powiada arystokrata pół-wesoło a półsmutno, 

— życzę twemu wujowi najpiękniejszego dębu na trumnę 

z moich lasów. 

Mówi to. w«nartv na lasce, z uśmieszkiem szyderstwa w rodzaiu pana 

de Voltaire. Wszelako wielka dobroć spływa z oczu jego, chociaż zdaje 

się zabawiać zakłopotaniem młodego dziewczęcia, gdy ona się rumieni. 

Przypatruje się jej z wyrozumiałym sceptycyzmem godnego starca, 

który zachowuje kult piękności, ale ma czuły uśmieszek zwątpienia dla 

młodego wieku. 

W kilka dni po zamążpójściu Eleonory, kiedy Almaida d‘Etremont 

zmierza ku rzece, spotyka w pobliżu jej stromego brzegu, zaszytego 

w gęstej trawie Pietrka, wygrywającego na flecie. 

Przystaje i uśmiecha się doń: 

— Czy bardzo jest trudno dmuchać w ten sposób 

I ujm uje ów kawałek bukszpanu w kształcie trójkąta i do brzegu jego 

lekko przytyka wargę gorącą. 

— Nie, nie tak, panienko. Trzeba przesuwać flet z lewa na prawo, 

a potem z prawa na lewo, dmąc kolejno we wszystkie dwanaście 

dziurek. 

Słodko drży odwieczerz po ulewie, co minęła w słońcu. Gęste obłoki 

białe gonią się po błękicie płynnym i gładkim. W oda zielona, na której 

ślozy wierzb błękitnych szeroko się rozpływają w koła świetliste, nieco 

mąci się w miejscach, gdzie bąble podrywają się z dna, aby prysnąć 

na powietrzu. 

— Chodźmy, zliżmy się do rzeki — mówi ona. Czy chcesz usiąść 

tutaj : 

Dziecko siada u nóg Almaidy i, od nowa podnosząc piszczałkę do 

ust, wydyma policzki, dmąc w bukszpan drążony, który rozbrzmiewa. 

IV

ALMAIDA D' ET REMONT CZljLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 217 

— Któż to jest ta mała pastuszka, z którą tańczyłeś wtedy... Ta 

w sabotach gładzonych i fioletowych pończochach 

— To moja mała przyjaciółka, panienko. 

— Jak to twoja przyjaciółka 

— Moja kochanka, panienko. 

Almaida rumieni się i pyta: 

— Na imię jej 

— Maiły s. 

— Czy jesteście sobie przyrzeczeni 

— O, przyrzeczeni... jesteśmy zbyt młodzi na to... 

Później z prześmieszkiem: 

— Zabawiamy się razem w górach. 

— Czym się zabawiacie 

— Miłością, panienko. 

Almaida rumieni się i„ po chwili milczenia: 

— Jakżeż wy czynicie miłość 

...I kiedy pyta się o to, serce jej tłucze, w uszach jej szumi. Nie 

wie, czy żałuje powiedzianego. W yciąga ramię i poprzez muślin rękawa 

wyczuwa płonący policzek młodego pastuszka. Przez długą chwilę 

trwają tak, niemi, nieruchomi, ogłuszeni żądzą wahającą się i wonią 

gwałtowną, podnoszącą się z kwaśnej mięty. 

...Mój Boże, tym gorzej — mówi sobie Almaida. Jakże dobrze jest 

tak pozostawać. 

Ale, gdy niemal bez czucia, prawie bez woli przyciąga do siebie głowę 

pacholęcia, on wspina się, jak koźlę, obiadające żywopłot, i zrywa 

usta słodsze i cieplejsze od owocu, którego miąższ się rozpływa. 

W tedy dopiero młoda dziewczyna powstaje i bez słowa odchodzi. 

Od tego dnia spotykają się i kochają. Ciepłe siano sierpnia chroni ich 

pieszczoty, których nie podejrzewa nikt i nie mąci. Leżą w uścisku, 

kołysani śmiechem żywych wód i monotonnym szmerem pasących się 

uężarnych kóz. Niekiedy odwiedzają wrzosowiska. O, radości gonienia 

pośród żarzących się gron! Jakież unicestwienie z rozkoszy smakują, 

gdy na poszarpaną upałem ochrę ścieżek polnych poczną padać oddzielne 

łzy nawałnicy i nagle zatrzeszczą na listowiu. O, powolne powroty 

poprzez winnice wysokie, kiedy drozd piskliwy napróżno wzywa winogron, 

co znikły; spoczynki pod figowcem, gdy Almaida, uginając się 

pod wielkim upojeniem złoconym, może już tylko, jęcząc, trzepotać 

rzęsami. 

Wkrótce nadchodzi jesień, i w górach kryją swoje kochanie. 

Namiętność Almaidy wzrasta w miarę tego, jak staje się mniej nie-

218 ALMAIDA D‘ET REMONT CZl/LI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

winna w ramionach młodego fauna. Oddaje się bez zastrzeżenia, bez 

obawy, bez żalu, bez wyrzutów. Odnajduje w odświeżającej oparzeliźnie 

pocałuków posmak gryzący owocu czerwonego, któryby roztopił się 

we wszystkich jej członkach. W ypełnia wspomnieniem swoich uścisków 

park, ongi tak żałobny. Okrzyk pawi nie zasmuca już cienistych 

ustroni, lecz wybucha ku niebu, oślepiający i radosny. Zmienne usposobienie 

wuja, zarówno jak nowiny, otrzymane od Eleonory, przyjmuje 

Almaida ze spokojem, niemal drwiąco. I są to teraz godziny pragnień 

i wyczekiwania, które znaczy na tarczy ostry cień wspaniałych dojrzałych 

słońc. 

Razem oboje wspinają się po kamienistych ścieżkach i odnajdują 

opustoszałe legowiska owiec. Buki nie gubią jeszcze liści, 'czerwonych 

jak strużyny miedzi, kurczące się w ogniu. Miękkość błękitniejącegc 

milczenia, tej nocy ciągłej: świerków głaska trzepotanie ich rzęs, i zabaw 

iają się lotem przepiórek białych, który budzi się i dygoce w próżni. 

Nikt we wsi nie dziwi się, widząc ich prawie co dzień pospołu. W iadomo, 

że Almaida od dawna polubiła te przechadzki, skąd przynosi rozkwitłe 

gałęzie. I nic nie ma dziwnego w tym, że posługuje się przewodnikiem: 

niebezpiecznie jest błąkać się samej po górach. 

O, kaskady, które zdajecie się powstrzymywać gwałtowny spadek! 

Niebiosa ze złoconej purpury! Ptaki, opadające ze zdobyczą w otchłanie, 

gdzie drzemie echo! Groty, wydrążone płynnym szafirem dziewiczych 

wód: oglądajcie przechodzących dwoje dzieci uroczych. 

Bądź-to łaur ciemny wabi do spoczynku, bądź murawa bardziej zielona 

od doliny, gdzie zamierali z miłości pasterze Cervantesa, przyjmuje 

ich i syci niemocą. Almaida d‘Etremont przywdziewa na te wycieczki 

alpejskie czepek i szal miejscowych wieśniaczek. Sama wyhaftowała 

toiady, maki i nieśmiertelniki jesienne na jedwabiu dźwięczącym i łvskliwym, 

który uwypukla jej łono. A Pietrek jeszcze bardziej lubi ją 

taką, gdy nie wydaje mu się już panienką z zamku, lecz siostrą pasterek, 

które opuszcza, odprowadzaną łagodnymi cieniami stad pod olśniewającą 

białością zachodów. 

O, jakżeż to dobrze, że wreszcie rozprasza się smutek Almaidy! 

Jakże dręczące życie wlokła dotąd! M ija obecnie ckliwa nuda poprzedniej 

egzystencji, piekący i jednostajny ból, wzbierający obrzydzeniem 

w jej duszy, ta krzywdząca niesprawiedliwość, że nie jest kochana prze2 

nikogo, ona, której serce wylewało się po brzegi z goryczy i dławiącej 

■azdrości, gdy pod strzechami folwarku gołębie obejmowały się skrzydłami. 

O, śmierci; wolałaby śmierć niźli powrót wstecz; śmierć, której wy

ALMAIDA D‘ET REMONT CZIJLI NAMIĘTNOŚĆ SF.RCa 219 

czekiwała niegdyś, gdy przez okno, rozwarte w noc, ze swego łóżka nasłuchiwała 

wiatru burzliwego, który szeleścił i zamierał w liściach 

gęstego figowca — i kiedy już niczego nie wyglądała poza tym jękiem. 

— Czy mnie kochasz Powiedz, że mnie kochasz, czy tak, Piotrusiu'1— 

zapytuje. A oczy chłopca, jak oczy sroki, świecą na oczach 

dziewczęcia, i odpowiada jeno pieszczotami, które ona liczy. Potem 

przymyka oczy z pożądania, jak pod przelotem roju pszczół, i upaja się 

wonią tego kwiatu borów. 

— Gdzie byłeś wczoraj W czoraj nie widziałam ciebie. Powiedz mi, 

gdzie byłeś wczoraj Chcę wiedzieć, gdzie byłeś. 

— Wczoraj prowadziłem turystów na szczyt Pięciu-gór. 

—-T o nieprawda. Założyłabym się, że byłeś u tej małej pastuszki. 

Ty byłeś z Mailys. Wynoś się. Nie kocham cię więcej. 

— Nie byłem z nią. Byłem na szczycie. 

— Kłamiesz. Pocałuj mnie. 

I Almaida daje z sobą igrać tej wiewiórce gór. Nie zachowuje wobec 

niego jakiejkolwiek powściągliwości. Ona, którą w klasztorze słusznie 

oskarżano, że zbytnio okazuje dumę swej rasy, ona — to w y 

daje na pocałunki pastuszka niepokalany i doskonały owal swojej 

twarzy, który budzi wspomnienie spokojnej wzgardy, zmysłowej powagi 

jakiejś posępnej Marii-Antoniny. 

Jakże mało żałuje teraz, że nie wyszła zamąż! Jakże to być mogło, 

że niedalej jak przed kilkoma dniami marzyła o życiu podobnym 

temu, jakie wiedzie Eleonora de Landelay Cóż obecnie obchodzi Almaidę, 

że przyjaciółka jej dotarła już do Hiszpanji w towarzystwie 

męża, bladego i zużytego Wszystkie palące przestrzenie są w sercu 

Almaidy, i wszystkie ich płomienne granaty, wszystkie ich miłości, 

i wszystkie ich pieśni. Ach! po stokroć woli ona od najdoskonalszego 

z arystokratów tego czarnego pastuszka kóz z doliny, który ją pieści 

wybuchającymi ustami. 

Kochają się. M ijają pory roku. Po czarnym lecie i krwawiącej jesieai 

nadchodzi zima. I z nadejściem zimy, o, jak rozkosznie miło jest 

wspominać Almaidzie lasy niebieskie, które chroniły zawiązek ich miłości, 

źródła, przy których spoczywałby chętnie gołąb La Fontaine‘a, 

łąki ponad zielono - modrym potokiem Aldules, warczenie młockarni, 

której towarzyszyło gruchanie turkawek i zamilkanie pocałunków. W y 

wołuje też z pamięci owczarnie września, niedostępne białemu ogniowi 

południa, przenikanie pieszczot, i wypukły czerwony dzban, z którego 

pili wodę, marszczącą się w porowatej glinie.

220 ALMAIDA WET R EM O M CZIJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

V. 

Oto jest już luty, i Pietrek ma poprowadzić na szczyt trzech turystów, 

którzy poprzedniego dnia przybyli do oberży. 

Zanim udał się po nich, zakrada się, chociaż jest najwcześniejszy 

świt, do parku zamkowego aż po same okna Almaidy. Zostawiła wpół 

otwarte okno, wychodzące na południe. A on, chwytając się gałęzi 

figowca, wspiął się aż do niej i skoczył do pokoju. 

— Tsss! Sprawuj się cichutko... Jakżeż to miło z twojej strony, żeś 

nadszedł. Oczekiwałam ciebie od godziny. Ty ziębniesz... Spójrz... Tu 

jest wygodnie. 

Słyszy się skrzypiący kurek na gołębniku. 

— ...Będzie wam wietrzno. 

— Oni chcą wyruszyć mimo wszystko. 

— Ilu ich jest 

— Trzech. 

— Która to godzina. Trzecia 

— W pół do czwartej. 

— Bądź rozsądny. Już musisz iść... Posłuchaj wiatru, szumiącego 

w laurach. Czy nie będzie lawin 

— Nie. 

— No więc... 

— Tak... 

— Do widzenia... 

Jest już przed kościołem. W ydzwania czwarta, tonem chrypliwym, 

słodkim i spękanym, który dygoce i szlocha. Turyści nadchodzą. 

Pietrek kroczy przodem. Idzie krokiem równym i powolnym, małe 

posługując się na stokach kijem górskim, ale wypróbowując przez 

chwilę skalną ścieżkę stopą, aby upewnić się o równowadze głazów. Pną 

się na pierwsze zbocza, przechodzą w bród rwące potoki. W ody huczące 

rozpryskują o skały cienką pianę, kręcą się, powracają, goniąc same 

siebie, płyną chwilę spokojnie wśród kamienistych brzegów, potem 

skaczą w górę i rozbryzgują się w drobne kropelki. 

Pietrek oświadcza, że: 

— Na szczycie będzie burza. 

Potem znów się zamyśla, wraca do swoich marzeń, które z sekundy 

na sekundę kołysze regularny stukot kija kolczastego o granit. Rozmyśla 

o młodej dziewczynie, którą dopiero co opuścił, i wstrząsa się dreszczem, 

ciągle jeszcze zachowując we wklęsłości łopatek pieszczotę, którą 

zagnieździło tam przed chwilą krągłe i słodkie ramię Almaidy. Mó

ALMAIDA D'ETREMONT CZyLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 221 

wi sobie: ci panowie, którzy są ze mną, z pewnością nie m ają przyjaciółki 

tak ślicznej... I wywołuje w pamięci delikatne usta Almaidy, not 

ruchliwy i cienki, powłóczystość spojrzenia, ciepłą prężność szyi, wdzięk 

zamglony nóg pod muślinem. 

Nagle na horyzoncie zaznacza się ostry zarys gór. Tu i owdzie, przerzynając 

mgłę, jaśnieją, jak żyły nieba, grzbiety z ciemnego lazuru, 

przecięte siatkami śniegów. W ,miarę tego, jak podnosić się do góry, 

i zmieniać położenie, szczyty, spiętrzone jedne przed drugimi, zdają się 

przenosić z miejsca, a czuby ich odnawiać się. 

Pogrążają się w noc niebieskawą świerków. Słychać ciągłe kije 

ukośne, próbujące po omacku gruntu od strony, gdzie nie ma otchłani. 

Oto pierwsze łyskliwe pole śnieżne... Uwaga! 

Pietrek ma torować drogę. W aha się, potem zagłębia stopy rezolutnie 

w śnieg, który mu sięga kolan. Otwory, w ten sposób wygniecione, 

i w które skolei każdy z turystów stawia nogę, m ają zielonkawy połysk 

izeki głębokiej. 

— Spójrzcie w dół. 

— Tak. Śnieży... 

— Tak, i nawałnica z wichrem... Ostrożnie! Połóżmy się... Te krupy 

śniegu palą twarz i ręce. Jak iskrami. Oto... kuna, tam! Czy widzicie 

tę kunę... 

— Nie poruszajmy się już. 

Trw ają nieruchomi, z twarzą zwróconą w dół, uczepieni swych kijów 

z obawy, że porwie ich wichura. 

Ruszają wreszcie. Nie ma już nic aż do granic nieba, prócz jednej 

olbrzymiej kopuły żółtej lub białej, pod którą nie istnieje nic, ni 

szmer ni poruszenie; Zdaje się, jakby mucha w przelocie, tak śmiertelna 

jest pustka, wystarczyła, aby zatrząść widnokręgiem. Na skutek 

mocy huraganu nie podobna jest dosięgnąć szczytu. Trzeba powracać. 

Rozpoczyna się ześlizgiwanie. Pietrek pierwszy siada na pochyłości 

śnieżnej i pozwala się nieść, kijem od czasu do czasu miarkując tę 

szybkość zawrotną. Inni podążają jego śladem ze śmiechem, unoszeni, 

z. lędźwiami, podrywanymi garściami kulistego śniegu, uczuwając w 

tem, opadaniu niemal prostopadłym wrażenie, jakiego doznaje śpiący, 

śniąc, że unosi się, wyciągnięty na grzbiecie. 

Wkrótce już opuści się zlodowaciałe pole i powróci w niebezpieczeństwo. 

Tam już, w oddali, widać owczarnię, gdzie będzie można 

zjeść śniadanie. Pietrek myśli, że dobrze by tam było z Almaidą... Ale 

góry są obecnie zbyt rozeźlone. O ciepłej porze będzie tam można 

pójść. Świeżą paproć rozłoży się na ziemi... Przyprowadzą z sobą obie

222 ALMAIDA D‘ET REMONT CZtjLl NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

kozy. Śmiać się będą, usiłując wydoić niebieskie mleko do jego kapelusza 

z sitowia, jak zeszłego roku... 

Była cudna ostatniej niedzieli, gdy powracała z nieszporów... Ona 

jest dobra... Wszystkie dziewczęta wioski ofiarują jej pierwiosnki, 

wielkie naręcza pierwiosnków. To niekiedy zasmuca Pietrka, że ona 

zdaje się zapominać o wszystkich kwiatach dla jednego, jedynego... 

— Powiedźcie... 

— Go takiego 

— Gdzie jest przewodnik 

— Ale przecież był tutaj... Nie widać go już... 

Nazajutrz po południu wydobyto z rozpadliny zwłoki Pietrka. Spod 

czapki wysączyła się nitka krwi, która znaczyła mu pierś jak krasce. 

VI. 

Kiedy ogrodnik zamkowy donosi Almaidzie o śmierci Pietrka, nie 

pokazuje ona po sobie wzruszenia, tak straszne jest wstrząśnienie wewnętrzne. 

Powiada: 

— Ach, jakie nieszczęście... 

I dosięga, aby spocząć, ławki obok tarczy słonecznego zegara. Nic 

nie widzi dokładnie. W ierzba płacząca poczyna krążyć. W ydaje się 

jej, jak gdyby liczyła cyfry, jakoby chciała się zbudzić z dręczącego 

snu, ale on trwa... 

Almaidzie robi się słabo. Już nie uczuwa uderzenia głowy o oparcie 

ławki. Osuwa się i budzi dopiero po upływie długiego kwadransa. 

Wszystko znosi z odwagą: odwiedziny u strapionej rodziny, widok 

Pietrka, umarłego. M atka siedzi nieporuszona u łoża, gdzie spoczywa 

dziecko, z nozdrzami zaciśniętemi, białe tą białością błękitną, którą ma 

jeno u schyłku dnia śnieg wierzchołków, gdy go nie dosięgnie jeszczc 

przypływ cieni. 

N a progu kuchni, przemienionej na pokój żałobny, gdace ku swoif/ 

rozproszym pisklętom, z łapką w powietrzu, kura lękliwa. Płomień 

świecy chwieje się, czerwienieje, kapie i dymi ponad krucyfikserr 

i naczyniem z wodą święconą, gdzie moknie gałązka czarnego lauru. 

N a murze wiszą torba i łągiew. Przed wygasłym ogniskiem delikatnie 

myje się kot. Stara wieśniaczka w czarnej kapucy modli się, pokasłuje, 

i odchodzi. Piękne dziewczyny z doliny klękają tylko na chwilkę, 

strwożone tą rzeczą niepojętą i nieruchomością tego dziecka, któregt 

gibkość może zachwyciła je ongi. Almaida d‘Etremont rzuca się na ziemię. 

Mówi sobie:

ALMAIDA D‘E7REMONT CZyLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 223 

— Miał na sobie tę czapkę brązową i ten ubiór, wtedy, kiedy tańczył 

z pasterkami kóz... Próbuje się modlić, ale nie może. Myśl jej 

wraca:... z pasterkami kóz... on tańczył z pasterkami... Miał ten sam 

pukiel włosów wówczas, kiedy mnie napotkał... kiedy gałązka podrapała 

mi czoło. Zwierzęta gdzieś się rozbiegły. To zdaje się ta bardziej 

czarna beczy... Już czas jest odejść stąd. O, jakżeż cierpię... 

Podnosi się. 

— To ładnie, żeście przyszli, panienko. On was tak kochał... Spójrzcie: 

odnaleziono jego kij... Na kolcu była krew. 

Almaida zachowuje chłód i zapytuje: 

— O której godzinie jutro pogrzeb 

— O dziewiątej, panienko. 

— Weźmiecie na zamku, czego wam trzeba. 

W raca do siebie, kładzie się, nie wziąwszy nic do ust, i zatapia się 

w smutnych dumaniaćh. Przechodzi pamięcią tę sielankę pięciu miesięcy. 

Co chwila zapomina śmierci Pietrka, tak świeże są wspomnienia. 

Zdarza się jej kilkakrotnie, że mówi sobie: 

— Pojutrze spotykamy się u brodu obok wierzb; obecnie uschł) 

szpalery grabowe; już nie zakrywa nas listowie, trzeba się będzie mieć 

na baczności... 

Poczem myśli: 

— Czyż nie ma żadnej przeszkody, bym poszła go odszukać... I zanim 

jeszcze zdołała sformułować sobie tę odpowiedź, że Pietrek wpadł 

do przepaści i że teraz podobny jest martwemu i mokremu śniegowi, 

inny szkopuł zjawia się, który właśnie pragnie odsunąć... Ależ w 

jaki sposób nie myślała o tem od dwóch miesięcy! 

...I nagle przypływ krwi spala jej twarz, dławi w sobie okrzyk 

wstydu... 

Nazajutrz nie bierze udziału w pogrzebie pastuszka i następnymi 

dniami trwa, ogłuszona przytępieniem. Brzemienna! Jest brzemienna.. 

Co czynić Biedna Almaido! Jej Uroda dojrzewać będzie, jak owoc, 

owoc namiętności, gdzie skryją się obietnice dni pięknych. Mimo żałobę 

i trwogę, życie potężne, czerpane z tej gleby, tłoczyć będzie ku 

sercu Almaidy swój moszcz gorący. 

M ijają dnie. Almaida przychodzi do siebie. Już nie pustoszy jej 

śmiertelny niepokój, ale wzrasta sroga energia, tląca w niej, w miarę, 

jak uwydatnia się instynkt matki. 

Nazbyt jest kobietą, by nie posłużyć się obroną, i pierwszą jej obro 

ną jest staranie, aby ukryć swój stan. W głębi siebie godzi się nań 

z rodzajem ostrej, posępnej i namiętnej melancholii. Jednak ta grze-

224 ALMAIDA D‘ETREMONT CZZJLl NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

sznica gwałtowna przywiązuje się do swego owocu tak samo, jak tc 

czyni kwiat. I nigdy tej naturze mocnej i pięknej nie przyszło na myśl. 

że za górami, za lasami można odnaleźć złe wiedźmy, które w wąwozach 

łon zryw ają lilie czarne, zabijając dzieci, mające się narodzić. 

VII. 

Dwa miesiące m ijają w ten sposób i nowa nadchodzi żałoba, która 

mało jednak dotyka Almaidę: śmierć jej wuja, tkniętego udarem — 

znaleziono go któregoś ranka nieżywego w łóżku. 

Jakby we śnie, zamąconym przez te straszliwe strapienia, bierze udział 

Almaida w pogrzebie, nie bacząc na natrętów, których ciekawość oblicza 

z góry nadchodzącą ruinę zamku Aldules. Sama jedna na święcie,, 

cóż ma począć z sobą... 

Po ceremonii zbliża się do niej Eleonora de Landelaye: 

— Droga Almaido — powiada do niej, — jakżeż godna jesteś pożałowania! 

W ierzaj mi, że często myślimy o tobie. Rene darzy cię przychylnością, 

wspomina ciebie... wiem, że mówić o tym w tych okolicznościach, 

to wielce drażliwe... Lecz okazja jest jedyna i może nie powtórzy 

się więcej... W świecie jesteś zupełnie sama, bez ramienia, na 

którym mogłabyś się oprzeć... 

Almaida zaczyna się domyślać, co doradzać jej będzie przyjaciółka. 

W ydaje się jej, jakby w piersi zakrzepł napływ krwi, który ją dusi. 

Ale jest to raczej głuche podrażnienie, niźli wyrzut, który odczuwa. 

— Nie... zostaw mnie... zostaw mnie, — mówi. 

— Nie, droga Almaido — ponawia Eleonora — ja nie zamilknę. 

Twój żal niewątpliwie każe ci mówić w ten sposób do mnie. Ale po 

słuchaj... 

— Nie! Zamilknij! 

— A jednakże; posłuchaj mnie; chcę tego... To Rene uprosił mnie, 

bym nalegała... Znasz pana de Soulere... Na moim ślubie on ci towarzyszył... 

Pan de Soulere jest wolny... Jest bogaty... Kocha cię. 

Almaida odpowiada przyjaciółce tylko bolesnym wybuchem śmiechu. 

W ciągu kilku sekund, podobnie, jak tego, który tonie, otacza ją 

mnóstwo obrazów. W ywołuje w pamięci człowieka, którego jej swatają, 

jeden gest jego, pewne załamanie głosu, które drażniły ją w dnk 

wesela Eleonory. A tego człowieka, nie znając go niemal, nienawidzi... 

Nienawidzi go z wszystkich swych sił, nienawiścią nierozumną i uroczą 

młodego dziewczęcia... Potem w oczach jej rozszerzonych obłę 

dem, odbija się nagle góra, w tym samym czasie, gdy bicie arteryj

ALMAIDA D‘ET REMONT CZyLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 22 5 

wypełnia jej uszy poszumem kaskad... Potem zdaje się widzieć wspinającego 

się, jak chude koźlę, Pietrka nad brzegiem przepaści. Poślizgnie 

się na murawie, która jest biała. On pada. Upadł. Um arł 

Spoczywa w swoim łóżku z czapką brązową, nasuniętą na oczy. O, jakże 

pocałunki jego były gorące! 

Krzyczy: 

...Nie... Błagam cię... Błagam cię... Odejdź... Zostaw mnie w spokoju. 

Pan d‘Astin zbliża się do nich: 

— Droga moja Eleonoro... Czy zechcesz nas chwilkę zostawić sanych... 

...Moje dziecko, — mówi do Almaidy, ty cierpisz, prawda 

— O! O! tak, jakżeż cierpię... 

— Moje dziecko, trzeba ci wielkiego odpoczynku... Proszę cię n ajmocniej, 

zawierz mi. Zamieszkasz na czas pewien w moim zamku. Będziemy 

sami i nic ci nie zakłóci spokoju... Nie wiem czemu, ale zdaje 

mi się, kochana moja, jak gdyby to wola drogich twoich rodziców 

przemawiała przeze mnie. Powiedz, czy zechcesz, czy zechcesz przenieść 

się do mnie 

— Tak — odpowiada łagodnie. 

— Dobrze więc, trzeba, żebyś opuściła te miejsca dziś wieczór. 

Przyślę tutaj mego zastępcę, iżby czuwał, aby nic tutaj nie strwoniono. 

Wypocznij chwilę w twoim pokoju. Pojedziemy za dwie godziny. 

Kareta moja czeka. Przyślemy tutaj w tych dniach po to, co ci nie 

jest niezwłocznie potrzebne. \ 

Almaida d‘Etremont rozgościła się już u p. d ‘Astin. Tyle wypadków 

zaciera w niej niekiedy dokładność myślenia, tak, iż wydarza się jej 

w pewnych chwilach zapomnimać o swym stanie. Zdarza jej się — 

rzecz osobliwa — móc, dzięki tym zawieszeniom myśli, kosztować 

niekiedy czaru wiosny, która poczyna zdobić stare domostwo. 

Jest w niej jakby drżenie źródła w głębi traw. W tedy mówi sobie: 

uspokój się. Nie ma nic, coby cię niepokoiło. 

Ale wkrótce opuszcza ten sen, i, jak brzeszczot, przeszywa ją wtedy 

rzeczywistość, której zimne przenikanie zdaje się uczuwać tam, gdzie, 

powiada sobie, musi być brzeg serca. W oń fiołków mdli ją aż do 

przyprawienia o nudności. Wszelki zapach staje się jej zbyt mocny. 

Pan d‘Astin pozostawia ją samą, ile tylko sobie życzy. Przechadza 

się po gazonach, pieszcząc z nieskończoną tkliwością niski łeb starego

226 ALMAIDA D‘ET REMONT CZZjLl NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

psa, który stąpa za nią. Mówi doń: o, jakżeż dobry jesteś, ty... 

Gdybyś ty wiedział... I uczuwa, jak ból jej rośnie, niby krzak kolczasty, 

z sekundy na sekundę. 

Ten stan młodego dziewczęcia napawa troską pana d‘Astin, który 

zna, niestety! dziedzictwo ojcowskie, ciążące na młodej dziewczynie, 

i który wie, w jak posępnym mistycyzmie utonął niejeden z Alcarezów. 

Usiłuje niekiedy rozerwać Almaidę. Pozwala jej zwiedzać starożyt\ 

ną tę siedzibę, wypełnioną po brzegi, jak powieść awanturnicza. Woń 

innego świata włada tutaj. Oglądając przedmioty, przywiezione 

z Chin, roi się o Sindbadzie-Żeglarzu. W salonie znajduje się lektyka, 

w której zasiada wielka lalka z Niebieskiego Państwa, co, dłoń wysunąwszy 

z poza kotary, pozwala zwieszać się malwie czerwonej. Z bliska 

podziwia się suknie z lazuru tej kukły uroczej, której głowa, odrzucona 

w tył, ukazuje , jak róża wiekuista, uśmiech wzgardliwych nieco ust. 

Tu i tam stoją meble rzadkie, krzesła, wykładane masą perłową, łub 

fotele, przybrane w materie tak lekkie, że poprzez nie odróżnia się piwonie 

koloru mięsa, które rozkwitają na oparciu. Nogi jednego z tych 

fotelów opierają się na pantofelkach tak drobnych, tak ślicznych, że 

myśli się o Kopciuszku. I na ścianach ogląda się wesołe malowidła, niby 

porcelanę, gdzie księżniczki mongolskie kupują kwiaty, albo je sprzedają 

drobnymi powściągliwymi ruchami. 

Pewnego wieczoru, gdy Almaida bardziej jeszcze posępna jest, niż 

zwykle i kiedy pan d‘Astin spostrzega się, że nie może dłużej walczyć 

/ tym zagadkowym smutkiem, którego nie podobna przypisać śmierci 

w uja samolubnego i stetryczałego, pyta się jej: 

— Kochana moja, zdajesz się mieć wielką zgryzotę 

Ona trwa, milcząc, pod cieniem lampy. 

Siada kolo niej i ujm uje jej ręce: 

— Powiedz, co ci jest 

Głos starego pana tak jest łagodny i dobry, że młodą dziewczynę 

przyprawia o drżenie, jak tchnienie miłosne. Powolutku, jak ten, kto 

ma szlochać, wdycha powietrze przerywanym westchnieniem. Oczy jej 

zachodzą łzami, nozdrza drżą. Wreszcie pada na kolana na dywan 

i, płacząc, opierając swój policzek wilgotny i palący o stare, pomarszczone 

ręce, które zatrzymuje w palcach skurczonych, czyni swoją 

spowiedź.

ALMAIDA D‘ET REMONT CZIJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 227 

VIII. 

Nazajutrz z rana po tym straszliwym wieczorze pan d‘Astin przywołuje 

Almaidę do swego pokoju. 

— Moje dziecko — mówi do niej — usiądź naprzeciw mnie... myślałem 

o tobie całą noc. Muszę porozmawiać z tobą. 

Mówi to łagodnie, z powagą, wyciągnięty w fotelu, nogi wspierając 

0 taiburet, zawinięty w chińską szatę kobiecą, którą upodobał sobie 

1 często przywdziewa w swoim pokoju. Ramiona opiera na, płask o ramiona 

fotelu, każdą ręką obejmując jedną z gałek dębowych. Białe 

włosy, odrzucone w tył, w iją się. Oczy, jak z jasnego barwinku, utkwione 

są w posadzkę, na której drży blask kominka. Dobroć rozjaśnia tę 

twarz umęczoną. 

Pan dA stin podejmuje: 

— ...Myślałem o tobie całą aoc... 

I na nowo milknie, wahając się. 

Na dworze dmie majowa wichura. Czuły, zielonawy blask sączy się 

przez drobne szybki. Imbryczek z kawą nuci ponad żarem. Almaida próbuje 

lękliwie spocząć wzrokiem na przedmiotach, przyozdabiających 

ten pokój, do którego nie weszła jeszcze nigdy. Po prawej jest mapa 

morska, zrudziała jak stara muszla. U dołu napis: Ocean Indyjski. Tu 

i ówdzie widać na ścianach i półkach broń, kawałki lin okrętowych, 

motyle zasuszone, jaja strusie. W głębi 1— dwa wielkie malowidła. 

Jeden obraz przedstawia młodą kobietę, brunetkę, o wyglądzie chorowitym 

i wycieńczonym. M a ona spojrzenie smutne i tęskne. Je.dną 

ręką podtrzymuje szal, drugą igra z kolibrem. A skulona u jej nóg mała, 

czarna niewolnica układa w koszyku żółte kielichy kwiatów, podobne 

owocom, i owoce różowe, podobne kielichom kwiatów. 

Drugi — ukazuje chinkę strojną i o wielkim wdzięku. Włosy zaczesane 

ponad okrągłym czołem dźwigają ukośnie szpile i kwiaty. Oczy, osobliwie 

owalne, uśmiechają się z boku, zmysłowe. Usta, małe i krągłe, jak 

wiśnia, wskazują, że wytrwają zamknięte, być może wolą rozwarcia 

tylko pod pocałunkiem, bardzo delikatnie, jak pudełeczko z koralu — 

ponad kością słoniową, owalną i mięsistą, podbródka. Ubrana jest 

w suknię zieloną, tego samego odcienia, co strój pana dA stin, i w pas 

fiołkowy, związany z tyłu z obu stron na podobieństwo szerokich skrzydeł 

motyla. 

— ...Całą noc i część poranku — podejmuje pan d‘Astin —• myślałem 

o tobie, moje dzecko. Posłuchaj mnie. 

Znałem wiele boleści. W iek użyczył mi doświadczenia Każdy czło-

228 ALMAIDA D‘ETREMONT CZZJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

wiek który wiele cierpiał i żył, nie waży się już potępiać, może dlatego, 

że niebawem potrzebować będzie miłosierdzia boskiego... 

Droga moja, kochałaś, gdyż odczuwałaś potrzebę kochania. Uczucie 

twoje nie było jednak zdrożne. Kochałaś miłością naturalną, a nie tą 

miłością, którą nabywa się dzisiaj lub sprzedaje przez małżeństwo wyrachowane 

i które czyni, niestety, że dążenie najbardziej boskie wyrabia 

się dowolnie w sercu młodego dziewczęcia. Ów kamień filozoficzny, 

tę transsuibstancjację, której poszukiwali alchemicy, tę znaleziono, 

o, moje dzecko! Większość ojców i matek ustępuje swą córkę królowi 

Mi dąsowi. Czy sądzisz, że Bóg spogląda bez gniewu na to przekupstwo 

dusz Nie... Kobieta zrodzona jest dla. mężczyzny, a mężczyzna dla 

liej. Wszystkie stwory, wszystkie rzeczy chcą same z siebie oddać się 

sobie wzajem. Przypatrz się dolinie na wiosnę. Biała kuropatwa poszukuje 

swoje towarzyszki, kwiecie wiśni skłania się ku kwiatowi, janowiec 

wytwarza miłą woń, gdyż słupki jego pragną być zapłodnione. 

...Moje dziecko, znam udrękę samotnych serc, pragnienie kochania, 

ból, który wzdyma łkaniami dusze opuszczone... Kochana moja, nie 

wzdychaj tak, uspokój się. Czyż nie jesteś moim przyjacielem Jestem 

twoim i umiem rozczulić się tylko nad twymi dziejami. Czyn twój nie 

jest zbrodnią. Lecz biada społeczeństwu, które zwykle skazuje młode 

dziewczę bez majątku i bez związków na najstraszliwszą z samotności! 

To nie ty jesteś winna, Almaido, lecz ów świat samolubny i nasycony 

wszystkimi występkami, który wzbrania biednemu dziecku tego, co przyznaje 

zwierzętom i co otacza opieką u ptaków w klatce. Z obłudy rodzi 

się wszelkie zło. Należało by, aby każda dziewica, której serce trawi 

się odosobnione, miała prawo wybrać sobie tego, komu chce się oddać; 

i żeby prawo to było absolutne, i żeby trwało poza konwenansami, umowami 

i krewnymi. Było by dobrze, gdyby ta, którą przeznaczenie niesprawiedliwe 

przymusza do celibatu, miała prawo złamać go i zerwać 

z tymi wszystkimi, którzy zganili by jej postępowanie, uchodząc w ten 

sposób przed ich obłudną pogardą, i żeby mogła powiedzieć w dniu, 

w którym poczuje się matką: odchodzę tam, gdzie mi się podoba, kiedyście 

odmówili mi miejsca w psiarni . 

Głois pana d‘Astin drży i wznosi się. Podobnie, w czasie swej młodości, 

musiał głosowi swemu użyczać tego tonu władczego, który potrafią 

osiągnąć ci wszyscy, co panują nad bólem i niebezpieczeństwami. 

— Nie bądź-że tak wzruszona, drogie dziecko — podejmuje na nowo. 

— Podaj mi rękę i ufaj mi. 

I, odwracając się ku portretowi kreolki, który ozdabia głąb pokoju, 

wskazuje go ruchem głowy Almaidzie:

ALMAIDA D* ET REMONT CZZJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 229 

— Była to przyjaciółka jednego z mych przyjaciół. Zmarła, jaku 

ofiara wstydu, który zrodziły w niej obłudne te przesądy. Zażyła laudanum, 

i tragiczny jej zgon zmącił na zawsze umysł tego, który ją 

kochał. Zwała się Laura Lopez. Potem, wskazując portret Chinki: 

— Nazywała się Li-tse. Była córką mandaryna. Sprzeciwiał się jej 

małżeństwu. Oddała się mnie. Ja pragnąłem tylko nie przestawać jej 

kochać i pieścić dziecko, które miała mi dać. Ale ojciec jej odkrył n a 

sze związki i znajdując, że zbeszcześciła się, obcując z chrześcijaninem, 

dał ją na pożarcie świniom. I straciłem w ten sposób najmilszą z, kochanek 

i kwiecie całej jednej wiosny. 

Pan d‘Astin zbiera myśli z czołem w dłoni. Słychać szum ognia 

i wiatru w parku, tego samego wiatru może, który dął niegdyś ponad 

ogrodem Chin, gdzie, w gęstych zaroślach, młody markiz czuł gnącą 

się pod nim Li-tse, bardziej giętką i słodszą od rozkwitłej gałęzi pigwy. 

Almaida jest u kolan starca, który kładzie na nią rękę ze znakiem 

błogosławieństwa i mówi: 

— Nie trap się już więcej. Jestem wzruszony myślą, że ma biedna 

Li-tse nigdy nie zaznała szczęścia, jakiego ty zaznasz: być matką. Będziesz 

dumina z twego dziecięcia, kiedy Bóg ci je zsyła. Jeżeli pożyję 

jeszcze kilka miesięcy, pozwoli mi ono wspominać to, którego mnie pozbawiono... 

Tak, Bóg nam, je zsyła. Przyjmiemy je. Pozycja, którą zostawię 

mu w spadku, nie mając naturalnych spadkobierców, będzie zaszczytna. 

I bogactwo twoje da ci uniknąć wielu przykrości. Przyjaciółko 

moja, nie będziesz wychowywała dziecka tego w sekrecie, ani wypierając 

się jego pochodzenia, coby było łatwym. Ale stawisz je na 

oczach świata, którym trzeba nauczyć się pogardzać, oświadczając głośno: 

oto syn lub córka panny Almaidy d‘Etremont i małego pastuszka 

z doliny. 

Almaida, ciągle jeszcze klęcząca z ręką w ręku starego pana, uczuwa, 

jak ogarnia ją bezmierna tkliwość. Podnosi wreszcie głowę i, skurczona, 

z rozrzuconymi włosami, zatapia oczy palące, w których płoną łzy, 

w oczach starca, bardziej niebieskich i czystych, niźli lazur kwietniowy. 

Oplata pięknymi ramionami szyję pana d‘Astin i szepce: 

— Mój przyjacielu, jakże jesteś dobry... 

IX. 

Lato, wieńczone macierzanką i niebieską tarniną, nadchodzi i mija. 

I za nadejściem schyłku września park zamku d‘Astin napełnia się 

tym brzaskiem zachodu, który czyni podobien koniec dnia sadowi dojrzałemu. 

Wszystko zapuszczone już purpurą, wszystko się złoci. Ciemne

230 ALMAIDA D‘ETREMOKT CZZJLl NAMIĘTNOŚĆ SERCA 

i karminowe gałęzie, nieogołocone dotąd z listowia, zwisają ciężko 

ponad gazonami. Ani wiaterek nie zadmie w rdzawe wody basenów. 

I w mgiełce lila alei marmur nagi, jakaś Diana goniąca, zdaje się 

wznosić powyżej czoła niewidzialną girlandę. 

U stóp stopni, wyciągnięty na szezlongu, rzuciwszy dla zabawy laskę 

swoją wyżłowi, który ją odnosi, pan markiz dA stin widzi z. głębi alei 

nadchodzącą ku niemu Almaidę. 

Siada obok niego, piastując dziecko, które przykłada do owoców białych 

i wzdętych, jakie mu podaje, wargi wilgotnego anemonu. 

Pan dA stin spogląda na nich bacznie i długo, a potem: 

— Tego wieczora jakżeż jest pięknie, o, moja przyjacółko! To zamieranie 

popołudnia jest słodkie i skupione. Niechby me istnienie zakończyło 

się podobnie i niechby chmury Zgonu przesłoniły oczy moje 

na chwilę, aby im zaraz odkryć przezroczy lazur Dziedzin boskich. Nie 

zasmucaj się, dziecko moje, tymi słowami. Ty użyczasz mi jeszcze radości... 

Ale nie chciałbym no nowo rozpoczynać życia. 

...Oto jesień ostatnia, niewątpliwie, kiedy odpominam siebie. Zagasnę 

któregoś wieczoru, jak słońce, które złoci bory poetyczne tych wzgórz. 

N a ich wrzosowiskach, pacholęciem, spotykałem miłość pasterek, jak 

ty znalazłaś miłość pasterza. Rzeczy wszystkie są jednakie. Te pagórki 

falują, jak Ocean, i chronią w wydrążeniach swych dolin, jak morze 

w' głębi swych wełn. szczątki wielu, wielu burz... 

Spójrz tam, w pobliżu tej białej dzwonnicy, spoczywają w pokoju 

Clara d‘Ellelbeuse, która była ci przyjaciółką i Laura Lopez, o której 

wspominałem ci nazajutrz po twym wyznaniu. Obie one zmarły z m i 

łości, chociaż egoizm mężczyzn przypuszcza, że nie umiera się z tego. 

Jedna była czystością, druga namiętnością, co bywa często jednym. 

Jedna zginęła nie wiem już z jakiego czystego szaleństwa, druga z przełażenia, 

że się oddała. Słowem, zda się, umarły na jedną chorobę, ofiary 

dziedzicznej dumy. 

Co się tyczy cebie, dziecko moje, to dzięki temu, że dość wcześnie pozbawiono 

się wychowania, uratowano cię. Wszystkie rzeczy są jednakie, 

powiedziałem tobie — i wszystkie strony. Jakąż ustanowić różnicę między 

naszymi czerwonymi ptaszkami z gór, które zarówno nie mogą 

oprzeć się miłości, jak leszczyny w porze pędzenia soków — a panną 

Almaidą d‘Etremomt Wyzbyłem się wielu hipokryzyj, które człowiek 

najbardziej prawy odrzuca z trudnością. Mogę tym snadniej wynurzyć 

te zapatrywania, że wiek mój pozwala na nie; że od wielu lat potrafiłem 

nie pokalać piękności i że żyję w tym stanie czystości, która jedynie 

czyni starość godną, zbliżając ją do pacholęctwa. Lecz, dziecko, — vis-

ALMAIDA D‘ET REMONT CZIJLI NAMIĘTNOŚĆ SERCA 231 

miechnij się: wiem o tym, że, gdybym żył, jako młody człowiek, w p o 

bliżu ciebie, pastuch czy markiz, i gdyby niepodobna mi było pojąć cię 

za żonę, usiłowałbym ciebie wziąć. I, jeślibym osiągnął cel, uważałbym 

pię za nędznika, gdyby myśl jakiejkolwiek wzgardy musnęła mój 

'umysł. 

Wiem również, że smutne serce młodego dziewczęcia, oddane samotności, 

dręczone ustawicznie widzeniem rozkoszy swoich przyjaciółek, 

wzdęte potrzebą ofiarowania swej miłości, poświęcenia się i całopalenia, 

musi upaść pod najdrobniejszą pieszczotą, która upewnia je, 

że zdolne jest do dawania szczęścia. I gdzież jest ta kobieta szczęśliwa, 

która ugryzłszy owoc dostatniego sadu, ważyłaby się zganić Almaidę. 

która w głębi parowu zerwała ubogą jagodę mącznicy 

Pan d‘Astin milknie. Ujm uje w swą dłoń wolną dłoń Almaidy, 

która, rozmarzona, zawsze jeszcze nachyla ku dziecku pierś, jak z bla 

dego barwinku, skąd ścieka biała rosa życia. 

— Czuję, że pan mówi wedle słów Boga. Ale któż jeszcze przemówi, 

jak pan 

i 

Podnosi głowę, nasłuchując odpowiedzi, która nie nadchodzi. 

Markiz d‘Astin zapadł w Pokój wiekuisty. 

Spolszczył S. K.

K O N ST ANTZJ S T A N IS Ł A W S K I 

KU\ł>. M:.\K 

Z AUTOBIOGRAFII*) 

ZNAM IENNE SPOTKANIE 

Niech sam Włodzimierz Niemirowicz-Danczenko opowie kiedyś o tym, 

co, gdzie i jak było przygotowaniem do jego działalności w Moskiewskim 

Teatrze Artystycznym. Tymczasem przypomnę jedynie, że był on znanym 

wówczas dramatopisarzem, w którym niektórzy widzieli następcę 

Ostrowskiego. Równorzędnie z działalnością literacką w ciągu wielu lat 

Włodzimierz Iwanowicz był kierownikiem Szkoły Moskiewskiego Towarzystwa 

Filharmonicznego. W ielu młodych aktorów przeszło przez 

jego ręce na cesarską, prywatną i sceny prowincji. Uzdolnienia uczniów, 

kończących w 1898 r., zaćmiły rezultaty lat poprzednich. Prawda, nie 

wszyscy byli jednako utalentowani, lecz wszyscy wyrośli pod jedną planetą 

i hołdowali ideałom, wszczepionym przez ich mistrza. W śród nich 

były niepospolite artystyczne indywidualności. W tym roku kończyli 

szkołę Knipper — w przyszłości żona Czechowa, Sawicka, Mejerhold, 

Munt, Sniegirow... Czyż nie szkoda by było, aby ten przypadkowo dobrany 

zespół rozproszył się po prowincjonalnych dziurach Rosji i ugrzązł 

tam, jak wielu poprzednich, obiecujących uczniów W . I. Niemirowicza 

Danczenki Podobnie jak ja. zapatrywał się on beznadziejnie na sytuację 

teatru w końcu zeszłego stulecia. Istotnych talentów z Bożej łaski 

— było niewiele, a teatralne imprezy w owym czasie znajdowały 

się w rękach właścicieli bufetów, lub też w rękach biurokratów. Czyż 

można było w tych warunkach liczyć na rozwój sztuki Marząc o teatrze, 

wspartym o nowe zasady, szukając dla stworzenia go odpowiednich 

ludzi — dawno poszukiwaliśmy się nawzajem. Włodzimierz 

Iwanowicz łatwiej mógł mnie odnaleźć, gdyż w charakterze aktora-reżysera 

i kierownika kółka miłośników pokazywałem stale rezultaty swej 

pracy na publicznych przedstawieniach. Jego zaś popisy szkolne były 

rzadkie, przeważnie przed nielicznym audytorium i dostępne dla niewielu. 

Oto dlaczego on pierwszy zwrócił się do mnie. W czerwcu 1897 r. 

otrzymałem od niego bilet, w którym zapraszał mnie, bym przyjechał 

w celu porozumienia się do jednej z moskiewskich restauracyj. Tam 

wytłumaczył mi cel naszego spotkania. Polegał on na stworzeniu nowe 

*) N ieco skrócone rozdziały, w y je te z książki ..M oja żizń w isk u stw ie“, M oskw a, 

1926. r.

Z AUTOBIOGRAFII 233 

go teatru, do którego mogłem wejść ze swą grupą amatorów, a on ze 

swą grupą kończących szkołę uczniów. Do tego zalążka trzeba było dodać 

jego byłych uczniów: I. M. Moskwina i L. M. Roksanową i doangażować 

brakujących aktorów z innych teatrów stołecznych i prowincjonalnych. 

Istota sprawy sprowadzała się do tego, by wyświetlić, w ja 

kim stopniu zasady artystyczne kierowników przyszłej imprezy są sobie 

pokrewne, do jakiego stopnia każdy z nas zdolny jest do wzajemnych 

ustępstw i jakie punkty styczne istnieją między nami. 

Międzynarodowa konferencja nie omawia z taką dokładnością swych 

kwestyj państwowych, z jaką my omawialiśmy wówczas zasady przyszłej 

placówki, zagadnienia czystej sztuki, artystyczne ideały, sceniczną 

etykę, technikę, organizacyjne plany, projekty przyszłego repertuaru, 

nasze stosunki wzajemne. 

„Oto ma pan aktora A.“, egzaminowaliśmy się nazwzajem. „Czy 

uważa go pan za utalentowanego" „W wysokim stopniu". „Czy weźmie 

go pan do swego zespołu" „Nie“. „Dlaczego" „Dostosował się do 

kariery, talent swój—do wymagań publiczności; charakter—do kaprysów 

dyrektora i siebie całego — do teatralnej tandety. Ten, kto zatruty 

takim jadem, nie może się wyleczyć!11. 

„A co pan powie o aktorce B.“ „Dobra, lecz nie dla naszego teatru*. 

„Dlaczego" „Nie kocha sztuki, jedynie siebie w sztuce". „A aktorka 

C“ „Do niczego — niepoprawna kabotynka". „A aktor G" „Na tego 

radzę zwrócić pańską uwagę". „Czemu" „Nie godzi się z istniejącym 

szablonem. To człowiek ideału, o który walczy". „Jestem tego samego 

zdania i dlatego, za pozwoleniem pana, zanotuję go w spisie kandydatów". 

Łecz oto poruszyliśmy kwestię literatury i poczułem od razu przewagę 

Włodzimierza Iwanowicza nad sobą; zanotowałem w protokule posiedzenia, 

że uznaję dla mego przyszłego wspólnika teatralnego W . I. Niemirowicza-Danczenki 

prawo veta we wszystkich kwestiach literackich. 

Natomiast w dziedzinie aktorskiej, reżyserskiej, dotyczącej inscenizacji, 

nie byłem tak ustępliwy. Miałem wadę, którą — śmiem sądzić — 

udało mi się obecnie w dużej mierze pokonać: przejąwszy się czymkolwiek, 

jak urzeczony dążyłem na oślep do określonego celu. Wówczas 

ani perswazje, ani dowodzenia nie działały na mnie. W owym 

czasie miałem już dość duże doświadczenie w kwestiach reżyserii. D latego 

też Włodzimierz Iwanowicz musiał uznać prawo mego „veto" 

W sprawach reżyserii i inscenizacji. W protokule zanotowano: ,,W kwte- 

(stiach literackich veto przysługuje Niemirowiczowi-Danczence, w artystycznych 

— Stanisławskiemu".

234 Z AUTOBIOGRAbll 

W latach następnych ściśle trzymaliśmy się tego sformułowania. 

Dość było jednemu z nas wymówić magiczny wyraz „veto“, a dyskusja 

urywała się na półsłowie bez prawa jej wznowienia i cała odpowiedzialność 

spadała na tego, kto zakładał protest. Oczywiście korzystaliśmy 

bardzo ostrożnie z prawa ultimatum i uciekaliśmy się do niego 

w wyjątkowych tylko wypadkach. Zdarzały się naturalnie omyłki, lecz 

za to każdy z nas miał możność do końca i bez przeszkody przeprowadzania 

swych planów w dziedzinie własnej specjalności. W kwestiach 

Organizacyjnych chętnie i łatwo ustąpiłem pierwszeństwa nowemu koledze, 

gdyż administracyjny talent Włodzimierza Iwanowicza był oczywisty. 

Kwestia finansowa też była omawiana na posiedzeniu w „Słowiańskim 

Bazarze11. Zdecydowano przede wszystkim pozyskiwać udziałowców 

spośród dyrektorów Filharmonii, wśród których była znaczna ilość łudzi 

zamożnych, a także członków koła miłośników przy Towarzystwie 

Sztuki i Literatury. W sprawach ogólnej etyki od razu doszliśmy do 

wniosku, iż zanim będziemy żądać od aktorów wykonania wszystkich 

warunków, obowiązujących ludzi kulturalnych, koniecznem jest zapewnienie 

im ludzkich warunków istnienia. Proszę uświadomić sobie, w ja 

kich warunkach istnieli aktorzy, szczególnie na prownicji. Często nie m a 

ją nawet własnego kąta za kulisami. Trzy czwarte całego lokalu oddane 

jest widzom: m ają oni bufety, pokoje do śniadań, wspaniałe szatnie 

i foyer i palarnie i garderoby z umywalniami i ciepłą wodą i korytarze 

do przechadzania się. Zaledwie jedna czwarta gmachu oddana jest do 

rozporządzenia sztuce scenicznej. Tu mieszczą się dekoratornie, rekwizytornie, 

elektrownie, tutaj i biuro i pracownie i kostiumiernia i szwalnia. 

Czy dużo pozostaje dla aktora Kilka drobnych klitek, przypominających 

przegródki w stajni, często pod sceną, bez okien i wentylacji, 

zawsze zakurzonych i brudnych, gdyż bez względu na zamiatajnie, 

z góry ze sceny, sypie się bez przerwy brud i kurz. Proszę sobie 

przypomnieć umeblowanie tych garderób, nie lepszych od umeblowania 

w celi więziennej: kilka licho oheblowanych desek na fornierach 

przymocowanych do ściany, zastępujących stół do charakteryzacji; niewielkie 

lustro, przeznaczone dla dwóch lub trzech aktorów, zazwyczaj 

krzywe, kupione okazyjnie ze szkła wybrakowanego: stare krzesło nie 

nadające się dla parteru, naprędce naprawione i zdegradowane do garderoby 

dla artystów, drewniana listwa na ścianie z wbitymi w nią gwo 

ździami, zastępującymi wieszadła; drzwi z desek z podłużnymi szparami, 

przez które łatwo podpatrzyć ubieranie się aktorek; gwóźdź


i sznurek zamiast zamka, nie zawsze przyzwoite napisy na ścianach. Jeśli 

się zajrzy do budki suflera — przypomina się średniowieczna inkwizycja! 

Ten męczennik skazany jest w teatrze na wieczną torturę. Brudna 

skrzynia w rodzaju psiej budy, obita zakurzonym wojłokiem; połowa 

tułowia suflera pogrążona jest pod sceną z jej piwniczną wilgocią, 

druga połowa znajduje się na poziomie sceny i z obu stron jest podgrzewana 

rozpalonymi lampkami rampy. Cały pył przy rozsuwaniu 

kurtyny, przy przesuwaniu się kobiecych spódnic leci do ust męczennika-sufłera. 

On zaś zmuszony jest przez cały dzień i cały wieczór mówić 

bez wytchnienia głosem nienaturalnie zduszonym, często wytężonym, 

aby być słyszanym tylko przez aktorów. Wiadomo, że trzy czwarte suflerów 

kończy na suchoty. Wszystko to jest znane i nikt nie usiłuje wynaleźć 

przyzwoitej od biedy suflerskiej budy, nie zważając na to, że 

wiek współczesny obfituje w wynalazki. 

W większości teatrów sala, scena i garderoby, włączone są w ogólny 

system ogrzewania, palą zaś o tyle, o ile to potrzebne publiczności 

i temperatura w garderobie artystów znajduje się w zależności od temperatury 

widowni. Widzowi powinno być dobrze, o aktorach nie myślą 

bynajmniej. Dlatego artyści marzną przeważnie w swych letnich 

kostiumach, w trykotach, lub odwrotnie, przy usilnym paleniu słabną 

od upału w ciężkich futrach, które kładą w rosyjskich bojarskich sztukach 

w rodzaju „Cara Fieodora". Podczas prób teatru przeważnie 

wcale się nie opala. Przy tym ogromne wrota na scenie otwierają 

Się na oścież i godzinami trzymane są otworem, zanim maszyniści 

nie skończą przenoszenia dekoracji. Często w ten sposób opóźniają 

początek prób i aktorzy, schodzący się do pracy artystycznej, 

zmuszeni są jakiś czas oddychać na scenie mroźnym powietrzem. W braku 

własnego kąta lub foyer, których w czasach opisywanych prawie nie 

bywało w teatrach, artysta nie ma się gdzie przytulić, a więc kapłani 

piękna zmuszeni są tułać się po brudnych kulisach, zimnych korytarzach, 

garderobach — w oczekiwaniu wyjścia na scenę. Palenie bez przerwy, 

zimna przekąska, szynka na gazetach rozesłanych na kolanach, plotka, 

flirt, obmowa, anegdoty — są naturalnym wynikiem warunków, w których 

znajduje się aktor. W tej atmosferze kapłani muz spędzają trzy 

czwarte życia. Wszystko to wzięliśmy pod uwagę i zdecydowaliśmy, iż 

pierwsze pieniądze, jakie uda się nam zebrać na remont przyszłego naszego 

gmachu, będą zużytkowane na to, by urządzić zakulisowe życie 

aktorów tak, jak tego wymaga inteligentny zawód, gdyż jest to koniecznym 

warunkiem kulturalnego życia twórczego. Każdy aktor musi mieć 

garderobę, choćby nie większą od pojedyńczej kabiny na statku,

236 Z AUTOBIOGRAFII 

Ten pokoik powinien być urządzony podług wymagań i smaku jego 

mieszkańca. Powinno się tam znajdować biurko z przyborami do pisania. 

Wieczorem stół ten może się zamienić z biurka na stół do charakteryzacji. 

Powinna znajdować się także nieduża biblioteka, szafa na suknie 

i kostiumy, umywalnia, wygodny fotel, otomana dla odpoczynku po 

próbach, posadzka, firanki na oknach, z których pomocą można by zaciemniać 

pokój podczas rannych przedstawień, dobre światło dla charakteryzacji 

wieczorem i dzienne światło z rana. Aktorzy, całymi dniami 

prawie nie widzimy słońca: wstajemy poźno, gdyż podenerwowani 

wieczornym przedstawieniem zasypiamy o późnej godzinie, śpieszymy 

do teatru, cały dzień próbujemy w lokalu bez światła, a kiedy w zimie 

po skończonej naszej dziennej pracy wychodzimy na ulicę, płoną już 

latarnie. W foyer musi być pianino, biblioteka, duży stół dla gazet 

i książek, szachy, (karty wzbronione surowo, jak i wszelkie gry hazardowe). 

W stęp w okryciach, kaloszach, futrach i czapkach, najsurowiej 

wzbroniony. Gdy będzie przygotowany przyzwoity lokal, przystosowany 

do kulturalnego życia, można będzie zastosować do aktorów odpowiednio 

surowe wymagania. Mówiliśmy wówczas i o etyce artystycznej i zapisywaliśmy 

wnioski w protokule oddzielnymi zdaniami i aforyzmami 

np.: „nie ma małych ról, są mali aktorzy", lub „dziś — Hamlet, jutro-— 

statysta, ale i jako statysta, powinien być artystą". „Poeta, artysta, malarz-dekorator, 

krawiec i maszynista — służą jednemu celowi, który poeta 

stawia sztuce". ,, Wszelkie pogwałcenie twórczego życia teatru — 

jest zbrodnią". „Spóźnianie się, lenistwo, kaprys, histeria, zły charakter, 

nieumienie roli, konieczność powtarzania dwukrotnie jednego i tego 

samego — szkodliwe są dla teatru i powinny być zwalczane". 

Pierwsze historyczne posiedzenie nasze z Włodzimierzem Iwanowiczem-Danczenko, 

które miało decydujące znaczenie dla naszego przyszłego 

teatru, zaczęło się o drugiej w dzień i skończyło się nazajutrz 

o ósmej z rana, a więc trwało bez przerwy 18 godzin. Ale za to porozumieliśmy 

się we wszystkich sprawach zasadniczych i doszliśmy do 

przekonania, iż możemy wspólnie pracować. Do otwarcia teatru, to jest 

do jesieni 1898 r., pozostawało jeszcze dużo czasu: rok i cztery miesiące. 

Niezważając na to, bezzwłocznie przystąpiliśmy do pracy. Zdecydowane 

zostało, że w ciągu roku bieżącego Włodzimierz Iwanowicz zapozna 

się z artystami mego kółka Towarzystwa Sztuki i Literatury, 

a ja — z jego uczniami, upatrzonymi do przyszłego zespołu. Rzeczywiście, 

ani jedno szkolne przedstawienie w Filharmonii nie odbyło się 

bez mej obecności, jak również żadna m oja premiera nie odbyła się


bez obserwaćji i krytyki W łodzimierza Iwanowicza. Krytykując, nie 

bojąc się mówić prawdy i wysłuchiwać jej, poznawaliśmy się nawzajem, 

poznawaliśmy aktorów. Łącznie omawialiśmy skład przyszłego zespołu 

i administracji. 

PRZED OTW ARCIEM MOSKIEWSKIEGO TEA TRU 

ARTYSTYCZNEGO 

Zbliżał się pierwszy sezon z codziennymi przedstawieniami, które 

trzeba było przygotować W ciągu letnich miesięcy. Gdzie rozpocząć p racę 

Własnym teatrem nie dysponowaliśmy, gdyż wydzierżawiony lokal 

mięliśmy objąć dopiero z początkiem września, a do tego czasu nie 

rozporządzaliśmy nawet pokojem na próby. Ze względów materialnych 

latem wygodniej było odbywać próby poza miastem. N a szczęście, jeden 

z członków Towarzystwa Sztuki i Literatury N. N. Archipow (w następstwie 

reżyser Arbatow) zaproponował naszemu teatrowi dość obszerną 

szopę, znajdującą się w jego majątku, o 30 wiorst od Moskwy, 

koło letniska Puszkino. Przyjęliśmy tę propozycję i urządziliśmy scenę, 

niedużą widownię, dwa pokoiki — jeden dla wypoczynku panów, drugi 

— dla pań. Dobudowaliśmy krytą werandę, gdzie aktorzy oczekiwali 

swego wejścia na scenę i pili herbatę. Z początku nie mieliśmy służby 

i sami zajmowaliśmy, się sprzątaniem nowego lokalu. Pierwszym kolejnym 

dyżurnym w sprawie sprzątania i utrzymania porządku oraz czuwania 

nad porządkiem prób zostałem wyznaczony ja sam. Debiut był 

nieudany, gdyż włożyłem węgli do pustego, nienapełnionego wodą samowara 

i ten się rozlutował — pozbawiłem wszystkich herbaty. Poza 

tym nie nauczyłem’ się zamiatać podłogi, posługiwać się szufelką, dó 

której zgarnia się kurz, szybko wycierać krzesła itd. Natomiast od razu 

wyznaczyłem porządek dnia pracy. 

Prowadziłem dziennik, gdzie się notowało wszystko, co dotyczyło 

dziennej pracy, t. j.: jaka sztuka jest w próbach, kto z aktorów opuścił 

próbę, z jakiego poWodu, kto się spóźnił, co trzeba zamówić lub wyko-* 

nać dla dalszego, pfawidłoWego toku pracy. Próby zaczynały się o je 

denastej i kończyły koło piątej. Po tym artyści szli kąpać się w rzece, 

jeść obiad, wypoczywać a o 8-ej znowu wracali — na drugą próbę, 

która trwała .do 11 w nocy. W ten 1sposób próbowano dwie sztuki dziennie: 

To nie wszystko: równolegle z próbami na dużej sali odbywały 

się prywatne prace z jedną lub dwiema osobami. W tym celu udawano 

się do lasu, gdy było gorąco, a jeśli było zimno, do budki stróża. 

Wszystkie te prace miały miejsce w okresie tropikalnych upałów, do-


chodzących do 40 i więcej stopni, gdyż lato było wyjątkowo upalne. 

Niestety, nasza szopa pokryta była blachą. Łatwo wyobrazić sobie, ja 

ka temperatura wytwarzała się w sali i jak pociliśmy się, próbując pokłony 

bojarów z „Cara Fieodora“, lub wesołe tańce podczas karnawału 

w „Shyłoku", albo też wszelkie przeobrażenia w „Hanusi“. 

Artyści rozlokowali się w wynajętych willach osady Puszkino. Każda 

grupa urządziła gospodarstwo na zasadach udziałów. W każdej grupie 

była osoba, która zarządzała porządkiem i ogólnym ładem, druga— 

miała nadzór nad jadalnią i jedzeniem, trzecia — zarządzała sprawami 

teatru, t. j. powiadamianiem swej grupy o naznaczonych lub zmienionych 

próbach, o nowych zarządzeniach reżyserii i administracji. 

Przez pierwszy okres, dopóki nie wytworzyła się łączność pomiędzy 

zebranymi, nie obeszło się bez nieporozumień. Były nawet bardzo przykre 

wypadki, gdy wypadło zerwać umowę z aktorem. Np. na jednej 

z prób artyści pokłócili się na scenie i nagadali sobie nawzajem mnóstwo 

impertynencyj. Zdecydowaliśmy z Włodzimierzem Iwanowiczem 

dać dla przykładu nauczkę winnym i oddać ich pod sąd samego zespołu. 

Natychmiast cofnięto wszystkie próby. W dwie godziny po zajściu 

zostało zwołane ogólne zebranie całego zespołu; w tym celu rozesłano 

pieszych i konnych gońców na wszystkie strony na poszukiwanie nieobecnych 

w domu aktorów. W rzawę tę zrobiono z premedytacją w celu 

nadania większego znaczenia wypadkowi, który powinien był posłużyć 

przykładem na przyszłość. Gdy zebranie zostało otwarte, wytłumaczyliśmy 

z Włodzimierzem Iwanowiczem obecnym niebezpieczeństwo 

tego, co zaszło, a co mogło stać się precedensem na przyszłość. 

Zadaliśmy zespołowi wyraźne pytanie: czy pragnie naśladować wiele 

innych teatrów, w których fakt, jaki zaszedł — jest zwykłym zjawiskiem, 

czy też członkowie nowego towarzystwa pragną od razu uniemożliwić 

powtórzenie demoralizujących czynów i ukarać przykładnie 

winnych. Artyści okazali się bardziej surowymi, niż sądziliśmy, zdecydowali 

rozstać się z kolegą, który zawinił, a był wybitną siłą w zespole. 

Po jego odejściu wypadło wypróbować ponownie wszystkie przygotowane 

sztuki, aby wprowadzić nowych wykonawców. To było pamiętne 

dla aktorów zebranie, które zmusiło ich zrezygnować na zawsze 

z łamania scenicznej dyscypliny. 

Program powstającego teatru był rewolucyjny. Protestowaliśmy 

przeciw starej manierze gry, przeciw teatralnej rutynie i przeciw fałszywemu 

patosowi, przeciw deklamacji, aktorskiemu zgrywaniu się, 

przeciw ujemnym szablonom inscenizacji, dekoracji, przeciw wybijaniu 

się na pierwszy plan jednostek, co psuło zespół i przeciw całemu


ustrojowi przedstawień, a wreszcie przeciwko niskiemu poziomowi repertuaru 

ówczesnych teatrów. W swym niszczycielskim dążeniu do odnowienia 

sztuki ogłosiliśmy wojnę wszelkiemu szablonowi w teatrze, w 

czym kolwiek by się ujawniał: w grze, inscenizacji, dekoracjach, kostiumach, 

traktowaniu sztuki i t. d. 

Wówczas stawiało się na kartę całą naszą artystyczną przyszłość. 

Powinniśmy byli mieć za wszelką cenę powodzenie. Wokoło nas powstawała 

nieprzychylna atmosfera. Dowcipnisie obrali nas za cel pocisków. 

Poszczególne osoby z towarzystwa i prasy, (która w przyszłości 

darzyła nas na ogół życzliwością) przepowiadały klapę. Nazywano nas 

pogardliwie „amatorami", mówiono, że w zespole nie ma artystów, że 

zastępują ich wspaniałe kostiumy i wystawa, że nasza impreza — jest 

pomysłem kupca-fantasty (aluzja do mojej osoby); gniewało to, iż 

ogłosiliśmy repertuar, składający się tylko z 10-ciu sztuk; w innych 

teatrach wystawiano wtedy co tydzień nową sztukę przy braku kompletów 

— aż tu naraz amatorzy odważają się marzyć o przetrzymaniu sezonu 

z 10-ma sztukami. 

Oczekiwała nas duża praca we wszystkich dziedzinach zawiłego 

aparatu: w dziedzinie artystycznej, reżyserskiej, kostiumowej, dekoracyjnej, 

administracyjnej, finansowej i t. d. Przede wszystkim trzeba 

było, oczywiście, stworzyć administracyjny i finansowy mechanizm teatru. 

Jedyną osobą, która mogła wykonać tę trudną pracę i przeprowa 

dzić młode przedsiębiorstwo przez wszystkie Scylle i Charybdy — był 

Niemirowicz-Danczenko, posiadający wyjątkowy talent administracyjny. 

Równolegle z pracą artystyczną, musiał się zająć tą niewdzięczną, 

lecz nader ważną dziedziną organizującego się przedsiębiorstwa. 

Drugą troską było przygotowanie zawczasu inscenizacji, 

t. j. zamówienie dekoracyj. kostiumów, rekwizytów do wybranych 

na otwarcie sezonu sztuk. Wówczas kwestię dekoracyjną 

w teatrze rozwiązywano zwykle bardzo prosto: tylna dekoracja, cztery, 

pięć planów kulis w formie arkad, na których namalowane były, pałacowa 

sala z przejściami, z otwartą lub krytą werandą z widokiem na 

morze i t. d. Pośrodku sceny — gładka, brudna, teatralna podłoga 

i kilka krzeseł stosownie do ilości wykonawców. W przerwach między 

kulisami widać było tłum scenicznych maszynistów, statystów, fryzjerów, 

krawców, spacerujących lub patrzących na scenę. Jeśli potrzebne 

były drzwi, ustawiano je między kulisami, nie troszcząc się o to, że 

u góry nad drzwiami pozostaje dziura. Gdy trzeba było, na tylnym prospekcie 

i kulisach malowano ulicę z daleką perspektywą, z ogromnym, 

pustym, bezludnym placem, z narysowanymi fontannami, pomnikami


i t. p. Artyści, stojący obok prospektu, okazali się bez porównania wyż 

si od domów. Brudna podłoga sceny została obnażona w całej nieponętnej 

nagości, pozostawiając artystom zupełną swobodę wystawania 

przed budką suflera, która jak wiadomo, pociąga ku sobie sługi Melpomeny. 

N a scenie królował wspaniały, empirowy pawilon lub rococo, namalowany 

podług szablonu, z płóciennymi drzwiami, poruszającymi się 

przy otwieraniu i zamykaniu. Drzwi same się otwierały i zamykały 

przy wchodzeniu artystów na scenę. Kulisy zwykle mieściły się w odstępach 

matematycznie odmierzonych. Poplątaliśmy wszystkie plany 

w ten sposób, że widzowie nie mogli się zorientować w nieoczekiwanych 

liniach, jakie znamy w naturze. Zastąpiliśmy malowany pawilon 

tapetami z rzeźbionymi gzymsami i sufitem. Zakryliśmy podłogę malowanymi 

płótnami, skasowaliśmy nudną płaszczyznę za pomocą rozmaitych 

przystawek i pomostów, zbudowaliśmy skomplikowaną kombinację 

placyków, schodów, przejść, rozmieściliśmy na samym proscenium 

szereg pni drzew, aby aktorzy niekiedy ukazywali się pomiędzy 

nimi. Przynajmniej nie będą wystawać przy budce suflera i włazić widzom 

w oczy. Zazwyczaj na scenie pokazują jeden pokój, my urządziliśmy 

całe mieszkanie z trzech — czterech pokoi. Kwestia sytuacji 

i rozplanowania była też wówczas prosto rozstrzygana. Raz na zawsze 

decydowano o rozplanowaniu: na praw o — sofa, na lewo — stół i dwa 

krzesła. Jedna scena odbywała się przy sofie, druga przy stole z dwoma 

krzesłami, trzecia pośrodku sceny przy budce suflera, a potem 

znów na sofie, i znowu przy suflerskiej budce. My braliśmy zupełnie 

niezwykłe przekroje pokojów, kątami, maleńkimi częściami pokojów 

z meblami na samym przedsceniu, obróconymi tyłem do widza, podkreślając 

w ten sposób czwartą ścianę. 

Przyjęte było, by aktor pokazywał twarz, my zaś umieszczaliśmy 

go plecami do widza i do tego — w najbardziej interesujących momentach 

roli. Często tego rodzaju fortel dopomagał reżyserowi, w kulminacyjnym 

momencie roli do zamaskowania braku doświadczenia aktorów. 

Jest zwyczaj grywania w świetle, my zaś inscenizowaliśmy całe sćeny 

(i do tego często najważniejsze) w ciemności. 

W e wszystkich tych pracach reżyser potrzebował pomocy malarza, 

aby wspólnie przygotować wygodny dla sytuacji plan i stworzyć ogólny 

nastrój dekoracji. N a nasze szczęście w osobie W . A. Simowa^ znaleźliśmy 

dekoratora, który dostrajał się do reżysera i aktora, był rzadkim 

naówczas wyjątkiem, gdyż posiadał duży talent i zasób wiedzy nie


tylko z dziedziny swej specjalności, lecz i w dziedzinie reżyserii. P o 

trafił jako dekorator zrezygnować z ambicyj swych dla ogólnej idei 

inscenizacji. Kwestia kostiumów podówczas też opacznie była postawiona. 

prawie nikt nie interesował się historią kostiumów, nie zbierał 

muzealnych przedmiotów, tkanin, ksiąg. W kostiumach istniały trzy 

style: Fausta, Hugenotów i Moliera, nie licząc naszego narodowego — 

bojarskiego. „Czy nie m ają państwo jakiegoś hiszpańskiego kostiumu, 

w rodzaju Fausta lub Hugenotów" — zapytywali klienci. „Są, W a 

lenty, Mefistofeles, St. Bri w różnych kolorach", odpowiadał właściciel 

kostiumerni. Nie umiano korzystać nawet z gotowych, już stworzonych 

wzorów. Tak np. Meiningenczycy, będąc w Moskwie, byli na tyle 

uprzejmi, że pozwolili jednemu z moskiewskich teatrów skopiować 

dekoracje i kostiumy wystawionej przez nich sztuki; gdy kostiumy te 

przygotowano i włożono —• nie miały nic wspólnego z wzorami 

Meiningenskimi, gdyż moskiewcy artyści przyłożyli do nich swą rękę, 

każąc krawcowi w jednym miejscu zaszyć, w drugim zmniejszyć, skąd 

kostiumy nabrały zwykłego teatralnego stylu Fausta i Hugenotów. 

Każdy krawiec wyspecjalizował się na szablonowych, raz na zawsze 

ustalonych wzorach i nie chciał nawet zajrzeć do ksiąg i szkiców malarzy, 

a wszelkie inowacje i zmiany tłumaczył brakiem doświadczenia 

zamawiającego. „Albo to mało ich szyłem Malarz widocznie po raz 

pierwszy pracuje". Tak rozprawiali ówcześni krawcy. Jednak było 

kilku wśród nich, których udało się nam, co prawda z wielkim trudem, 

oderwać od martwej rutyny. To miało miejsce jeszcze w okresie 

mej pracy w Towarzystwie Sztuki i Literatury. Od tego czasu zdążyli 

oni stworzyć nowy szablon a la Stanisławski, który też już się zużył, 

zmanierował i stał się nielepszy od poprzednich stylów. Wszystkie te 

warunki zmusiły mnie wziąć się samemu do kierownictwa przygotowania 

kostiumów. Trzeba było znaleźć coś nowego, zupełnie niewidzianego, 

o czym wówczas nikt nie myślał. Przyszła mi z pomocą w tej 

sprawie artystka M. P. Liłina, moja żona, mająca poczucie smaku i pomysłowość, 

poza tym jedna z artystek, M. P. Grigoriewa. Zjawili się 

inni pomocnicy — krewni i znajomi. Przede wszystkim zabraliśmy się 

do wystudiowania kostiumów z epoki „Cara Fieodora", gdyż wystawienie 

tragedii A. Tołstoja znajdowało się u nas na pierwszym planie. Szablon 

kostiumów bojarskich był szczególnie utarty. W kostiumach muzealnych 

są subtelności w linii i kroju, których nie potrafią uchwycić 

zwyczajni krawcy, lecz które są najbardziej typowe dla epoki. Potrzeba 

artysty i malarza, by je wyczuć. Tę właśnie tajemnicę, to „je ne 

sais quoi" kostiumów —1szukaliśmy wówczas. Wszelkie wydawnictwa.


sztychy, muzealne przedmioty, klasztorne i kościelne skarbce były 

przejrzane i przestudiowane przez nas. Nie udało się nam jednak skopiować 

tych archeologicznych wzorów; w inny sposób zaczęliśmy szukać 

starych haftów, przybrań głowy i t. p. Zorganizowałem ekspedycję do 

różnych miast, do kupców, handlarzy starzyzną, do wsi, do włościan 

i rybaków, u których, jak mi mówiono, w kufrach pochowano dużo 

ładnych rzeczy. U nich moskiewscy antykwariusze nabywali swe 

towary. Dlatego trzeba było niespodziewanie zrobić najazd — by nasi 

konkurenci nie zdążyli ubiec nas w zakupach. Ekspedycja wybornie 

wypełniła swą misję i przywiozła obfitą zdobycz. 

Tymczasem urządzaliśmy drugą wyprawę — do miast słynnych ze 

swych zabytków: Jarosławia, Rostowa, Trojce-Sergiewa i innych. Jeden 

z dawnych członków T-w a Sztuki i Literatury, piastujący wysokie 

stanowisko w Ministerstwie Kolei i dlatego roporządzający własnym, 

służbowym wagonem, zaproponował go nam dla zaprojektowanej 

przez nas ekspedycji. Część zespołu pozostała dla prób w Puszkinie, ja 

zaś z artystą-dekoratorem Simowym, pomocnikiem reżysera Saninym, 

z moją żoną, która pomagała w dziedzinie kostiumów, z zarządzającą 

kostiumiernią i kilku wolnymi aktorami, udaliśmy się na poszukiwanie 

materiałów. Była to niezapomniana wycieczka. W spaniały wagon z 

dużym salonem, w którym jedliśmy obiad jak u siebie w domu. W ieczorami 

podczas postoju lub podczas podróży w tylnym salonie bawiono 

się, tańczono, śpiewano, pokazywano sztuki magiczne, gimnastykowano 

się, prowadzono poważne dysputy, tworzono nowe plany dla przyszłego 

teatru, organizowano pokaz kupionych materiałów. W ten sposób dojechaliśmy 

do Rostowa Jarosłowskiego. To starożytne miasto położone jest 

na brzegu ogromnego jeziora. Pośród miasta znajduje się starożytny 

Kremlin z pałacem, w którym mieszkał Iwan Groźny, z pradawną katedrą 

a przy niej dzwonnica wsławiona swym dzwonem. Zamek 

znajdował się ongi w nawpół zrujnowanym stanie, lecz zjawił się energiczny 

człowiek i odrestaurował wszystkie zabytki Rostowa. Doprowadził 

je do wzorowego wyglądu, w jakim wówczas znaleźliśmy je. Tam 

też zostało przez niego zebrane całe muzeum starożytnych przedmiotów 

— haftów, materiałów, drukowanych płócien, dywanów i. t. p., które 

udało nam się zgromadzić i skupić po wsiach i u sprzedawców starych 

rzeczy. Był to zwykły rymarski fabrykant, miejscowy kupiec. Zaproponował 

nam uprzejmie klucze od pałacu i muzeum. Nie tylko sfotografowaliśmy 

w pałacu rozkład pokojów, skopiowaliśmy przedmioty 

muzealne, lecz skorzystaliśmy z danego nam prawa w czysto aktorskim 

celu; a mianowicie: zapragnęliśmy zaczerpnąć nastroju w samym pa


łacu i postanowiliśmy spędzić tam noc. W ciemnościach, pośród mętnego 

światła świec, usłyszeliśmy niespodzianie czyjeś zbliżające się 

kroki na kamiennych płytach podłogi. Niskie drzwi od pokoju Groźnego 

rozwarły się i jakaś postać w habicie mnicha nachyliła się, by 

przejść i znowu wyrosła. Poznaliśmy w niej jednego z kolegów. Przejmująca 

i surowa rosyjska przeszłość wionęła ku nam. Gdy ten kolega 

przebrany w muzealne suknie i tkaniny przechodził długim korytarzem 

nad lukiem starożytnej bramy i świeca jego migotała w oknach, 

rzucając złowrogie cienie, zdawało się, że w pałacu przechadza się 

cień samego groźnego cara. Zwiedziwszy Rostów Jarosławski, udaliśmy 

się do innych miast, a po tym pojechaliśmy statkiem W ołgą z J a 

rosławia z biegiem rzeki, zatrzymując się po dużych miastach, dla zakupów 

wschodnich, tatarskich materiałów, chałatów i obuwia. Zaledwie 

zdążyłem przybyć na targ, gdzie zwykle te rzeczy bywają sprzedawane, 

gdy natrafiłem na dużą kupę jakichś rupieci, zmieszanych z 

przedmiotami o pewnej wartości i wszelaką starzyzną. Tym razem powiodło 

mi się. Z tego stosu wyzierał kawałek tego samego starożytnego 

materiału tkanego złotem, z którego zrobiony jest kostium Fieodora w 

I akcie. Znalazłem to, czego tak długo szukałem. Trzeba było za wszelką 

cenę kupić ten złotogłów. Jednak dookoła zbierały się jakieś osoby, 

najwidoczniej kupujące. Z ich rozmów dowiedziałem się, że cały ten 

stos dopiero co przywieziono z odległego klasztoru, który wskutek ubóstwa 

sprzedawał swój dobytek. Rozgrzebałem drugą część stosu — 

stamtąd wyjrzał złoty haft, z którego zostało zrobione przybranie głowy 

dla kobiet w „Fieodorze“. W innym miejscu ukazała się starożytna 

rzeźba-czepek. Trzeba było działać niezwłocznie, gdyż rzeczy leżały bez 

dozoru. Zdecydowałem zakupić całą zawartość. Niełatwo było wyszukać 

właściciela tego dobytku. Wreszcie znalazłem mnicha i na ryzyko 

zakupiłem całość za tysiąc rubli, a potym sam rozgrzebywałem cały ten 

śmietnik w ciągu dnia, bojąc się, by nie rozkradziono mego bogactwa. 

To była okropna robota — męcząca i brudna. Jednakże pierwszego 

dnia ocaliłem najważniejsze i najpotrzebniejsze, resztę zagrzebałem 

znowu w śmieciach i wydobyłem nazajutrz. Brudny, spocony, lecz triumfujący 

wróciłem do hotelu, wykąpałem się, oczyściłem i przez cały 

wieczór upajałem się blaskiem nowych zakupów, jak skąpy rycerz w 

Puszkinie. Wróciłem do Moskwy z bogatą zdobyczą, gdyż przywiozłem 

ze sobą całe muzeum do wystawy Fieodora: dużo drewnianych statków 

do pierwszego obrazu uczty u Szujskiego, drewnianą rzeźbę do mebli, 

wschodnie makaty i t. p. Na scenie nie ma potrzeby tworzyć wspaniałej 

wystawy we wszystkich szczegółach, potrzebne są plany, które do


dzisiaj służą artystom w „Carze Fieodorze“ . Po powrocie do domu dołączyłem 

cały przywieziony materiał, do zebranego wcześniej. Całymi 

godzinami i dniami siedzieliśmy otoczeni materiałami, skrawkami, haftami 

i dobieraliśmy kolory, wyszukiwaliśmy plamy, które ożywiałyby 

mniej barwne tkaniny i kostiumy, staraliśmy się, jeśli nie skopiować, 

to uchwycić ton poszczególnych haftów, przybrań do kołnierzy, do cesarskich 

naramienników i wyszyć na chustkach, do cesarskich przybrań 

głowy i t. p. Mieliśmy ochotę sprzeniewierzenia się teatralnej, ordynarnej 

pozłocie i groszowemu, scenicznemu przepychowi, chcieliśmy znaleźć 

proste a bogate przybranie, z piętnem starożytności. Niejedno nam 

się udało, lecz bynajmniej nie zawsze. 

Przez ten czas nasze improwizowane kostiumierki nabrały wprawy w 

odtwarzaniu wypłowiałego tonu kostiumów i haftów. Na scenie nie 

wszystko, co błyszczy, jest złotem i również nie wszystko to, co błyszczy, 

wydaje się złotem. Nauczyliśmy się przystosowywać do scenicznych 

warunków i podawać jako złoto, klejnoty i inne bogactwa •— 

zwykłe guziki, muszle, kamienie w specjalny sposób oszlifowane i przystosowane, 

lak, zwyczajny sznurek, który zwijaliśmy na swój sposób 

i farbowaliśmy, by naśladować drobny haft perłami i masą perłową. 

M oje sprawunki poddały nowe pomysły i wkrótce już zaczęliśmy Ozdabiać 

kostiumy obok rzeczy muzealnych — imitacjami. Praca zawrzała. 

Ogólny porządek przedstawień uległ także kontroli i innowacjom. W e 

wszystkich ówczesnych teatrach dramatyczne przedstawienia, poprzedzane 

były muzyką. Orkiestra, nie mająca żadnej łączności ze sceną, 

działała na oczach publiczności, na najbardziej widocznym mifejscu, 

przed sceną, żyła życiem samoistnym, przeszkadzając aktorom grać, 

widzom zaś — patrzeć. Przed rozpoczęciem przedstawienia i w antraktach 

orkiestra grała zazwyczaj uwertury Suppe, polki z kastanietami 

i t. p. Jaki jest ich stosunek do Hamleta, odtwarzanego na scenie Lekka 

muzyka przeszkadzała jedynie Szekspirowi, gdyż nastrajała widza 

zupełnie odmiennie. Trzeba dać specjalną muzykę. Lecz gdzie znaleźć 

kompozytora, obznajmionego z wymaganiami dramatu N. p. zamówiliśmy 

specjalną uwerturę do „Cara Fieodora". Stworzono wspaniałą 

symfonię, lecz czy była potrzebna dramatowi Skasowaliśmy więc 

uwerturę, jak również muzykę w antraktach. Umieszczano orkiestrę za 

kulisami, gdy tego wymagała sztuka. W ypadło walczyć z innymi odwiecznymi 

zwyczajami ogólnego ustroju przedstawień. Tak n. p. gwiazdorzy 

i występowicze przy pierwszym zjawieniu się na scenie, rozpoczynali 

swą rolę od podziękowań za owacje, którymi ich witano. Po 

zejściu ich ze sceny rozlegały się znowu oklaski i występowicze znów


powracali wśród aktu, aby się kłaniać. Z tego rodzaju zwyczajami w alczył 

już Leński w Małym Teatrze, lecz w innych teatrach mocno się 

trzymały. W naszym teatrze zostało skasowane wychodzenie aktorów 

na oklaski, nie tylko podczas akcji, ale i w antraktach, a także po 

końcu przedstawienia. Wszędzie lokaje i bileterzy byli we frakach lub 

w liberiach, ze złotymi guzami i galonami, jak w cesarskich teatrach. 

Nie krępując się wcale, łazili po widowni, przeszkadzając aktorom w 

graniu, a widzom w słuchaniu i pojmowaniu tego, co się działo na scenie. 

Chodzenie po sali po rozpoczęciu się widowiska było surowo wzbronione 

zarówno służbie, jak i widzom. Jednak, pomimo zakazu, niezależnie 

od wywieszonych ogłoszeń — przez pierwszy czas widzowie nie 

poddawali się. Były ciągłe zatargi, a nawet skandale. Lecz oto pewnego 

razu, wkrótce po skasowaniu zwyczaju wychodzenia artystów na 

oklaski, zauważyłem grupę spóźnionych widzów, biegnących ulicą, 

gdzie się mieścił teatr, śpieszyli zająć swe miejsca przed rozpoczęciem 

widowiska- Cóż się stało Aktorzy przestali podlegać widzom, wychodzić 

na ich wezwanie. Nie czując się Wszechwładnym gospodarzem w 

teatrze, widz poddał się autorytetowi teatru, chociaż z opóźnieniem. 

We wszystkich teatrach istniały czerwone sukna, ordynarnie imitujące 

aksamit i kurtyny z wymalowanymi złotymi chwastami, z odchylonym 

brzegiem kotary, z poza którego widać było krajobraz z górami, dolinami, 

morzami, miastami, parkami, fontannami i innymi symbolami 

piękna. Poco te wstrętne barwy, drażniące oko i zabijające tony dekoracyj 

malarza — precz Z nimi! W zamian należy zawiesić draperie 

z fałdowanego jedwabiu, ciepłego, lecz nie jaskrawego tonu, a ja 

skrawe barwy zachować dla dekoratora. Zamiast ogólnie uznanej spadającej 

kurtyny wprowadziliśmy rozsuwaną. Miałem w perspektywie 

najważniejszą pracę z artystami. Trzeba było połączyć, skojarzyć, doprowadzić 

do wspólnego mianownika wszystkich członków zespołu — 

młodych, starych, amatorów i zawodowców, niedoświadczonych i rutynowanych, 

utalentowanych i bez talentu, zmanierowanych i bezpośrednich. 

To było zajmujące zadanie. 

Niestety, nie byłem jeszcze wówczas autorytetem dla rutynowanych, 

prowincjonalnych artystów, ’ znajdujących się w zespole. Tymczasem 

młodzież chętnie przysłuchiwała się ich opinii. Oczywiście, nie można 

było nawet zamarzyć do czasu rozpoczęcia przedstawień, aby w ciągu 

kilku miesięcy udało się pokierować początkującymi aktorami i przełamać 

starych, prowincjonalnych aktorów. Tym bardziej, że traktowali 

oni krytycznie nasze wskazówki i zapewniali, że nasze wymagania są 

niewykonalne i niesceniczne, że widz nie zrozumie, nie oceni, nie potrafi


dojrzeć i podsłuchać na scenie subtelności, o które walczyliśmy, twierdzili, 

że scena wymaga silniejszego podkreślenia gry — głośnego głosu, 

wyraźnej akcji, ożywionego tempa, pełnego tonu, co rozumieli nic 

w znaczeniu głębi wewnętrznego uczucia, lecz w sensie przesadnego 

krzyku, spotęgowanego aktorskiego ruchu i akcji, uproszczenia rysunku 

roli. 

Przy utarczkach z artystami zwracałem się o pomoc do swych przyjaciół 

i dawnych współpracowników z Towarzystwa Sztuki i Literatury, 

a Włodzimierz Iwanowicz — do swych uczniów; prosiliśmy ich, aby 

wyszli na scenę i dowiedli uparciuchom, że nasze wymagania są możliwe 

do urzeczywistnienia. Gdy zaś to ich nie przekonywało, sami szliśmy 

na scenę, graliśmy, zbieraliśmy oklaski u swych sojuszników, u tych, 

którzy się nawrócili i przy pomocy tego powodzenia broniliśmy swych 

wymagań. 

Lecz i to nie zawsze pomagało. Czasami wypadło uciekać się do bardziej 

drastycznych środków przeprowadzania naszych artystycznych 

zasad. Postępowałem w ten sposób: pozostawiałem w spokoju upierającego 

się aktora i ze zdwojoną uwagą pracowałem z jego partnerem. 

Dawałem mu najbardziej interesujące sytuacje, pomagałem wszystkim, 

czym może pomóc artyście reżyser, pracowałem z nim poza czasem 

prób, upartemu pozwalałem robić wszystko, czego żądał. Zazwyczaj 

jego pragnienia sprowadzały się do stania przed budką suflera, do patrzenia 

przez rampę w publiczność, do gierek skierowanych w jej stronę 

i do upajania się deklamacyjnymi akcentami i teatralnymi pozami. 

W yznaję, że, aby go przekonać i dać mu nauczkę, uciekałem się nawet 

do podstępu i dopomagałem mu podkreślać te przestarzałe sposoby gry, 

które nazywał tradycją. W odpowiedzi na wygłoszoną z patosem replikę 

rutynowanego aktora — uczyłem jego partnera mówić prosto 

i głęboko podług wewnętrznej treści. Prostota i prawda uwypuklały 

błędy upartego. Tak toczyła się praca do samej próby generalnej, na 

której po raz pierwszy demonstruje się wobec całego zespołu i przyjaciół 

teatru przygotowane przedstawienie. Na tej próbie zatwardziali 

w swej manierze starzy rutynowani aktorzy blamowali się, podczas gdy 

młodzi ich koledzy zbierali komplementy. Rezultat taki otrzeźwiał upartych. 

W inych, trudnych chwdach ratował mnie reżyserski despotyzm, 

którego nauczyłem się u Kroneka. Domagałem się posłuszeństwa. Przy 

tym wiele osób wykonywało moje reżyserskie wskazówki jedynie 

zewnętrznie, gdyż nie były jeszcze przygotowane do zrozumienia ich 

uczuciowo. Cóż począć! Trzeba było w ciągu kilku miesięcy stworzyć


zespół, teatr i nowy kierunek i nie widziałem innego środka dla wykonania 

tego zadania. 

Z niedoświadczonymi, początkującymi artystami i uczniami, postępowaliśmy 

inaczej. Nie spierali się, po prostu nie umieli. W ypadało 

pokazywać im, jak „gra się“ pewną rolę. Młodzi aktorzy kopiowali reżysera, 

czasem z powodzeniem, czasem bez, dzięki czemu osiągaliśmy 

w każdym razie interesujący zarys roli. Oczywiście bardziej utalentowani 

z młodych np. Moskwin, Gribunin, Mejerhold, Łużski, Lilina, 

Knipper i inni objawiali swą twórczą inicjatywę. 

W roli odnowiciela teatru od strony literackiej wystąpił Niemirowicz-Danczenko. 

Stworzył on nowy repertuar z surowym krytycyzmem 

i subtelnym smakiem literackim. Stworzył go z klasycznych sztuk rosyjskiej 

i obcej literatury, a także z utworów młodych autorów, w których 

pulsowało tętno ówczesnego życia. 

Zaczął od utworów Czechowa, którego cenił wysoko jako pisarza 

i lubił jako przyjaciela. Oczywiście pierwszym marzeniem W łodzimierza- 

Iwanowicza było wystawienie na scenie naszego teatru sztuki Czechowa. 

Jednak do urzeczywistnienia tego marzenia istniała dość ważna 

przeszkoda. „Czajka'1była wystawiona poprzednio w Petersburskim Aleksandryjskim 

Teatrze i niezależnie od udziału wybitnych, artystycznych 

sił, z trzaskiem padła. Autor był obecny na tym przedstawieniu i wystawienie 

sztuki, jak również upadek jej, wywarły na nim tak silne 

wrażenie, że nie chciał nawet myśleć o nowej inscenizacji. Dużo wysiłku 

kosztowało W łodzimierza Iwanowicza przekonanie go o tym, że 

utwór jego nie był jeszcze pokazany we właściwym świetle. Czechow 

nie decydował się przeżyć ponownie udręki dramatycznego twórcy. 

Jednak Niemirowicz-Danczenko zwyciężył, pozwolenie na wystawienie 

„Czapki" uzyskał. I oto nowa przeszkoda powstała przed nim: wówczas 

nieliczni tylko rozumieli sztukę Czechowa, która wydaje się nam dziś 

tak prosta. Zdawało się, że jest niesceniczna, monotonna i nudna. Przede 

wszystkim Włodzimierz Iwanowicz począł przekonywać mnie, gdyż 

podobnie jak inni po pierwszym odczytaniu „Czajki" orzekłem, że jest 

cudacka. Moje ówczesne, literackie ideały były dość prymitywne. 

W ciągu długich wieczorów Włodzimierz Iwanowicz tłumaczył mi powab 

utworów Czechowa. Potrafił on tak opowiadać treść sztuk, że 

w jego opowiadaniach stawały się interesującymi. 

Dopóki Niemirowicz-Danczenko mówił o „Czajce", sztuka podobała 

mi się. Lecz zaledwie zostawałem z książką i tekstem sam na sam, znowu 

się nudziłem. Tymczasem miałem perspektywę pisania mise en 

scene i układania sytuacyj, gdyż byłem bardziej od innych obznajrnio-


ny z tego rodzaju przygotowawczą pracą reżysera. Dla wykonania jej 

wyjechałem z Moskwy do m ajątku znajomych. Tam musiałem pisać 

mise en scene „Czajki", reżyserski plan wystawy i wysyłać go częściami 

do Puszkina na pierwsze próby. Aktorzy byli mało doświadczeni, 

więc despotyczny sposób pracy był prawie nieunikniony. Szukałem 

samotności w gabinecie i pisałem szczegółowe sytuacje tak, jak je wyczuwałem, 

widziałem i słyszałem wewnętrznym wzrokiem i słuchem. 

W takich chwilach reżysera nie obchodziły uczucia aktora. Myślałem 

wówczas szczerze, iż można kazać innym żyć i czuć podług obcego rozkazu, 

dawałem wskazówki wszystkim i na wszystkie momenty przedstawienia 

i wskazówki te były obowiązujące. Pisałem w reżyserskim 

egzemplarzu wszystko, jak, gdzie, w jaki sposób trzeba rozumieć rolę 

i uwagi autora, jakim głosem mówić, jak poruszać się i działać, 

dokąd i jak przechodzić. Załączone były specjalne wykresy do wszystkich 

sytuacyj: wyjść, przejść, wejść i t. p. Opisywane były dekoracje, 

kostiumy, charakteryzacja, sposób bycia, sposób chodzenia, zwyczaje 

odtwarzanych postaci itd. Tę olbrzymią, trudną pracę wypadło mi 

wykonać z „Czajką" w ciągu trzech — czterech tygodni i dlatego spędziłem 

cały ten czas na górze w jednej z baszt domu, z której w i 

dać było smętny i monotonny krajobraz olbrzymiej i jednostajnej równiny. 

Ku memu zdziwieniu praca wydała mi się łatwa: widziałem, czułem 

sztukę. W odpowiedzi na przesyłki odbierałem z Puszkina pochwały 

za mą pracę. Dziwiło mnie nie to, że sam Włodzimierz Iwanowicz chwalił 

mnie — był zachwycony sztuką i mógł być stronnym sędzią; zdumiewało 

mnie i cieszyło, że sami artyści, którzy byli przeciwni sztuce, pisali 

to samo, co On. Wreszcie dostałem zawiadomienie o tym, że sam 

Czechow, który był na próbie „Czajki" w Moskwie, pochwalił moją 

pracę. Z tego też listu dowiedziałem się i o tym, że Czechow interesuje 

się naszym teatrem i przepowiada mu dużą przyszłość. „Zdaje się, że 

on nas polubił" — pisano mi z Moskwy. 

POCZĄTEK PIERW SZEGO SEZONU TEATRALNEGO 

Powróciwszy do Moskwy, nie zastałem już aktorów w Puszkinie. 

Przenieśli się do miasta, do wynajmowanego przez nas teatru, który 

przeszedł do naszej dyspozycji. Podjeżdżając do teatru po powrocie 

z urlopu, nie mogłem opanować wzruszenia, nerwowego dreszczu. Z jawiał 

się przy samej myśli o tym, że mamy teatr, scenę, garderoby, zespół 

prawdziwych, rzeczywistych aktorów, że możemy w tym teatrze


stworzyć to życie, które dawno oglądaliśmy w marzeniach, oczyścić 

sztukę z wszelkiego paskudztwa, stworzyć świątynię w miejsce jarm arcznej 

budy. Lecz jakie było moje rozczarowanie, gdy znalazłem się w 

tej samej budzie, którą zamierzaliśmy zniszczyć! 

Rzeczywiście Ermitage w Karetnym zaułku miał wówczas okropny 

wygląd: brudny, zakurzony, niewygodny, zimny, nieopalany, z zapachem 

piwa i jakiegoś kwasu, pozostałym jeszcze po letnich pijatykach 

i zabawach, które się tu odbywały. Przy teatrze był ogród i w nim 

przez całe lato bawiono publiczność skeczami na wolnym powietrzu. 

W złą pogodę i zimna przenoszono je do zamkniętego teatru. Całe 

urządzenie było przystosowane do wymagań ogródkowego widza i nosiło 

piętno złego smaku. Ujawniało się to we wszystkim: w kolorze 

i wzorach tapet, w doborze barw, w banalnym przybraniu i w ubogim 

przepychu oraz w anonsach, rozklejonych na ścianach, w reklamowej 

kurtynie na scenie, w umundurowaniu lokajów, w kolekcji przekąsek 

w bufecie i w całym odrażającym ładzie i nieładzie domu. 

Trzeba było wyniszczyć w nim zły smak, lecz nie mieliśmy pieniędzy, 

aby stworzyć z nim godziwą atmosferę dla kulturalnych ludzi. 

Ściany z banalnymi ogłoszeniami zamalowano po prostu białą farbą. 

Brzydkie meble zakryto dobrymi pokrowcami, znaleźliśmy porządne 

dywany i zasłanialiśmy nimi wszystkie korytarze, okalające 

widownię, by hałas kroków nie przeszkadzał przedstawieniu. Zdjęliśmy 

banalne kotary z drzwi i okien, wymyliśmy same okna, wymalowaliśmy 

ich ramy, powiesiliśmy tiulowe firanki, pozasłanialiśmy niemiłe 

kąty laurowymi krzewami i kwiatami, co nadało lokalowi pewną 

przytulność. Lecz mimo usiłowań naprawienia starych sprzętów nie 

wiele mogliśmy osiągnąć. W jednym miejscu naprawi się lub zamaluje, 

a w drugim wyłoni się nowy brak. Oto n. p. zacząłem wbijać 

gwóźdź w mej aktorskiej garderobie, aby umocować półkę na ścianie. 

Lecz ściany okazały się do tego stopnia stare i cienkie (garderoby były 

przerobione ze zwykłej szopy), że cegła od uderzeń młotka wypadła 

na zewnątrz i utworzył się w ścianie otwór, poprzez który wdzierało się 

do pokoju zimne powietrze. Szczególnie źle było z opałem teatru, gdyż 

wszystkie kominy okazały się zepsute i wypadło naprawiać je naprędce, 

w czasie, gdy już mrozy nadeszły i trzeba było codziennie 

ogrzewać gmach. Ten brak w teatrze był powodem udręki i mitręgi w 

pracy. Lecz nie poddawaliśmy się i walczyliśmy z przeszkodami. Były 

one bardzo poważne. Pamiętam, podczas jednego z przedstawień, wypadło 

mi oddzierać ze ściany mej garderoby przymarznięty kostium, 

który trzeba było kłaść na siebie. Ileż to prób odbywało się przy akom-


paniamencie ogłuszających uderzeń w metalowe rury, które naprawiano 

naprędce do jutra, kiedy się psuły ponownie! Elektryczne kontakty 

też były popsute i reperowano je, wskutek czego próby odbywały się 

prawie po ciemku przy świetle ogarków. Każdy dzień przynosił wciąż 

nowe niespodzianki. Okazywało się, że dekoracje nie mieściły się na 

scenie i trzeba było budować nową szopę, lub zmieniać sytuację, inscenizację 

i samą dekorację na skutek niewystarczających wymiarów 

sceny, to znów zmuszony byłem zrezygnować z ponętnego efektu 

wskutek wadliwego scenicznego oświetlenia i mechanicznego aparatu. 

Wszystko to zatrzymywało pracę w chwili największego pośpiechu —- 

przed otwarciem teatru, które musiało odbyć się możliwie najprędzej 

z powodu kompletnej pustki w kasie. Równolegle z tą skomplikowaną 

gospodarczą pracą odbywały się przygotowawcze czynności administracyjne. 

Trzeba było umieszczać ogłoszenia o otwarciu teatru, trzeba 

było obmyśleć nazwę nowej placówki, lecz ponieważ nie odgadywaliśmy 

jeszcze jej przyszłego oblicza, kwestię tę odraczano z dnia na 

dzień. „Popularny Teatr", „Moskiewski T eatr“, „Teatr Towarzystwa 

Sztuki i Literatury" — wszystkie te nazwy poddawane były krytyce 

i żadna nie zwyciężyła. Gała moja uwaga skierowana była na to, 

by zrozumieć, jaki jest ostateczny rezultat próbowanych sztuk. Siedząc 

na miejscu reżyserskim, czułem, że w pewnym miejscu przedstawienia 

są dłużyzny, w innym niedociągnięcia, że jakiś błąd psujący 

wrażenie, wkradł się do inscenizacji. Gdyby choć raz istniała możność 

przesłuchania sztuki od początku do końca, wszystko byłoby wyraźne, 

lecz właśnie tej koniecznej wówczas, całkowitej, nieprzerywanej próby 

nie można było osiągnąć. Prócz tego słabe oświetlenie ogarkami 

świec nie dawało możności przyjrzeć się ugrupowaniu, mimice aktorów, 

odebrać ogólne wrażenie całości. Oto aktor spóźnił się z wyjściem 

na scenę, gdyż został wezwany do przymierzenia kostiumu; to znów w 

najtrudniejszej chwili ktoś przyjechał i mnie samego wezwano do kancelarii 

w pilnej sprawie. Na wzór Tantala dążyłem do czegoś, co wymykało 

mi się bezustannie. 

W jednej z takich chwil badawczego odgadywania tworzącego się 

obrazu przedstawienia, gdy czułem, że za chwilę zrozumiem już tajemnicę 

sceny, aktu, sztuki, usłyszałem nad moim uchem głos Włodzimierza 

Iwanowicza: „dłużej czekać nie sposób, proponuję nazwać nasz teatr: 

„Moskiewskim, Artystycznym, Popularnym Teatrem", czy pan się 

zgadza Tak, czy nie Trzeba natychmiast decydować". 

Przyznać muszę, że w chwili gdy padło to nagłe pytanie, było mi 

obojętne, jak ma się nazywać teatr. Nie namyślając się, wyraziłem


zgodę. Lecz nazajutrz, kiedy przeczytałem w gazetach ogłoszenie 

0 „Moskiewskim, Artystycznym, Popularnym Teatrze“, strach mnie 

ogarnął, gdyż zrozumiałem, jaką odpowiedzialność wzięliśmy na siebie 

słowem: „artystyczny11. 

Byłem tym bardzo przejęty. Lecz los zesłał mi pociechę: tego samego 

dnia po pracy Włodzimierz Iwanowicz Moskwin pokazywał się 

w roli Fieodora i wywarł na mnie olbrzymie wrażenie. Płakałem pod 

wpływem jego gry ze wzruszenia, z radości i w nadziei, że wśród nas 

znajdują się utalentowani ludzie, którzy mogą wyróść na wielkich artystów. 

Było więc dlaczego cierpieć i pracować. Tego wieczora, wszystkich 

nas uradowali A. L. Wiszniewski — Borys Godunow i W . W. 

Łużskij — Iwan Szujski i O. L. Knipper — Irina i inni artyści. 

Czas mijał. Nastał ostatni wieczór przed otwarciem. Próby skończyły 

się, lecz zdawało się, że nic nie zostało zrobione i że przedstawienie 

nie jest gotowe. Zdawało się, że niedokończone szczegóły zgubią 

całe widowisko. Miało się ochotę próbować przez całą noc, lecz W łodzimierz 

Iwanowicz przezornie wymógł, by przerwano dalszą pracę 

1 dano aktorom możność skupienia się i odzyskania spokoju przed następnym, 

decydującym, uroczystym dniem otwarcia teatru: czternastego 

października 1898 r. Przed ukończeniem ostatniej próby nie mogłem 

wyjść z teatru, nie zważając na spóźnioną porę, gdyż tak w domu nie 

mógłbym zasnąć — siedziałem więc na widowni w oczekiwaniu zawieszenia 

popielatej kurtyny, która, sądziliśmy powinna była stworzyć 

przewrót w sztuce swą niezwykłością i prostotą. 

Nadszedł dzień otwarcia. My wszyscy uczestnicy ■— doskonale rozumieliśmy, 

iż nasza przyszłość, nasz los został postawiony na kartę. A l 

bo wejdziemy tego wieczoru w podwoje sztuki, albo zatrzasną się one 

* przed nami. Wówczas na zawsze zmuszeni będziemy siedzieć w nudnym 

biurze. 

Wszystkie te myśli i wyłaniające się smutne perspektywy były szczególnie 

ostre w opisywanym przeze mnie dniu inauguracji. Moje wzruszenie 

potęgowało się uczuciem bezsilności: praca reżyserska skończona 

— teraz kolej na artystów. Oni jedynie mogą wprowadzić na świat 

przedstawienie, ja zaś nic więcej nie zdołam dokonać i muszę miotać się, 

męczyć i cierpieć za kulisami bez możności przyjścia im z pomocą. Cóż 

za udręka — siedzieć w swej garderobie, gdy na scenie odbywa się 

rozstrzygająca bitwa! Nic więc dziwnego, iż chciałem całkowicie wykorzystać 

ostatnią chwilę czynnego udziału w przedstawieniu przed 

podniesieniem kurtyny. Musiałem po raz ostatni wpłynąć na artystów. 

Starając się zwalczyć w sobie śmiertelny strach przed tym, co miało


nastąpić, wydać się dzielnym, wesołym, spokojnym i pewnym siebie, 

przed trzecim dzwonkiem zwróciłem się do artystów ze słowami otuchy 

głównodowodzącego, posyłającego armię na decydującą bitwę. 

Niestety, głos mnie zawodził, rwąc się do przerywanego oddechu... N a 

raz rozbrzmiała uwertura, zagłuszając moje słowa. Mówić dalej, stało 

się niemożliwe i nic mi nie pozostawało innego, jak puścić się w tan, 

by dać ujście mej energii, którą chciałem przekazać tym towarzyszom 

broni i młodym wojownikom. Tańczyłem, podśpiewując, wykrzykując 

zdania otuchy, z bladą, zmartwiałą twarzą, z przerażonymi oczyma, 

rwącym się oddechem i konwulsyjnymi ruchami. Ten mój tragiczny taniec 

został później nazwany „tańcem śmierci". 

„Konstantin Siergiejewicz, — proszę zejść ze sceny! Natychmiast: 

proszę nie denerwować aktorów!" — rozkazał mi groźnie i stanowczo 

mój pomocnik, artysta N. G. Aleksandrów, który objął całkowitą władzę 

na czas przedstawienia, jakim kierował. Aleksandrów posiada zupełnie 

wyjątkowe uzdolnienie w tej dziedzinie, znajomość aktorskiej 

psychologii, pewność siebie i przytomność umysłu w chwili decydującej. 

Mój taniec został przerwany w połowie ruchu, a ja, wygnany i urażony 

w swych reżyserskich uczuciach, po zejściu ze sceny zamknąłem 

się w garderobie. „Tyle włożyłem w to przedstawienie, a teraz w n ajważniejszej 

chwili wypędzają mnie jak obcego!" 

Proszę nie ubolewać nade mną czytelniku! To były łzy aktorskie, jesteśmy 

sentymentalni i lubimy role obrażonej niewinności nie tylko na 

scenie, lecz i w życiu! W przyszłości, oczywiście, oceniłem bardzo wysoko 

odwagę cywilną i zdolność decyzji Aleksandrowa. 

Po raz pierwszy kurtyna rozsunęła się w tragedii hr. A. Tołstoja 

„Car Fieodor". Sztuka zaczyna się słowami: „Pokładam mocne nadzieje 

w tej sprawie!". To zdanie wydawało się nam wówczas wiele znaczące 

i prorocze. 

Przełożyła Izabella Kalitowicz.

TAD EU SZ BREZA 

ZA NIEWIDOMYM*) 

Teraz biegiem przed siebie. W iatr wypadał z ulic, w przełęczach 

między domami ciągnęły się taśmy nieba, chłonęła je noc powolna, 

przesycona czadem. Szedłem byle gdzie, oddalałem się, potem zobaczyłem, 

że wracam. Przystanąłem. Jakaś kartka papierowa otarła się 

o mój trzewik, było w niej, pomiętej, coś ze stworzonka, zaciekawionego, 

ale na krótko. Cwałem przemknęły dzieci, powiązane sznurkami, 

udające izaprząg. Jedno z nich, dziewczynka, obejrzało się za mną, 

brudne, całe w kosmykach. Przez tę chwilę nabrało tchu i zaraz rzuciło 

się ze swoim towarzystwem. Przyśpieszyłam kroku. Zaszumiało nade mną. 

Ptaki rozsypały się w powietrzu. Malały, wzlatując, aż przyjął je mrok, 

roztapiając i gęstniejąc od nich, jakby od kropli atramentu. Znowu inna 

ulica. Drzwi źle wprawione, brzęczące szybkami, pchnięto. Po wąskich 

schodkach dwu ludzi wychodziło z baru: niepewnych, rozkołysanych, 

jakby wysiadających iz łódki. Nad nimi, ulatujący przez drzwi, 

ciągnął się dym, podobny do rannej mgły. Było mi lepiej błąkać się, 

niżeli dokądś podążać. Kołowałem tak, to o to, to o tamto zaczepiając 

wzrokiem, bez myśli. Zapalano latarnie, rozprysło koło mnie światło. 

Skręciłem w zmierzch. Pełno go było w wąskich i gęstych uliczkach, 

z ścianami pochylonymi, z falującymi, pokręconymi daszkami. Niosło 

mnie bezwolnie po chodnikach wąskich jak kładki, nierównych, śliskich. 

Stąpnąłem na płytkę luźną, stuknęła głucho, zarazem przeważona 

na stronę, wsparła mnie źle, tak, że zachwiawszy się, potrąciłem kogoś. 

Przepraszając, spojrzałem w twarz kobiecą, tłustą, białą, ubarwioną. 

Otworzyła usta, krzywe od uśmiechu, łapczywe, mięsiste. Zdaje się, 

prosiła by się z nią udać. Odburknąłem coś. Ulica opadała. Brzegiem 

chodnika ciekła niewielka struga, płaska, na strony i ku przodowi rozlewająca 

się kręto drobnymi ruchami. Podobała się żółtemu, chudziutkiemu 

smykowi: najpierw pomącił w niej patykiem, potem zapragnął 

odciągnąć ją w bok, ukląkł, i, przytknąwszy palec, wyrysował 

wąs i nawadniał go. Tu także już zapalano. Blisko mnie światło 

zwlekło mrok z niedużej, pochylonej wystawy. Toczyły się po niej ku 

szybie pomarańcze, orzechy, cukierki, które okrył kurz. Dalej w zaułku 

ciemno. M ijam okna, przyćmione, .spoczywające jak w pleśni. Jedno 

*) Z w iększej całości.

254 7.A NIEW1D0MZJM 

z nich ma na podobieństwo akwarium zielone ramy, a za szkłem wśród 

białej, wzburzonej bielizny widoczną, nieobciągniętą w pończoszkę, 

złoconą i wystającą nogę, jakby rusałki, strąconej lękiem w wodę 

i ugrzęzłej w tym zmierzchu, jak w mule. Dalej — znowu jasno. Siwy, 

kosy żyd godzi świderkiem w kółeczko werku, patrząc skrzywiony malutką 

lupą niby okiem, które wyszło z głowy. Chłodno, szumią opodal 

wielkie, główne ulice — słychać je. Ale tu nurt inny, płytki, jakgdyby 

rzeczułki. D olatują mnie skrawki widoków, urywki twarzy, scenki niedomówione. 

Głuszę je nieuwagą, półsenną, drżącą. Niekiedy oczy 

przejm ą coś jaskrawszego, wtedy pojmuję, co się tuż wydarza. W łaśnie 

zalewającą uliczkę ciemność reflektory drasnęły aż do głębi. Auto 

skręca, przystaje. Zalśniwszy parą krągłych, sowich lampioników, kot 

wsuwa się w bramę. Człowiek jakiś odchyla się. Jadł chleb. Można to 

było wyróżnić, ale tylko na sekundę. Bo już wszystko zostało przywrócone 

mrokowi. 

Czas przechodził, wiało, robiło się coraz zimniej. Twarz mi się załzawiła, 

przetarłem oczy, zastanowiłem się, gdzie jestem. Oddaliłem się 

bardzo. Czy znajdę tu gdzie blisko tramwaje, nie wiedziałem, a znów 

nie lubiłem brać taksówek, gdy nie szło o czas. Teraz zaś miałem go 

dość. Ułożyłem sobie, że na ósmą zajdę do Malborga, a ta godzina chyba 

jeszcze się nie zbliżała. Upierałem się więc dalej, że — chodząc sobie 

— sam się wyplączę. Dotrę do jakiegoś miejsca, w którym już się 

połapię. Może po prostu — do przystanku. Tak nieuciążliwie było dać 

się unosić krokom. Prowadziło mnie jakby dróżką idącą z góry. Raz 

i drugi przelśniło mi się, że już poznaję, gdzie jestem, ale prędko miarkowałem, 

że znów się złudziłem. Wokół teraz stawało się ludniej i hałaśliwiej. 

Cała jakaś hałastra zapieniła się przy małej, czubatej sodowiarni. 

Przeszedłem na jezdnię. Coraz gorzej cuchło. Poczułem, że już 

się męczę. Z lenistwa, a trochę, bo tak dogodnie mi było wałęsać się — 

nie patrzałem na tablice z nazwami ulic. ale teraz znużenie przeważyło. 

M ijałem brudną, krzywą bramę z zawieszoną obok latarnią. Była żółta, 

nieforemna, zdaje się drewniana, prawie jak domki dla ptaków przybijane 

do drzew. Skrzyło się w niej światło... Przeczytałem, że zaszedłem 

na Piekarską. Piekarska — szepnąłem; zabrzmiało nie obco, więc 

raz jeszcze wypowiedziałem, bo wydało mi się, że potrafię tym wywołać 

z pamięci jej położenie. Jakoś go nie odnajdowałem, ale tak potrącając 

głosem o to słowo, zamyślony, bez udziału woli, tylko z tego względu, że 

to zaczepiło o jakiś mechanizm, rzekłem sobie: — Piekarska na mękach. 

I raptem drgnął we mnie gniew, jak u kogoś, kto by się oduczył niemądrego 

gestu czy powiedzonka i naraz go powtórzył. Lecz ten na

ZA NIEWIDOMYM 255 

wyk, ta ustawiczna chętka, nerwowa gotowość do przekręcania, obracania 

wszystkiego w śmieszne słówka, rzadko dowcipne, a często natrętne1— 

nie mnie trapiła. Z początku nawet przyjmowałem ją pobłażliwie, jako 

objaw młodości, niezrówno ważenia, nerwowej kokieterii. Ale z czasem 

moje tłumaczenie straciło swoją moc wybaczalną, ponieważ Szymek 

i skrzepił się i przestał już być taki młodziutki, by nadal się tolerowało 

te jego natarczywe, niespokojne sposoby na przypodobanie się. 

Dawniej zresztą miewał żarty nieco lepsze. Swego wuja pana Zadorę, 

puszącego się rodem i bardzo wyniosłego nazwał: hrabią Zadora- 

Nosa. Kiedy rozpędzano studencką manifestację hydrantami powiedział, 

że to „woda do młodości". Tłumaczył też, gdy raz się powód nastręczył, 

że przed konduktem tramwajarza powinno się nieść transparent 

z napisem: ,,Do zajezdni". Dla właściciela zakładu pogrzebowego, gdyby 

taki był antysemitą, strawestował wiersz: „My dla Żydów trumien 

nie mamy". Podobnymi kpinkami sypał, przyznaję, że bywały lepsze, 

ale przeważnie to plewa. Nadto, gdy szło o zabawę, potrafił być ordynarny. 

Piliśmy raz, dawno, z okazji egzaminu. Napełniałem kieliszki, 

ręka mi zadrżała i dużo poszło na stół, wtedy zakrzyczał: „Uważaj, cóż 

ty tak lejesz jak do Miewał takie niesmaczne żarty. Albo znów 

dotkliwe dla tych, ku którym były /wrócone. Do samochodów 

świeżych z fabryki, więc jeszcze nie rozruszanych, dla wytłumaczenia, 

czemu suną tak wolno, czasem tarasując drogę — zawiesza się napis: 

„Nie dotarty". Szymek uczepił z tyłu na kurtce najmłodszemu z swoich 

kolegów taki kartonik. Żart prawdziwie głupi. Zresztą nie chodzi mi 

0 poszczególne wypadki. Tyle zależy od poczucia humoru, które bywa 

różne. Kółko Szymika lubowało się w jego kpinach i powiedzonkach, 

lecz dzisiaj dojść już nie podobna, jak miała się rzecz z tą oceną; czy lubiano 

Szymka za jego humor, czy też humor ten dlatego, że był Szymfca 

Dodam, że nie odrazu się rozsmakowano, a także, że w żarty swoje 

kładł całego siebie. Wszystko mu służyło do tego celu. I głos i usta i ręce 

1 oczy, rzuty głowy, pokrzywiania się, podskoki, gra całego ciała. Mniej 

mi zresztą działająca na nerwy, niż poczucie, że on taki wiecznie gotów, 

właściwie nie pozwalający sobie na wytchnienie, czujny, czy nie 

nadchodzi sposobność, lub też lękający się, by nie wyjść z wprawy 

i transu, jak te młodziutkie panienki na balu, nawet podczas przerw 

nietulone spokojem, bo rytm, w który wpadły, każe im aż do rana dygotać 

na nóżkach, kołysać się nieustannie choćby samymi tylko, ledwie 

poistrzegalnymi wychyleniami. 

Złościło mnie, że tamto łaknienie mimo woli przechodziło na innych. 

Tę grę żartu, przekręcań, nonsensu, którą, nie będąc w niej z pew-

256 Z A KIEW 1D0M UM 

nością celujący, chyba jednak opanował — narzucał innym. Nerwowy, 

nigdy nie zaznający spokoju, na chwilę nie mający dość, sypał słówkami, 

tak, że pamiętam, raz w myślach nazwałem go: „tokarką". Bo wprawiał 

się w podobny hałas, terczał, kręcił się, sypiąc trocinami i wiórami, 

zanim wydobył kształt, ku któremu dążył. Gdyby nie chęć 

okazania się również takim — bo u wielu ją budził — byłoby to może 

do zniesienia. Ale narzucał nam nie tylko swoje żarty, lecz sam sposób 

zabawy i przypominam sobie wybornie, ile to razy nagle milkł ktoś 

z towarzystwa w poszukiwaniu głupstewek, którymi by się móg'ł popisać, 

przeszeptując sobie jakąś gierkę wyrazową, nie mogąc związać końca, 

mozolący się, iz twarzą niemądrą, nagle dziecinną i śmieszną, jakby dla 

zakładu robił językiem węzełek na korzonku od wiśni. Tego właśnie 

nienawidziłem, tej wytwarzającej się nierówności, przymuszającej do 

zestawiania się z nim, takim zgrabnym, ale bo też jemu szło od ręki, 

lekko i zwinnie. Podawał żarty swoje z całą pewnością, w tempie, 

w oplocie gestów jakby w ramie może istotnie nic nie warte, tak, że 

się nie zdziwię, gdy te wyżej przytoczone — wypadną mizernie; ponieważ 

powtarzam słowa, gdy u Szymka główne było chyba to wpieranie 

nam żartu, wmuszanie z tym dodatkowo, że my sami, goniąc za upodobnieniem 

się, natrafialiśmy na własną niemożność, jeszcze tym bardziej 

skłonieni do podziwu. Mówię o innych, bo poznawałem to samo, 

co u siebie — i zmęczenie i chęć dodźwignięcia się i nalot jakiegoś zawstydzenia, 

gdy się nie udawało. Żart nasz, wypowiedziany, brzmiał 

głucho, jakby tylko zaproponowany, wysunięty na niepewne, podczas 

gdy Szymek ciskał swój z rozmachem i swobodą, niby na marmur 

srebrny pieniądz, o którym wiedział, że to — rzetelny. Zdarzały się 

spośród moich niektóre chyba też całkiem trafne. Umiem sam wpaść 

na koncept. Nie cenię szczególnie tych z rodzaju Szymka, zdaję sobie 

jed.iak sprawę, że odgrywa tu rolę raczej chęć stale czuwająca, niż wybitniejszy 

spryt, czy poczucie humoru. Szymek koniecznie musiał żartować, 

lubiał się tak narzucać, wybrał sobie tę linię przekręceń, wprawił 

się. I nigdy by mnie to nie obeszło, gdyby nie jego zwycięskie tony, 

toczenie oczami, pauzy wytrzymywane po każdym odezwaniu, a następnie 

przypominanie, co mu się głównie danego wieczoru udało, przenoszenie 

z dnia na dzień, od jednych do drugch, a z tym — puszczanie 

mimo uszu wszystkiego co cudze, nie zważanie, gdy na przykład ja coś 

rzuciłem. To mnie obruszało. 

Często taką z sobą umowę zawierałem, tak sobie poprzysięgałem, że 

się nie odezwę, że swojej uwagi w ogóle nie skłonię w te obręby, gdzie 

on był taki kontent z siebie j niezmordowany. Rozumiałem, że wystar

ZA KlEWIDOMyM 257 

czy słuchać, przyjmować, a przez to narzuci mi się i znów będę się biedził, 

układał, szukał, gdzie by coś umieścić i z rozdrażnieniem przyjmował 

zupełne niebaczenie na to, co moje. Ale gdy już znaleźliśmy się razem, 

okazywało się, że nie potrafię wytrwać. Bo też stykaliśmy się nie 

w tym jednym punkcie. On we mnie uruchomił jakąś dążność o wiele 

zupełniejszą, olbrzymią, zasadniczą. Przepieraliśmy się cali, a nie tylko 

jakby parą palców, nie o te jedne żarty, n a które tu wyłącznie zeszły 

moje wspomnienia. Mówić o tym tak trudno, bo chyba nigdy dość nie 

uwydatnię, że o nic nie stałem, że nie chciałem niczego ponad sobą, nie 

piąłem się do żadnego szczebla. Ale nie mogłem też pogodzić się z tym, 

by się pode mną obsuwało, a ja — coraz niżej. Gdyż co innego jest poprzestać 

na małym, a co innego wytrzymać, gdy ktoś wciąż swoją 

wielkość podtyka. Tego już nie potrafiłem. Zbyt wiele, aby żyć, by móc 

oddychać — nie potrzebowałem. I mówię, że nie popychało mnie do 

jakichś osiągnięć, do szczytów, ale to nie jest jednoznaczne z tym, aby 

mi było obojętne, że komuś koło mnie udaje się wystrzelić aż pod niebo. 

Tyloma szczelinami przewija się droga podobnej niechęci, przedostaje 

się jaz z jednych miejsc do drugich. Ucisk tu wywarty odzywa 

się dalej. Cudze powodzenie więc musi mnie obchodzić, nie jest z mojej 

strony próżnym zainteresowaniem, jeśli czuję, że właśnie przez to 

się we mnie nerw zapalny, zatruwający mi każdą chwilę, tamujący 

mnie — przewleka. Przytoczyłem może tylko błahostkę — te żarty, bo 

smi się nawinęły, gdy tak nagle samo z siebie mimowolnie przekręciła 

mi się nazwa ulicy. Mogłoby się komuś wydać na nieznane, że to tylko 

zachwiało się słowo, "bo nie uważałem, zajęty tym jedynie, jak się wydostać. 

Ale ja już po prostu ująć nie mogłem, bo czułem jak mnie leciuteńko 

niepokój opływa i naciska. To z tych spotkań z Szymkiem i z prób 

pozwolenia sobe na żarcik. W drożenie działało dalej. Miąłem i naciągałem 

wyrazy i wraz rodziło się oczekiwanie oraz lęk, jak też to przyjmie. 

Mechanizm, którym pogardzałem, nawet gdy miał jakiś sens, 

dziś, obrócony przeciw pustce, przeciw miejscu, gdzie już nikogo nie 

było, uraził mnie. Uwidoczniło mi się jak to dawniej, już rozstawszy 

się, wracałem z tym mnóstwem niedopowiedzień, jakichś słów przygotowanych, 

ale nie pewny ich, nawpół uruchomionych zdań, na które napierała 

potrzeba, aby się wykazać, a które lęk, nieśmiałość, pamięć o tym 

jak się zachowa wobec nich Szymek, czym i innych też pociągnie — odpychała 

od brzegu, nie dopuszczała, aby zostały wypowiedziane. Ten 

lęk i to pragnienie — dwie siły przeciwstawne — nie odpadały od siebie 

zaraz, niosłem je nadal, zsuwały się na spód, lecz silące się, wciąż 

napięte, aż póki z mego dna nagle nie odprysło coś z ich zwarcia, nie-

258 7.A N 1F.WW0MZJM 

uleciało jakieś sformułowanie celne, żarcik czy riposta, o którą godzinę 

temu starałem się na próżno. Ale przecież przeszedł czas i to już było 

zbędne, iza późno się otwarło, wynurzyło po niewczasie, jakby zwierzątko 

źle wytresowane, wypływające z wody i otrzepujące się na brzegu 

wówczas, kiedy już odeszli goście umyślnie zaproszeni, aby je obejrzeć. 

Nie dawało to ulgi i dlatego raz skierowana chęć — mimo że już mi to 

zobojętniało — wciąż jeszcze coś wywoływała z duchowych zagłębień. 

Może się dziwne wydawać znaczenie, które przywiązuję do tych spotkań 

i żartów. Tak łatwo zaprzeczyć im wartości, tak łatwo o niewiarę, by 

aż tyle ważyć mogły rzeczywiście. Ale wspomniałem już, że na całej 

naszej stycznej podobnie się utarło. To tylko punkt jeden, maleńki wycinek 

graniczny, niepozorny, ale zatruwający jak brudna ranka, zaledwie 

ukłucie, samo jednak zdolne zakazić. Nie było ono zresztą jedno, od 

tej drobiny jadu, którą we mnie wniosło, może nie o wiele bym się 

zmienił, ale przecież mnożyły się te draśnięcia; krople stapiały się 

w strumień. Dziś już, po śmierci Szymona, nie trzeba było pewnie zważać 

na tę sekundę, na to słówko, które się we mnie przecknęło, ale powiedzieć 

sobie, że to tylko pogłos, mimowolne drgnięcie, coraz słabiej 

podtrzymywane pamięcią, na wpół uszłe. Tymczasem uparłem się dobijać 

siebie wstydem, wmawiać sobie, że oto jeszcze raz powracam, kując 

swoje słówka, przeciwstawiając się, znów — skoro już sam — dowodząc 

sobie, że i ja potrafię. Bo to spadło na mnie bynajmniej nie jedyne. 

Nieobecnego, którego śmierć teraz wydała mi się w tem taka zawodna, 

gdyż wciąż jeszcze z nami pozostawał — zwalczałem i w sobie 

i w Riessie i dzisiaj w jego dawnym domu. Nie spieszył się nikt, by zastosować 

się do niej. Jego zgon nadal traktowano jakby tylko jednego 

wyłącznie dotyczył, tylko jego zmieniał, a nie — wszystkich nas zarazem. 

Dotąd w tym ulgę znajdowałem, że ja przynajmniej wiem dobrze. 

Ale teraz i ze mnie ulga spłynęła. Poczucie to było bolesne. Bo 

ku czemukolwiek bym się nie zwrócił — wszystko mnie jednym siekło. 

Zewsząd on się wyłaniał. 

Noc nacętkowana światłami zeszła nisko. Barwy zakolorowanych 

szybek mieniły się. Gwar gasł, to się natężał. Szorstki, zimny wiatr zrywał 

się, przebiegał i zapadał, na sekundę kryjąc się w załomach, aby 

znów wypaść. Szarpnął suche gałęzie ogrodu przy ulicy, odłamał chu 

de, czarne patyki; upadły na chodnik i rozsypały się. Nie zaniechał ich. 

ale wirował nimi, przemiatał. Niezawodnie już jakiś czas temu postanowiłem 

wrócić, a wciąż się błąkałem. 

Odkąd tak mnie przejęły dawne myśli, mało patrzałem na ludzi, tak

ZA NIEW IDOMIJM 

259f 

ich odczuwałem, jakby szli w oddaleniu, nisko biegnącymi dróżkami, 

gdy ja na nasypie. Teraz od rogu pizybliżał się ktoś z przeciwka. Krokami 

utwierdzał się ciężko i powoli. Przebiegło mi przez głowę, że może 

głuchy, czy bardzo stary. Podszedł blisko. Zobaczyłem, że jest wyrosły, 

pochylony, i że ma tę laskę białą jak iz lukru, postukującą, badającą, 

drogę, punkt po punkcie, dokładnie i odruchowo, jak organem. Do nikąd 

nie zwracał twarzy, przenosił ją powolutku, przesuwał nieruchomo, 

miarowo, niby po torze. Siwe znaki oczu nie poruszały się. Utkwione 

poza tym wszystkim, co blisko, ustawicznie w równowadze, wypukłe, 

zbladłe, sztywne, wyglądały zamodlone. Poznawałem go. 

Odchylił się. Był ode mnie o dwa, trzy kroki i teraz, nie spiesząc 

się, jak tratwa spływał w bok. Zaczął mnie mijać. Trw ała to, nim znalazł 

się w sąsiedztwie, wytyczając łuk mozolny, doskonały, wystukany. 

Patrzałem na niego, bez tchu, zdumiony, dotknięty tym spotkaniem. 

Czuł, zdaje się, że przystanąłem. Kij, wprawiony w ruch nieustanny, 

jakgdyby mu teraz zafalował. Nadawał do opiekuńczej stacji umówiony 

szyfr swego lęku. Wzywał jak okręt zagrożony, niespokojnie, z utrapieniem. 

Bał się cokolwiek po sobie okazać, aby mnie nie rozzuchwalić. 

a>ja wpatrywałem się w niego tępo, jak w tekst książki, niby czytanej, 

naprawdę daleki, czym innym zajęty. On zaś szedł coraz uważniej, 

troskliwiej, z taką trudnością, jakby się wspinał; węsząc, tłukąc, godząc 

laską w ziemię, niby dzięcioł w korę. W lókł się, ślepy, wewnątrz 

prawie cały ciemny jak studnia, przygarbiony, coraz wyraźniejszy, bo 

niebawem tuż u okien rozświetlonej wystawy. Zstępował w ciszę, unosząc 

swą głowę sztywno wpojoną, nigdy nie odwracaną, zgaszoną, czarną, 

na tle tych szyb migocących, jak wstęga z pajetek. 

To był ten niewidomy co wtedy! Przyszedł tu zupełnie jak przypomnienie. 

I dokładnie w chwili, kiedy chciałem zapytać o drogę. Gdyby nie 

to, że właśnie szukałem wzrokiem kogokolwiek, może bym go nawet nie 

zauważył. Ale skoro się nawinął, już musiałem przyjrzyć mu się, gdy 

podobnie odchodził, przybrawszy nadto akurat tę samą porę, tak iż na 

sekundę zmartwiałem, czy nie za wiele z mej pamięci wywoła. 

Chyba tamto zdarzenie nie jest dawniejsze, niż z przed roku. Uprzytamniam 

je sobie teraz dokładnie. Jesizcze był mróz. Może więc luty, 

lub — już marzec. „Proszę cię, pospieszmy się, bo jestem na wieczór 

umówiony11 — krzyknął bez wahania, gdyśmy się spotkali, w drodze do 

narządu. Miałem i ja być na tym posiedzeniu, wyjątkowo oczywiście. 

Szło o bilans moich mleczarni. Znalem dobrze obojętność Szymka, nie 

dającego mi rozwinąć tematu, pragnącego wszystko załatwić od ręki, 

by się wyrwać i wrócić do swoich sprawek. Opanowywał się jeszcze, gdy

260 ZA KIEWIDOMTJM 

zabierał głos kto inny, podobnie jak ja dokładny, lecz ze mną się nie 

liczył — „streszczaj się, streszczaj się“ — powtarzał, albo stroił miny, 

skoro tylko zaczynałem, niegrzeczne, znudzone. Nie lubię również prędkiego 

chodu, zwłaszcza, gdy jeszcze coś sobie obmyślam. Od szybkich 

poruszeń serce moje bije, lęk wzrasta. Nie byłem więc zadowolony, żeśmy 

się zeszli. Znałem to, że niespokojnie, żwawo chodził. Niesporo 

przyznawać się, że to męczy. Chciałem, by mnie opuścił. Napomknąłem, 

że jeszcze po drodze zajdę do sklepu. „Ależ, mój drogi — krzyknął — 

mam dziś bardzo mało czasu. Zacznijmy jak najprędzej". „Więc 

gdzieś idziesz" — spytałem. „Umówiłem się z całym towarzystwem" — 

odparł. A po chwili: — „Poznałem siostrę mego kolegi, Bratkowskiego, 

nie wiem, czyś ją spotkał, z wydziału krajowego, smukła, czarna, młodziutka, 

coś tak uroczego". Mówiąc to, dosłownie biegł. „Nie weźmiesz 

mi za złe — rzekłem — ale tak dziś pędzisz". Pohamował się na krótko, 

lecz za to mi rzucił — „A twój kroczek nic nie zmieniony — 

ślamazarniutki". Wzruszyłem ramionami. Znów coś drażniącego, taka 

urągliwa drobnostka. To nie do przemienienia. Wiecznie: ja — za 

jednym, on — za drugim, i jego — zawsze górą. Nadto ■— wcale nie 

z mocy racji, nie — że jego walczyło* i przeparło, ale — górą, bo własne 

życzenie wszystkiemu innemu zapycha drogę. A ja chyba z tego wyrosłem, 

by mi coś narzucono niepytanemu. Tymczasem jakże tu rzeczy 

następują! Prócz tego jednego, że jemu spieszno, nic się na sytuację 

nie składa. To ją ustala. N a tyle się tylko ona rozciąga, by pomieścić 

właśnie ów wzgląd. I już się zawarła, naprzód podążając, niby pociąg 

specjalny, gdy wsiądzie godna osoba, dla której go przeznaczono, już 

wypełniony wtenczas, gotów. 

Rwał tak, byliśmy już blisko biura, nagle zatrzymał się, stężał. Nie 

rozumiałem, gdzie się zapatrzył. Nic nie znajdowało się przed nim, co 

by go mogło podobnie zaciekawić. Tak przynajmniej myślałem. 

I — myliłem się. Na skraju chodnika w rogu stał ten sam człowiek, 

którego oto teraz spotkałem. Pochyliwszy się, ręką tknął jezdni, jakby 

trącał dno. Ale nie poruszył się, jasne było, że zamierzał się przeprawić, 

lecz jakaś rzecz widać jeszcze zaszła, która go wstrzymywała; czekał, 

słuchając. Tymczasem wciąż cię coś toczyło, nadjeżdżały z obu stron 

auta, szybkie, ciche, o których on wiedział, nawet gdy jeszcze były 

w oddali. Natrafiwszy raz na niego wzrokiem, tak długo nie odrywałem 

spojrzenia, że wkońcu, widząc jak się wzdraga, potrosze 

zjednoczyłem się z jego lękiem. I wtedy to poczułem, jakgdyby mnie 

zanurzyło w hałas całego świata, zgęszczony do rozmiarów jednej ulicy. 

Przyzwyczajenie i obojętność, dotąd głuszące wszystek zgiełk, teraz —

ZA NIEWIDOMTJM 261 

wobec tego człowieka dla którego był przestrogą jedyną i niegasnącą — 

nagłe się starły i już nadal nie wykładały miękko mojej drogi, ale odpadły 

tak, że się raptem znalazłem w galerii zgrzytów, wołań, łoskotu 

i świstów. Burza waliła, jezdnią niespokojna, kryjąca w sobie całe rozmaite 

mnóstwo aut, cyklistów, wozów. Ślepy stał, czekając wytchnienia, 

tymczasem dobywały się coraz nowe, natarczywe, nieoczekiwane, jakby 

wybuchłe spod spodu jeziora. Ślisko było, narożniki i szlaki tuż przy 

chodnikach krył zmarzły śnieg albo twardą polewą ścinał się na nich 

lód. Niektórzy dozorcy, niby harpunami, bili w te pokrywy, pryskając 

brylantowymi odciosami. Inni, dźwigając torby, rzucali szczodrze w chodniki 

piasek, jak ziarno. Wreszcie niewidomy zstąpił i — węsząc końcem 

laski, niby psim noskiem 1— poszedł brzegiem śliskiej wydmy, 

z której wiatr odwinął śnieg. Uciszyło się z obu stron, ruch jakby zawisł. 

Właściwie mogło się już obejść bez pomocy, ale Szymek dopiero wtedy 

podbiegł. 

Musieliśmy i my zresztą przejść na drugą stronę. Zwykle jednak robiłem 

to przed samym domem zarządu, bo tu jakoś chodnik był swobodniejszy. 

Tym razem oczywiście ruszyłem za Szymkiem. Byłem nieco 

zdziwiony jego względami, zarazem nie rozumiałem, czemu tak długo 

się zastanawiał. Jeżeli wzruszył się niewidomym, winien był podejść od 

razu i przeprowadzić go, zamiast wpatrywać się w niego bez końca, aż 

się łaska jego stała już zbędna, gdyż w ruchu nastąpiła luka. Znaleźli 

się na przeciwległym chodniku. Ale Sizymek teraz nie odejmował ręki 

od ramienia ślepego, prowadził go dalej, pochylił się, o coś zapytywał. 

Tamten mu odparł jakimś słowem. Zamilkli i szli. W tym kierunku, 

jak mówię, gdzie i my, ale — krok za krokiem. Gniewać mnie poczęła 

ta opieka zbyteczna, ten jej nadmiar, (zwłaszcza w zestawieniu z tym 

o cośmy się byli prawie poróżnili. Jakby mnie na złość, zgodził się teraz 

iść powoli. Dla kaleki wprawdzie, ale — pierwszego lepszego. I gdybyż 

to jeszcze naprawdę przez tą szczytną pobudkę. Tymczasem miałem prawie 

pewność, że to dla efektu, bo tak mu się podobało. Z ślepym nie 

równam tu siebie, ale przecież wspomniałem Szymkowi, że czuję się, 

słabo, więc niech mnie nie popędza. Czy poza tym rzeczywiście na 

miejscu ani zważać na moje uwagi, by się już po chwili nad tym 

biedakiem roztkliwiać. Stąpając za nimi, spostrzegłem, jak się ludzie patrzą: 

pan wyglądający zasobnie, prowadzący ubogiego ślepca, z troskliwości, 

bo — gołoledź! Kto czasem nie skrępowany — przystawał, dążąc 

za nimi wzrokiem. A oni sobie szli. 

Minęli dom zarządu. Zapieniło się we mnie od gniewu. Przez to bardziej 

jeszcze rozdrażniony, że nie wiedziałem, jak się zachować, czy da-

262 ZA KJEWIDOMZJM 

lej iść, bo właściwie towarzyszyłem Szymkowi. Przybliżyłem się, wyciągnąłem 

rękę, aby go trącić. Mógł tego nie zauważyć. Ale na pewno odczuł, 

że pragnę go wstrzymać; spojrzał na mnie, gdym go tak przywoływał 

niemo, wściekły, skrzącymi się, a jednocześnie smutnymi oczami,, 

czym imnie przejął, ale tylko na moment, ponieważ przyszło mi na myśl, 

że po prostu zestroił je z resztą sceny. Ta zaś wydawała mi się coraz nieznośniejsza. 

Znów się odbywało jedno z tych drobnych zdarzeń, pozornie 

niewielkich, nieważnych jak rysunek zrobiony od niechcenia, 

w kilku rzutach, ale oddający w całej pełni charakter, stosunek wzajemny 

ujętych w nim osób. W rócił wreszcie, nie daleko od nas przecinało 

się kilka ulic, przeprowadził go tamtędy, przez miejsce o tej porze zresztą 

już pustawe, roztargniony, z wyrazem żalu w spojrzeniu, z zamyśleniem. 

Zatrzymałem się przy wejściu. Liczyłem, że wypowiem co odczułem. 

Ale zanim się zebrałem, mruknął, że mnie przeprasza, lecz nie 

sądził — o czymś podobnym natrącił — że zechcę czekać. W ybąkał to 

w kolorycie obojętnym, oddalonym, po prostu bo wypadało tak się 

odezwać. Moje przykre wrażenie nie uległo zawieszeniu, nie mogłem 

mu darować tego bagatelizowania, skoro tylko szło o mnie, i mimo, że 

chwilami, gdym tak ważył cały ten incydent, brała mnie myśl, że chyba 

nie wszystko w nim jest jasne i że jednak może miał on w sobie 

coś rzetelnego, tym bardziej, iż przez ciąg posiedzenia Szymek nie poweselał, 

jakgdyby niezdolny się otrząsnąć—jednak nie potrafiłem zapomnieć 

o przykrości, ani ostatecznie zgodzić się, że to nie była poza, tym 

bardziej, iż prócz tej garstki czegoś wtedy odrębnego, miał swoją resztę 

zwykłą, głównie mnie obchodzącą, bo przeciw mnie zwróconą. 

Szedłem, a niewidomy nikł. W yraźnie przypomniało mi się tamto 

z przed roku. On wlókł się, wciąż tłukąc, schodząc z jaśniejszego tła 

okien, za którymi palono, począł krok za krokiem mierzchnąć w cieniu. 

W tedy się przeląkłem, by mi się coś nie zwidziało, gdyż tak postępował 

zupełnie, jak wówczas, odstawiwszy ramię, niby prowadzany za łokieć, 

teraz kierowany nie wiadomo przez kogo — niewidomy przez niewidzialnego 

— od czego serce mi się ścisnęło, porażane, zanim odnalazłem 

to proste tłumaczenie, że widocznie nawykł się wspierać, albo że 

zawsze tak je nadstawiał litującym. 

Coraz mgliściej odbijał się na dalekim, czarnym planie. Pchnęło mnie, 

by iść za nim. Chwilami ulegałem pokusie, by tamtą scenę powtórzyć 

i podrobić. Albo też krzyknąć mu przez ramię, że już nie ma tego, kto 

go tak prowadził. Mnożyły się pomysły liche, koślawe. Ale czegokolwiek 

się tknąłem, obracało się w rozsypkę. Tylko bolesne poczucie gniewu 

i osamotnienia narastało. Liczyłem na to, że umiem już nie myśleć, już:

ZA N1EW1D0MZJM 263 

nic przejmować się tą najświeższą przeszłością — pożaru, cierpień, konania 

Szymka. Ale czy po to nad tym zapanowałem, by mnie dławiło 

dawne jego życie W ydawało mi się, że nareszcie potrafię dać radę temu 

dręczącemu, okropnemu obrazowi. I nie przerachowałem się, gdyż 

się trzymam, skoro idzie o samą śmierć. Nie noszę po niej prawie śladu. 

Lecz nie mogę otrząsnąć się z tych przestrzeni minionych, zewsząd odrastają 

kiełkami, poszeptami, odnóżkami. Gdy jestem u Ireny, u Riessa, 

jaknajdalej od własnego mieszkania, nawet — tu. Nie wszystko od 

śmierci ginie. Przed nią było mi gorzej. Przyniosła ulgę. Tego nie zakłamią, 

ale jaka ona nie całkowita, wiele — nie obejmująca. Bo ileż 

jeszcze zostało i we mnie i w innych, wszędzie. Dotąd nowym nie żyję. 

Tytko tym, co przeszło. Śmierć nie działa wstecz.

WILLIAM SZEKSPIR 

ROMEO i JULIA 

AKT II 

S c e n a I 

(O gród K apuletich, na który w ych od zi część dom u z oknem , za ogrodem ulica odd 

zielon a murem) 

R O M E O (na ulicy) 

Mogęż iść naprzód, kiedy tu skryta ma dusza 

Ziemio zwrot! Słońce w inną stronę się porusza! 

(przesadza mur i w ch od zi do ogrodu) 

BENW OL.TO 

(opiera się o m ur i w oła w głąb ogrodu) 

Romeo! M ój kuzynie! 

M E R K U C JO 

Patrzcie no go! Mądry! 

Zimna noc, chce się zagrzać w łóżku jakiej flądry! 

B E N W O L JO 

Przeskoczył mur i zniknął. Pachnie mu pierzyna! 

Zawołaj nań, Merkucjo! 


Kie! Będę zaklinał! 

Romeo! Kapryśniku, miłosny rybałcie! 

Szaleńcze! Ukaż nam się tu w westchnienia kształcie! 

Powiedz rym i me usta już się nie rozżalą! 

Zajęcz: biada mi! Zbrataj jak trzeba żal z dalą, 

Niech się w wierszu przewinie W enus, ta kumoszka, 

Przekleństwo dla dziedzica jej, gołego bożka 

Kupida, czyja celność zawiniła czuła, 

Że się w żebraczce kochał raz król Kofeina. 

N i słuchu, ani duchu, ani się nie rusza! 

Zdechł pies i na me słowo nie wskrześnie mu dusza. 

N a oko więc zaklinam, błyszczące wesoło, 

Rozaliny, jej wargi, jej sklepione czoło, 

Na jej perłowe ząbki, malowane lice, 

N a jej łydkę, kolano, udo, okolice! 

Zaklinam cię, stań tutaj we własnej osobie.

WILLIAM SZEKSPIR 265 


Gdy usłyszy, jest gotów mieć żal przeciw tobie. 


Kie miałby żadnej racji. Gdybym przez me czary 

Zaklął w kręgi tej pani duch nowej ofiary, 

Inną wprowadził postać, to miałby przyczynę. 

Lecz skoro go, Romea, klnę na Rozalinę, 

Kie ma żadnych powodów stąd do nienawiści! 


Chodź! Zostaw go w spokoju pod cieniem tych liści! 

W ilgotna noc mu widno kompanią przyjemną! 

Miłość jest zawsze ślepa, korzysta, że ciemno! 


O, gdyby była ślepa, jakżeby trafiła! 

Siedzi teraz pod drzewem i wzdycha co siła, 

Jak do dojrzałej śłiwki, do tej swojej łubki. 

Może mu spadnie w gębę owoc, który „pupki“ 

Zową, gdy nikt nie słyszy, wesołe dziewczyny. 

Dobranoc, mój Romeo! Idę do pierzyny! 

I l u mi na sen za zimno! 


A ni się spodziewać 

Znaleźć po nocy tego, co chce się ukrywać! 

(odchodzą) 

J U L IA 

Któż ci pokazał drogę na moje ustronie 

RO M EO 

Miłość, co mnie wezwała na poszukiwanie, 

Gasząc mi oczy — twoje wskazała mieszkanie. 

Kie tęgi ze mnie żeglarz, lecz gdybyś daleka 

Była jak brzeg, o który ocean się wścieka, 

Po taką zdobycz ruszyłbym w moi ze wesoło. 

J U L IA 

W iesz, że noc czarna maską okrywa me czoło, 

W ięc nie widzisz, jak lice me rumieńcem pała 

Za słowa, com przed chwilą Lobie powiedziała. 

Choć trzymać się zwyczajów skromności gotowa, 

Chcę je cofnąć — nie mogę! Precz układne słowa! 

Powiedz, kochasz mnie W iem ja, przysięgniesz, „tak“ powiesz! 

Ale czy będziesz wierny Powiadają Jowisz 

Śmieje się z męskich przysiąg. O, Romeo cudny!

266 WILLIAM SZEKSPIR 

Jeśli kochasz, daj sercu wyraz nieobludny! 

Lecz, jeśli cię złudzenie, żem zbyt łatwa, mami, 

Powiem ci „nie, Romeo!“ chmurnemi oczami! 

I skoro lekkość moja twój szacunek zmniejsza, 

Zapewniam cię, że za to ja będę wierniejsza! 

A mowa moja chłodem uczuć nie osłania, 

Dlatego, żeś przychwycił już moje wyznania, 

Do których mnie nie żadna lekkość przymusiła, 

Tylko noc, która moje westchnienia zdradziła. 

RO M EO 

Pani, przysięgam oto na ten sierp księżyca, 

Który srebrem w ogrodzie wierzchy drzew zachwyca... 

J U L IA 

O! na księżyc niestały nie składaj przysięgi. 

On zmienia nieustannie swoich tarcz okręgi. 

Czyż mnie miłować pragniesz tak samo niestale 

R O M E O 

W ięc jakże mam przysięgać 

J U L IA 

Kie przysięgaj wcale! 

Lub jeśli chcesz, przysięgnij na samego siebie, 

Któryś jest wdzięcznym bóstwem w moich modlitw niebie. 

W tedy uwierzę. 

ROM EO 

Jeśli miłość moja szczera... 

J U L IA 

Kie mów! Dość! Choć się w tobie radość ma zawiera, 

Kie jest dla mnie radością nasz związek tej nocy! 

Z byt nagły, zbyt gwałtowny, niby kamień z procy, 

Jak błyskawice, które niebo oświeciły 

I zgasły, zanim rzekłam „błyska się“. — M ój miły! 

Dobranoc! — Pąk miłości może nocy letniej 

Powiew ciepłem upieści i kwiatem rozkwielni. 

Dobranoc, miły, niech cię ukołyszą cisze, 

Tak spokojne, jak oddech, co mą pierś kołysze. 

RO M EO 

Mam iść, gdy niepokojem żądza moja pała 

J U L IA 

Jakież zaspokojenie chcesz, abym ci dała 

RO M EO 

Abyś mi odesłała przysięgę wzajemną.


267 

J U L IA 

Jużeś ją posiadł, zanim rozmawiałeś ze mną! 

A le bym ci ją chętnie zabrała z powrotem. 

Dlaczego 

RO M EO 

J U L IA 

By szczerości okraszoną złotem, 

Zwrócić ci ją. Me czucie jak morze: dna nie ma, 

Pełnie je, choć w nim czerpię rękami obiema. 

(M A M K A w oła za sceną) 

Słyszę jakieś hałasy! Jeszcze nas dostrzegą. 

Zaraz, nianiu. Bądź wierny, mój słodki Montegu! 

Poczekaj jeszcze chzmlę! Niedługo się zjawię. 

(w ychodzi) 

R O M E O 

Ta noc błogosławiona! Obawiam się prawie, 

Że to noc. Może wszystko widzę tylko we śnie! 

1 gdy sen piękny zniknie, ocknę się boleśnie! 

J U L I A (wraca) 

Słówko jeszcze, Romeo! — potem do widzenia! 

Jeżeli są uczciwe twych uczuć westchnienia 

1 jeśli do małżeństwa w tobie chęć urosła, 

Jutro rano zawiadom przez mojego posła, 

Kto i kiedy nas wiecznym ślubem złączyć może! 

A wtedy u nóg twoich, panie, los mój złożę. 

Panienko! 

M A M K A (w oła w pokoju) 

J U L IA 

Zaraz wracam! — A jeśli twe uczucie myli 

Mnie — to cię błagam — 

Panienko! 

M A M K A (jak w yżej) 

J U L IA 

Zaraz — już idę — w tej chwili! 

Porzuć mnie! W smutku moim znajdę ukojenie! 

Jutro rano ci poślę... 

R O M EO 

Na duszy zbawienie! 

Dobranoc tysiąc razy! 

J U L IA 

(w ychodzi)


RO M EO 

Myślisz, że ja zasnę, 

Kiedy świecić przestało twe oblicze jasne 

(chce odejść) 

J U L IA (wraca) 

Psi! Pst! Romeo! Czemu, jak sokolnik wola 

Zbłąkanego wabiący w niebiosach sokola, 

Tak słowa moje zabrzmieć nie mogą, związane 

Przymusem, który dławi głosy zakochane. 

Gdybym go pojmać mogła, miłość ma szczęśliwa 

Starłaby głosem skały, gdzie Echo przebywa. 

RO M EO 

Czy to mnie dusza moja przyzywa z powrotem: 

Najdroższy głos w mcm uchu srebrnym brzmi trzepotem. 

Romeo! 

Moja droga 

J U L IA 

R O M EO 

J U L IA 

N a którą godzinę 

M a być u ciebie goniec po dobrą nowinę 

N a dziewiątą. 

R O M E O 

J U L IA 

Ach! Trzeba czekać czasu siła! 

Zapomniałam dlaczegom ciebie zawróciła... 

RO M E O 

Zaczekam aż przypomnisz i chwilę postoję. 

J U L IA 

Tw a obecność powiększa roztargnienie moje. 

Patrzę i myśli z głowy gubię nieprzytomnie. 

R O M E O 

Gotów jestem stać lata, póki mówisz do mnie. 

J U L IA 

Już ranek bliski: przerwij to gwarzenie nasze-. 

Odejdź, ale nie dalej, niż to biedne ptaszę, 

Które na nitce dziewczę wypuszcza swawolne 

I ściąga je co chwila, zazdroszcząc, że wolne! 

RO M E O 

Chciałbym być twą ptaszyną. 

J U L I A 

O! I jabym chciała, 

Ałe bym, cię pieszczotą na śmierć zamęczała!


Dobranoc, wciąż dobranoc — słodkie, smętne słowa, 

Które jam aż do śm tu powtarzać gotowa. 

(w ychodzi) 

RO M E O 

Niechże ci stuli oczy do snu cicha dusza. 

Jakżebym chciał zastąpić twego Morfeusza! 

Ja zaś do celi ojca Laurentego dążę! 

Gdy go poproszę sercem, to nam ręce zwiąże. 

(w ychodzi) 

SCENA II 

(C ela O jca L aurentego) 

O JC IE C L A U R E N T Y 

(w chodzi z koszykiem ) 

Szarooki poranek ze zmarszczek nocy drwi, 

Pasmem światła malując obłoków wschodnich brwi, 

I ciemność cętkowana jak opój spada w dół 

Z dróg Tytana, znaczonych płomiennym śładem kół. 

Zanim więc słońce wzniesie swój rozpalony wzrok 

I połknie nocną rosę, dnia rozraduje krok, 

Muszę koszyk z wikliny napełnić czubiasto 

Pożytecznymi zioły i trującym chwastem. 

Ziemia matką i trumną naturze. Rodzi łub 

To, co z łona wydała., w czarny zamyka grób. 

Lecz z dzieci, które ziemi piersi jak matkę ssą, 

Niektóre dla człowieka nader potrzebne są. 

Każde przydatne nawet, podług wiadomych praw, 

Bo wiele sił się mieści wśród roślin, ziół i traw. 

1, gdybyś zechciał szukać, najmniejszej lichoty 

Nie znajdziesz bez tajemnej a przydatnej cnoty. 

Lecz gdy ich nadużyjesz, zaszkodzi ci twój trud, 

Bo w grzech się zmienia łatwo obfitość hardych cnót: 

Ze szkodą zdrowia nieraz używa leków gmin, 

Aleć i w grzechy czasem zmienia się zacny czyn. 

Bywa, kwiatuszek mały pod powierzchnią śliczną 

Tai jady trucizny i zdolność medyczną 

Powąchasz go lub dotkniesz — weseli zmysły on, 

Niebacznie zaś spożyty sprowadza rychły zgon. 

Tak samo sercem ludzkim władają króle dwa, 

Jeden dobremu służy, drugi — to siła zła!


A w czyjej duszy gorszy element przeważy, 

Tam robak śmierci wprędce piękność kwiatu zwarzy. 

R O M E O 

(w chodzi) 

Ojcze Laurenty! Dobry dzieri! 

O. L A U R E N T Y 

Benedicite! 

Cóż to do mnie sprowadza cię razem ze świtemt 

Jeśli myśl moja tępa samą prawdę zgadła, 

To ta szalona głowa wcale się nie kładła 

RO M E O 

W moim czuwaniu, ojcze, słodkie znajdziesz winy. 

O . L A U R E N T Y 

Odpuść mi, Boże -wielki! W ięc od Rozaliny 

RO M EO 

Rozaliny już ojcze nie pomnę z imienia! 

Prawdziwie zczezł mi z myśłi ten przedmiot cierpienia. 


To dobrze! Ale skądże znów nocne czuwanie 

R O M E O 

Powiem, byś się nie męczył drugim zapytaniem. 

Na zabawie u wroga wczoraj wieczór byłem, 

Ciężkiej doznałem rany — choć i sam raniłem. 

I do ciebie przychodzę w tej okoliczności. 

Tw e leki nam pomogą i święte czynności, 

Moja nienawiść grzechu niech cię rozwesela, 

Bo wstawiam się do ciebie za nieprzyjaciela. 


Mów prościej, mój kochany, nie haftuj tak gładko, 

A nuż i ja za spowiedź odpłacę zagadką 

RO M EO 

W iedz, więc,, że mojem sercem włada dziś kobieta, 

Jedyna zamożnego córka Kapuleta! 

Ona mnie także kocha. Od twej teraz myśli 

Zależy, byśmy byli złączeni najściślej! 

N ie posądzisz mnie chyba, ojcze, o szaleństwo, 

Gdy poproszę, byś dzisiaj złączył nas w małżeństwo. 


M ój ty święty Franciszku! Cóż to za przemiana! 

Rozałina tak z serca — raz, dwa, trzy, — wygnana! 

Takaż to miłość zawsze w umyśle młodzika 

Gaśnie w sercu, gdy tylko obraz z oczu znika!


Jezus, Maria! Myślałem, że ci jeszcze słone 

Źródła z oczu tryskają za tym, wiatrogonem, 

Jeszcze obłoki lecą twych westchnień podmuchem, 

Jeszcze echo twych jęków brzmi w m ym starym uchu, 

Jeszcze łez nieotartych na policzku bruzdy — 

I mów, że to niewiasta nie zna w czuciach uzdy! 

RO M EO 

Czyż raz o Rozalinę natarłeś mi uszuł 


Kie o to, żeś pokochał, lecz żeś głowę suszył. 

RO M EO 

Kie kazałżeś, mój ojcze, miłość w sercu gubić 


Kie, by jedną pochować, a drugą poślubić. 

RO M EO 

Kie miejże moich uczuć w takiej poniewierce. 

Tu zaś miłość — mam miłość, a za serce — serce! 

Tamta nie była taka. 


Miała trochę sprytu. 

Kie mam czasu, bo zioła trza rwać w porze świtu! 

Chodź ze mną, pogadamy. Jeśli jestem skłonny 

Wysłuchać twojej prośby i w węzeł dozgonny 

Zawiązać wasze ręce, to z tego powodu, 

Że może tak się skrócą waśnie waszych rodów. 

Idziemy! 1 mnie pilno! 

RO M EO 


Zwolna! Kto się spieszy 

I nosa sobie stłucze i bliźnich rozśmieszy. 

(w ychodzą) 

SCENA IV 

(cela ojca Laurentego) 

w chodzą O. L A U R E N T Y i RO M EO 


Kiech się niebo uśmiechnie przy świętym obrzędzie. 

Bo kto wie, co nas czeka i co jutro żenie! 

RO M EO 

Amen, niechaj po ślubie, co chce, z nami będzie! 

W szystkie smutki nagrodzi jedno jej spojrzenie.


Gdy nam ręce połączysz obrządkiem świętości, 

A by nas nierozdzielnym odtąd zrobić stadłem, 

Śmierć nawet przyjmę straszną wejrzeniem radości, 

Bo mi ją ta myśł ulży, że Julię posiadłem. 


Gwałtowna radość gwałtem kończy się i z młodu! 

Ginie w swoim szaleństwie, jak w płonącym prochu, 

Nadużycie uprzykrza nawet słodkość miodu, 

Radzę ci, gdy masz kochać, to kochaj po trochu! 

(w chodzi J U L IA ) 

Oto ona! Jak idzie! — ledwie ziemię trąca! 

Kochankowie by mogli stopami swojemi 

Pląsać na pasmach pyłu, które wśród gorąca 

Letniego złotem świecą: lekkaż radość ziemi! 

W itaj, ojcze duchowny! 

J U L IA 


Romeo za siebie 

I za mnie podziękuje! 

J U L IA (do R om ea) 

W itam także ciebie! 

RO M EO 

O, Julio, jeśli miara miłosnej radości 

Tw oja równa się m ojej i jeśli piękniejsze 

Znajduje słowa w ustach — muzyką miłości 

Odmaluj połączenie nas dwojga dzisiejsze. 

J U L IA 

Uczucie me uboższe jest w słowach niż w treści, 

Chwali się swą istotą, lecz nie ornamentem. 

Żebrak tylko wie dobrze, co w kalecie mieści, 

A we mnie tak uczucie rośnie niepojęte, 

Że je rachować słowem wyda mi się biedno! 


Gdy was zostawię samych, jakiś nierozsądek 

Gotowiście popełnić, nim z dwóch będzie jedno. 

Chodźcie już, chodźcie za mną, na krótki obrządek! 

(w ychodzą) 

Tłumaczył JA R O S Ł A W IW A SZ K IE W IC Z 

Przekładane latem 1926 r.

UWAGI 

PO W IEŚĆ ST. B R Z O Z O W S K IE G O 

Namiętne zainteresowanie twórcy „Legendy” dla problemów socjologicznych, 

przejawów psychiki zbiorowej, struktury prądów kulturalnych wycisnęło 

charakterystyczne piętno nie tylko na jego opiniach krytycznych, ale 

także zadecydowało o kierunku twórczości beletrystycznej. Można by zadać 

pytanie, dlaczego Brzozowski, z istoty swych zainteresowań filozof kultury, 

wracał ciągle do powieści, która niewątpliwie nie dorastała do poziomu jego 

prac teoretycznych. Znamienne, że na cztery powieści zaczęte, wykończył 

tylko jedną — „Płomienie”. Sądzę, że odpowiedzi na to pytanie trzeba szukać 

w specyficznych właściwościach umysłowości Brzozowskiego. Podnoszono 

parokrotnie, (W yka — Pion, 1934 r. nr. 26; Fryde — Ateneum, 1938 r. 

nr. 1), że Brzozowskiemu bardziej, niż logiczny, dyskursywny wywód odpowiadają 

formy, operujące elementami emocjonalnymi (twórca „wzruszeń 

filozoficznych — W yka), narzucające tezy autora w sposób sugestywny. W y 

starczy przypomnieć „Legendę” , która w wielu partiach jest nam iętnym 

dialogiem z ukrytym rozmówcą, satyrą, osobistym wyznaniem, patetycznym 

hymnem (por. studium o Dostojewskim). 

Zrozumiałe, że powieść mogła stać się terenem, na którym autor szukał 

bardziej sugestywnych środków dla narzucenia swych tez filozoficznych, albo 

bardziej plastycznej ilustracji dla sformułowań abstrakcyjnych. Pozwala m u ona 

uwolnić się spod nieuniknionej w rozprawie przewagi momentów dyskursywnych. 

Dwie więc odmienne postawy kształtowały powieść Brzozowskiego: postawa 

historyka, czy filozofa kultury, i postawa artysty, usiłującego nadać 

uogólnieniom i abstrakcjom cechy jednorazowej wizji artystycznej. I jeszcze 

jeden moment decydował o jej charakterze — przynależność do epoki literackiej. 

M imo niewątpliwą, zasadniczą odmienność zdradza ona szereg rysów 

twórczości młodo-polskiej. Są to trzy aspekty, które pozwolą rzucić nieco światła 

na trudną twórczość powieściową autora „Płomieni” . 

I. 

Łączy wszystkie powieści Brzozowskiego to, co możemy nazwać ich światem. 

Wszystkie ukazują przekrój psychiki zbiorowej w jakimś zwrotnym dla 

dziejów kultury m om encie: od przekroju „psychiki” modernizmu polskiego 

(„W iry” ) poprzez oblicze duchowe ruchów rewolucyjnych w Europie lat siedemdziesiątych 

— osiemdziesiątych ubiegłego stulecia („Płomienie” ) do przekroju 

zbiorowej psychiki polsko-szlacheckiej po roku 1830 („Sam wśród ludzi” ) 

i w roku 1905 („Książka o starej kobiecie” ). Podkreślić trzeba z całym naciskiem 

: przekroje psychiki, struktury umysłowej nie życia, bo Brzozowski daleki 

jest od wszelkich tendencyj epickich. 

W „W irach” dla ukazania duchowego oblicza „M łodej Polski” wprowadził 

autor kilka postaci i rozłożył na nie pewne typowe rysy psychiki zbioro

274 POWIEŚĆ ST. BRZOZOWSKIEGO 

wej (Czyński, W itold, stary Siennicki, M achnicki, Jerlicz i t. d.). Charakterystyczne, 

że wszystkie one są właściwie wariantam i jednego zasadniczego motywu 

— bezprzedmiotowego cierpienia, niemocy duchowej i pustki. Przeżycia 

swoje i innych określają jako wyraz epoki. „W iry” zarysowują psychikę zbiorową 

wyłącznie w perspektywach emocjonalnych — odsłaniają bezprzedmiotowy 

tragizm epoki. W dalszych utworach momenty intelektualne nabierają 

większego znaczenia; Brzozowski kładzie coraz większy nacisk na strukturę intelektualno-światopoglądową 

swoich „bohaterów” . 

N astępna chronologicznie powieść, „Płomienie” jest pozornie kroniką ruchu 

rewolucyjnego w Rosji w latach siedemdziesiątych. Ważniejsza jednak od 

opisu zdarzeń, nagromadzonych w dużej ilości, ale podawanych w formie 

wzmianek i skrótów, staje się charakterystyka atmosfery (duch rewolucji, jej 

podłoże intelektualne, m oralne). W związku z tym na plan pierwszy wysuwają 

się postaci, autentyczne zresztą pod względem historycznym (Nieczajew, Cyprianów, 

M ichajłow, Myszkin, Sołowjew, Żelabow, Perowska i inni), jako twórcy 

atmosfery. Struktura ich wyczerpuje się w kilku wspólnych rysach: rewolucyjność, 

samodzielność, niezależność intelektualna, nieskazitelność moralna. 

Różnice między nimi — to niemal wyłącznie różnice typu umysłowości i poglądu 

na świat. 

W rezultacie otrzymujemy (poza Nieczajewym i Goldenbergiem) kilkanaście 

idealnych schematów, charakteryzujących oblicze intelektualne i moralne 

ruchu wolnościowego. Brenneisen — „czuło się w nim obecność skupionej siły, 

skończoność m oralną”, Uspienskij—„jego spokój i niedostrzegająca samej siebie 

siła m iały w sobie coś bardziej zdumiewającego jeszcze niż przepojony myślą 

h a rt Brenneisena”, Cyprianów — „wydawał się on prawdziwie pięknym przez 

nieustannie płonący w nim ogień myśli”. W ażnym elementem w takiej konstrukcji 

postaci staje się dialog: rozmowa i dyskusja. Zdarzenia z ich działalności 

stanowią ilustrację dla bezpośredniej charakterystyki narratora. 

W postaciach „Płomieni” Brzozowski realizuje jedną ze swych wielkich 

tęsknot do świadomego życia intelektualnego, panow ania niezależnej, nowoczesnej 

myśli. Ten świat nowoczesnej myśli reprezentuje jeszcze środowisko 

robotnicze w Szwajcarii, kom una paryska, rewolucjonista intelektualny 

Ast. W ten sposób „Płomienie” obrazują dzieje wolnej myśli rewolucyjnej 

w całej niemal Europie. D rugi mniej rozbudowany element powieści stanowi 

„świat krwi i gwałtu” . Brzozowski ogranicza się do kilku reprezentatywnych 

opisów : charakterystyka typu psychicznego i umysłowości rodzin Brenneisena, 

Wrońskiego („przeciętna, zdziczała rodzina urzędnicza” ), postać kapitana Moroszkina 

(„takie grzechy na sumieniu m a w Rosji 99% ludzi” ), wreszcie opis 

stosunków syberyjskich podczas podróży Myszkina. („Myszkin bladł, czytając 

te straszliwe, nie krwią już, ale zgniłą m aterią cuchnących, ropiejących ran 

spisywane dokum enty ludzkie” ). 

Marginesowo wreszcie w związku z postacią M ichała Kaniowskiego i jego 

historią, wprowadza Brzozowski do swej powieści polski świat szlachecki. Znam 

y ocenę umysłowości polsko-szlacheckiej z artykułów i prac krytycznych 

Brzozowskiego („K ultura i życie” , „Legenda” ). Postaci i związane z nimi zdarzenia 

„Płomieni” stanowią konkretną ilustrację dla tych ocen. Twórcy ich 

nie chodzi tyle o wizję świata szlacheckiego, ile o zademonstrowanie kilku 

typowych w jego przeświadczeniu rysów : tani patriotyzm, brak poszanowania 

dla godności ludzkiej (stryj Florian) ; dewocja, płaczliwe męczennictwo przy

POWIEŚĆ ST. BRZOZOWSKIEGO 275 

nieumiejętności dostosowania się do warunków życia (rodzina Adasia), wrogość 

wobec nowoczesnej myśli i przejawów nowoczesnego życia (W ydżga 

i Kulesza). 

Motyw ten — „świat polsko - szlachecki” — nabierze centralnego znaczenia 

w „Samym wśród ludzi” (I część zamierzonej „Dębiny” ). Brzozowski 

w korespondencji wyraźnie zaznaczył, że przedmiotem powieści m a być przekształcenie 

się psychiki polskiej szlachty na tle ogólno - europejskiej historii. 

A więc znowu struktura sił społeczno - psychicznych. Realizacja tak szeroko zakrojonego 

planu wymagała wprowadzenia kilku różnych elementów. Przede 

wszystkim „wizja” świata szlacheckiego po powstaniu listopadowym („Rom an 

miał 12 lat, gdy wybuchło powstanie” ). Używam określenia „wizja” tylko prowizorycznie, 

bo tak jak w utworach poprzednich Brzozowski nie daje tu obrazu 

epickiego, ale dobiera kilka destrukcyjnych, rozkładowych rysów psychiki 

szlacheckiej. Postaci i zdarzenia stanowią konkretyzację artystyczną tych apriorycznie 

dobranych cech. 

Podsędkowa, Hebden, Ptyś — to uosobienia bezproduktywnego patriotyzmu, 

albo m ęstw a; rodzina Koseckich — to symbol „brzucha szlacheckiego”. 

„Nigdzie nie było tak swojsko. Ginął tu świat — zostawał pokój jadalny. N ad 

całym świadkiem czuwał Bóg ojców, bardzo jednak od czasów chocimskich 

zadomowiony, że całkiem bez skrupułów powierzyła jego opiece pani Zenonowa 

wyrastanie ciasta na baby” . Konstanty Ołucki staje się „cielesnym wizerunkiem 

szlacheckiego tem peram entu” . „Był poetą szumnego szaleństwa” . 

Historia N atalii Trawkowej naświetla satyrycznie moralność i popowstaniową 

wegetację kół emigracyjnych. „W kołach emigracyjnych postanowiono 

znaleźć Natalii męża. Należało się to niewątpliwie Kościelskiemu (ojciec •— zasłużony 

patriotycznie). Odbywały się teraz formalne oględziny słodkiej nagrody 

przez różne posiwiałe lub ołysiałe cnoty, sławy, a nawet świętości”. K ontrastowo 

dla pełności obrazu została skonstruowana rodzina Komierowskich, 

uosabiająca trzeźwość umysłową i życiową, a odosobniona wśród anarchii psychicznej 

i bezmyślności ogółu. M ożna przypuszczać, że obrazuje ona już pewną 

ewolucję psychiki szlacheckiej. Zasadnicze jednak przekształcanie się tej psychiki 

zamierzał Brzozowski ukazać — jak sądzę — na naczelnej postaci R o 

mana. Powieść nie została skończona, dlatego, być może, droga rozwoju intelektualnego 

nie wydaje się dostatecznie przejrzysta. Brzozowski nie pokazał, 

niestety, jak w postaci Rom ana załam ują się i przekształcają właściwości 

psychiki, zademonstrowane na środowisku szlacheckim. Stosunek Rom ana do 

otoczenia wyczerpuje się w mało konkretnym buncie. T rudno nawet mówić 

o jakiejś ewolucji tej postaci. Zasadniczy i jedyny motyw, stanowiący jej 

dominantę — „Chcę świat tworzyć, mój świat, nie pozwolę nikomu rządzić...” 

— wraca we wszystkich monologach wewnętrznych Rom ana. Wszystkie 

fakty z jego historii stanowią wciąż inną konkretyzację tego właśnie m o 

tywu. 

Trzeci wreszcie element świata „Samego wśród ludzi” — to struktura 

umysłowości ogólno-europejskiej. Postaci, z którymi Rom an zetknął się za granicą 

(Niemcy) istnieją przede wszystkim w perspektywie życia umysłowego, 

stanowiąc całkowite przeciwieństwo do świata szlacheckiego: Oswald Truth,, 

profesor filozofii, propagujący wiarę w boskie posłannictwo Niemiec, Giava, 

wysoki dostojnik kościelny, który nie może uwierzyć, bo „dusza jego zaplątała 

się w chichot sądów” ; Kostrapko, wierzący w rewolucję, Katelba, słuchający

'276 POWIEŚĆ ST. BRZOZOWSKIEGO 

wszystkiego z diabelskim uśmieszkiem i t. d., wszystkie te postaci — to 

abstrakcje, reprezentujące taki lub inny system światopoglądowy. Znowu 

więc w konstrukcji „Samego wśród ludzi” Brzozowski nie wyrzekł się swych 

kulturologicznych i socjologicznych zamiłowań. 

Nie odbiegł też od tej linii i w ostatnim, pozostawionym we fragmentach 

utworze — „Książce o starej kobiecie” . Szczególnie w partii początkowej, która 

jest krytyką pewnego typu umysłowości inteligenta polskiego, nieumiejącego 

się zdobyć na nowoczesny pogląd na świat (Aleksander Zajączkowski). M a 

ona charakter całkowicie dyskursywny, zdarzenia zostają ograniczone do minimum. 

Właściwie trzeba tu mówić raczej o aluzjach i napomknieniach, odnoszących 

się do faktów i zjawisk 1905 r., niż o zdarzeniach akcji powieściowej. 

* 

Om aw iając elementy powieści Brzozowskiego, usiłowałam wykazać, że 

o doborze ich decydowała zwykle jakaś aprioryczna koncepcja intelektualna 

nie artystyczna. Pociąga to pewne doniosłe konsekwencje. N a niektóre już m arginesowo 

zwracałam uwagę, teraz trzeba je tylko mocniej zaakcentować. 

Z „typowością”, reprezentatywnością postaci powieściowych Brzozowskiego łączy 

się schematyzm ujęcia, ubóstwo perspektyw. Autor ogranicza się przede 

wszystkim do rysów, które są m u nieodzowne, by narzucić czytelnikowi ściśle 

określone opinie i sugestie. Tak są skonstruowane postaci „Wirów” , „Płomieni”, 

„Samego wśród ludzi” , „Książki o starej kobiecie” . Brzozowskiemu nie wystarcza 

opis zbiorowej psychiki, chce on także zasugerować ocenę jej wartości. 

Stąd płynie jednostronny rozkład świateł i cieni — wyjaskrawianie postaci in 

plus albo in minus. „Płomienie” i „Sam wśród ludzi” dostarczają sporo przykładów 

takiego bezkompromisowego stosunku do własnych postaci powieściowych. 

Charakterystyka rewolucjonistów — to patetyczne hym ny pochwalne, 

„ta dzielna, bohaterska rzesza” — „Było lwie tchnienie w tym wszystkim” . 

Postaciom ze świata szlacheckiego nie szczędzi autor bezpośrednich oskarżeń. 

„T u misterium spiżarni szlacheckiej” — „T u był kiedyś kraj — tu teraz 

jest brzuch” . „Cackają się z babami, biją się o dziewki, otyli, spaśli, niezgrabni, 

niepotrzebni”. Albo karykaturuje je, doprowadzając jeden rys do najwyższego 

wyjaskrawienia (kapitalna rodzina Adasia Bieleckiego, papa Kosecki, Zimorowicz 

i in n i). 

I jeszcze dalsze konsekwencje w ujęciu postaci. Brzozowski najchętniej 

charakteryzuje je sumarycznie od siebie. Odnosi się często wrażenie, że autor 

chce pośpiesznie powiedzieć o nich wszystko, nie pozostawiając czytelnikowi 

najmniejszej wątpliwości. Rzecz ciekawa, że nawet gros wydarzeń powieściowych 

spełnia rolę ilustracyj — „przytoczeń” dla jakiegoś rysu charakteru. 

Brzozowski powiada o swoich bohaterach — patrzcie, oni są tacy a tacy i na 

poparcie swych twierdzeń przytacza przykładowo fakty (Ołucki, Ogieński, częściowo 

R om an). Zazwyczaj w pierwszej charakterystyce Brzozowski w pasji 

wiwisekcyjnej wprowadza wszystkie zasadnicze rysy, by w następnych powtarzać 

je w innych w ariantach, czy po prostu sformułowaniach słownych. D alsze 

np. stronice, poświęcone Ogieńskiemu, nie wnoszą nic nowego do mistrzowskiej 

autocharakterystyki jego listów. 

W rezultacie tworzył Brzozowski statyczne portrety, zabarwione emocjonalnie, 

nieraz zresztą budowane z mistrzowską swadą i zjadliwością (Bieleccy, 

Koseccy). Sądzę, że w tym również ujaw nia się publicystyczna postawa autora 

„Legendy” .


N a podstawie dotychczasowych wywodów można stwierdzić, że postać 

jest centralnym elementem twórczości Brzozowskiego. Jest to zrozumiałe. C harakterystyka 

poszczególnych postaci służy m u do konstruowania „obrazów psychiki 

zbiorowej” . Rozrasta się jednak kosztem innych elementów powieściowych, 

szczególnie akcji. 

Brzozowski, pochłonięty kształtowaniem poszczególnych figur, nie dba 

o nawiązanie między nim i nici strukturalnych, o zadzierzgnięcie jakichś ogólnych 

konfliktów, wprowadza coraz nowe elementy, nie starając się zespolić 

ich w organiczną całość. „W iry” w istocie swej są zbiorem dialogów i monologów, 

pozbawionych konkretnego tła i motywowanych jedynie przypadkowym 

spotkaniem osób. Uderza w nich wyjątkowe ubóstwo wydarzeń, wprowadzanych 

w formie wzmianek i napomknień. Akcja powieściowa istnieje właściwie 

w postaci strzępów dwóch luźnych spraw : miłość W itolda — M e li; M achnickiego 

— Heleny. Oczywiście niewykończenie powieści utrudnia opis jej struktury, 

tym nie mniej zasadniczy charakter zarysowuje się dostatecznie wyraźnie. 

W „Płomieniach” fabuła odgrywa znacznie większą rolę, ale nie tworzy 

zorganizowanej całości. Rozpada się na szereg niezależnych epizodów, w których 

następstwo zdarzeń uwarunkowane zostało wyłącznie ich chronologią historyczną 

(kronika). Rozbicie powieści potęguje fakt, że każdy fragm ent ma 

swych własnych bohaterów. Suprem acja charakterystyki i sumarycznego opisu 

nad akcją sprawia, że „Płomienie” w wielu partiach są przechodzeniem od charakterystyki 

do charakterystyki. Przedstawienie zdarzeń in statu nascendi, 

w rozwoju należy do rzadkości. Jedyną nić, łączącą wszystkie elementy, stanowi 

postać narratora — M ichała Kaniowskiego i jego historia („przygody” ). 

Jeszcze luźniejsza jest struktura „Samego wśród ludzi” . Irzykowski powiada 

o n im : „M a się wrażenie, jakby się głodnym wstało od suto zastawionego 

stołu” . T a m etafora określa zasadniczy charakter utworu. Bogactwo różnorodnych 

elementów nie idzie w nim w parze z ich organizacją artystyczną. Sam 

Brzozowski niepokoił się o los swego utworu. Zastrzegał się, że zakłada grunt 

dla całej wielkiej machiny. „Obecnie m am wrażenie, że nerwy i arterie wloką 

się po ziemi w sposób zgoła nieestetyczny” . Powieść jest nieskończona, trzeba 

wobec niej zrezygnować ze zbytniej pedanterii. 

W postaci istniejącej „Sam wśród ludzi” stanowi historię rozwoju i dojrzewania 

wewnętrznego Rom ana Ołuckiego na tle pewnego środowiska. W zajemny 

stosunek między nim a otoczeniem (dodajm y od razu natury ściśle wewnętrznej) 

m a tworzyć zasadniczą więź kompozycyjną utworu. Niestety, nie 

został on artystycznie skonkretyzowany. 

Świat postaci ze środowiska rozrasta się niepomiernie. Staje się niezależnym 

elementem powieściowym. Autor obdarza je samodzielnym życiem psychicznym 

i umysłowym. W rezultacie powieść rozpada się na historię kilkunastu 

osób, stanowiących surogat nowel szy nawet powieści. Całość sprawia 

wrażenie jakiejś ogromnej ekspozycji. 

A przecież otoczenie m a jakoś wpływać na rozwój wewnętrznego procesu 

Romana — Brzozowski wciąż mówi o tym wpływie, ale nie umie dostatecznie 

pokazać, jak wydarzenia z historii poszczególnych osób kształtują treść psychiczną 

Romana. Poprzestaje na abstrakcyjnych stwierdzeniach. „Wiedział 

(Roman), kto mu zniszczył życie: ojciec, dziad, Ptyś... zatruli go swymi wyziewami” 

. Pod wpływem Olesia Koseckiego m iał dowiedzieć się o sobie 

„mnóstwa rzeczy, którychby nigdy sam nie spostrzegł” (jakich!). Trudno


zrozumieć celowość artystyczną historii lokaja, którego Rom an poznał w więzieniu. 

Dlaczego Giava zwraca się do Rom ana właśnie ze swymi propozycjam 

i Dlaczego śmierć G ertrudy wywołuje zasadniczy zwrot w jego rozwoju 

Wątpliwości i pytania można mnożyć, mimo to nie potrafim y znaleźć dla nich 

wyjaśnień na płaszczyźnie artystycznej utworu. Po prostu trzeba powtórzyć to. 

co się tylekroć mówiło. K ażda postać ze swoją historią ilustruje pewien z góry 

przyjęty rys psychiki zbiorowej. Bunt zaś Rom ana (można to twierdzić z dużym 

prawdopodobieństwem) staje się dla Brzozowskiego pretekstem do krytyki 

pewnych zjawisk. T rudno inaczej wytłumaczyć przeciwstawienie się Romana 

np. myśli Trawki, której, jak wynika z toku wydarzeń powieściowych, nie mógł 

znać. Inny dow ód: bezpośrednia charakterystyka autorska rodzin Koseckich 

i oskarżenia rzucane pod jej adresem przez Rom ana pokrywają się nawet frazeologicznie. 

Znowu filozof i publicysta odnosi zwycięstwo nad artystą. 

Pierwszy fragm ent „Książki o starej kobiecie” mógł by się również dobrze 

znaleźć w którejś z rozpraw teoretycznych Brzozowskiego ze względu na przygniatającą 

przewagę elementów dyskursywnych. Postać Aleksandra Zajączkowskiego 

i jego historia, zredukowana do mglistych wzmianek, jest dla autora 

pretekstem do dialektycznej oceny polskiej rewolucji 1905 r. Zasadnicza antynom 

ia twórczości Brzozowskiego: filozof — artysta ujawniła się w tym utworze 

chyba najpełniej. Drugi bowiem fragm ent stanowi próbę już czysto artystycznego 

ujęcia tej samej sprawy w perspektywie przeżyć matki •— M arty 

Zajączkowskiej. (Trzeci pom ijam jako zbyt szczątkowy). 

* 

N ajbardziej odpowiadają Brzozowskiemu formy narracji, które pozwalają 

m u (ewentualnie postaciom) przemawiać niejako od siebie, bezpośrednio 

do czytelnika, oceniać, wartościować fakty i ludzi. Stąd forma wspomnień 

w „Płomieniach” i II fragmencie „Książki o starej kobiecie” (M ichał K a 

niowski, M arta Zajączkowska), listu - wyjaśnienia w pierwszym, predylekcja 

do monologu w „W irach” , wreszcie przewaga bezpośredniej narracji, czy ściślej 

relacji autorskiej w „Samym wśród ludzi” . Punkt ostatni wymaga omówienia. 

Narracyjność „Samego wśród ludzi” ujaw nia się w kilku m om entach: 

1) ubóstwo wyodrębnionych scen i dialogów, które często są traktowane przykładowo 

przy charakterystyce osób. 2) Brzozowski przy wprowadzeniu postaci 

odrazu podaje jej charakterystykę i wylicza najważniejsze wypadki z życia. 

Często ogranicza się do informacji, że stało się to a to, rezygnując z dram a 

tycznego przedstawienia zdarzeń. 3) Rozwój opowiadania odbywa się drogą 

swobodnego kojarzenia. Mówi się np., że m ajor uczy Romana, przy okazji 

wprowadza się jego charakterystykę, a potem... „człowiekiem innego tem peram 

entu był H ebda” i dalej „inaczej było z Rotułą...” 4) Autor zaczyna historię 

osób tak jakby mówił o rzeczach dobrze znanych (skończonych, które w toku 

powieści m ają być nie ukazane w swym rozwoju, ale opowiedziane). Historię 

np. Oswalda T ru th a zaczyna od stwierdzenia, że stosunki w jego rodzinie stawały 

się coraz trudniejsze i dopiero w dalszym opowiadaniu wyjaśnia wszystko. 

Operowanie formami bezpośredniego opowiadania pozwala na wprowadzenie 

elementów subiektywnych—liryzm, wpadający niekiedy w sentymentalizm 

(końcowe rozmyślania i przeżycia M ichała Kaniowskiego) i satyra, przechodząca 

w groteskę (Zimorowicz, K lotylda). One to decydują o specyficznym; 

tonie powieści Brzozowskiego, dalekim od tonu obiektywnego opisu. Ton jest


również jednym z momentów, wiążących jego twórczość oryginalną z krytyczno 

- publicystyczną. (Studium o Dostojewskim, „Legenda”, „Medyceusze” , 

„Odpowiedź na protest” ). 

II. 

O bierając formę powieści, już tym samym Brzozowski stawiał sobie pewne 

ściśle artystyczne postulaty. Rzecz inna, że na plan pierwszy wysuwał koncepcje 

intelektualne i momenty publicystyczne. N a nie też zwracałam dotychczas 

uwagę. Trzeba jednak podkreślić z całym naciskiem, że Brzozowski dostrzegał 

niebezpieczeństwa abstrakcjonizmu i usiłował go w najróżnorodniejszy sposób 

przezwyciężyć. Próbuje ożywić, uprawdopodobnić artystycznie swoje postaci. 

Stawia je wobec indywidualnych konfliktów, osobistego cierpienia i osamotnienia. 

Najchętniej operuje tu autor kilku powracającymi we wszystkich powieściach 

m otyw am i: uczuciowy konflikt z rodzicam i; tragiczna miłość, osamotnienie. 

Zniechęcenie i nudę W itolda („W iry” ) pogłębia niemożliwość porozumienia 

się z m atką, robiącą mu wyrzuty o pieniądze, bezczynność i t. p. 

„Ale coście zrobili dla mnie, dla mojej duszy Dlaczego jestem dziś smutny 

jak starzec w dzień śmierci, jałowy i zgorzkniały, jak um ierający lichwiarz” . 

Na dnie wszystkich rozterek ideologicznych Goldenberga tkwią, niedające się 

przytłumić, wyrzuty sumienia, że jego działalność zrujnowała możliwość spokojnego 

życia starej matki, skazała ją na ciężką pracę i nędzę. („Płomienie” ). 

W związku z tym konfliktem zjawiają się postaci, m ające sens wyłącznie 

artystyczny: ojciec M ichała Kaniowskiego, m atka Aleksandra Zajączkowskiego. 

Autor ukazuje nowy jego aspekt — cierpienie rodzicielskie. Cały drugi 

fragment „Książki o starej kobiecie” jest analizą bólu matki, która usiłuje zrozumieć 

splot przyczyn ideologicznych, decydujących o śmierci jej syna. 

Wszyscy bohaterowie Brzozowskiego są właściwie na swój sposób tragicznymi 

ofiarami miłości. Czasem m a ona cechy tragizmu bohaterskiego, kiedyindziej 

depce, poniża godność ludzką. Ileż patetycznych akcentów m a, z góry 

skazana za zagładę miłość rewolucjonistów z „Płomieni” ! Jedyną niemal możliwością 

szczęścia jest wspólna śmierć. Oto fragm ent z przedśmiertnego listu 

W ari: „ja tylko z tego jestem dum na, tym się cieszę, że um rę z nim razem 

(Brenneisen) i z nim przeżyję te ostatnie, długie godziny i że będę jeszcze p a 

trzeć w jego twarz i w jego oczy” , W historii Zimorowicza, Ołuckiego, Trawki, 

Trutha („Sam wśród ludzi” ) miłość odgrywa rolę poniżającą. Kabotynizm 

Klotyldy łamie i męża i kochanka. W świetle miłości do N atalii występuje cała 

śmieszność, nieporadność Trawki — apostoła. Oswald T ruth — słynny profesor 

filozofii nie umie rozwikłać swej sytuacji rodzinnej, która zmusza go do 

obcowania z żoną i kochanką pod jednym dachem. Abstrakcje nabierają ru 

mieńców „żywych” postaci powieściowych, tragicznych i groteskowych zarazem. 

Jeszcze jeden rys bardzo chętnie akcentuje Brzozowski, ożywiając strukturę 

swoich postaci: osamotnienie. Wśród tłum u ludzi osamotnionym czuje się 

kasztelan O gieński; „nie mogłem... zrozumieć, skąd się tu wziąłem, co robię 

pośród tych rozchlapanych błot, śniegów, chłopów, żydów i pijanych szlachciców” 

. Nie mniej samotny jest Roman. Małżeństwo z Elżbietą Komierowską 

jeszcze bardziej pogłębia jego izolację, uświadamia mu, że nikt nie rozumie 

jego buntu i dążności do swobody. Zdawał sobie sprawę z tego, że w rozumieniu 

Elżbiety „jego świat — to Zimorowicz, Salusia, karty, pijaństwo” . Był


zdeptany i upokorzony. Zresztą i bracia Komierowscy, mimo poczucia swej 

wyższości, boleśnie odczuwają pustkę i brak zrozumienia wokół siebie. 

Najsilniej nuta samotności brzmi w przeżyciach M ichała Kaniowskiego 

u schyłku życia, splatając się ze wspomnieniem uczuciowego konfliktu z ojcem. 

„Teraz staję przed tobą taki sam, jak ty stary, jak ty zmęczony, jak ty 

opuszczony. Teraz może my by się i porozumieli” . Nadm ierny sentymentalizm 

osłabia sugestywność artystyczną tej postaci, najbardziej wyposażonej w przeżycia 

ściśle osobiste — młodzieńczy bunt przeciw otoczeniu, miłość do Oli 

i K ati, cierpienie po ich str,u.ie^ kom iikt z ojcem, samotność. 

Wszystkie rozterki i konflikty m ają charakter wyłącznie wewnętrzny. To 

znaczy ograniczają się, najogólniej biorąc, do monologów wewnętrznych, nie 

wpływając na przebieg i układ faktów powieściowych, istnieją obok nich. 

Zdarza się, że sprawy konkretne wywołują emocjonalną reakcję postaci, nie 

tworząc jednak następstw dramatycznych. Tak wygląda cała historia Rom 

ana. Usiłując wzbogacić postaci, cieniuje więc Brzozowski jeden element powieściowy, 

niezależnie od jego roli w organizacji całości. 

Sugestywność opisu cierpień i buntów bohaterów osłabia nadm ierny patos, 

w padający w sentymentalizm. Oto parę przykładów: Z opisu ekstaz Zarzyckiego 

: „czuł wewnętrzne zmaganie się cudu. M rok przesłonił m u oczy, to znowu 

rozdzierała się olśniewająca światłość. Z nieznanych dziedzin, poza rubieżami 

myśli leżących, ozwało się coś pozbawione imienia liczby i kształtu” 

(„W iry” ). 

M ichał Kaniowski w ostatnim etapie życia. „Deszcz pluszcze i płacze, 

a stare drzewa stukają w szyby, p y ta ją c : co z tobą, co z tobą, gdzieś ty był. 

A deszcz pluszcze, pluszcze. A gałęzie do okna patrzą i dziwią się: jak dziecko 

plącze, jak dziecko szlocha — stary człowiek, dziwny człowiek •— Miszuk Niewidimka” 

(„Płomienie” ). Z opisu przeżyć R om ana: „Zdradził Jadwigę, myślał 

o niej palącymi myślami, zetknął się z myślą o niej nocną, leśną, przeludzką 

stroną duszy. Miłość, szał ciał, krwi, rozkosz jak głęboki ciemny krzyk 

purpury — krótki i cichy, niezwalczony śmiech duszy” . („Sam wśród ludzi” ). 

M imo wysiłków czysto artystycznych sens powieściowy postaci Brzozowskiego 

nie ulega zmianie, są to przede wszystkim symbole'pewnych typowych zjawisk 

socjologicznych i kulturalnych. 

III. 

Pozostaje do omówienia zagadnienie związku powieści Brzozowskiego 

z twórczością młodo - polską. Najogólniej można stwierdzić, że autor „Legendy” 

ulega tendencjom literackim, ściśle nawet m ów iąc: manierze epoki 

w „W irach” . W dalszej twórczości odcina się od niej przede wszystkim odrębnością 

świata, problematyki i atmosfery, choć, jak zobaczymy, ulega jej 

często w zakresie środków artystycznych. 

Dlatego też „W iry” są bardzo interesujące jako dokum ent historyczno-literacki. 

Wszystkie właściwości pewnego typu powieści „M łodej Polski” („Próchno” 

Berenta) zostały tu doprowadzone do ostatecznych konsekwencyj i wskutek 

tego zupełnie „odsłonięte” . 

i ) M otywy powieściowe, to wyłącznie — miłość, ból, poczucie niem ocy; 

2) ubóstwo konkretnych zdarzeń; 3) rozrastanie się opisów doznań postaci 

kosztem akcji; 4) patos w opisie tych doznań; 5) niezależność przeżyć od 

konkretnych zdarzeń powieściowych (np. tragiczne poczuwanie się Czyńskie-


go do wszelkich win nie ma uzasadnienia w rozwoju akcji powieściowej; porzucenie 

Heleny, która zresztą kocha M achnickiego, jest niewspółmierne / intensywnością 

jego przeżyć) ; 6) odkonkretnienie powieści, polegające na eliminacji 

wszelkich opisów tła, wyglądu i innych realiów ; 7) brak jednolitej 

więzi strukturalnej. 

Dla ścisłości w arto jeszcze zwrócić uwagę na pokrewieństwo „W irów” 

z twórczością St. Przybyszewskiego. Jednym z najbardziej charakterystycznych 

dla twórczości tego pisarza jest motyw swoiście pojętej winy i kary. Staje się 

on motywem naczelnym wielu dram atów : „Złote runo” , „Dla szczęścia” , 

„M atka” i powieści: „Homo Sapiens” , „M ocny człowiek” . Postaci odczuwają 

własną winę jako niezawinioną, bo popełnianą pod wpływem jakiegoś musu. 

Wiadomo, że Brzozowski wysoko cenił Przybyszewskiego. W jego ujęciu 

(„Współczesna powieść polska” ) był on pisarzem sumienia nowoczesnego człowieka, 

który odczuwa tragiczne współuczestnictwo we wszystkich winach świata 

przy równoczesnej bezsilności. Ciekawe, że właśnie z motywu bezsiły i odpowiedzialności 

uczynił Brzozowski dom inantę przeżyć kilku postaci „W irów” : 

Czyński, Siennicki, M achnicki, świadomie czy bezwiednie uderzając w ton 

Przybyszewskiego. 

Niezmiernie charakterystyczna jest dla epoki postać Jerlicza. Jego niepokojące, 

niezrozumiałe postępowanie, polegające na żerowaniu na przeżyciach innych, 

zostaje zdemaskowane przez Izę: „(P an) ma w sobie rozpaczliwą, wgryzającą 

się pustkę, wiecznie głodną, niczym nasycić się nie dającą” . W ostatnim 

monologu Jerlicz urasta do granic jakiegoś symbolu, zostaje kreowany na 

młodo - polskiego szatana: „był wyniesiony gonad wszystko, na szczyt rozpaczy, 

smutku i zapam iętania” . „O to stał naprzeciw naturze całej; światu całemu 

on — moc zaprzeczenia” . „Smutek jego chłonął światy i topniały w nim 

i nikły, a on urasta nimi. Był wieczny...”, a d a le j: „Nie mógł zostać Bogiem, 

a więc zostanie szatanem” . 

Młodo - polska luźność budowy zaciążyła, jak widzieliśmy, i na innych 

utworach, szczególnie na „Książce o starej kobiecie”, która przecież składa się 

z trzech kompozycyjnie samodzielnych fragmentów i na „Samym wśród ludzi”, 

rozpadającym się na szereg „opowiadań - historii” . 

Podkreślałam parokrotnie, że Brzozowski ogranicza zdarzenia do minimum, 

przenosząc zainteresowania na opis przeżyć postaci. W tym również jest nieodrodnym 

synem swej epoki. Z tego względu interesująco przedstawia się kwestia 

historyczności u Brzozowskiego. „Płomienie” , „Sam wśród ludzi”, „Książka 

o starej kobiecie” zostały zlokalizowane w określonym momencie historycznym 

i dlatego mogą zasługiwać poniekąd na miano powieści historycznej. 

Brzozowski jednak (poza „Płomieniami” ) nie wprowadza do tych utworów 

postaci i faktów historycznych, które istnieją na marginesie powieści w formie 

aluzji i wzmianek, rezygnując z przedstawienia strony obyczajowej. Historyczność 

tkwi w przeżyciach postaci. Poprzez pryzm at przeżyć autor usiłuje odtworzyć 

nie stronę faktyczną epoki historycznej, ale jej atmosferę duchową 

najszerzej pojętą. W „Płomieniach” zdarzenia historyczne wysuwają się na 

plan pierwszy, ale znowu osobliwe jest ich ujęcie. Istnieją one w perspektywie 

wspomnień Kaniowskiego, zamiast obiektywnego przedstawienia otrzymujemy 

liryczne impresje. 

Epoka „Młodej Polski” jest niewątpliwie epoką liryki. W kracza ona do 

wszystkich gatunków literackich, oczywiście i do powieści, rozsadzając jej tra


dycyjną fakturę. Emocjonalny ton powieści Brzozowskiego, szeroko rozbudowany 

a patetyczny opis przeżyć i wzruszeń postaci pozwala związać jego twórczość 

z epoką. Mówiąc o stosunku Brzozowskiego do epoki, chcę wskazać 

tylko na pewne najogólniejsze tendencje literackie, dające się wykryć w powieściach 

takich autorów jak Berent, Ig. Dąbrowski, Daniłowski, Miciński, 

Przybyszewski, częściowo Żeromski i nawet Reymont. Nie stawiam problemu 

jako zagadnienia wpływów. Chodzi mi tylko o wskazanie pewnych rysów, 

tkwiących niejako w literackiej atmosferze danego okresu. 

Trzeba zauważyć jeszcze, że pewne tendencje epoki pokrywają się z osobistymi 

predylekcjami autora. Zrozumiałe jest, że Brzozowskiego badacza struktury 

zbiorowej psychiki niewiele obchodzą fakty, tło, realia, że uwagę artystyczną 

kieruje niemal wyłącznie na wnętrze postaci. Zrozumiałe, że namiętny 

propagator pewnych idei i satyryk przepaja wszystko gwałtownym wzruszeniem 

osobistym. Liryzm Brzozowskiego nie wyłącza jego intelektualizmu •— 

przepaja go. N ajtrafniej ujął tę pozorną antynomię Irzykowski, nazywając go 

lirykiem przeżyć intelektualnych. 

Dziś, gdy stoimy wobec bliskiego wydania powieści Brzozowskiego, warto 

pokusić się o odpowiedź na pytanie, o ile wytrzymały one próbę czasu (mniej 

więcej trzydzieści lat), co mogą dać dzisiejszemu czytelnikowi Trzeba wyznać 

otwarcie, że w całości są to utwory chybione, choć nie brak im pierwszorzędnych 

fragmentów. Opisy rodziny Bieleckich, gdzie mówią proboszczyczek, 

stryjeńciunio i zagryzają się w zajem nie; fragm enty poświęcone Kosteckim 

z niezapomnianym papą, któremu ból (po ucieczce córki z oficerem rosyjskim) 

„nie dozwolił liznąć” trzeciego talerza ulubionej potrawy, ujawniają znakomity 

tem peram ent publicystyczno - satyryczny i stanowią bodaj największe 

osiągnięcia Brzozowskiego jako belletrysty. 

Twórczość powieściowa Brzozowskiego była jeszcze jednym ujściem dla jego 

niepospolitej żywotności umysłowej, nie wniosła jednak, nie obawiajmy się sądów 

uproszczonych, trwałych zdobyczy artystycznych. 

E U G E N IA K R A S S O W S K A 

S T A N IS Ł A W B R Z O Z O W S K I 

Z N IE D R U K O W A N E J K O R ESPO N D EN C JI. 

Do S. P. 

Droga Towarzyszko! 

jesień 1909 r. 

Wybaczcie, że dopiero dzisiaj piszę i nie wiem, kiedy list wyprawię — bo 

miesiąc finansowo się skończył i jeszcze się nie zaczął. W yrzucam sobie nieustannie, 

że do Was i Państwa Rafałów nie piszę, ale dla Was to lepiej, nic 

bowiem wesołego we mnie. nie ma. Połoniecki poczciwy podniósł mi pensję — 

ale dopiero po jakich 6-ciu miesiącach odczuję to dobrodziejstwo, bo przed 

tym czasem z długów nie wyjdę. Zajęty jestem strasznie, a bez zadowolenia, 

gdyż praca każda jest bardzo powolna, a potrzeby pilne — więc gdy widzę 

stosy rzeczy do przeczytania wydaje mi się, że czas tracę i próżnuję, gdy 

w domu brak wszystkiego; naturalnie zniechęcenie, które stąd powstaje, prowadzi 

dopiero do poważnej straty czasu. A w miarę jak pracuję, tem mi trudniej 

wszystko przychodzi, gdyż coraz śmieszniejsze wydaje mi się własne zuch-

Z NIEBRUKOWANEJ KORESPONDENCJI 283 

wałstwo. Nauczyłem się po angielsku, jeszcze dwa tygodnie pracy i będę czytał 

wszystko swobodnie : jestem wprost przygnębiony bogactwem tego świata. 

Są tam rzeczy tak piękne, że wprost doskonałość ach i mój dla nich zachwyt, 

a raczej pełnia zadowolenia jakby przekraczają moje siły fizyczne. M am 

na myśli zwłaszcza powieści M ereditha, ale przecież jest to jedyna w świecie 

poezja: Browning, Swimbume, Shelley — krytyka Patera i tyle dziel naukowych. 

Leżą przede m ną dwa obrzymie tomy M yersa: Osobowość ludzka. 

Słyszeliście o tej książce: prócz mnóstwa m ateriału z dziedziny podświadomego 

życia, telepatii — zawiera ona tak potężną koncepcję duchowego życia, 

że zdaje mi się — gdyby nawet całą metafizykę autora spotkać miało 

zapomnienie — wpłynie ona na całą przyszłość psychologii... W tym miesiącu 

wyszlę końcowy tom o Vicu — na przyszły zrobię Newmana i zacznę Machiavelliego. 

O Marksie myślę z rozpaczą, bo coraz dalej jestem od niego, coraz 

bardziej skomplikowany wydaje mi się ten przedmiot. A przychodzi 

zniechęcenie, w ciągu którego praca jest tylko katorgą zarobkową; -— nie 

może mieć nikt pojęcia, jak ciężko jest mi znosić to życie — pomyślcie o mnie 

czasem z przyjaźnią — po prostu jak o bardzo zmęczonym człowieku — 

a jestem tak sentymentalny, że gotów jestem wierzyć, że m i to przyniesie 

ulgę. Słysząc, że istnieją jacyś nowi przeciwko mnie świadkowie — nie wywołuje 

to już we mnie żadnych uczuć prócz znużenia — gdyby wiedziano 

' gdyby mogli ci ludzie, którzy z taką gorliwością to aranżują, odczuć, jak 

bardzo pragnąłem mieć prawo zejść radykalnie im z oczu. Piszcie towarzyszko 

droga o nieporozumieniach, jakie wywoła to, co piszę o katolicyzmie. M u 

szę być szczerym — wierzę całą istotą w to, że człowiek nie jest ostatnią formą 

bytu, że świat ma jakieś głębokie znaczenie, w którym m y jesteśmy jedną 

z sił określających — słowem absolutnie jestem przeświadczony o prawdzie 

re lig ii........... uważam i teraz znów posyłam cały szereg artykułów Ortwinowi..., 

w których dowodzę, że wszystkie formy t. zw. naukowej filozofii są 

wynikiem zerwania ciągłości pomiędzy inteligencją a życiem, co ją dźw iga; 

to co naturalnie w liście jest nieciekaw e; jednym słowem jestem przekonany, 

że w głębi życia, w głębi nas je s t........... , dokonywujący wielkiej bezmiernej 

masy nieu stan n eg o............. powiązania, proces duchowy m a zawsze 

charakter ostatecznego przyjęcia męki wobec nauki i życia. Że wiara jest 

istotnie podstawowym organem myśli — a nauka jej ............. , lub jej formą. 

Nie wierzę w żaden przewrót, który nie był dziełem, przyczyną i skutkiem 

pewnej wiary. N a katolicyzm patrzę, jak na zdumiewający twór życia 

i myślę, że póki nie będziemy w stanie budować tak twardo i głęboko 

w życiu — nasze wystąpienia będą tylko powierzchownym buntem . Nie chcę 

przeczyć, że tak mi jest nienawistna psychologia dzisiejszego eiiropejskiego 

liberała, radykała, dekadenta, że uciekam od niej do wrogich choćby, ale 

głębokich form życia. Jestem bardzo znużony — ale zapewniam Was, że 

łatwiej jest walczyć z tym, co się zbywa tylko lekceważąc, niż walczyć od 

wnętrza, od samej istoty. Gdybym nie czuł w sobie tego samego głodu duszy, 

który tworzył religię, nie czuł tych problemów dziejowych, które utworzyły 

i tworzą katolicyzm, byłbym bezsilny wobec niego — ale m am nadzieję, 

że w całym zniechęceniu nie opuści mnie wiara w człowieka. T rudno 

pisać: mówiąc byłoby to łatwo wyjaśnić. Piszę dla umysłów niezależnych 

i walczę z tym, co jest dla nich niebezpieczne — a myślę, że na tym poziomie 

najniebezpieczniejsze jest sobkostwo duszy: niezdolność zrozumienia, że

284 Z NIEDRUKOWANEJ KORESPONDENCJI 

cokolw iek................księża, rabini i tp. robią z kościołami świętych — budowane 

są one ze smutku, bólu, upokorzenia, łez, że trzeba czuć te deum, tragiczną 

............. duszę i w niej tworzyć organy wiary właśnie. Towarzyszko, 

czy my mam y dni, myśli w racające bezpośrednio w obyczaje pracujących, 

które same w racają w nieustanny fizyczny wysiłek. Gdy robotnicy nie staje 

mleka w piersiach dla dziecka — gdy zimno zabij< w oczach rodziców dzieci, 

wszystko to jest splecione z życiem innych ludi całej ludzkości •— czj 

my posiadamy jasną, przekonywującą wiarę, która pozwoliłaby przyjąć to 

straszne życie i nie przeklinać człowieka, dlatego obojętność religijna jest 

dla mnie form ą innej tylko obojętności, (rozpojedyńczenia) dusz ludzkich, 

wzajemnej głuchoniemej złości. 

N aturalnie niepotrzebnie W am to piszę i nużę Was rzeczami znanymi. 

Chory jestem i tak jest mi ciężko myśleć jasno — nie porywami nerwów. 

O d dwóch przeszło miesięcy siedzę bez wyjścia z domu ( i na 2 tygodnie 

do lekarza i biblioteki) — nie wiem, jak Florencja wygląda. Zima idzie, 

z nią tutejsza męka mieszkań bez pieca i to niezdrowie, które w dziwny 

sposób działa na mój stan umysłowy. Całe przedpołudnie myślę z głębokim, 

wstrętem o wszystkim: posłałem opis mego stanu zdrowia lekarzowi przyjacielowi 

do Królewca — bo tutejsi doprowadzają mnie do wariacji. N a 

piszcie proszę Was do mnie i ludziom życzliwym mówcie, że mogą zawsze 

przez skreślenie paru słów dać mi więcej, niż przypuszczają. 

Bardzo serdecznie pozdrawiam Was i siostry Wasze. 

St. B. 

Do Rafałostwa Buberów 

Drodzy Państw o! 

grudzień 1909 r. 

...Strasznie się niepokoję podróżą Pana R afała do Warszawy i tak mi ciężko 

myśleć, że będzie Pan się męczył i odrywał od pracy. Myślę, że może 

dobrze byłoby po powrocie starać się, jeżeli to możliwe, o tajne posiedzenie 

sądu, abyście Panowie mogli rozpatrzyć się — czy m ateriał tym razem pozwoli 

dojść do wyroku i czy nasze szanse są względnie pomyślne. Z biegiem 

czasu wyrobił się we mnie sceptycyzm co do usposobienia sądu i lękam się, 

Że się m ną bawią, starając się uspokoić dobrodusznym prowadzeniem obrad. 

Wolałbym, aby sąd był w styczniu, t.j. abym mógł skończyć różne prace 

•— i w ten sposób trochę umocnić położenie m aterialne — ale naturalnie 

jeżeli wypadnie przyjechać w grudniu już — to ten wzgląd jest drugorzędny 

— ale sądzę, że i tak przed początkiem stycznia sąd się zwołać nie da. Co 

do zdrowia to lepiej już przyjechać póki można, niż gdy będzie gorzej -— 

na razie czuję się bardzo marnie, ale pi'zed sądem wypocząłbym kilka dni 

i zebrał siły... 

Bardzo mnie interesuje i obchodzi wszystko co dotyczy B ronka: zazdroszczę 

mu, że m a tyle czasu przed sobą i tych jego obecnych godzin nad 

książką. Są to najszczęśliwsze chwile życia. Jaka to szkoda, że nie można 

nigdy widzieć, co i jak właściwie myślą młodzi ludzie, tacy jak on. Nieraz 

dodałoby chęci do życia, gdyby można było spojrzeć na świat ich oczyma 

i odczuć, jak będzie wyglądała nasza przyszłość. 

Lękam się, że pokolenie, do którego Bronek należy, nie będzie miało po-

■Z NIEDRUKOWANEJ KORESPONDENCJI 285 

wodu być z nas zadowolonym. T ak bym pragnął odnaleźć w sobie spokój, 

bym mógł pisać książki nie tylko drażniące — ale dające treść. 

Moi Anglicy podobają m i się z dnia na dzień coraz więcej i z nim i odzyskuję 

coś z mojej młodości. 

Istotnie wiem, że zbyt rzadko piszę, ale jest tak ciężko żyć nieraz, że starać 

się trzeba, aby w ciągu dnia nie przypomnieć sobie o własnym istnieniu 

— omijać je niejako jak się om ija ząb obolały. Jak pisać zresztą Chwile, 

kiedy życie m a sens, kiedy myśl wyrywa się i jest wolna — nie znoszą 

przenoszenia na papier. Trzeba być razem. 

I tak schodzi życie: — ludzie myślący o sobie •— nie zdołają nieraz 

w ciągu życia całego wypowiedzieć, co ich łączyło. 

Zresztą moje życie jest klasztorne, idzie co dzień tym samym rytm em : 

zmieniają się w nim tylko książki i stany wewnętrzne. 

Teraz usiłuję odgadnąć losy Legendy i nie umiem na nią spojrzeć cudzymi 

oczyma. 

Czytam M ereditha i prawie nie rozumiem jak można robić coś innego... 

Czytam także Browninga. O nich wszystkich będę pisać. Chcę pisać historię 

powieści obyczajowej w X IX wieku i myślę, że byłaby to książka 

poczytna. Brak mi tylko znajomości skandynawskich języków i tych już się 

nie nauczę. 

Włochy, Anglia, pewne zakątki francuskiej kultury są m oją pasją i właściwie 

myślą o nich najskuteczniej zabijam przygnębienie — ale widocznie 

to coś, co ja nazywam chorobą, wciąż wpływa na cały stan nerwów, bo 

m am momenty wprost fizycznej dotykalnej rozpaczy, w ciągu której nie 

umiem się domacać, w jaki sposób w ogóle żyć nadal godzinę za godziną tym 

znanym mi dotychczas życiem. W takich chwilach tutejsza samotność jest 

straszna. 

Przestałem rozumieć, co mi je s t: cały bok i noga (prawe) są spuchnięte, 

bolesne i nie umiem sobie zdać sprawy, skąd to pochodzi. 

Czekam wciąż odpowiedzi od dr. Wrońskiego, którem u posłałem dokładny 

opis. 

Serdecznie pozdrawiam Was wszystkich drodzy Państwo. Tonią i W alka 

dziękują za pamięć. Całuję wszystkich St. B. 


1910 r. 

Bardzo sobie wyrzucam, żem tak dawno nie pisał: tym bardziej, że pO 

otrzymaniu pieniędzy od Szalita z pożyczki, za ułatwienie której serdecznie 

Panu dziękuję — udało mi się zyskać trochę zewnętrznego spokoju. Ciągłe 

jednak choć b. powolne postępy tej historii z nogą — denerwują mnifc 

w wysokim stopniu: lekarz m a nadzieję, że to się samo otworzy, a dobry 

klimat, odżywianie etc. — proces powstrzyma. Sądzi bowiem, że m a d'< 

czynienia z początkiem próchnicy w kości biodrowej — ale m a wszelkie n a 

dzieje, że to się powstrzyma — w każdym razie, jak teraz nic jeszcze poważniejszego 

nie ma. Poza tym Dębina daje mi dużo kłopotu i troski — 

a i inne prace. Wie Pan może, że przygotowuję dla Połonieckiego rzecz 

o kardynale Newmanie. Zajął mnie on zrazu jako niepospolity typ życia 

umysłowego niezmiernie indywidualnego, jako twórca logiki wyeliminowu-


jącej władzę pojęć, abstrakcji nad konkretnymi duchowymi procesami. 

Z biegiem czasu stało się jednak co innego; zagadnienie religijne, które 

zawsze nawiedzało mnie, zbudziło się z siłą niepowstrzymaną. Poczułem, iż 

w tym wieku nie czas już odkładać tylko, trzeba raz na zawsze zdobyć się 

na całą jasność, do jakiej się jest zdolnym. Nie potrzebuję mówić Państwu, 

że jest to proces bolesny i ciężki: tak rzadko jesteśmy szczerzy w swym 

myśleniu, że przychodzi taki rozrachunek z sobą z niezwykłą trudnością. 

Ciężkim zaś jest szczególniej, gdy w rezultacie powraca wciąż zawsze ta sama, 

tylko coraz głębsza, coraz boleśniejsza niepewność. 

W pewnej chwili zawodzą środki um ysłowe: logika stawia nas wobec 

konieczności wyboru i to wyboru w całym znaczeniu tego słowa dowolnego. 

Wszystko zależy na (tym ), czy się zdecydujemy na czyn wewnętrznej 

wiary nieusprawiedliwionej. Bo usprawiedliwioną umysłowo, logicznie, żadna 

wiara nie jest i być nie może. Musi ona pochodzić z czynnego określenia 

samej naszej natury. A przecież jasnym jest, że ten świat jest czymś 

stanowczym, określonym, że tu nie m a miejsca na dowodzenia. Nie zadawalnia 

też żadne czysto umysłowe przekonanie, trzeba się czuć złączonym 

z samym życiem całości. Rozumiecie Państwo, że to wszystko nie jest żadnym 

„nawróceniem”, jest to sprawa czysto wewnętrzna, o której do Was 

tylko piszę, gdyż zdaje mi się, że i Was męczą podobne przejścia i walki. 

W każdym razie czysto intelektualnie widnokrąg mój zmienił się w kierunku 

większego spokoju kosmicznego. 

I tym więcej czuję przytłaczającą bezczynność, gdyż mam naturę, która 

radaby dzielić się swym wewnętrznym życiem w jego bezpośrednim pulsowaniu 

i sądzę, że to jest słuszne, gdyż w miarę, jak myślę, więcej przekonywam 

się, że wszystkie oddziaływania polegają na zarażaniu samym życiem, 

przenoszeniu samej iskry duchowej. 

Gotowe myśli są bezpłodne. 

Pragnąłbym batalii na wszystkie fronty na ra z : nie m a takiego kierunku 

w dzisiejszej myśli polskiej, z którym nie chciałbym stoczyć walki. Legenda 

po części spełnia to życzenie: ale jest w niej utajona sprzeczność, walka 

w samym autorze, którą zostawiam umyślnie, nie akcentując zresztą. — gdyż 

chcę, aby ona właśnie przeniosła się na czytelników. 

Ludziom powinno się rozbudzać tylko problemy. 

...Teraz dopiero widzę, jak niewyraźnie napisałem ten list — ale wybaczcie 

mi Państwo, że go już tak w yślę: tak się stargała wola i siła, że nawet 

do przepisania tych kilku słów nie byłbym zdolny. — Zwłaszcza, że i tak 

nie o to chodzi właściwie, com napisał — lecz o to, byście mogli odczuć, 

jak b. i serdecznie czuję się W am bliskim, jak myśli o Was zlewają mi się 

z moimi najwewnętrzniejszymi myślami. Nie m am osobistego życia i moje 

wzruszenia intelektualne są nieraz jedynym życiem — w to wrasta wszystko, 

co m am głębokiego i kiedy myślę całą siłą przestrachu o położeniu 

człowieka — Wy, Salomea, Czajkowska stajecie mi na oczach. Czym jest to 

wszystko — to nasze splecenie przyjaźnią w nieszczęściu i goryczy. Nie jestem 

w stanie uwierzyć, że to niczego nie tworzy, że pewne uczucia mogą 

być zniszczalne — właśnie dlatego, że są tak po ludzku biorąc, jakby po to 

tylko rozbudzone — aby zwiększać tylko moje cierpienia. Czasami wydają 

mi się moje dzisiejsze w ahania tchórzostwem, zdaje się, że nie mam tylko

Z NIEBRUKOWANEJ KORESPONDENCJI 287 

odwagi zrobić jakiegoś jednego poruszenia duszy, aby raz na zawsze poznać 

prawdę. 

Postanowiłem za wszelką cenę dojść do jedności z sobą. 

Newman mnie upokorzył tym właśnie, że odczułem w nim bezgraniczną 

swobodę umysłową, brak tej dziwnej bojaźni — która nie płynie ze skupienia 

naukowego — bo jestem przekonany, że nie trzeba i nie wolno zrzekać 

się niczego z sumienności naukowej i że nowe światy są możliwe. M y 

ślę, że i Wy Państwo doznajecie tych uczuć wobec ludzi, którzy całym życiem 

swym dowodzą — stwierdzają, że m ają wewnętrzną jasność, że w zgodzie 

są nie z ludzkim mniemaniem, ale wnętrzną istotą świata. 

Serdecznie, bardzo serdecznie pozdrawiamy Was drodzy Państwo. 

Stanisław 

Kochani Państw o! 

W tej chwili dostałem list Pana R a fa ła : nie pisałem już dawno, gdyż 

nic dobrego nigdy nie mam do doniesienia, a o zdrowiu moim lepiej nie 

mówić. Jestem przekonany, że lekarze się mylą i że to jest jakieś cierpienie 

o charakterze paralitycznym i związane z mleczem pacierzow ym ; ale niepodobna 

im wybić z głowy ich diagnozy; literalnie nie chodzę już teraz 

w cale: przesuwam się z pokoju do pokoju i to tylko 4 — 5 razy w ciągu 

dnia wsparty i prawie dźwigany przez żonę lub matkę, a ile razy zniecierpliwię 

się i próbuję iść sam choć najpowolniej i sunąć tylko nogą, padam 

prawie na pewno : naturalnie wywiązał się stan nerwowy, który jeszcze utrudnia 

ruch najmniejszy zupełnie, niepohamowana obawa stracenia równowagi, 

gdy nie wykonuję żadnych ruchów dowolnych prócz suwania i to nie 

zawsze, gdyż stopa jest obolała i nie można jej stawiać : poza tym powstają 

ruchy nieoczekiwane i nie zamierzone a nigdy nie można przewidzieć gdy 

nastąpią i wtedy u trata równowagi jest nieuchronna; nieruchomość bezwzględna, 

samotność absolutna wyrodziły hipokondrię, podejrzliwość, cierpienia 

duchowe nie oparte na niczym obiektywnym, ale zupełnie istotne, jeżeli 

się je mierzy czuciem. O d miesiąca przeszło przyszły ataki sercowe, które 

o tyle są złe, że zabierają sen a uniemożliwiają pracę umysłową, tworzą 

więc godziny puste na rzecz przywidzeń nerwowych i psują charakter. M a 

my słabą nadzieję, że jesienią odwiedzi nas lekarz, przyjaciel znany Państwu 

z nazwiska, dr. Wroński. 

...Kiedy wspominam różne epizody własnego życia, dochodzę do mało 

pocieszającego wniosku, że właściwie zatraciłem rozumienie dla wielu rzeczy, 

które wtedy niejasno i bez dowodów ale lepiej niż dzisiaj czułem : że 

pomimo naszego stulecia dziecka, lekceważymy wszyscy znaczenie lat dziecinnych 

i m łodocianych; z biegiem czasu paradoksalna historia Dantego 

przestała być paradoksem, czymś wyjątkowym dla mnie, przeciwnie myślę, 

że dlatego właśnie był on Dantem , że dochował wiary wzruszeniom i w rażeniom 

lat najmłodszych. Praca idzie mi bardzo powoli i ź le : obrzydło mi 

wszystko, co obecnie robię, a m am prac pozaczynanych tyle, że nie wiem, 

kiedy znowu ujrzę wolną przestrzeń przed sobą. Starej Kobiety dopiero 65 

stronic wysłałem stąd i nie wiem jeszcze, co z niej właściwie wyrośnie, gdy 

ją całkiem oswobodzę z różnych naleciałości. W każdym razie znowu książka 

nazbyt dużo nerwów m ająca w sobie a zbyt mało spokojnej siły widzenia, 

o którą tak tru d n o : czytam teraz w chwilach całkiem wolnych Milto-


na, wczoraj czytałem dram at o Sam sonie: od dawna nie doznawałem wrażeń 

tak całkowicie podniosłych: bez żadnej domieszki stylu jako bicia na 

efekt. Wypadkowo z jakiejś gazetki dowiedziałem się o śmierci Orzeszkowej 

— coraz ciemniej robi się w Polsce; kto ją zastąpi zdaje się, że nie 

m am y naw et samego m ateriału na pisarza tego ro d zaju ; zdaje się, że literatura 

nasza za daleko zaszła w wysuwaniu na pierwszy plan tego, co jest 

pierwotne i głębokie w znaczeniu tem peram entu, żywiołowości i za daleko 

w swym lekceważeniu tego, co jest konstrukcją woli, charakterem : ja nie 

widzę zupełnie sił w naszej młodej literaturze, które dążyłyby do wychowywania 

tego rodzaju pisarzy jak Orzeszkowa i Prus... 

Serdeczne pozdrowienia od nas obojga dla drogich Państwa, Pana Bronisława. 

Wasz St. B. 

Do S. P. 

ig io 

K ochana Towarzyszko! 

Nie pisałem do Was, gdyż obawiałem się, że po Legendzie znać mnie 

może nie chcecie; tym bardziej, że w dalszych moich pracach oddalam się 

bodaj o wiele dalej od różnych formuł, czasem nie tylko formuł. Zapewniać 

Was, że nie piszę ani nie myślę pod wpływem kaprysu ani żadnej osobistej 

urazy, a naw et poczucia krzywdy nie b ę d ę : w to się wierzy bez słów 

albo w cale; jestem do głębi duszy przekonany, żem nie przeniewierzył się 

sprawie polskich robotników, chociaż mówię językiem, innym, niż ich 

obrońcy: nie może być przecież mowy o żadnym bezpośrednim działaniu 

z mojej strony, chociaż nie ukrywam, że pragnę wywrzeć całkiem określony 

wpływ na urabianie się młodych naszych generacji. T u przed W am i nie 

będę wytaczał argum entów : polemiki m am aż do zbytku w tym co piszę: 

a wiem, że zarówno jak ja i W y nie dochodzicie łatwo do Waszej wiary, 

więc pisać z konieczności urywkowo i gorączkowo o tym, byłoby w moim 

poczuciu z mojej strony niesmacznym. Wdzięczny W am jestem bardzo, żeście 

się odezw ali: czuję się całkiem bankrutem na zdrowiu i odwadze życiowej 

: myślę że trzeba się nie z jednym śpieszyć, a tymczasem właśnie teraz 

nie abstrakcyjnej ale konkretnej cielesnej woli b rak; wiecie może od 

Pana Rafała, co pisałem o sobie. Zażądano ode mnie zezwolenia na piśmie 

na odjęcie nogi po biodro, jeżeli w ciągu operacji okaże się potrzeba: nie 

zapewniono wyzdrowienia twierdząc, że chore są i żebra, że gruźlica jest 

już w kiszkach i płucach, lecz że organizm mam wprost „di un diavolo” : 

chirurg uściskał mnie, ucałował i radził mi mieć cierpliwość, żyć jak inwalida, 

zrezygnować z ruchu etc. etc., a może po pewnym czasie okaże się, 

że się procesy powstrzym ały: zaniepokojny tym wszystkim, prosiłem go żeby 

mi powiedział szczerą prawdę, i że ją znać muszę, ale zapewnił mnie, że 

w niebezpieczeństwie nie jestem. Tymczasem, chodząc przez pokój padam po 

kilka razy dziennie i powinienem byłbym być prowadzony, ale to mnie denerwuje 

: uczepił się mnie jakiś niepokój serca i na całe godziny ogłupia; 

pozatem myśli nawiedzają mnie rojami, ale siły nie ma, by choć części podołać. 

Znaleźliśmy cud mieszkanie na wsi zupełnie i to jest moja nadzieja 

zasadnicza. Możecie sobie wyobrazić jakim dobrodziejstwem jest w takich 

w arunkach list, a nie miewam ich do zbytku. 

Przerwałem sobie wczoraj list, a potem wieczorem upadłem tak złośliwie,

Z NIEDRUKOWANEJ KORESPONDENCJI 289' 

że do dziś nie otrząsnąłem się z pewnego oszołomienia, nie mogę oswoić się 

z niedołęstwem i koniecznością ciągłej czyjejś pomocy fizycznej, rzecz to 

dla mnie szczególniej nieznośna. 

...Och, jak ciężką, naprawdę ciężką rzeczą jest co rano rozpoczynać to 

istnienie: nie skarżę się na życie, przeciwnie, jest ono zbyt silne i piękne na 

moje siły: bywają już myśli, które odchodzą, jak odprawiony gość, który 

nigdy nie może zastać gospodarza, w końcu zniechęca się i nie przychodzi. 

Pytacie mię, co robię, bardzo dużo i mało zarazem, bo ciągle m am przeczucie, 

że trzeba się śpieszyć, a pośpiech tu nic nie pomaga. Lada dzień 

wyjdzie mój duży tom rozpraw filozoficznych w znacznej mierze nowych 

i bodaj najważniejsza z rzeczy m oich; zacznie się druk równie dużego tomu 

rozpraw literackich, przeważnie o pisarzach angielskich; drukuje się 

powieść, a ja przepisuję inną niby powieść „Książka o starej Kobiecie” ,, 

przygotowuję tom o Słowackim i różne tłumaczenia, poza tym m am różne 

ambitniejsze próby twórcze, które dają mi dużą nadzieję, że są czymś. Literatura 

angielska jest dla mnie źródłem najcenniejszych i najszczerszych 

chwil jakie przeżywam, jest to moje słońce dnia każdego: byłbym może 

zmarniał duchowo a może i fizycznie, gdybym tej zimy nie znalazł tej nowej 

racji życia; przyjeżdżajcie, będę W am dniam i całymi pokazywał rzeczy 

przedziwnie piękne w tych książkach i wiem, że będziecie lubili Browninga 

i M ereditha jak j a ; starsze rzeczy pewno znacie, ale ja po raz pierwszy 

czytałem Keatsa i pierwszy raz w oryginale Shelleya, a krytyka ich, historia 

: Carlyle, Pater i Emerson, a nawet James, którego bardzo polubiłem, 

czytając jego Pluralistic Universe trochę zanadto rozcieńczony na mój 

smak osobisty, ale za to jego świadomość religijną czytałem 3 razy i pewno 

jeszcze będę czytać. Dawno, bardzo dawno nie widzieliśmy się, a ludzie 

samotni żyją szybko i ja już sam dla siebie wyszedłem p o z a . . . 

Artykuł p. Kodisowej czytałem z dużą przykrością, gdyż jest się całkiem 

bezbronnym wobec pisarza nie chcącego ani na chwilę wżyć się w treść 

rzeczy, o których m ów i: od dawna uważam polską inteligencję postępową 

za najobłudniejszą, najmniej tolerancyjną postać k le ru : nie m am praw a do 

sympatii ze strony ludzi, którym wypowiadam walkę, ale wolałbym prowadzić 

ją z przeciwnikami sumienniejszymi, chociażby mieli być o wiele bardziej 

niebezpieczni: zresztą poco o tym m ów ić: jest to nieuchronnie tylko 

nudne, jak strasznie już doprawdy nudne. 


Do R. Buberów 

styczeń-luty 1911 

Dostaliśmy dzisiaj list od pani Wuli. Bardzo wdzięczny jestem Pani, że 

Pani właściwie z wszystkich znajomych i przyjaciół jedyna o żonie pam ięta 

i pisuje do n ie j; każdy list Pani robi jej wielką przyjemność, zwłaszcza 

teraz, gdy ciągle jest chora na serce i jak to się dzieje przy tych chorobach 

zawsze — cierpi na nieustanną depresję. Zresztą w warunkach jej życia, 

absolutnej samotności, przy stykaniu się ze światem zewnętrznym jedynie 

w formie nieustannych trosk i kłopotów — trudno o pogodę umysłu. 

Razem z listem Pani, skąd dowiedzieliśmy się dopiero o śmierci nieodżałowanego 

zacnego W. Nałkowskiego, przyszedł list od przyjaciela naszego-


dr. Wrońskiego, który jest, jak to widać z listu, umierający albo przynajmniej 

bardzo chory. O sobie pisać mi się nie chce, gdyż nic dobrego nie 

mam do napisania. Znowu choroba zmieniła charakter i teraz przeważnie 

na kiszki chory jestem ; — wszystko to jest smutne, nudne i odrażające. 

I tom Dębiny wyjdzie zapewne w m arcu niezależnie od dalszych części, 

będzie miał około 500 str., ale jest książką tak dziwną, że nie wiem, czego 

się m am po niej spodziewać. Osobiście widzę postęp artystyczny od czasu 

Płomieni, ale postęp niekoniecznie w popularnym kierunku, powieść nie jest 

„sympatyczną” ... 

...Męka niewypowiedzianości zaczyna mię już doprowadzać do rozpaczy. 

Sam już nie umiem rozróżniać pomiędzy myślami, które wydają mi się 

ogólnie znanymi, ponieważ ja się z nimi przez długie obcowanie oswoiłem 

-— a myślami istotnie mającym i obieg. Brak wszelkiej szlachetnie i rozlegle 

myślącej krytyki, krytyka, która poprzestaje na uszczypliwościach lub nawet 

na przypadkowych nie związanych z m oją pracą rzeczywistą pochwałach, 

przyczyniają się do poczucia osamotnienia. Ostatnio zatrułem się kilkoma 

notatkam i Irzykowskiego. O ile tyczą one moich prac, są one prowokacją 

i chęcią zirytowania mnie, ale Irzykowski nawet nie zdaje sobie sprawy 

z zagadnień, jakie porusza, nie jest przygotowany do obrony swego stanowiska, 

którego właściwie nie zna i gdybym m u chciał poważnie powiedzieć, 

zrobić bym m usiał raz na zawsze krzywdę. 

...Pisze on, że „historia sama się robi”—to jako krytyka dzisiejszych naszych 

usiłowań rozbudzenia dziejowej świadomości w narodzie. Przecież już trzeba 

być ślepym, aby nie widzieć potężnych organów celowej i konsekwentnej woli, 

robiącej historię przeciwko Polakom. Sam umysł Irzykowskiego jest pośrednim 

wynikiem działania tych sił. Niezależnie od tych sił celowo wrogich, wszystkie 

inne konstruktywne siły ludzkości działają tak, jakby Polaków nie było, nie 

liczą się z nimi, wytwarzają nastroje i usposobienia, systemy wartości i działania, 

m ające za jedną z cech to, że my nie wchodzimy tu wcale w rachubę, 

o ile więc m y nie tworzymy przynajm niej sami dla siebie świadomości h i 

storycznej, przyjmujemy stan rzeczy, wykluczający nas, dążący do wyeliminowania 

nas i to uważamy za normę, za samą rzeczywistość, można się 

otruć tymi myślami i brakiem sił własnych. Niech Bóg wybaczy tym, co 

mnie zamordowali. Zdrowie znika tak strasznie, znika wszelka siła, wszelka 

chęć i zdolność życia: wszystko stało się dla mnie m urem i wykonywaniem 

obowiązku, a przecież nie ustąpię póki zostanie choć trochę siły, będę się 

jak skąpiec zużywał, by wykonać jaknajwięcej z tego, co widzę ponad sobą, 

a widzę dzisiaj właśnie jasno i wyraźnie. O Boże, Boże — gdyby mieć 

lat. 25 po raz drugi, jeszcze raz 5 lat życia, tylko 5. 

Nawet w tych warunkach — liczę, że za 5 lat będę znał wszystkie klasyczne 

dzieła (w oryginałach) poezji i historii europejskiej od X V wieku aż 

do naszej chwili, że będę znał zasadnicze dzieła i pomniki myśli religijnej 

ludzkości i najważniejsze pisma z czasu poprzedzającego wiek X V I. W tedy 

mógłbym pisać — trochę o umyśle europejskim nie in abstracto, ale w myśl 

moich metod. D o tego czasu muszę robić prace cząstkowe, muszę starać się 

produkować dużo beletrystyki. Zresztą wierzę, że gdy dojdę do ostatecznego 

wżycia się w światopogląd własny, gdy zżyję się z nim, zacznę pisać d ramaty.

Z NIEDRUKOWANEJ KORESPONDENCJI 291 

Czasami mam godziny, gdy budzą się we mnie nowe jakby zdolności i potęgi 

myślenia, ale szybko to ginie. 

...Ach, mieć teraz dużo sił, zdrowia, przynajm niej norm alne ciało ! W ta 

kich zwątpieniach myślę o Wyspiańskim, o jego męstwie wśród cierpień, 

0 rzeczach, które pisał on ołówkiem, założonym między bandaże ręki, z której 

kości wychodziły. To jest m oja modlitwa i mój patron. Nie umiem 

wybaczyć „literacikom” oschłego tonu, gdy mówią o Wyspiańskim. W ogóle 

nie ma klasy ludzi — tak mało zdolnej do bezinteresowności wobec nowych 

myśli, nowego poznania, niż literaci. 

...Czytam także pamiętniki Emersona — jak dotąd z m ałą korzyścią. 

Przedwczoraj otrzymałem biuletyn tutejszego tow. filozoficznego i nagle 

uderzyło mię moje nazwisko. To jakiś pan W acław Grzybowski z K rakowa 

mówił o stanie filozofii w Polsce. Ze m ną obszedł się bardzo łaskawie 

1 wyznaczył mi miejsce u samego szczytu, ale nie jestem pewien, czy to, co 

według niego mam „wyznawać” — jest m ądre, bo w ogóle niezupełnie własne 

poglądy poznawałem w tym wykładzie. Zdaje się, że jestem odnowicielem 

Cieszkowskiego. Zresztą Włosi czynili referentowi wyrzuty, że się mało 

od niego dowiedzieli o kimkolwiek. Żeromski, Wyspiański figurują między 

filozofami bez wzmianki o formie w jakiej tworzą. 

Niestety w tym roku krajać się dać muszę, jeżeli nie 7. nogą to z kiszkami, 

zapadam raz po raz na t. zw. „etranglem ent d’hem ie”, jak to doktorzy nar 

zywają, i za każdym razem lękam się, że się wywiąże . . . — a ból jest taki, 

że w padam dosłownie w konwulsje i przez 24 — 36 godzin jestem do 

niczego — a w ciągu 39 tygodni już czwarty raz wczoraj mnie to spotyka. 

Serdecznie pozdrawiam Państwa 

Wasz St. B. 

...Czy znacie Państwo Tołstoja, szkic o Szekspirze. Popisał on tam straszne 

rzeczy o Learze. Mówi, że żaden człowiek nie zniósłby niedorzeczności założeń 

tego dzieła, gdyby nie sugestie, którym każdy ulega. Zdaje mi się, że 

to prowadzi nas dalej. Mianowicie, czy cała kulturalność nasza nie polega 

na tym, że ulegamy pewnym sugestiom a priori, że m am y do nich zaufanie. 

Starsze rzeczy Tołstoja posiadają ten sam charakter trawiących kwasów, 

jak artykuły Irzykowskiego. W ogóle ciekawa to rzecz, że niewątpliwie 

każdy z nas posiada wyrobione świadome lub bezwiedne ja swoje, które do 

pewnego stopnia tylko jest związane z ja biologicznym i które może odczuć 

zagładę tego ja biologicznego jako swe potwierdzenie. 

Klasyfikacja umysłów kulturalnych, form kultury może brać za podstaw ę: 

1) sposób tworzenia się szerszego ja, 

2) jego stosunek do ja biologicznego, gdy jest stworzone. 

Może tu nie kończyć się dla jednego i tego samego umysłu na jednym 

takim ja. 

Niewątpliwie obecny kryzys kulturalny polega na tym, że żadna postać 

ja szerszego nie wydaje się nam bezwzględną i że wskutek tego ja biologiczne, 

energia walki o byt wydaje się kryterium ostatecznym, gdy jednak staramy 

się rozwiązać to kryterium, spostrzegamy, że owo pozornie najniewątpliwsze 

ja walki o byt jakby nie istnieje, jest tylko geometrycznym punktem, 

jest tylko tym, co m atem atyka nazywa „granicą” (lim). 

Feuerbach, Stirner, Marks mieli do czynienia z tym zagadnieniem. I sta-


rali się je rozwiązać bez ja szerszego przynajmniej świadomie i konsekwentnie 

przyjętego. U M arksa ja szersze stało się rozwojem, podobnie u ewolucjonistów. 

Ale Irzykowski odchyla wszystkie sugestie i w gruncie, gdy się 

go przyciśnie do m uru — spostrzeże, że i on m a ja szersze — a mianowicie 

prawo do umysłowych kaprysów wszystkich naraz i każdego oddzielnie. 

Byłem, jestem i będę nudny. 

Raz jeszcze Wasz z głębi duszy 

Stanisław. 

Tym i dniam i skończyłem szkic (duży) o umysłowości Heinego, rzecz, 

która mi się napisała sama w trakcie całkiem innych robót. Teraz ją będę 

przepisywać i zobaczę do czego podobna i co więcej robić. 


Do dr. R. Buberów 

b. d. Przed Bożym Nar. 1910. 

List ten przyjdzie na św ięta: proszę przyjąć więc wyrazy serdecznych naszych 

życzeń; co do nas — to cieszymy się tylko z radości Ireny, która jak 

zawsze choinki oczekuje — a zrobiła takie postępy, że możemy już jej dać 

angielską, wprawdzie b. łatwą książkę jako prezent. Przy tej sposobności zapoznałem 

się z angielskim sposobem wydawana dla dzieci i jestem nim' zachwycony 

: najdrobniejszy szczegół okładki, papieru, w jaki jest ona oklejona 

— wszystko jest wyzyskane, by bawiło dziecko. Oczekuję tylko, czy 

Poł. przyśle książek polskich, o które prosiłem, bo to byłby gorzki . zawód. 

Sam o sobie wolę nie pisać, z płucami poprawa nastąpiła duża, ale stan 

nogi i kiszek, które muszą być owrzodziałe wewnętrznie i zewnętrznie, nieustanne 

wrzody spowodowują zatrucie istnienia tak, że często nie umiem sobie 

dać rady z przygnębieniem. Najstraszniejsza jest nieruchomość. Myślę, że 

przed wiosną trzeba będzie się na operację zgodzić — byle tylko zgodzili się 

na nią lekarze, t. j. byle uznali, że zyskam przez to ruch, dostęp do świata. 

Ale wolę o tym nie pisać. Możecie sobie Państwo wyobrazić, że myśl obum 

iera i choruje w takich warunkach i ja ciągle się błąkam między stanami 

ekstazy intelektualnej, która co raz rzadziej mnie nawiedza i zupełnej apatii, 

która konstatuje prawdę, lecz nie jest przez nią pobudzona. Słoneczny 

spokój przychodzi rzadko: muszę więc z nieufnością traktować wszystko, 

co myślę. Rzadko teraz zdarza mi się spotkać książkę, która dałaby mi silne 

poczucie wartości istnienia: najczęściej wszystko się kończy na suchej 

aprobacie. Ponieważ lubi Pan M acau la^a — zwracam uwagę na Carlyle’a 

Fryderyka Wielkiego — znam tylko 8 tomów z 15, ale między nimi te, 

które traktują o starym Fryderyku Wilhelmie ojcu ■— są niezrównane. Rzecz 

jest w niemieckim przekładzie. O statnie rozdziały z opisem śmierci Fryderyka 

W ilhelma dają wrażenie bewzględnie jakbyśmy przeżyli to wszystko: 

mnóstwo barwnych żywych postaci, cały chaos X V III wiekowych figur, 

dziwactw i dziwaków — ale styl Carlyle’a nie pozwala na takie dolce far’ 

niente, jakie daje M acaulay i czasami d rażni: prowokują także jego ultrakonsekwentne 

wyskoki — ale im więcej zapoznaję się z Carlylem, tym bardziej 

go podziwiam i szanuję. Tłumaczę po trochu Bruna, Machiavellego 

i V ic a : Bruno mnie zadziwił istotnie: nie wierzyłem, aby było tak wiele 

argumentów na korzyść tezy, że Spinoza czerpał z niego. Osobiście w tezę

Z NIEDRUKOWANEJ KORESPONDENCJI 293 

tą wierzę ze względu na znane dane psychologiczne— ale powinowactwo między 

Eroici Furori a Etyką jest tak wielkie, że abstrakcyjnie wyłożone te dwie 

myśli kryją się zupełnie. Pomimo to jednak w istocie wizje świata, Bruna 

i Spinozy były różne, tendencje często rozbieżne, rozkłady wartości inne, ja 

ko precyzja filozofie ich były całkiem odmienne a stały się podobnym'" dzięki 

fatalizmom wykładu filozoficznego, dzięki temu, że myśl zawsze stawia 

opór, gdy chcemy się nią posługiwać w celu czysto poznawczym w oderwaniu 

od praktyki tak lub inaczej zakreślonej. 

Czytam także drugi traktat Berkaleya i przekonywam się jak bezcelową 

rzeczą jest czytanie „historii filozofii” — przychodzi oryginał i widzimy, 

żeśmy nie mieli pojęcia o myślicielu — a straciliśmy świeżość w zetknięciu 

z nim. Berkaley bardzo wyrósł w moich oczach i we Lwowie osoby, 

które uważają za punkt wyjścia filozofii p y tan ie: „czy Pan wierzy w istnienie 

tej oto filiżanki” stanowczo skorzystałyby, czytając go. 

...S. T. Coleridge — człowiek, którego kocham za wielkie podobieństwo 

— broń Boże nie w geniuszu jego — i moim pożal się Boże — wysiłku — 

napisał wśród wielu poezyj różnej wartości — odę, która jest moim zdaniem 

najwyższym z jego utworów i tragedia życia jego jest w tym, że jest 

to oda „dejection” na ubytek sił w nim samym, zanik radości. 

„M y genial spirits fa il; 

And w hat can these avail 

T o lift the smothering weight from off my breast 

It were a vain endeavour, 

Though I should gaze for ever 

O n that green light that lingers in the w est: 

I may not hope from outward forms to win 

T he passion and the life, whose fountains are within. 

O L a d y ! we receive but w hat we give” 

(M ój duch ubywa i próżno bym kusił się wydobyć spod nacisku 

moje serce: nadarem no zatonąć wzrokiem w zielonej rozświacie, 

która na zachodzie trwa om dlew ająca: nie z zewnątrz przychodzi 

nam pomoc, formy, co są poza nami, nie natchną mnie żarem, 

życiem, nam iętnością: otrzymujemy to tylko, co d ajem ). 

Reakcja w Rosji sroży się, a w Polsce zapuszcza korzenie wszystko, co 

przekazała nam przeszłość, by zeżreć, zatruć fundam entalne całe życie narodu. 

Dziś dostałem list od Brata o organizowaniu się związków rodowych, 

szlacheckich, mających za podstawę zabezpieczenie ziemi znajdującej się w po 

siadaniu rodu na prawach ordynacji. Już zorganizowały się i zostały zatwierdzone 

związki Zaleskich, Radziwiłłów, obecnie organizują się związki 

Potockich, Zamoyskich i... Belina-Brzozowskich. Ponieważ związki te 

opierają się na zupełnie feodalnych zasadach heraldycznych, więc założyciele 

tego ostatniego związku prawnie nie mogą mnie pominąć, gdyż indywidualnie 

człowiek nie potrzebuje nic posiadać. Jest to organizacja potworna, 

bezwzględne przymierze między posiadającą szlachtą a status quo 

rosyjskim, buduje się w ten sposób cytadele uciemiężenia chłopskiego, 

uwstecznienia społeczeństwa. Oczywiście zabawa ta obejdzie się beze mnie 

— t. j. żadnego podpisu (na tym kończyłaby się m oja rola) nie dam, ale 

oburzył mnie i przeraził sam fakt jako symptomat m oralny i historyczny. 

Szlachcic polski postanowił bezwzględnie zjeść Polskę.


M ój Boże — czytam W hitm ana pro zę: Perspektywy demokracji — jest 

to akt wiary Stanów Zjednoczonych w własną misję, nie szczędzący ostrej 

krytyki — rzecz prorocza — a jednocześnie nowoczesna i zaraz po tej rozprawie 

— list W hitm ana do rosyjskiego tłumacza — gdzie pisze on „o powinowactwie 

w przyszłości, w posłannictwie, w samym ogromie — pomimo 

strasznego przedziału w formie politycznej Rosjii i Ameryki” . Nie mogę 

przymusić się do skończenia tej książki, tak jak nie mogę czytać L. Hearn, 

Kiplinga — rzeczy z oceanicznego św iata: — gdzie jest nasza przyszłość 

w tym wszystkim Rozpacz i beznadziejność bezwzgędna: nie umiem myśleć 

tylko dla Polski i w Polsce — a tu wszędzie urywa się droga, wszędzie 

m ur lub rwanie się par force produkuje optymizm. Żeromski au fond jest 

optymistą — a raczej to na jedno wychodzi. Sieroszewski — a poza nami 

tacy Askenazowie, a jeszcze płycej Feldman, wszechobecny Kurz i pajęczyna... 

Z serdecznym pozdrowieniem i uściskiem... 

Padał do druku L. W U D Z K I 

TR E ŚG IO FO R M NA ZA K RĘCIE 

1. NOWE EPOPEJE 

M odne jest dzisiaj wśród moich rówieśników odmieniać na wszystkie strony 

słowa „epika, epickość, epicki” . M ody są jak wiadomo zmienne, zwłaszcza jeśli 

chodzi o słowa - przeboje, pojawiające się w tym czy innym żargonie. — F ajny, 

klawy, byczy, morowy — kicz, knot, szmira — technika, faktura, smaczne 

— szczerość, bebechowość, autentyzm — oto kilka przypadkowo dobranych 

beniaminków i ofiar mody. Tem aty, które się miele po kawiarniach są 

prawie niezmienne, tak samo ludzie, a nowe słówko zawsze przyjemnie odświeża 

atmosferę, ba! upaja niekiedy. Ponieważ jednak do roli krytyka należy 

mieć pod ręką sole trzeźwiące, oraz przysłowiowy płot, przeto jednego 

z upojonych dokonanym właśnie poematem (kilkanaście stronniczek) zapytałem, 

czy przeczytał choć parę tomów powieści Szołochowa Cichy Don, 

a drugiemu, który właśnie tworzy poemat, odczytałem parę fragmentów 

zmonografii historyczno - socjologicznej Bernarda Fay’a Roosevelt i jego 

Ameryka (tł. I. Panenkowa, „Rój” 1935). T a książka dobrze nadaje się do 

naszych rozważań. B. Fay, wykładający w Sorbonie o Stanach Zjednoczonych, 

a na uniwersytetach amerykańskich literaturę francuską (jest taka jego 

książeczka, którą się czyta przyjemnie — Panorama de litteralure franęaise 

contemporaine), to francuski M aurois na Amerykę, Maurois kompetentniejszy, 

a utalentowany bodaj tak samo. Książka jego o Ameryce jest ambitna. 

W sugestywnych skrótach historycznych maluje „amerykanizm”, narastanie 

sił i form ustrojowych, skomplikowany obraz politycznej, społecznej i kulturalnej 

dzisiejszości amerykańskiej przedstawia w proporcjach właściwych, 

znajdując w nich jednak miejsce dla dowcipnie podpatrzonego szczegółu, lub 

charakterystycznej anegdoty. Książkę tę, oddającą czytelnikowi rzetelne usługi 

informacyjne, czyta się łatwiej i przyjemniej niż niejedną renomowaną 

powieść. Rzekłbyś -— Iliada amerykańska, napisana stylem bajronicznym. 

A że to jest istotnie „utwór epicki..., w którym na tle jakiegoś rzeczywistego, 

a niezmiernie doniosłego wypadku dziejowego odtwarza się obraz życia całe

TRESCIOFORM NA ZAKRĘCIE 295 

go narodu...”, przeto chcę zaprezentować nieco „faktury” tej nowoczesnej 

epopei. Myślę, że cierpliwość czytelnika będzie wynagrodzona. 

„Ten szał pracy, to upodobanie w działaniu, które nakazuje zawsze zapominać 

o spoczynku, o chwilach wolnych, o przyjemnościach, — które nawet 

używanie zabawy zastępuje wysiłkiem gry, to wszystko jest ten właśnie system, 

któremu patronowali filozofowie francuscy z osiemnastego wieku. N ajinteligentniejszy 

z nich, Voltaire, w najbardziej uroczej ze swych książek... 

dochodzi do wniosku, że wszystko jest wyzute z wartości i znaczenia prócz 

jednej tylko pracy. „U praw iajm y nasz ogródek”, powiada Gandide... Osiemnasty 

wiek... wydarł mnichów z ich cel, uczonych z ich laboratoriów, ludzi 

towarzystwa z ich salonów, aby z nich wszystkich uczynić polityków, przemysłowców 

i dziennikarzy. •— W Europie... stare lenistwo, stara mądrość, 

stara powolność przeszkodziły osiemnastemu wiekowi w dopełnieniu jego 

programu, i jego powaga została w ten sposób ocalona. Ameryka przeciwnie, 

ze swoją ugorującą ziemią, ze swą ludnością chciwą i posłuszną, szczerą 

i pracowitą pośpiesznie poczęła realizować te myśli i budować ten świat idealny, 

o którym jej mówiono. — I widzimy go dzisiaj ! ...Politycy, kapłani, 

sędziowie, profesorowie, pisarze, kobiety i dzieci, wszystko poddaje się regule, 

każdy się śpieszy, każdy działa. To jest apoteoza pracy użytecznej. I to jest 

katastrofa 

Inny fragm ent: 

„Każdy kraj m a swój sposób zaspokajania swoich radykałów : w Anglii 

ofiaruje się im kazania w stylu metodystów i niskie taryfy celne, we Francji— 

pacyfizm i sklepy tytoniowe, w Rosji — życie paru milionów ludzi. W Ameryce 

pan Jefferson ofiarował im dorzecze Missisipi”. 

Parę zdań z obszernej bio-geografii: 

„ W Nowym Jorku człowiek się elektryzuje przez samo dotknięcie klamki 

u drzw i; a od czasu do czasu, gdy się chce telefonować, doznaje się szczególnego 

w rażenia: to znak, że zorza północna wprowadza charakterystyczne zaburzenia 

w telefoniczne i telegraficzne komunikacje danej okolicy. W lecie 

i w jesieni wielkie burze elektryczne rozpętują się tutaj raptownie nad ziemią, 

przerażając kobiety...” 

Z charakterystyki prezydentów : 

„Do tych, których p. H arding uwielbiał, należał p. Hoover... Hoover wyglądał 

jakgdyby był zawsze w złym humorze, a H arding był zawsze w tak doskonałym 

humorze, że na mocy samego praw a przeciwieństwa nie mógł go 

nie fascynować ten człowiek, który m iał usta za małe, brzuch za wielki, cz t- 

szkę za okrągłą, ręce spocone i oblicze wydęte gorli,, ością... Gruby człowiek 

o małych świdrowatych oczkach, który od lat dziesięciu wyczekiwał na swoją 

godzinę i który pośpieszył teraz chwycić okazję, jak żaba chwyta strzęp 

czerwonej materii, jak ryba chwyta robaka z ziemi” . 

A teraz coś dla pp. kolegów specjalizujących się w „poem atach barbarzyńskich” 

: 

„Tworzyły się najrozmaitsze ugrupowania, młodych kobiet, starych panien, 

młodych chłopców, mężczyzn żonatych etc., poto, by sobie albo bliźniemu 

narzucać te lub inne wyrzeczenie się, uznane za m oralne: abstynencja 

od alkoholu, od palenia tytoniu, zakaz teatrów i sportów w niedzielę, prohibicja 

gier hazardowych, loteryj itd. itd. Ale jednocześnie w tym upajającym 

klimacie, pod wływem tego zdrowego, obfitego, intesywnego odżywiania,

296 7RESCI0F0RM MA ZAKRĘCIE 

wśród tego wzmagającego się i szerzącego dokoła luksusu, rosła rasa chciwa, 

0 skórze białej, wielkich, giętkich, zgorączkowanych i pogańskich ciałach” . 

Rolę kościołów w życiu amerykańskim podmalowuje Fay, opowiadając historię 

wielkiego procesu sądowego protestantów ze zwolennikami teorii D arwina, 

procesu, w którym „...i religia i nauka zmaltretowane przez swych 

obrońców i okryte śmiesznością przez swych wyznawców. ...Z jednego końca 

Stanów na drugi rozbrzmiały po dziennikach echa tej afery. Z wysokości 

ambon zagrzmieli pastorzy, babtyści, metodyści, presbiterianie. Jedni za ludźmi, 

drudzy za małpami, jedni za Mojżeszem, drudzy za Darwinem. Znalazł 

się nawet jeden taki, który wstąpił na ambonę z małpką, uwiązał ją na przodzie 

ambony, poczem, zwróciwszy się do wiernych swoich parafian, wprost 

ich zagadnął, czyli w tym nędznym i brzydkim stworzeniu rozpoznają przodka, 

ojca, brata, człowieka W rażenie tej demonstracji było ogromne i wszystkie 

dzienniki amerykańskie podały fotografię małpy i jej pastora” . 

No i wreszcie ostatnia perełka — fragm ent z charakterystyki roli uniwersytetów 

w życiu polityczno - kulturalnym : 

„...Profesorem zostawał ten, kto nie mógł zostać niczym lepszym... Opow 

iadają, że gdy Teodor Roosevelt przyjmował raz w Białym Dom u sławnego 

murzyńskiego pisarza, Bookera W ashingtona, miał wtedy u siebie wśród 

gości także kilku białych. Jeden z tych białych czuł się mocno nie w sosie; 

pochodził z Południa i nie uśmiechało m u się spożycie śniadania w towarzystwie 

kolorowego człowieka, ale na zaproszenie do Białego Domu nie mógł odpowiedzieć 

odmownie. Nie chciał jednak Bookera W ashingtona traktować 

jako równego sobie. „Nie mogę mówić do niego per „pan” , tłumaczył swej 

żonie, ale skoro prezydent zaprasza mnie razem z nim, nie mogę też mówić 

do niego per „Żorż” (imię rodzajowe i poufałe, jakie biali zwykle nadają 

służącym m urzynom !). „Co robić” powtarzał. Żona była to kobieta z głow 

ą — znalazła wyjście. „M ów do niego profesorze” . T ak się stało i sprawa 

została rozstrzygnięta...” 

M am nadzieję, że czytelnicy znaleźli niejaką przyjemność w lekturze tych 

fragm entów „popularnej monografii”, która w moim przekonaniu spełnia 

wszystkie warunki epopei — prozą. M a przecież i bohatera — Roosevelta, 

którego wspaniałą młodość, pracowite początki, bohaterską walkę z chorobą, 

oraz wyczyny kandydackie i prezydenckie obserwujemy na przestrzeni paruset 

stronic. M a i „księgi” czy „pieśni” z pięknymi ty tułam i: — Odkrywcy 

1 W ynalazcy; Rozbitkowie, trzej królowie drew niani; Prorocy stalow i; Sztaba 

złota, czy cielec złoty; Ameryka zgubiona; Roosevelt i Kongres, czyli 

sztuka ugłaskiwania zgromadzeń itd. M a w tych „pieśniach” różne zabawne 

refreny, powracające jak ten o Hooverze — o parlamencie, o prasie i in. 

N o i m a to impoderabilium, drobnostkę — ładunek umysłowy człowieka 

kompetentnego. 

W tym miejscu ktoś zainteresowany a przewidujący może spróbować takiej 

finty: — „Dobrze już, dobrze, choć jak na żarty trochę za długo. Wszyscy 

wiemy, że poziom prasy dziennikarskiej, publicystycznej i t. d. podniósł się 

znacznie, ale cóż z tego w ynika!” Otóż nie! Zestawianie publicystyki z odpowiednimi 

form am i lirycznymi z punktu widzenia środków ekspresji 

i celowości gatunków odłóżmy na kiedyindziej. T u chodzi o m odną epikę. 

Musimy raz zebrać i unaocznić rzeczy choćby oczywiste, skoro mimo ich oczywistości 

mogła powstać m oda tak naiwna i kom prom itująca młodą poezję,

TRESCIOFORM NA ZAKRĘCIE 297 

m oda, której zwolenników przybywa, ku radości i usprawiedliwieniu starszej 

generacji pisarzy. Jeszcze w r. 1935 na pierwszej stronie „Wiadomości Literackich” 

skostniały ale wykształcony K. W. Zawodziński mógł wydziwiać na 

uparte życie martwego rodzaju literackiego” . Dziś... Dziś łysawe i gołowąse 

Koźmiany klecą swe zamówienia w bratnim szeregu; ich szczęśliwość m ąci zapewne 

tylko jedna myśl — czemu wsześniej nie wpadli na tak łatwy i „owocny” 

sposób, a mniej zręczni i naiwniejsi „epo - m ani” patrzą na to z żałosną 

surowością i coć tam ględzą o ewolucji, o pełnym oddechu, szukając właściwie 

metafizyki w rzemiośle i osiągając — rzemieślnicze horyzonty w m etafizyce. 

W róćmy więc do artyzm u prozy. Że książka Fay’a to nie standart „reportażowy” 

przekonać może łatwo choćby zestawienie z takim np. naszym rodzimym 

K. Wrzosem, w tychże „W iadomościach” za Rewolucję w Grecji na 

pierwszym miejscu przez Rogoża w ychw alanym : 

„Wysoko biją ambicje Venizelosa. Wysoko zasiada jego przeciwnik — 

Tsalderis. Przy każdym z nich znajduje się kobieta. (T u porównanie tych 

kobiet, będące powtórzeniem życiorysów podanych przedtem parokrotnie). 

W Neapolu lub Paryżu przebywa pani V enizelos; w Atenach przy ulicy 

Kifisa rezyduje pani Tsaldaris” . 

Tego chyba wystarczy dla odczucia różnicy między standartem , a tw órczością. 

Idźm y dalej. Oto znowu tłumaczona (ppłk. dypl. Janusz Gaładyk) 

książka Ernsta Jiingera Książę piechoty. Prosta — luksusową prostotą wyrafinowanej 

kultury i bogatych przeżyć — rzeczywiście bezpretensjonalna, obliczona 

raczej na dydaktykę relacja oficera liniowego. Nie mogłem powstrzym 

ać się, żeby nie podkreślić wyraźnego rysunku rytmicznego w cytowanych 

fragm entach: 

„...Mieliśmy wszyscy silne uczucie przynależności do naszego odcinka, byliśmy 

mocno z nim zrośnięci. Znaliśmy go/gdy się jak czarna wstęga ciągnął 

przez zaśnieżony krajobraz/kiedy kwieciste ugory w godzinę południową/ 

przesycały go upajającym i zapacham i/albo gdy widmowa bladość pełni/oświetlała 

ciemne jego kąty/w których roje szczurów pędziły tajemnicze życie.../ 

Siadywaliśmy weseli w długie wieczory letnie/na ławkach z gliny/gdy ciepłe 

powietrze niosło od nieprzyjaciela/odgłosy pracowitych stuków i rodzimą piosenkę. 

/Waliliśmy się na belkowania i skręcony drut/gdy śmierć stalową m a 

czugą grzmociła po okopach” . 

M am y już epikę marynistyczną (coprawda niektórzy wolą Zwierciadło 

morza od ballad o pniu sosnowym), będziemy zapewne mieli i poemaciki b a 

talistyczne. Czemużby nie Łatwo i owocnie... Jeśli się m a za sobą kurs podchorążych... 

Ktoś dostanie zamówienie, ktoś inny uzna, że jemu wypada, 

a chór spóźnionych długo w noc będzie rozważał nad czarną sprawą tężyzny 

i bohaterstw a: z punktu widzenia możliwości renesansu oktawy. Co do mnie, 

odpowiednik współczesny poem atu dydaktyczno-bohaterskiego, rapsodu, widzę 

właśnie w prozie takiej jak Ernsta Jiingera. 

W tej modzie na epickość jest coś bardzo nietaktownego, coś z nieodpowiedzialnego 

wścibstwa, coś z rasowej grafomanii. (Mówię o „am atorach” -— 

bo „epicy” zawodowcy są znacznie uczciwsi: oni rozwijają tylko do „wielkiej 

formy” proceder zarobkowy, polegający na odwalaniu reklam drogeryjnych 

i monopolowych panegiryków i t. p.). Zważmy tylko. Z jednej strony 

kompetencja, znawstwo, obfity m ateriał mieszczący się w prozie łatwo i wy

298 TRESCIOFORM NA ZAKRĘCIE 

godnie — z drugiej zaś: skromniuśka z natury rzeczy „treść” i dziecięcaufność, 

że jakoś tam ocali „m agia słowa” . No bo przecie rzetelnie informować 

i opowiadać wierszem nikt nie zamierza. Nikt nie napisze rymami ani Faya,. 

ani Jiingera, ani Szołochowa. Tymczasem każdy z tych autorów wytrzym 

uje najzupełniej konkurencję z naszymi wierszopisami jeśli chodzi o dostarczenie 

rodzynek poetyckich, tej właśnie „magii” . Cóż potem dziwnego, że 

„nikt wierszy nie czyta” . Już Sałtykow-Szczedrin, we wspaniałym poczuciu 

możliwości prozy szydził z krygowania w rymach i m etrach tego, co można 

powiedzieć prosto. 

Specyfikacja rodzajów literackich — produkt rozwoju ekspresji, oraz rozszerzenia 

tem atyki — nie jest jednak bynajm niej równoznaczna z przydziałem 

zakresów. O d początków tej specyfikacji, t. zn. od chwili, kiedy utwór 

wierszowany przestał być workiem na wszystko — od metafizyki po sadzenie 

bobu i praw idła gramatyczne — kiedy tę rolę „worka” w poczuciu swej samowystarczalności 

przyjęła proza, na statycznej (mniej_- więcej) dotąd mapie 

„podziału wpływów” poszczególnych rodzajów literackich zaczyna się dynamika, 

ruch. Możemy obserwować, jak bogacąca się proza bruździ w coraz 

to nowym dominium poezji, aż wreszcie je wykupuje na wyłączne już władanie. 

I jeśli jakiś watażka syberyjski mógł się przewrócić w grobie, gdy na wycyganionej 

przez Stany Alasce tysiące Yankesów rzuciło się do kopania złota 

i oszukiwania Indian, to Lukrecjusza przed czym podobnym na wieść o Diderocie 

powstrzymać mogła jedynie solidarność zawodowa. Dydaktyka, historia, 

filozofia, moralistyka itd. kolejno, drogą pracowitego wymusu, przepadły 

wierszopisom. Dziś wolno im w te krainy zapuszczać się tylko w charakterze 

gości — na stylizowany piknik. Z wszechobejmującego (lądy i ...wody) 

mocarstwa pani Poezji, w którym „słońce nigdy nie zachodziło” wykrojono 

im mały, górzysty i raczej chm urny kraik, zwany Liryką. Nie koniec 

na ty m ! Żeby wyciągnąć porównanie do końca, możnaby mówić jeszcze 

0 kokwistadorach - kolonistach, którzy i na te szczupłe granice nastają, nie 

w ykupując już, ale współdziałając, konkurując — z różnym powodzeniem — 

w uprawie terenów dziewiczych. Ale dajm y spokój analogiom i pograniczom. 

Ważne jest, że to wszystko odbywa się w myśl praw rozwojowych literatury 

1 w jej interesie, ważne jest — co z tego wynika. Otóż wynika jasno awangardowa 

rola liryki (jako rodzaju literackiego — w stosunku do innych rodzajó 

w !). D ając wyraz artystyczny najintymniejszym, najpierwszym przeżyciom 

człowieka opanowującego naturę, ona właśnie m a sygnalizować każdą nową 

zdobycz, każdą nową „form ę wewnętrzną”, każdy nowy środek wyrazu. 

Wszystkie najlepsze siły, zdolności i przeczucia wierszopisów w tę stronę powinny 

być zwrócone, bo tu leży racja bytu, differentia specifica (w sensie 

tendencji oczywiście, nie zakresu!) ich zawodu. Doskonałość wyrazu 

(t. zn. najwłaściwsza proporcja nieuchwytności z intensywnością) opatentowana 

w „małej (z natury rzeczy) formie” wobec historyków literatury, oto 

legitymacja wierszopisów, jedynie gw arantująca im kąt spokojny na Parnasie 

— jeśli nie w roli „ klasyków tem atu”, to przynajmniej w tamecznym 

muzeum rzemiosł artystycznych. 

Jednakże odkrywczość dana jest tylko niektórym i tylko niekiedy, a w irtuozeria 

czysto rzemieślnicza w zakresie „małej formy” nie pociąga ambitnych. 

Stąd też zerkanie ku „wielkiej formie”, ku poematowi, gdzie jako dodatkowe 

środki ekspresji (poza czysto fizyczną możliwością nieskrępowane--

TREŚCIOFORM NA ZAKRĘCIE 299 

go gadulstwa) przebywa kontrastowość w zestawieniu fragmentów, swoboda 

czasu, akcji i miejsca, a więc zmienność tonu i wiele t. p. Ale przepraszam ! 

— poem at poematowi nie równy... Jeśli nawet to co napisałem o liryce wzbudzi 

u kogo zastrzeżenia, to się pogodzimy wszyscy na gruncie empirii (jako 

że żaden zdaje się recenzent, naw et rozważając ogłoszone „poem aty” z punktu 

widzenia „epickości” nie obwieścił a n i r a z u jej spełnienia; o tworach 

epigonów oczywiście nie mówimy.) „Poem at” dzisiejszy, taki jak go 

piszą i jak jedynie jest możliwy, t o układ formalny (analogij szukać 

w m uzyce!) części lirycznych, bądź też refleksyjno-opisowych, intendujących 

do przeżycia lirycznego, które jest motywem 

i celem całości. 

I dość tu gaworzyć o „epice” . 

2. N O W E L IS T Y 

Aby jednak zrozumieć w pełni mechanikę przeżywanego „zakrętu” trzeba 

wyjść poza rozważania formalne o celowości estetycznej, a zająć się celowością 

„życiową” zmian m ody literackiej. Spróbujemy tego na m ateriale 

nowelistyki i wierszopisarstwa polskiego ostatniej, doby, wieńczącej ■— jak 

wiadomo — zwłaszcza w odniesieniu do młodych — okres impasu ubiegłych 

lat czterech, które kilku zaledwie pozycjami dorównują świetności poprzedniego 

(1930 — 34) fundam entalnego zwłaszcza dla liryki nowatorskiej czterolecia. 

Obserwowałem pilnie plon konkursu „Pionu”, obserwowałem z refleksją, 

nieobcą zapewne wielu czytelnikom : — co też właściwie w licznych tych nowelach” 

jest z noweli! Że pierwszej osoby używali konkursowicze najchętniej, 

to jeszcze nie przesądza o niczym. Jednocześnie „Świat” drukował wybór 

mistrzowskich m iniatur nowelistycznych Massimo Bontempellego, równie 

często w pierwszej osobie pisanych. Ale dopiero zestawienie tam tych 

z Bontempellim unaoczniło całkowicie nieepicką z ducha, bo nie uformowaną, 

nie zobiektywizowaną atmosferę tych często zresztą debiutów. Opowiadania 

0 sobie — oto najwłaściwsze określenie. W „dobie nieodpisywania na listy” 

tą drogą szuka jak widać ujścia i zaspokojenia... co Zapewne ta sama potrzeba, 

która pcha ludziom do ręki książkowe wydania listów oraz życiorysy 

sławnych ludzi. Potrzeba, która się wzmaga. — W rozpatrywanych tu rodzajach 

przejawia się ona jako trium f — złe słowo! — wylew historyczny, wybuch 

egocentryzmu „oratio recta”, wczoraj jeszcze modelowana w liryce przez 

„pośredniość uczuć” albo przez nagm inny prawie wzrost w drugiej osobie, 

w nowelistyce zaś stosowana jako niewinny środek autorskiej kokieterii, nie 

prowadzący bynajm niej do jakichkolwiek ekshibicjonizmów. 

D ruga rzecz charakterystyczna, to znaczny w konkursie udział poetów. 

1 ciekawe, że ci sami, zniekształcający epickość noweli, a więc rozbijający 

w pewnym sensie jej typ klasyczny — w wierszach głoszą i realizują odwrót 

ku „formom klasycznym” . Czyżby dwa sprzeczne prądy Bynajmniej, to tylko 

dwa oblicza tego samego zjawiska. Wiersz „klasyczny” , to nie tylko p rawo 

do pełnego (niewyszczerbionego jak u nowatorów) a więc pakowniejszego 

obskurantyzmu, to nie tylko foremka ułatw iająca (jako tako wprawnem u) 

potoczystość języka, oraz swobodę myśli, ale jeszcze i cały bagaż symboliki, 

wyświechtanej, to prawda, ale kompletnej, wyczerpującej wszystkie „klasyczne”

300 TRESCIOFORM KA ZAKRĘCIE 

przygody skołatanego ducha. Jak sama już diagnoza lekarska sprawia choremu 

złudzenie ulgi, tak wytoczenie na tem at własny dobrej ćwierci wszystkich 

nieszczęść mitologicznych, księgi H ioba i elegij łacińskich, zmniejsza w chorym 

uczucie osamotnienia i napaw ając specyficzną pogodą, pozwala wertować 

dalej te szacowne księgi — aż znajdzie się jakaś alegoria optymistyczna, 

a w najgorszym wypadku przynajmniej proroctwo złowrogie, ale za to na 

głowy wszystkieh... W tedy ulga. Jednak chwilowa tylko. Dłuższe obracanie 

a la wiewiórka młynka, wylepionego receptam i z przed lat kilku tysięcy 

prowadzi do stanów dalekich od stoicyzmu. 

Rozważyć w arto również coraz większe jakby zniecierpliwienie samymi 

sobą i własną robotą wśród tzw. awangardy, a jeszcze bardziej wśród jej 

przyjaciół, komentatorów, taborytów, trzymających świecę itp. Awangarda, 

to jak wiemy ci, którzy głosili nowe widzenie świata i nowego człowieka. 

A więc now e: świat rzeczy i świat wewnętrzny, wyrażone w ścisłym, funkcjonalnym 

(już opatentowane) stosunku. A tu raptem zaczęło się mówić 

o antynaturalizmie, o przygodzie w nieznanym, Bóg wie co, byle nie 

ścisły kontakt z rzeczywistością, na którym odtąd robiono karierę. Zawinili 

tu i „klasycy aw angardy”, rozsiadający się na „zdobyczach formalnych”, 

zapowiadający, że zwyciężanie w każdej wojnie jest sprawą stale wzbogacanego 

i ulepszanego oręża. Ale nie w tym sedno. Ważniejszy jest pęd do fabuły 

(odpowiednia biografia w prozie!), będący niewątpliwie — od strony 

artystycznej — ucieczką od konwencjonalizmu szablonów „małej formy” już 

w ytartych i wyspekulowanych; istotnym jednakże źródłem jest i tu to samo 

co u nowelistów i pseudoklasycznych wieszczbiarzy — utrata równowagi. Stosunek 

świata rzeczy i świata wewnętrznego przestał odpowiadać szablonom, 

którym zaufali. Czy zmienił się świat zewnętrzny, czy oni, czy może tylko 

czas Wszystko potrosze, jak to leży w porządku dziejów. Nie jest natomiast 

w porządku to, że żadna grupa, żadna szkółka, żadna sitwa literacka 

w Polsce całej nie wykazała czujności. Wszyscy spali, wszyscy obudzili się 

zaskoczeni, wszyscy chcą swe spóźnione emocje w jak najm niej obowiązujący, 

listowny niemal sposób wygadać, wszyscy, niczem ów Szekspirowski Spodek 

ze „Snu nocy letniej” łapią się za głowę, szukają oślich uszu („stygmatu 

kary” ) i w ołają w naiw nym przerażeniu „gdzie ja jestem, kim ja byłem !” 

3. N O W E P R A W A 

Oczywiście, zanim opadnie ten czad przebudzenia, zanim młodzi pisarze 

w rzetelnej pracy zawodowej nie odzyskają przyrodzonego zmysłu realizmu, 

będziemy musieli jeszcze czas jakiś być świadkami tego szału przymierzania 

symbolów i apokaliptycznego krygowania się jednych, a ględzenia 

o oczach krowy i rewelacyjnym (po raz setny) pisku czajki czy 

wrony innych wierszo-, nowelo-, a właściwie listo-pisów. T a prywatna literatura 

pójdzie sobie z czasem na wagę, ale strat w zaniedbanych możliwościach 

już dziś odżałować musimy.. 

Jedno jest pewne. Żadna literatura nie powstała w odurzeniu, somnambulice, 

czy zbiorowej hipnozie. Czeka nas gruntowna lekcja trzeźwości. Stosunek 

świata wewnętrznego i świata rzeczy musi być na nowo unormowany, 

a oba jego człony jasne. Wskazuje na to — jeśli już nawet wydzielać literaturę 

— całokształt ewolucji spraw literackich. Powieść, nowa epopeja! — uno-

7REŚCI0F0RM KA ZAKRĘCIE 301 

silem się nad epiką prozaiczną, żeby wykazać bezsens artystyczny epiki wierszem, 

ale przecież powieść właśnie, naw et ona, ten beniaminek wśród rodzajów 

literackich przeżywa kryzys. Cóż z tego, że Szołochow każdym zakończeniem 

każdego z kilkudziesięciu rozdziałów swej powieści bije (nie domyślając 

się) na łeb wszystkich naszych speców od rymowanych opisów trzech 

westchnień na tle przyrody, cóż z tego, że Celine pisząc współczesne „Piekło” 

prozą, potrafi któryś rozdział zakończyć od niechcenia porównaniem kuperków 

tańczących girls do niezmożonej, beznadziejnej pracy transatlantyków, 

cóż po tych wszystkich „spięciach”, dowodach potencji artystowskiej, gdy 

i tam już raczej z góry w iadom o: kilkaset stron druku, wysiłku oczu, koszt 

czasu, a rezultat niemal że przewidziany. Ileż bardziej rewelacyjny jest autentyk, 

praw da, czy złuda prawdy. Wielkie firm y wydawnicze, produkujące na 

gwałt powieści biograficzne, pisma i życiorysy wielkich ludzi, wiedzą, jak 

silne są te potrzeby. Życiorysy, nie reportaże, jak jeszcze do niedaw na! 

A więc tu przenosi się akcen t: w stosunku świata zewnętrznego do wewnętrznego. 

Dziś ten drugi więcej nas zajmuje, trudniej jakoś z nim poradzić. W poszukiwaniu 

kryteriów rozpoznawczych i norm regulujących zwracamy się 

do tych, którzy swą partię rozegrali z honorem. Śledzimy ich dni, prace, 

motywy, przyglądamy się słowu o treści niemal zapom nianej: — osobowość. 

Okres poprzedni, który nie był okresem przebudowy, zostawił nam wspaniałe 

powieści, wirtuozowską analizę psychologiczną, posuniętą już do „fantazjotwórstwa”, 

do komponowania i dowolności. Osobowość była rozbita na 

elementy, zdeterminowane przeróżnie — n a m iarę wykształcenia, zmysłu 

obserwacji i rzetelności pisarza. Biologia i materializm filozoficzny scałkowały 

to wszystko z powrotem prosto, ale... nieskutecznie — nie dostarczyły bodźca, 

odpowiedzi na pytanie: po co Między człowieka a świat otaczający musi 

wejść znowu jakieś porozumienie. O parte na trzeźwości! Nie bójcie się tego 

słowa — trzeźwość zna również swoje upojenia. „Tw arz w grubej okładce, 

tułów nabity na dwa nieruchome trzony, lecz myśl czytelna jak zegar uliczny 

w nocy, oświetlony od wewnątrz” — m ało chyba wierszy równie uczciwych 

i równie optymistycznych, jak ten cytat z Peipera, oddzielnie wzięty 

i traktowany. Dzisiejsza organizacja świata nakłada na nas przymusy, które 

prowadzą wielu do nastrojów panicznych. Ale przymus jest wtedy straszny, 

gdy nie powszechny i nie skompensowany. Natom iast powszechność przymusu, 

jednakowa dla wszystkich staje się czymś w rodzaju praw a naturalnego, 

to znaczy z klasy tych, które człowiek — istota ciepłokrwista — uczy 

się szybko neutralizować i kompensować. Kompensacja zaś jest możliwa jedynie 

przy wysokiej klasie życia psychicznego. Spójrzmy w siebie, spójrzmy 

dokoła, spójrzmy w naszą przeszłość ■— ostatecznie jest o co walczyć 

i nie żałować zachodu. Jestem głęboko przekonany, że z wiary w moc natury 

ludzkiej możemy czerpać głęboką ufność w losy przyszłe, a ta ufność powinna 

stać się gwarantką naszej rozumnej dzisiejszości. Pisałem niedawno, 

że bez m itu długo już nie podychamy, tylko cała sztuka w tym, żeby się go 

dopracować, a nie — doigrać. Przez m it rozumiem to właśnie upojenie 

trzeźwością, ten jakby stan łaski — powszechne i trwałe poczucie godności 

życia i naszej w nim roli. 

Jakież rysują się praw a dla literatury — Przede wszystkim zasadnicze poniechanie 

jej koncepcji abstrakcyjnej, formalistycznej. T o dobre jako metoda 

badań i tylko w odniesieniu do okresów zamkniętych. U progu każdej no-

302 TRESCIOFORM MA ZAKRĘCIE 

wej epoki wszystko jest jakby in statu nascendi wszystko „intenduje” ku 

sobie nawzajem. Sztuka staje się znowu narzędziem : poznania i sublimacji, 

pracy i zabawy. „Zagadnienie formy ..jest w gruncie rzeczy zagadnieniem 

praktycznej psychologii zbiorowej” — tę formułę Brzozowskiego 

przypomniał pisarzom polityk, Matuszewski, pisząc w Gazecie Polskiej 

artykuł pod znamiennym tytułem : Literatura nowa a życie. 

Jako drugie praw o narzuca się odrzucenie wszelkiej stylizacji artystycznej, 

jak też wszelkiego „fantazjotwórstwa” — dwa sztuczne, okaleczające, a tym 

niebezpieczniejsze, że dające chwilowe złudzenie wyzwolin, narkotyki. Krytykę 

najbliższej przyszłości widzę jakby pragmatystyczną — psychologizującą 

i socjologizującą w imię m itu pełnego człowieka, jego swobodnego, harm onijnego 

funkcjonowania. Okres następny dopiero — okres stabilizacji kulturalnej 

na nowych podstawach — powinien przynieść nową klasyfikację znacznie 

w międzyczasie wzbogaconych form i nowe norm y estetyczne. Aż do tego 

czasu „jak pisać” wiedzieć na pewno i z góry będą tylko epigoni. 

JÓ ZEF M A Ś L IŃ S K I

SPRAWOZDANIA 

KAZIMIERZ WIERZyiiSKI: W garderobie duchów, wrażenia teatralne. Książnica-Atlas. 

Lw ów — Warszawa. 

N asza publicystyka teatralna, ani zbyt bogata, ani zbyt głęboka — zna tem aty 

pow rotne, jak gorączka m alaryczna. Co p ew ien czas głośn o i z zach łyśn iętą ża rliw o ś 

cią m ów i się na p rzykład o t. zw. w ielk im repertuarze, a g d y d zieło z tego zakresu 

w ch od zi na scenę, n ie robi się nic, aby u zasad n ić rację jeg o istn ien ia. Co p ew ien 

czas także pisze się o t. zw . teatrze eksperym entalnym p o to, b y w obec każdego u tw o 

ru, od ch ylającego się od przeciętności przybrać m inę: „m nie n ic zd ziw ić n ie m oże". 

N otoryczn ie, n iem al z k alen d arzow ą regularnością naw raca rów n ież spraw a krytyki, 

je j kom petencji teatrologicznej — i n ic z tego n ie w ynika; sam dw ukrotnie w szczy 

nałem taką dyskusję, w o statn iej już n ie zab ierałem głosu. 

W e w szystkich tych spraw ach, niew yczerpujących zresztą b ezn ad ziejn eg o k atalogu, 

zbiór recenzyj „ W garderobie duchów ", jakby m im ow ied n ie rzuca w a żn y argum ent: 

argum ent żyw ego przykładu, argum ent konkretnego d ziałan ia. T o p ozw a la m i n a tę 

sk w ap liw ą n iek on sek w en cję, aby zajm ow ać się książką n ie-tea tro lo g a , n aw et taką 

n iek on sek w en cję nakazuje. P osuw am się tu w zd radzie teatro lo g icznej ortodoksji j e 

szcze d alej. N ie p op ad ając chyba w rom antyczny zabobon o w szech -k om p eten cji p o 

znaw czej p oezji i p oetów — przyznaję W ierzyń sk iem u z tytu łu je g o rang: poetyck iej 

w ysokie upraw n ien ia krytyka teatraln ego. Jedno i drugie: to p ozornie aprioryczne u zn a 

n ie i tam to o d n iesien ie do p ew n ych zjaw isk ogóln ych — zostan ie w dalszym ciągu 

obszerniej uzasadnione. 

P ostaw ę W ierzyń sk iego w obec teatru o d słan ia drobna an egd ota. W artykule o Ć w i 

klińskiej opow iad a, że zaczął się jej k łan iać przed form aln ą prezen tacją — z p rostego, 

uczuciow ego odruchu. „M łod zi p an ow ie z M azow ieck iej. K to z w as m a w ię 

cej entuzjazm u, niż śm iałości, proszę w m oje ślad y. Z d ją ć kapelusz, Ć w ikła id z ie !“. 

T o jest form uła, w yzn aczająca ca ły stosunek W ierzy ń sk iego do teatru: „w ięcej en 

tuzjazm u, n iż śm iałości". N ie zn aleźć u n iego tupetu ign oran ta — ten tupet w d zied 

zin ie teatraln ej stan ow i odm iankę p sych ologiczn ą, b u jn ie u n as rozp len ion ą i szczególn 

ie okazow ą. N ie zn aleźć też b ezp łciow ości m aga, którem u n ig d y n ie drga m u- 

skuł tw arzy, ani m ięsień sercow y, n ig d y ręce n ie sk ła d a ją się do oklasku. I tu od 

razu m ożna w skazać, co książka W ierzyń sk iego w n osi w jątrzący się problem k ry 

tyki teatralnej. 

Bez in te n c ji św iad om ej stan ow i pogrom dyletantyzm u, n iesły ch a n ej sam ow oli in 

telek tu aln ej w zakresie p ublicznego w yrok ow an ia o teatrze. Jed n ocześn ie stanow i zaprzeczenie 

krytyki herm etycznej, b ezosobow ej, broń B oże „husserlow skiej", broń B o 

że „form alistycznej", od m ien iającej d zieło żyw e, na żyw o przeżyw ane w schludną, 

ale ubogą składankę abstrakcyj. 

M otorem , podstaw ą przeżycia krytycznego jest u autora „G arderoby duchów " — 

entuzjazm . W ierzyń sk i m ógłby także n a czele tego zbioru p om ieścić R od in ow sk ie 

m otto jed n ego z tom ików poetyckich: 

„Rzecz głów na: w zruszać się, kochać, m ieć 

n ad zieję, drgać, żyć. „Z anim artystą być człow iekiem " i straw estow ać je: zanim krytykiem 

, być w idzem , żyw ym , p ełn ow artościow ym , id ealn ym w idzem . O en tuzjazm ie 

m nóstw o pięknych rzeczy n ap isa ła jeszcze pani de Stael. N ied a w n o T . Z ieliń ski

304 SPRAW O ZDANIA 

przypom niał, że pochodzi on od greckiego: enthous, en th eos, co oznacza takiego, który 

m a w sobie boga. E ntuzjazm W ierzyń sk iego jest to entuzjazm b ujnej b iologii i ży 

w otn ej in te lig en cji; stąd pochodzi jeg o d ziałan ie pobudzające. „T rudno pozbyć 

się entuzjazm u — w y zn a je po Schillerow skim przed staw ien iu „Snu locy letn iej" —- 

p orozum ieć się z sobą rozw ażnie i ch łod n o'1. 

Z araz n astęp n e zd an ie zaw iera k on fesję n ie m niej zobow iązującą: „Przyznam się 

szczerze, że w m oim krześle recenzenckim , poczułem się n a tym przedstaw ieniu ty l 

ko poetą. I n ic n a to p oradzić n ie m ogłem ". T eatr jest d la W ierzyń sk iego pow odem , 

p retekstem , p obudzeniem do w y ży cia się p oetyck iego, do liryczn ej w ibracji. Z e w 

nętrzny, ale w ym ow n y w yraz tego zw iązku stan ow i w iersz w stęp n y Kurhanów" — 

„Sen nocy letn iej" , p ow stały w zw iązku z w spom nianym w id ow isk iem i dedykow any 

je g o tw órcy: 

...1 za k ręci się scena po g ło w ie szu m iąca 

S trzą śn ie p ió ra n a ręce, o p lecie p o w o je m , 

T y je s te ś m y m sp o k o je m i m y m n ie p o k o je m , 

G u sło ży w e , śn ie je d e n śród n o c y tysią ca. 

W iersz, stan ow iący odrzutow anie przeżyć teatraln ych na od leg łą płaszczyznę i recen 

zja ze „Snu" to są d w ie postaci liryczn eg o d ośw iad czenia i liryczn ego w yrazu. 

A le to jeszcze n ie precyzuje całk ow icie p rofilu teatraln ej książki W ierzyńskiego. 

T e n p oeta jest przecież autorem „ W ielk ości tragicznej" i „K urhanów ", aspiruje do 

p o ezji w ielk ich problem ów i przeżyć zbiorow ych. W ierzyń sk i-recenzen t jest tam tem 

u i w tym podobny: n ie raz o b jaw ia się jako p u b licysta-sp ołeczn ik . Z reguły zdradza 

n iew ielk ie, p raw ie żadne zain teresow anie dla problem atyki ob yczajow ej i erotyczn 

ej, p o w iela n ej z coraz gorszym skutkiem w p o-B oyow sk im ty p ie recenzji. W o 

bec sztuki teatru, sztuki naw skroś sp ołeczn ej, leg ity m u je się W ierzyń sk i czujnym 

in styn k tem socjaln ym , w yk azu je ostre w id zen ie rzeczyw istości, krytycyzm i odw agę 

cyw iln ą. P rzyk ład sta n o w i przen ik liw a, praw dom ów na recenzja ze „Spadkobiercy" 

G rzym ały-S ied leck iego: „ W jakich to czasach i jakim duchem żyjem y, jeżeli dla 

okazan ia „krzepy n arod ow ej" trzeba w id ła m i gm erać w chłopskim brzuchu Skąd 

ten optym izm , który p ozw a la liczyć, że p odźgan y chłop w y liże się z ran i tak p o 

go d n ie, z b aran ią u leg ło ścią przyjd zie po b łogosław ień stw o... Spokój, cisza i d o 

bry n astrój, p łyn ące z kom edii, cała je j id y lliczn o ść i p ogod a, jest n ajjad ow itszym 

p am fletem n a O bierzyńskich. Ich życie i św ia t n ie da zabarw ić się żadną k łam liw ą 

fan ta zją . Ich rasa i cn oty d o sta ją cięg i z rąk, które n io są im w ień ce pochw alne. 

T aka jest sp raw ied liw ość dziejów ". 

R ecenzję z „W yzw olen ia" m ożna by określić 

w prost, jako — p o lityczną. A n a lo g ię, paralelę: K onrad — P iłsu d sk i rozprow adza 

W ierzyń sk i w śm iałych rzutach h istoriozoficzn ych , stw arza tu dokum ent odczuć p o 

k olen ia, które b y ło b lisko p oetyck iego proroctw a i pośrodku, w sam ym ogniu jeg o 

życio w eg o sp ełn ien ia. „W różb y „W yzw o len ia " i je g o ta jem n ice w y ja śn ił J ózef P iłsudski. 

W y sp ia ń sk i m ó w ił o tym , co P iłsu d sk i w ykon ał... N ie m a na św iecie drug 

ie g o takiego p oem atu b ohaterskiego, jak „W yzw olen ie" . Z aw sze przecież bohater 

w yp rzed za poem at, który odtw arza jeg o postać m niej lub w ięcej ściśle. T u ta jem 

niczą osob liw ością d ziejó w poem at został od tw orzon y przez bohatera. G eniusz ich. 

obu w yk azu je pod ob ieństw o n ied a lek ie od au tentyczn ej tożsam ości. W tym zesp olen 

iu scen y W y sp ia ń sk ieg o sta ły się po p ielgrzym stw ie n iew o li księgam i narodu, w a l 

ki i p ań stw a polskiego". 

Z okazji Schillero-w skiego „Fiesca" recenzent da bardzo frapującą an alizę rew o 

lu cji. W o m ów ien iu „ W esela F igara" p otrafi ja w n ie odsłon ić tożsam ość sensu artystyczn 

ego i społecznego. W tym zakresie om ów ień nieraz dochodzi do głosu en tu z

SPRAW O ZD ANIA 305 

ja zm n e g a ty w n y , ży w io ło w y sprzeciw , np. g d y w „ W iśn io w y m Sadzie" C zechow a b ę 

dzie p iętn o w a ł „aktyw ność beznadziei", „coś z in fa n ty ln ej zabaw y w e w ła sn e z n i 

szczenie, bezradny żart z siebie i z życia". 

Poprzez dw a w skazane n apięcia, d w ie postaw y: b iern ie i ak tyw n ie liryczn ą, p o e 

tycką i społecznikow ską, od sła n ia się ciążen ie u podobań estetyczn ych autora. Z d ą 

ża ono ku dw u krańcom : w ielk iej p o ezji i „w ielkiem u" realizm ow i, realizm ow i h e 

roicznem u, realizm ow i, który n ie tylko eksp on u je p raw d ę rzeczy, a le jakby bierze 

za n ią odpow ied zialn ość. D la w szystk iego, co jest pośrodku m ięd zy tym i krańcam i, 

m ało m a W ierzyń sk i serca i zrozum ienia. M oże po prostu d la tego, że to n ie są 

krańce przeciw staw ne, że realizm , o którym m ów i z p a sją uczuciow ą, to jest id ealizm 

aktyw ny, id ealizm łam iący się z rzeczyw istością i zd oln y je j sprostać. 

T o ciążen ie ku określonym typom dram atu w yra ziło się także i w tym , że przeciw 

n ie, niż to sta le robi B oy, W ierzyń sk i p o zostaw ił poza obrębem sw ego zbioru 

sztuki „bieżącego repertuaru", ow e jed n o d n io w e, przelotn e egzystencje sceniczne, k tórym 

tam ten krytyk pośw ięca ty le sam o m iejsca, co sztukom n a jw yższej m iary i n ie - 

zm ożonej trw ałości. W ierzyń sk i m a in tu icy jn e, organ iczn e poczucie hierarchii w a r 

tości. N arzu ca ją czyteln ik ow i, n iek ied y w form ie butady: „K ordian S ch illera w m oim 

L w ow ie w zb u d ził entuzjazm , zobaczym y, co pokaże w asza W arszaw a" , częściej w fo r 

m ie ostrzeżenia lub w ezw an ia. W ierzyń sk i n ie upraw ia n am aszczonej d em agogii w o 

bec w ielk ieg o repertuaru: n a sobie sam ym w y sta w ia m u św ia d ectw o żyw otn ości. E n 

tuzjasta arcyp atetyczn ej p oezji p olsk iej, rom antyzm u, który w czarujący sposób an a 

lizu je jako p oezję m łodości — m a przecież zrozum ienie d la an typ atetyczn ej p o ezji 

Fredry. D om aga się d la n iej stałego, w yłączn ego teatru. 

Z drugiej stron y p ojm u je W ierzyń sk i „p od b ija ją cą siłę realizm u", poszukuje go, 

akcentuje z upodobaniem w tym że Fredrze czy B liziń skim . W k ap italn ej recenzji, 

„C złow ieka czynu" C horom ańskiego, od której m ożna b y p o w ied zieć, zaczęła się aż 

nazbyt zasłużona rew izja teg o pisarza — staw ia takie p ytan ie: „M oże od strachów , 

w idm i upiorów prostsza droga do zrozum ienia św iata prow ad zi przez jeg o realizm 

Jeśli n ie dało się zam azać szorstkiej rzeczyw istości n iesam ow itą d em onologią, m oże 

ruszyć w prost n a tam te ostre kanty i niep rzeb ite m ury... N ie w y p ełn ia ć św iata n i- 

cestw em , lecz n icestw o w ytracić ze św iata". Z ad rażni W ierzy ń sk iego abstrakcjonizm , 

prym ityw izm alegoryczn y „S ygnałów " Szelburg Z arem biny. B ędzie w ym ow n ie b ron 

ił realizm u, p rzeciw staw iając się „anonim ow ości" S zan iaw sk iego. 

N a tej p łaszczyźn ie n ajd o b itn iej u ja w n ia się p ostaw a sp ołeczn a W ierzyń sk iego, 

na n iej też dokonyw a się jed n a z n ajb ard ziej p ou fn ych i dram atycznych spraw je g o 

osobistych — p rzezw y c ię ża n ie że ro m szczyzn y . T a rozpraw a jest tym bardziej god n a 

u w agi, je śli się w spom ni, że Z aw od ziń sk i w yzn aczał w ła śn ie Ż erom skiem u rozstrzyg 

a ją cy w p ły w na k ształtow an ie się osobow ości p o ety „ W rób li n a dachu" i „ W ie l 

kiej n ied źw ied zicy" . Jest to rozpraw a p ełn a godności, p ełn a pow ściągu , p ełn a szacunku 

d la w ielk ieg o i tw órczego d zied zictw a. K ilka ocen u tw orów Ż erom skiego 

w yd aje m i się jed nym z w y m ow n iejszych dokum entów w d zisiejszym rozd ziale h i 

storii tego pisarza i id eologa. S tronice jem u p ośw ięcone w y d a ją m i się jeszcze 

na in n y sposób sp ołeczn ie w ażkie w epoce i środow isku, rojącym się od urazow 

ych lik w id atorów , którym trzeba by w przód p o lik w id o w a ć rczm aite dość 

obnażone, w sty d liw e i p rym ityw n e kom pleksy. W tym tle stosunek W ie r z y ń 

skiego do Ż erom skiego stan ow i w zó r m e ryto ry zm u , w zór praw ości p isarsk iej. N a j 

bardziej w yraziście odsłan ia się te n stosunek w recenzji „P rzepióreczki", w p rzeciw 

staw ieniu Ż erom skiem u — P iłsu d sk iego. „E tos obu tych lu d zi b y ł jed n ak ow o p a 

tetyczny i bezkom prom isow y. O p ierał się jed n ak na in n ych w ielk ościach. Z m ysł 

i siła realizm u poszły d alej, n iż id ea listy czn a w iara, p rzy której p ozostał Żerom ski-


C zystość etyczna, która b yła n a jw yższym postu latem i celem pisarza, stała się w p raw 

dzie n iew ą tp liw y m w arunkiem d ziała n ia , a le b y ł to dopiero jeg o pcczątek... (P iłsudski)... 

stw orzył in n ą szkołę — ju ż n ie uczciw ości, lecz rozum ienia św iata. P arał 

się n ie ty lk o z id eam i, lecz z życiem , tw orzył je g o realn y kształt. D zia ła ł tw arzą 

w tw arz w o b ec ży w eg o przeciw nika, w bezpośrednim z nim starciu, w najsurow szej 

w alce". 

J ak w id a ć z teg o om ów ien ia, książkę W ierzyń sk iego o teatrze cechuje przew aga 

zagad n ień literack o - id eow ych , n ie teatraln o - estetycznych. M a on stcsunkow o n ie 

w ie le poczu cia dla p lastyk i scen iczn ej i to stan ow i jeg o brak dość istotny, ale n ie 

w szęd zie w ystęp u ją cy w jed nak im stopniu. D la W ierzy ń sk iego teatr, sztuka czasow o- 

p rzestrzenna, żeby u żyć k ategorii estetyczn ej, jest jakby sztuką przede w szystkim 

(i w trochę in n ym znaczeniu) czasow ą. Z p red ylek cją kon fron tu je daw ne przeżycia 

tych sam ych sztuk z now ym i. Ś led zi z nap ięciem d zia ła n ie „m agii C2asu“ , „proces 

n iezn ośn ej su b lim acji zjaw isk i ludzi, która tw arz św iata przeistacza zależn ie od 

zm ian na nim dokonanych". Z p asją p u b licysty p rzystaw ia św iat teatralnego uroje 

n ia do konkretnej d zisiejszości. 

P rzecież ży w i W ierzyń sk i zrozum ienie — i to jest jakby proces w zm agający się, 

p o g łęb ia ją cy — d la zagad n ień ściśle teatraln ych . R ecen zja z „P oskrom ienia złośn i 

cy" zdradza poczu cie d la w artości scen iczn ej utw oru. Spraw a znam ienna, że n a j 

bardziej p oetyck a recen zja „Snu nocy le tn ie j11 jest św ietn ym opisem — teatrologicznym 

, opisem o w iążącej su gestii, o n iezw yk łej sile ew ok acyjn ej. P odob n ie analiza 

„D ziad ów " w in scen iza cji S ch illera b ęd zie cytow an a jako kom entarz m agiczn ie o ży 

w ia ją c y zn ieru ch om iałe dokum enty plastyczne. 

W zakresie zain teresow ań form aln o - scenicznych, d aje się za u w a ż/ć ścisła odpow 

ied n io ść do w skazanych poprzednio zain teresow ań literack o-id eow ych . W ierzyń sk i 

m a dw a id e a ły teatru, choć ich w prost n ie form ułuje: teatr m onum entalny, w iz y jn y 

teatr w ie lk ie j p o ezji i realizm w p ostaci d zisiejszej, która akcentuje czynnik w oli 

tw órczej, se lek cjon u jącej i organizu jącej i n azyw a się „neorealizm em ". W ob ec in 

n ych ty p ó w w id ow isk a: np. sztuk kam eralnych, k on w ersacyjn ych okazuje W ierzyński 

zn aczn ie m niej zain teresow ania, m a m niej an alitycznej przenikliw ości, m niej in w en 

c ji o p isow ej. 

R ów n ież użytkow a przeciętność gry aktorskiej n ie m a w nim zbyt p iln ego a n a lityka. 

O d om ów ień odkryw czych i dynam icznych, p raw d ziw ie poetyckich odbijają 

n iek ied y op isy aktorów . Są w yraźn ie p isan e prozą, o g óln ik ow ą i dość beztreściw ą. 

A le g d y p ob u dzony zostanie entuzjazm W ierzyń sk iego, rozjątrzona w ib racja liry czna, 

p o w sta ją św iad ectw a przeżycia o n iew o lą cej sile w yrazu. O to opis gry E 'ch lerów 

ny, p rzyw od zący na pam ięć to, co T e o fil G autier p isa ł o R achel- „ N ie w iem , 

kultura czy in styn k t p od szep n ęły E ich lerów n ie, aby n a d a ła Szim en ie ten zgęstn iały, 

znużony i ob olały ton, w którym jej w y g lą d , m im ika, gest sk ojarzyły się w jed n o 

litą całość, — ale w ybór p ad ł n ieo m y ln ie. B y ła to Szim ena oparta na n iesp od ziew 

a n ej, now oczesn ej ekspresji. T ak g rałab y ją praw d op od ob nie E lżbieta Bergner... 

G łęb ie rozbicia hrabianki od d ała E ich lerów na najczystszym , n a jd elik atn iejszym w zruszen 

iem . Jej zam knięte oczy, g ło w a odrzucona w ty ł i lek k ie przegięcie jakby skam 

ien ia łej p ostaci, ikiedy słu ch ała w ieści o śm ierci R odryga, a potem um ęczony 

u śm iech szczęścia i m iłość — to b yło arcyd zieło gry... E ich lerów na n ależy do tej 

sam ej ro d zin y aktorskiej, co Jaracz. Są to m isty cy isceny. W y jd ą na nią, a już 

d zieje się coś, co nas u jarzm ia, choć uchodzi św iad om ości. T rzym ają nas do końca 

w napięciu, n ie p o zw a la ją osw obod zić się z pod ich sugestii". A lb o opis gry S o l 

sk iego: „m istrz D y n d a lsk i, w n o sił p olew k ę i ch od ził po scen ie jak legen d a o m a- 

jordom usach, a list C ześnika p isa ł ręką bogów . B y ła to istna parada niezręczności

SPRAW O ZDANIA 307 

i n ied o ścig n io n y p op is n ied ołęstw a" . A lb o jeszcze, kon trastow y w sw o jej w izu a ln ej 

konkretności opis C hudogęby: „G rabow ski... w y d łu ży ł się ca ły w n iesk oń czon ą chudość, 

ch od ził przekom icznie po scen ie, jakby stąp ał n ie n a nogach, a le n a dw u cien 

kich, u gin ających się sznurach. Z tw arzy zrobił coś w rodzaju oblicza m ró w k ija d a , 

którego n iesfo rn y język w y p la ta ł n iezm iern ie śm ieszn e b red n ie'1. 

R ecenzje W ierzyń sk iego roztaczają św ietn ą i b o gatą in stru m entację pisarską. P o 

eta lubuje się w skrótach, w la p id arn ych kon d en sacjach : „ D zia d y ' są d la n ieg o 

„dytyram bem heroicznym i „b allad ą guślarsiką", „Zem sta" — „ n a jśliczn iejszą operą 

o P olsce", kom edia Mu&seta „to jakby list m iło sn y z przed stu lat", p rzed sta w ien ie 

„W ielk iego człow ieka" w y d a je m u się podróżą do źródeł przysłow ia- publiczność 

składa się z sam ych B ystroniów ", a „Sułkow ski" — „m arzeniem n a jaw ie h isto ry cznej". 

B łyszczą te stronice od odkryw czych m etafor, jak choćby ta jed na: „ W czterech 

aktach sztuki (m ow a o „R ozbitkach"), jak w czterech ścianach trum ny, m alow 

an ej na w esoło, przechow ano nam m um ię ziem iań sk iego sarm atyzm u — n ietk n iętą 

i bez uszczerbku. N ie jest to sarm atyzm uroczysty, p o b ło g o sła w io n y w zn io słą l i 

turgią leg en d i patosu. M um ię je g o przechow ano w n egliżu , en pantoufles“. P ióro 

W ierzyń sk iego — w irtuozow sko w p raw n e i n erw ow o drżące z szablon ofob ii — u d o 

w ad n ia w każdym zdaniu, że recenzja m oże być, że tu oto jest form ą artystyczną. 

W ierzyń sk i sw o ją książkę n azw ał skrom nie „p am iętn ik iem w zruszeń i szkicow ni- 

kiem uw ag". Jest to dużej ceny dokum ent osobisty pisarza i n ad to zespól m iar o w a 

dze sp ołeczn ej, m iar w yzn aczających ofiarn ość entuzjazm u, w yzn aczających jakości, 

którym w arto go ofiarow ać. 

DW IE TRAGEDIE. 

I. 

TTJM O N TERLECKI 

]. W . GOETHE: F A U ST , część pierwsza; przełożył W . KOSCIEI.SKI; W arszawa 

1937. Instytut W ydaw niczy „Biblioteka Polska''. 

„Faust" n ależy do rzędu tych dziel, których przekład — stosow n ie do sw ej ja k o 

ści — m oże się tylko m niej lub w ięcej zbliżać do orygin ału , m oże być w n ajlep szym 

razie poetyck o u daną alu zją do sam ego d zieła. G d y chodzi o p o ezję n a jw iększego 

z k lasycystów niem ieckich, sprzeczność m iędzy język iem polskim a niem ieck im p rzeja 

w ia się jaskraw iej niż gd ziek olw iek indziej i w yp a d a ło b y w ła śc iw ie przy tej sp o 

sobności p od d ać gruntow nej rew izji tra d ycyjn e norm y w d zied zin ie sztuki transla- 

torskiej, żąd ające od odtw órcy rytm icznej tożsam ości z o rygin ałem . W ed łu g naszego 

poglądu, który tutaj m ożem y jed y n ie w form ie apodyktycznej n aszkicow ać, w artość 

artystyczna tych sam ych schem atów m etrycznych b yw a w różnych język ach hierarchicznie 

różna, zależna od ustalon ych przez trad ycję zastosow ań do p oszczególn ych 

gatunków poetyckich. N ie zaw sze ted y jest n a jw ła ściw szy t. zw . p rzekład ekw im e- 

tryczny, czyli stosujący się ściśle, choćby w yp ad ło pośw ięcić n aturalność język ow ą, 

do rytm u oryginału. P rzekład ekwim etryczm y m a w praw dzie duże znaczenie d yd ak 

tyczne, ale jest to zbyt prym ityw n a kategoria kulturalna, b y m ogła w d anym w y 

padku rozstrzygać. D ecyd ow ać m ogłoby raczej co in n ego, to m ianow icie, że przekład 

nieekw im etryczny n ie spraw ia na kim ś, zn ającym orygin ał, w rażenia p ełn ości, że 

czytelnika takiego tłum aczenia porów naćby m ożna do człow ieka, który przez szczelne 

okno w id zi ch ylące się drzew a, ale nie słyszy w iatru. Coś jed nak , g d y zachodzi konieczność 

w yboru, trzeba pośw ięcić: albo ścisłość rytm iczną, albo n aturalność języka. 

N ie u lega chyba w ątp liw ości, że to drugie jest w ażniejsze, i po tej lin ii, zgrubsza


b iorąc, p oszedł K ościelski w sp olszczen iu pierw szej części „Fausta", który jako drug 

ie w yd an ie, w pięknej szacie g raficzn ej, ukazał się niedaw no na w itrynach księgarskich. 

O d stęp u jącego od ekw im etryczności tłum acza ob ow iązu ją jednak, jako zadośćuczyn 

ien ie, tym ostrzejsze w y m agan ia p rzy transponow aniu treści. K ościelskiem u udało 

się to p ołow iczn ie. T u i ów d zie przekład spraw ia w rażenie fantazji na zadany 

tem at, p rzew ażnie zresztą tam , gd zie odtw órca czuł się bezw zględnie zobow iązany 

do resp ek tow an ia strofy, ja k w czterech oktaw ach w prow ad zającej cały utwór 

„Z ueignung". O to dw a przykłady: 

1. „ C zy serce je szc ze złu d ty c h u jm ie to k “ 

„F uhl ich m ein H e rz noch je n e m W a h n g e n e ig t “ 

2. „ I ty c h w y m ie n ia zacn ych , k tó rzy c h w ili 

N ie je d n e j szczęścia ze m n ą n ie d o ż y li 

„ U n d n en n t d ie guten , d ie um schone S tu n den 

V o m G ltick getau sch t, vo n m ir h in w eg g esch w u n d en " . 

N a jg o rzej w yp ad ła w iększość „Sch lagw ort‘ów “, ow ych od daw na już przysłow iow 

y ch zw rotów z zakresu literack o -ży cio w ej m ądrości. N p . słyn n e w yzn an ie Fausta: 

„ D a s te K ich nim , ich a rm er T o r! 

U u d b in so klu g, a is w ie zu v o r“ 

u K ościelsk i ego birzmi: 

„ A ty le p rzy n ió sł m i ten trud, 

Ż em je s t ta k m ą d ry , ja k i w p r z ó d !“ 

U w y d a tn iliśm y celow o kilka p rzykładów , które ch w ytają tłum acza w m om entach 

słabszych. P rzyk łady te d ałob y się znacznie p om nożyć o bardziej i m niej jaskraw e, 

ich ilość jed n ak n ie obniży o g ó ln eg o w rażenia dużej kultury translatorskiej i rzetelnej 

sum ienności, z ja k ą zgasły p oeta p racow ał całe życie nad przysw ojen iem językow i 

polsk iem u jed n e g o z arcyd zieł literatu ry św iatow ej. P oetyck a alu zja na tem at „Fausta", 

dochodząca do apogeum w tłum aczeniu „ N o cy W alp u rgii" , jest, m im o braki, 

n ajzu p ełn iej udana. 

II. 

1 

H ENRZJK K L E IS T : P en th esileia , tra g e d ia . P rze k ła d W ito ld a H u lew icza; rzecz 

O' „ P en th esilei“ n apisał Z y g m u n t F alkow ski; str. 196. N a k ła d e m „F i l o m a t y L w ó w 

— U n iw e rsy te t. 

P o w ied zia ł gdzieś F ryderyk Gumdolf, że słów o zaw iera m yśl, a kto przekształca 

ludzkie m yśli o rzeczach, ten zm ien ia zarazem i rzeczy. Jeżeli — dodajm y — term in 

„rzeczy" będ ziem y (w zgod zie z. duchem pow yższej w yp ow ied zi) pojm ow ali jak n a j 

szerzej, n ie ogran iczając go do zakresu przedm iotów realn ych , to w tym dopiero św ietle 

ukaże się sens, cel, potrzeba i skuteczność d ziałan ia w szelkiej pracy artystycznej na 

terenie języka. „P en th esileia" K leista m oże tu być przykładem natarczyw ości artystycznego 

słow a w obec tak opornego dla korektur św iata kultury i obyczaju, jakim jest antyk 

grecki, że zw ycięstw o n ow ej w izji zdoła — skoro nasza tragedia d zieje się w ramach 

fabuły an tyczn ej — dokonać się jed y n ie na m ocy rów norzędnie w spółczującego czło 

w iek ow i patosu, w yp o w ied zia n eg o z jed n ak ą doskonałością. 

W przypadku „P en th esiłei" daleko od b iegliśm y o d p ow ściągliw ości traged ii attyc- 

fciej, gdlzie kieru jące namiętno-ścilaimi „przeznaczenie" zakreślało gestom granicę w tym 

sam ym m iejscu , w którym ikończy się tech n iczn a w ytrzym ałość m armuru. A wraz


z o p a n ow yw an iem jnarmumu na rzecz w iększej rozp iętości p lastyczn ego gestu p ow ięk 

szał się gest tragiczny w dram acie greckim;: jalk g d y b y Apollloji tenejisiki p od n osił ręce 

i się g a ł nimi; na scenę teatru D ion izosa... 

U K leista natom iast tragiczność w yk azu je p od wziględem artystycznym ob ja w y p o 

płochu: gesty, słow a, odruchy a n ade wiszystko m etafory piętrzą się pleonastycznie 

w około faktów , fakty w tenże sposób g ru p u ją się w ok oło p rzeżyć głów n y ch b oh aterów: 

P en th esilei i A ch illesa . M etodą p o tęgow an ia rzeczyw istości jest u K leista zrąb 

głów n y poetyki sty lu barokow ego, realizow an ej w n a jszla ch etn iejszy m sensie tych 

słów : norm ą sw obod y jest w ięc n ie zw y k ło ść tw oru artystyczn ego, osiągan a drogą 

nadm iaru teg o w szystkiego, co w życiu ludzkim b yw a „odśw iętne": p ocząw szy od 

słow n ictw a o b ogatej synonim iice i dyskretnej arch aizacji, w y w od zącej sw ój rod o 

wód z luterańslkieij BilbliA1) i sk ład n iow ych aliuzyj d o H om era, a skończyw szy na 

m etaforach, d osłow n ie szturm ujących n ieo m a l na każdej stron icy fik c ję o sp otęgow 

anym człow ieczeń stw ie, n ie ty le zresztą m onum em talizując ją (to w ym aga p o k o jo 

w ego w spółżycia z n ieu b łaganym i siłam i n atu ry i z n iem o żliw y m i do odróżnienia 

od nich na d anym odcinku czasowym ' ob yczajam i, przez, co na praw o istn ien ia zasługu 

je — w tej interpretacji św iata — tylko sczupły w ybór elem en tów rzeczyw istości, 

reszta m usi p o d leg a ć szc z e re j p ogard zie), ile p rzyod ziew a ją c ją w coraz to in n e szaty, 

T en popłoch i ta n atarczyw ość w szystkich dostępnych p o ecie środków a rtystycznych 

zd ają się b y ć sp ow od ow an e potrzeb ą uzasad n ien ia w łasn ej aprobaty d la w szystkiego, 

co w toku rozw oju utw oru zaw arło w sobie rzeczyw isty ładunek em ocji. W tych 

w arunkach selek cja rów n ałab y się szeregow i z b y t ciężkich w yrzeczeń — i d latego jest 

niem ożliw a, a stąd p ow staje n a d m ia r rów noznaczny z p leonazm em , którego reh a b ilitację 

artystyczną przeprow adziło w szakże d ostatecznie piękno kleistowakiich scen i m e 

tafor, m ogących m ieć w artość zupełnie sam oistną. T ak w ażna jed n ak w sztuce, a zw ła 

szcza d ram atycznej, lo g ik a w o b rę b ie fik c ji n ie św ięci w ten sposób bezkom prom isow 

ego trium fu. T riu m fu je za to co innego: oto p oezja dram atu n ie budzi oporu przeciw 

ko jej sw obodnem u i rozrosłem u często p onad k on ieczn ość i praw o n a p ły w o w i, jej 

nadm iar bow iem d a je w ielostron n ą k onkretyzację zjaw isk na p łaszczyźn ie m itu. 

2 

N ieco za m ało z tego w szystkiego, o czym p isa liśm y w y żej, d ostało się dio d okonan 

ego przez W ito ld a H u lew icza p olsk iego p rzekładu ..P enthesi,lei“, b yśm y go m ogli 

uznać za. całk o w icie trafny. Jest o n za, m ało zin d y w id u a lizo w a n y język ow o, zarów no 

w od n iesien iu do składni jak i b ogactw a lek syk aln ego, podczas g d y obyd w a te e le 

m enty nie dadzą się od łączyć od p o ezji utw oru. Język p rzekładu jest zbyt um ow nie 

p otoczysty, rzadko dopuszcza do głosu p rzem yślaną ek straw agan cję orygin ału , p osłu 

g u jącego się — szczególnie w relacjach o n ad zw yczajn ych w ypadkach — stylem rw a 

nym , łam anym , np. przez ep itety w trącone, porów n an ia ho


jed noczesn ej zw ięzłości, g d y ż n adm iar środków artystycznych, o których m ów iliśm y 

w y żej, o d n osi się przecież n ie do w ew n ętrzn ej struktury każdej w yp ow ied zi, lecz do 

w ielości ujęć w yp o w ia d a ją cych daną spraw ę. 

Z d a je się n ie u legać w ątp liw ości, że w iększość zlbędnych (bardzo rzadko banalizu- 

jących , częściej n iw elu ją cych u d an ą artystyczn ie ekstraw agan cję do poziom u popraw 

n ości kultu raln ej) od ch yleń od oryginału- sp ow od ow ało zastosow anie przez tłum acza 

rym u, ch lu b nie zresztą św iadczące o jeg o ru tynie w ersyfik acyjn ej, dow ied zion ej już 

w tłum aczen iu „K sięgi godzin" R ilk ego. 

„P enthesileia" w o rygin ale napisana jeist 

w ierszem b iałym : dw u,sylabow o zakończonym jed en astozgłosk ow cem , przeplatającym 

się d o w o ln ie z diziesięciozgło-skowcem o w ydźw ięku m ęskim ; to jednak n ie jest obow 

iązu jące, gd y ż rym — ograniczym y się do je g o n a jw ażn iejszej w danym w ypadku 

roli — u p lastyczn ia i, w yodrębnia człon y m etryczne, n ie łam iąc ich ciągłości, jest zja 

w iskiem p otęgującym siłę rytm u, a w ięc dodatnim', o ile... n ie odbija się na stronie 

sem an tyczn o-treściow ej i sk ład n iow ej, co sz czególn ie surowio w in n o być respektow ane 

p rzy tłum aczeniu arcydzieł. „P en th esileia" do nich n ależy. K rytyk m usi tedy zachow 

ać nieco przesady Z oila. 

H u lew icz obraw szy tru dn iejszą -z dw u rów noupraw nionych dlróg2) — drogę przekładu 

.rymowanego- — przekroczył itrochę, m am y w rażenie, w łasn e m ożliw ości, gdyż 

p oszu k iw an ie .rymu sprow adziło m n o g ą ilość parafraz, opuszczeń i dopełniań, których 

uniknienie jest zu p ełn ie miożliwe a celo w o ść co n ajm n iej sp om a. P odajem y kilka przyk 

ład ow ych zesta w ień 3). 

1 . „Na wszystkich wielkich bogów, co nas chronią! 

Już zolbrzymiała do jego rozmiarów! 

1 błyskawicznych już kopyt pogonią 

konie ciskają grudy ziem i o nią 

i grzmiący tętent już napełnia parów“. 

„Rei allem ho hen Got tern, die uns schiitzen! 

Sie wdchst zu seiner Grósse schon heran! 

Sie atm et schon, zuriickegefuhrt vam W indę, 

Den Staub, den sdumend seine Falirt erregt! 

Der ras/che Z eltet w irft, auf dem sie reitet, 

Erdschollen, aufgewiihlt van seiner Flucht, 

Schon in die Muschel seines W agens hin!“ 

2. „Kto chce, obierze w walce lisią zdradą.“ 

„Kampft ikr wie die Derschnittnen4), wenn ihr w ollt“. 

2) P olska trad ycja w ersyfik acyjn a, zw iązana z dram atem , n ie staw ia tu ograniczeń, 

p rzem aw ia rów nie siln ie za w ierszem rym ow anym i białym : w ystarczy przykładowop 

rzeciw staw ić „O dpraw ę p osłów greckich" •— „B alladynie". W innych w ypadkach 

zidarza s-ię przecież, że z d anym gatun k iem literackim zw iązan y jest zdecydow anie 

w jed n ym języku in n y schem at w ersy fik a cy jn y niż w drugim i n ieu w zględ n ian ie tegostanu 

rzeczy b yłob y gw ałcen iem cią g ło śc i p sych ologiczn ej w obrębie kultury narodow 

ej. P oprzestajem y na sam ym p ostaw ien iu tego zagad n ien ia, zbyt obszernego, b y je 

tu rozpatryw ać. 

3) P rzy p o ró w n yw an iu przekładu z orygin ałem p osłu giw aliśm y się w yd an iem L u d 

wika T iecka, p rzejrzan ym i u zu p ełn ionym przez Julian a Schm idta, Berlin, 1874. R óżnice 

tekstu p o m ięd zy rozm aitym i w ydan iam i są -dość liczne, lecz mailozinaczące.


3. „Odpowiem — żelazem!" 

(opatio obliąua:) „...und werde 

A us Kochem m ir die A ntw ort iibersenden 

4. „Nikt, jako żyw o! A my, przyjacielu, 

szukamy źródła przyczyny i celu.“ 

„Kem Mensch, das eben ist‘s: w ohin wir spdhend 

Auch des Gedankens Senkblei®) fallen lassen." 

O puszczenia dotyczą rów nież ep itetów i n a zw antycznych, b u jn ie stosow an ych w ory1- 

giinaile dla w y w o ła n ia kolorytu au tentyczności m itycznej,, ch oćb y n aw et rygorystyczn y 

filo lo g chętnie w p row ad ził t a szereg popraw ek m eczow ych . W reszcie, ju ż n ie jako 

zarzut, ale ja k o spostrzeżenie p od a jem y , że poprzez styl p rzek ład u p rześw iecają n ie 

k iedy odpryski „G rażyny", a zw łaszcza zaściankow y p atos „M ohorta", w zakończeniu 

zaś tragedii błyska „M ary a" M alczew sk iego: 

„Zbyt silnie, dumnie kwitnąc, padła w kwiecie! 

Dąb m artwy stoi w burzy niewzruszony, 

lecz zdrowe drzewo burza z trzaskiem zmiecie, 

albowiem może imać się korony.“ 

U stęp ten je st oczyw iście p rzestylizow an y. W orygin a le (g łó w n ie p ierw sze zdanie) 

jest prostszy, k on k retn iejszy, a w ięc siln iejszy : 

„Sie1) sank, weil sie zu stiolz und krdftig bliihte. 

Die abge&torbne Eiche steht im Sturm, 

Doch die gesunde stiirzt er schmetternd nieder, 

W eil er in ihre Kr one greifen kantn.“ 

P ietyzm , żyw io n y dla K leista, kazał nam przybrać ton zo ilo w y , co zresztą n ig d y n ie 

w ychodzi na złe, gd y spraw a toczy się o przekład, zn iew a la b ow iem do bardziej 

szczegółow ego w ejrzen ia w tekst, czego w yn ik iem b yw a dotarcie do n ow ych zjaw isk, 

które p otęgują estetyczn e p rzeżyw anie dzieła,, l e c z — jalk w przypadku „P en th esilei" — 

m ogą długo (pozostawać niezauw ażone wśród! p rzejrzyście, a le i; z h ukiem kom unikują 

ceg o się zestroju w odospadów , jak można,by obrazow o określić dram atycznie n a sy 

coną fabułę Kleiista. U H u lew icza fabuła ta w ystęp u je w całej okazałości i sile i jest 

4) R zezańcy. W wersji, potfskiej zastała ca łk o w icie zniw elow ana, ironiczna pikanteria 

tego zdania, skierow anego prizez AdhiMesa do G reków , którzy ch cą w a lczy ć podstępem 

z... A m azonkam i, b ędącym i bądź co bądź kobietam i. 

6) D osł.: „w yśle(ę) od p ow ied ź z kołczanów ." 

6) P ion, zw any przez m urarzy p o sp oliciej „gruntw agą", p rzyrząd u żyw an y w p rym 

ityw nym b u d ow n ictw ie do spraw dzania poziom u, składa się z w ysm u k łego drew 

nianego prostopadłościanu z, w y rysow an ą w zdłuż lin ią prostą, do jed n ego końca drew 

na przym ocow any jest sznurek z o ło w ia n ą kulką. W w ypadku id ea ln eg o poziom u sw o 

bod n ie poruszająca się kulka tak sk ierow u je sznurek, że p okryw a się on z lin ią w y 

rysow aną na drew nie, w in n ym razie n astęp u je o d ch y len ie. — „G d ziek olw iek — b a 

d ają c — rzuciimy p ion m yśli" — u H u lew icza ani ślad u tego b raw u row ego p o ró w 

nania, pochodzącego z czasów w spółczesn ych G oethe m u, sp rzed 130 lat... 

7) P en th esileia.

312 SPRAW OZDANIA 

elem entem n adrzędnym , p och ła n ia ją cy m p ew n e ofiary, które n ależałob y .ucalić, skoro 

przekład n ie jest przeznaczony dla celó w teatraln ych („P en th esileia" , jak w iadom o, 

w p ełn ym tekście je st n iem ożliw a do insicenizacji). 

W szystk o to, o czym m ó w iliśm y, n ie godzi b ynajm n iej w n iezaprzeczalną poezję 

tłum aczenia jako całości, p o ezję zw iązan ą w praw dzie dość często z orygin ałem nadto 

luźnie lub sto ją cą o stopień n iżej od n iego, jed nak że w znoszącą się raz po raz na p o 

ziom p raw d ziw ego piękna (np. scena k ońcow a lub op ow iad an ie P en th esilei o p o 

w staniu i zarysach obyczajiowo-koins-tytucyjnych państw a A m azonek — w scenie p iętnastej 

. 

3 

Obok om ów ionego przekładu, książka — staran n ie w yd an a przez „filom atów " lw o w 

skich, zaopatrzona w piękną w in ietę zaczerpniętą ze słyn n ej m onachijskiej „czary 

P en th esilei" — zaw iera n ap isan ą przez Z ygm u n ta F alk ow sk iego n iew ielk ą rozpraw ę 

in form acyjn o - krytyczn ą o „P enthesilei", sum ienną i p ełn ą trafn ych spostrzeżeń, lec^ 

grzeszącą p ew n ą ch aotyczn ością w ykładu. 

AD O LF SO W IŃ SK I 

K IL K A SŁ Ó W O O S T A T N IC H K SIĄ ŻK A C H SZ E LBU R G -ZAREM B IN Ą 

I 

P ierw szy tom cyklu Z arem biny („W ęd rów k a Joanny") zdobył rozgłos niep rzeciętn 

y i zastan aw iającą, jak na nasze w arunki, poczytność. M ieliśm y tam klechdę z cały 

m je j repertuarem , z w szystkim i je j trad ycyjn ym i w ątkam i i rekw izytam i. Macocha, 

ty p o w y szablon baśni, m ia ła „ ogn iste w łosy" i „oczy zielone". N ie brak było 

u ta jo n ej m ocy ziół, zaklęć i zam aw iań. S p otyk aliśm y księżą gosp od yn ię, karczm arza, 

piw ow ara, n ie w ied zieć czem u p rzystrojon ego rom antycznie, kuternogę, złe psy, rozsta 

je, krzyże przydrożne, zarazę, u p erson ifik ow an ą jako dziew czyna z „kaczą nogą", 

złow różbne chm ury w ron, pierścien ie z rubinam i a także turkusam i, kości do gry, 

w ieszcze sny, b ia łe św ia tło k siężyca lub purpurow e, jak pożarna łuna, p ościel i suknie 

po suchotnicy, w szelak iego rodzaju „czartow skie praktyki", ponoszące konie, burzę, 

od której zap ala się p ole, w od n ik i i dziw ożon y, okadzanie i trucicielstw o, p o d ło żen 

ie o gn ia i sp ło n ięcie w raz z dzieckiem p ołożn icy —- ten n iep ełn y w yciąg brzm i n iem 

al jak ap etyczn y k atalog z „B ajarza polskiego". W y m ow n e to bajdurzenie, m im o 

dosyć zd aw k ow ego aparatu, p osiad ało p ew ną sprężoną m oc, n iejaki w yraz dram atyczny, 

jakow yś ukryty m iąższ. O glą d a liśm y rozm aite fa zy i gesty opętania. O bcow a 

liśm y z m alow niczym i histerycznym św iatem p a sjon atów [który n iezależn ie, zdaje 

się, od w o li autorki jest zarazem św iatem m arionetek). P ostaci te m iotane są d zik 

im i instynktam i, chuci i zbrodni, są bezradne, przeto żałosne w cudackim sw ym 

urzeczeniu. Jest to św iat pogań sk i w ram ach sakralnych. B au d elaire m ów i gdzieś: 

„ id io ci lub m aniacy w uroczystych apartam entach, w szystko o fiary okropnych n a 

m iętności". M n iejsza z tym , że n ie bardzo w iem y, jakich w istocie nam iętności; 

w reszcie przyw yknąć m ożna do tego, że każda osoba i w szelk i przebieg są tu n a p la 

n ie jed nak im , jakob y znaczącym, a m a być to n a jw id oczniej p lan cudow ności G o 

to w i jesteśm y przystać na taką su gestię bez w zględ u n a to, ile w n iej uzurpacji. 

I tak w iem y, że atm osfera p ółsen n a i półm roczna, jako w ylęgarn ia tajem niczości, 

jest typow o zastępcza, a feeria klasycznym surogatem , lecz u legam y im bez niechęci, 

początkow o n ie p y ta ją c o źródła. Ł atw ość pisarska i potoczystość, szeroki rozm ach 

„od ręki", n iew yczerp an y dar n arracyjn y („die L ust zu fabulieren", jak pow ied ział


stary G óthe, m ając szczególnie na m yśli kobiety), rozplanow anie fresku daleko poza 

treść dość ubogą, bogactw o jaskraw ych szczegółów — w cią g a ją nas w tę sw oistą 

m agię. P raw dopodobnie tak zw an y przeciętn y czytelnik pop rzestaje n a tym i — p rzyznać 

m usim y — m a do tego praw o. 

T o też m oże niezupełnie jest sp raw iedliw e przyk ład an ie do pod ob nego gatunku 

m iar krytyki nieco bardziej w ygórow an ych . L ecz chodzi w łaśn ie o sam ro d za j, nie 

0 jeg o w yn ik i, niepozbaw ione zalet oczyw istych. W takim pow szechnym bow iem 

1 rozlanym irracjonalizm ie jest coś niedorodzonego; jest to jak g d y b y św iat em brion 

aln y, n iezd oln y do p ełn ego kształtu, na p o ły kaleki, budzący ciekaw ość, lecz zarazem 

odrazę. W ozdobnym takim b ajan iu („odpustow ym ") jest zw yrod n ien ie folkloru. 

A tm osfera książki, to ten rodzaj m istycyzm u, który nazw an o słusznie „ogn iw em p o 

średnim m iędzy poganizm em a chrześcijaństw em ", a zatem znów coś p ołow iczn ie 

n iezd ecyd ow an ego. T o też, jako kom pensata, fo lg u je tu sobie bez m iary zabobonność, 

ta b igoteria n a odw rót. Jest to n ie m niej tryw ia ln e i n ie m niej um ow ne, n iż daw ne, 

w e w czesnym rom antyzm ie rozplenione „historie o strachach, w idm ach i upiorach" 

(u nas np. opow iastki A n n y M ostow skiej). N ied o b ry sm ak autorki przy dużym darze 

plastyki skłania ją bezustannie do sztukaterii. Spotykam y tu nierzadko obrazeczki w y 

b lak łe i tkliw e, jakie zdarzało się w id zieć n iegd yś na najb ard ziej zm anierow anych 

płótnach V la stim ila H ofm an a. Spiżarnia i g o to w a ln ia św ięcą n ieb yw ałe, babskie 

trium fy. W szęd zie w łóczą się opary gospodarcze i kuchenne zapachy. B y ć m oże. jest 

to tylko m ito lo g ia dzieciństw a, lecz skłonność ta z czasem przeradza się u autorki 

w stałą m itom anię. Jest to m itoróbstw o n ie ludu w łaśn ie (tego n ie m ożna podkreślić 

dość siln ie) lecz p o sp ó lstw a , niezorgan izow an ej w arstw y, zasied ziałej w drobnych 

osadach; te środki i taki poziom , gd zie w ciem nych m ózgach i w oczach p rym ityw ów 

lęgn ą się prostackie leg en d y , bardzo b lisk ie b ajan iu dzieciuchów . P rostoduszne takie 

„jasnow idzenia" m ogą być znam ienne jako reakcja, zw rócona m im ow ied n ie przeciw 

apoteozie „szarego człow ieka", pośrednie ukazanie, że w ca le n ie jest on szary, lecz 

zagadkow y dla sam ego siebie. R zadkość pod ob nego u jęcia w now szej prozie polskiej 

udziela mu w aloru osobliw ości. L ecz jest to w istocie w artość antykulturalna, jest to 

w stecznictw o, jak w szelkie cofan ie się „ku podłożu", w yzb yte u m iejętn ości oceny 

i w yboru. Jest to, słow em , jaw n a re g resja . 

II 

W drugim tom ie („L udzie z wosku") pruje się ten św iat m agiczn y, w y ła żą z niego 

szw y. Sprężyny te okazują się proste, jak p od ejrzew aliśm y od daw na. A utorka szczegółow 

o i b iegle, jaskraw o zazw yczaj i koloraturow o, m alu je (tak jest: m aluje) 

w szystko to, co pozbaw ione jest życia; n ie lu d zie ją w istocie obchodzą, lecz w y 

łącznie przedm ioty. T o chaotyczny św iat, p rzyp om inający pokój dziecin n y, p ełen p o 

rozrzucanych i okaleczonych zabaw ek. P ostaci u Z arem biny zaw sze przyw odzą na p a 

m ięć kukły, jakieś grubo ociosane św iątki, lalk i, ze szm at zestaw ion e, lub figury, przedstaw 

iane m odłą ekspresjonistyczną na drugorzędnych drzew orytach. P ociąga ją szych 

p seudo-rom antyki, rozm iłow anej w pleonazm ach. T o m a sw oją trad ycję, naw skroś 

germ ańską, która zahacza o Selm ę L a g erlo f i w epoce secesji przez reżyserow anie 

,sag“ zastępow ała istotny epizm . W szystk o tu stylizow an e jest n a sutość (m ożliw ie 

„prasłow iańską"), przebraniem w zn iesione na podium , odrobinę zaw sze d źw ign ięte 

ku „odśw iętności". W kółko pow raca kilka jed nak ich g estów „w różebnych", m ających 

uśpić naszą czujność, jak p o ciągn ięcia palcam i hipnotyzera. D obroduszna Joanna 

i zacna jej autorka ucharakteryzow ane są na zastraszające w ied źm y, których głów -


nym zajęciem jest obrzęd zamawiania 

(w rogich elem en tów ziem i: znów w ypaczony 

rom antyzm ) —• a w gruncie rzeczy obie są bardzo sentym entalne. W takim prow incjon 

alnym b ajan iu , k ied y to, jak n ie trudno sobie w yim aginow ać, przez zim ow e 

w ieczory „snuje się “ d ługą i rozlazłą opow ieść, czai się m im ow oln a zdolność p o 

ch lebcza i fa łszy w ie dem okratyczna; jest to zdolność tra fia n ia do w yobraźni m as 

m ało w yrobionych, n iesam od zieln ych u m ysłow o, chłonnych. Karm i się je baśnią, czyli 

czym ś w tórnym . T o tłum aczyłob y poniekąd dość pow szechną aprobatę, przy czym, 

jak w id ać, krytyka w ca le chętnie utożsam ia się z potrzebam i m as. D odać trzeba, że 

'rak rozgraniczenia, sw oista osm oza w yobrażeń, zlew anie się w jed no w ydarzeń, 

rzeczuć i przyw idzeń stw arza tę m giełkę zagadkow ości, 

której w ielce spragniony 

jest przeciętn y czytelnik, w yraźn iejsze kontury zam azują się tu rychło przed oczam i, 

zupełna niwelacja spełniać zaczyna rolę mitu. P rzytem autorka z całkow itym brakiem 

d yskrecji każdą scenę tapetu je cudow nością. Z dram atu zostają akcesoria, po ścianach 

rozchw iane cien ie z trad ycyjn ego kom inka. B y le co układa się w m alow nicze żyw e 

obrazy, w e w zory i desenie. Jest to dar in scenizacji, bliski hafciarstw u (b ied en n aye- 

row skie „krosienka"), którego w tak siln ym stopniu n ie m a nikt w m łodszej prozie 

polsk iej. Jest to naw skroś kobieca, przyjem na zdolność, niepotrzebnie okrzyknięta jako 

pierw szorzędna zaleta. 

B y w a ją tu zatem ła d n ie p od w zględ em teatraln ym pom yślan e sceny, w łaściw ie scenki 

jasełk ow e, w których w ystęp u ją uosob ien ia i szablony: jako takie —■ m iłość, śm ierć, 

opętanie, pycha, choroba, m acierzyństw o, naw et rew olu cja i t. p. P rzesłan iają one, 

czy też zastęp u ją głębsze w artości N ie w iem y tego, pod ob nie jak nie w iem y, czy 

i o ile m am y tu do czyn ien ia z surogatem , gd yż w tej ogóln ik ow ości zagadkow y jest 

n ie tylko zespół osób, lecz n iep o jęte także n ici, łączące je, przyczynow e w ęzły, ja 

kiek olw iek w spółzależn ości. Jak w iadom o, nie podobna przecież m arionetek w y p y ty 

w ać o ich rodow ód: n ic n ie pow ied zą. T a ich niem ota, jak w szystko inne, dąży tu 

n ajw id o czniej do zain trygow an ia. Bo i do czegóż zm ierzać by m iało, to bardzo 

zacne silen ie się n a gigan tyzm i dem onizm A dalej: p om ysłow a m askarada, której 

służy bogate um eblow anie, ogrodnictw o, w arzyw nictw o, rozliczne rzem iosła; pretensjon 

aln e ornam enty ze składu z antykam i, kram arskie w yp różn ian ie szuflad po brzegi 

w yp ych an ych , w yrzucanie ich zaw artości, jak z p rzysłow iow ego rogu obfitości. Z aczynam 

y w reszcie pojm ow ać, że to, co braliśm y dotąd za opow ieść o sensie utajonym , 

który, jak to b y w a w rozw leczonych b allad ach , n ależy sobie po cichutku dośpiew ać 

— poprostu jest apokryfem. A p ok ryfem p ełn ym pom ysłow ości, lecz którem u do istotnego 

d zieła sztuki brak jest zm ysłu ironii (jak brak go w ogóle piszącym kobietom ); 

tej tw órczej ironii, która stw arza w ła ściw y dystans, u m ożliw iający dopiero ogląd, 

która, słowem, stwarza hierarchię. T eraz n ie zaskoczy nas już nic: fam iliarn e gad u l 

stw o, n i sty liza cje na m ed iew alizm z n iep raw d ziw ego w ydarzenia; w podobnej fo r 

m ie b ow iem p om ieści się, co kto zapragnie. W szystk ie przeskoki p sychiczne i fabularn 

e są tu zatem z punktu w id zen ia autora dopuszczalne: w tym jed ynym gatunku 

pisarskim , pozbawionym całkowicie rzeczywistości. Z ap óźn ion y ten i w yłączn ie fa sa 

d ow y rom antyzm zredukow any jest do dekoracyjności (i w tym przypom ina słabsze 

utw ory T ad eu sza M icińskiego). U Z arem biny został tylko szeleszczący bibułkow o 

fronton, teatralizm n ie bardzo w ysokiej próby — dla badacza sty ló w dość zajm ujące 

i osobliw e zjaw isko. 

R ozliczn e ch w yty autorki to w sam ej rzeczy je j w yb iegi, form a artystyczna — 

kulturalną dezercją. D om yśln e dram aty, k on flik ty, k atastrofy — to w szystko kostium 

y secesyjn ej m oderny. N ieu m iejętn o ść d aw k ow an ia stw arza freski, pozbaw ione rozum 

nego rozplanow ania, gd zie każdy szczegół n ałożon y jest gęstą i nieprzejrzystą fa r


bą. Jest to op isyw actw o bardzo „kraśnych" historyjek , całych ich seryj, jak się korale 

naw lek a na drucik lub sznurek — przy całk ow itej ob ojętn ości, przy zupełnym 

n iezaan gażow an iu się etycznym autora. T a zd oln ość (jak w spom niano), pokrew na 

hafciarstw u, zasadza się n a p iln ym dobieraniu barw nych w łóczek i krzyżow aniu k o 

lorow ych („bajecznie" kolorow ych, n iestety) n ici w „intrygujące" desenie. D o m askarady 

takiej żyw cem przeniesione są sposoby w czorajszych i przedw czorajszych szkół 

m alarskich, w zn aw ia to i k ontynuuje b ardziej zw ietrzałe i ła tw iejsze do podpatrzen 

ia elem en ty Jacka M alczew skiego, a szczególn iej, jak w zm iankow ano, „ludow ość" 

p okroju V la stim ila H ofm an a. O baw iać się m ożna, że takie stw ierd zenie d la przew a 

żającej w iększości u chodzić m oże za pochw ałę. 

N ie jest to epizm , lecz plotkarstw o, oparte o n iew yczerpan e fantazjow an ie. P o 

zb aw ion e jakiejk olw iek konstrukcji poza w łasnym , p łyn n ym tokiem psychicznym , 

z jed nak ow ą energią rozlew a się i p len i na w szystkie strony, grom adząc n ie tylko 

organicznie n arastające sło je drzew ne, n ieod zow n e do takiego budulca, lecz rów nież 

ze znam iennym brakiem elim in a cji m nóstw o gałązek pobocznych, n ieużytków , lub 

też h odując z lubością jakow eś p asożytu jące jem io ły . D la teg o partie p oszczególne 

b y w a ją tutaj znakom ite, a gatunek prozy tej, pozb aw ion ej k onsysten cji, n ad al jest 

fataln y. W ątki, dobierane z przem yślną n aiw n ością, n aw racają jak refreny za w o 

dzenia, jak m otyw y zlekka rozśm ieszającego lam en tu — n ie p rzestają drażnić i n u 

żyć Brak lin ii dem arkacyjnej, jak już stw ierdzono, okruchy realn ości raz po raz 

w trąca w zużyty repertuar cudow ności, ob ficie przem ieszany z „guślarskim " zabobonem 

, spadam y na pow rót do prym ityw u kulturalnego, do św iata w yobrażeń kalek, 

żebraków, dziadów proszalnych. N ie n ależy, zapew ne, n ie docen iać tego daru ozdobnego 

gadulstw a. Jest to przypuszczalnie k ontyn u acja patrzen ia od „strony d ziecin 

nych oczu" (tom I), p atrzenia fragm entarycznego i urojonego, w którym n ie m a śladu 

racjon alizacji. B łah e spraw y takim fik cyjn y m trybem u rastają do leg en d , rozp ow iadanych 

szeroko w m ałym m iasteczku, rozchodzących się pośród zaw ile sk oligacon ych 

krew niaków , pośród sw o ja k ó w , choćby skłóconych. B yć m oże, tak w ła śn ie przeżyw a 

gm in m iałom iasteczkow y (nie lu d i n ie in telig en cja ). T o znaczy w sposób obrazow y, 

gd zie em faza i m elodram atyzm kojarzy się z prostoduszną i nikom u n ie szkodzącą 

szarlatanerią. Z aw istn a m ito lo g ia ubogich krew nych ma, jak w iad om o, skłonność do 

apokryfu, do p rzesadzania u rojonej w span iałości reszty św iata. J eśli to gorszy k u ltu 

ralnie, niek on ieczn ie jest płytkie. M ożnaby n aw et zaryzykow ać tw ierd zen ie, że w ła 

śn ie taki św iat, złożony w yłączn ie z przesadnych peryfraz, p od którym i jest zw ykłość 

najb ard ziej banalna, zaspokaja, pod ob nie jak film o w e aw antury, n a jlicz n iejsze p o 

trzeby artystyczne. Trudno bow iem d ecyd ow ać za innych lub p rzechw alać się rzekom 

ą w ybrednością. B yć m oże, n ie n ależy burzyć św iata odbitkow ego, św iata rzeczy, 

zanurzonych w tęczującej otoczce — w id zian ych jakby przez szkło w yp aczon e lub 

fa łszy w ie w praw ioną szybę. 

III 

M istycyzm takiej m odły, jakim m ogłaby być ożyw iona p oczciw a ochroniarka, ubogi 

zatem i m ało ośw iecony, tym p reten sjon aln iejszy natom iast w w yrazie literackim , 

całkow icie do głosu dochodzi w reszcie w ostatn io w yd a n ej książeczce Szelb u rg-Z a- 

rem biny. D ziełk o to, które pow inno się zw ać n ie ty le „L egen dam i W arszaw y"*), ile 

pogadankam i na dow oln e tem aty, w tra d y cji lu d ow ej zw iązan e pośrednio ze stolicą, 

roi się od n ajb an aln iejszych zestaw ień i anachronizm ów . Szereg w ątków , n iegd yś ze 

"') G ebethner i W o lff, W arszaw a.

316 SPRAW O ZD ANIA 

sm akiem , eru d ycją i w yk w in tem opracow anych w n ow elach , opow ieściach i poezjach 

przez W ik tora G om ulickiego, a po w o jn ie w skali znacznie szczuplejszej, lecz 

z w ielk im um iarem stylistyczn ym przez S tefan a G od lew sk iego (by n ie w spom nieć 

0 innych), tu u leg a dyletanckiem u rozw odnieniu, dow oln ym i deklam acyjnym am - 

p lifik acjom , g in ie w reszcie p od sztukaterią, której fałszy w a ozdobnaść przypom ina 

n iek ied y (o, dziw o) m łodzieńcze rapsody prozaiczne Z ygm unta K rasińskiego lub n a j 

m niej straw ne p atetyzm y M ich ała C zaykow skiego. W szystk o jest tu ogólnikow o p o d 

n iosłe i w szystko w tórne, o czym autorka n ajm n iej zd aje się w ied zieć, n ajw id oczniej 

n ie bardzo obeznana ze zw yrod n ien iam i i n aiw n ościam i rom antycznej „rom ansow 

o ści“. Z zalet d otychczasow ych n ic praw ie n ie zostaje, pobieżność natom iast i doryw 

czość, n ieu d o ln e archaizow anie i prostackie rytm izow anie ukazują czczość tego 

sty lu naw skroś d om ow ego w yrobu. T a k ie roboty am atorskie n iegd yś przeznaczone 

b y ły „dla m ło d zieży 11. L ecz m łodzież dzisiejsza, bardziej trzeźw a, sceptyczna i en tu 

zjazm ująca się spraw dzalnym autentykiem , n ie sztucznej roboty jest spragniona, 

ani afek tacji. ani też n iew yd arzon ej b allad ow ości; cóż dopiero m ów ić o praw dziw ych 

m iłośnikach d ziejó w W arszaw y K siążeczka zaopatrzona jest w m niej od tekstu szab 

lon ow e ilu stracje; w odbitki d rzew orytów St. M rożew skiego, zaw iłe, dram atyczne 

1 w ym uskane. Szkoda w ielk a tej n ajsłu szn iejszej w zam yśle in icjatyw y. 

S T E F A N N A P 1 E R S R 1 

P O S P O L IT E R U S Z E N IE P O E T Ó W . 

„Arikusze poetyckie" *) — to cen n y i ory g in a ln y p om ysł w yd aw n iczy, przynoszący 

■zaszczyt zarów no inspiratorom ja k i w yd aw n ictw u , które p od jęło się jego realizow a 

n ia. P o ezja p olsk a n ie cieszy się, stw ierd zić trzeba, nadm ierną p opularnością wśród 

czyteln ik ów . N a jle p sz e n aw et książki p oetyck ie rozchodzą się w n iew ielk iej ilości 

egzem p larzy. D ru gie w yd a n ie „Łąki" L eśm iana ukazało się w przeszło 15 lat po 

pierw szym , a jest to p rzecież dzieło, z którym n ie w iele in n ych m oże w spółzaw odniczyć. 

T oteż, g d y ktoś zaryzyk u je rzucenie na rynek w yboru wiersizy całej p leja d y 

w spółczesn ych naszych poetów , gdy u dostępni czyteln ik ow i zetknięcie się („za jed ne 

50 groszy!") z liryk ą C zechow icza, P rzybosia, P iętak a i ty lu innych, gdy, słow em , 

w tych tak zob ojętn iałych na poeziję czasach urządzi jej g o rliw ą propagandę, należy 

m u się za to poklask. 

P oklask aw szy do syta, m uszę się jed nak za ją ć 1 drugą stroną m edalu. Z a czn ijm y od 

spraw w yd aw n iczych . 

C zy „A rkuszy" n ie n ależało zaopatrzyć w jakieś syntetyczne 

charakterystyki autorów lub u w agi w p row ad zające w lekturę P rzecież „Arkusze" są 

w yd aw n ictw em p op u laryzacyjno - prop agan d ow ym , przeznaczonym raczej 

dla ogółu 

czyteln ik ów , który z p o ezją styka się rzadko, n iż dla n ałogow ych konsum entów 

liryk i. B yłob y to n iew ą tp liw ie trudne przy obecnym form acie „Arkuszy", ale czy 

w ła śn ie n ie b yłb y tu o d p o w ied n iejszy form at gazetow y, który utaltwiiłby takie rozw iązan 

ie spraw y T eraz o czy w iście zapóźno o tym rozm yślać. D laczego nie w yzyskano na. 

początek, dla, wom oiżenia siły ipropągiandy, w iększej ilo ści m atadorów now ej p oezji 

D la czeg o n ie ukazały się jak n a jw cześn iej po czterech pierw szych, które b yły w całym 

tego słow a znaczeniu „dobrym początkiem ", arkusze Swirsziczyńskiej, Z agórskiego, 

M iłosza, G ałczyń sk iego C zy w reszcie n ie dałoby się utargow ać coś z ow ych 

50 groszy A b y nilkt nie m ógł się tłum aczyć, że: „droigo, sitanow.czo za drogo". 

*) F. H oesick, W arszaw a.


T e w szystk ie u w agi — to ostatecznie m a rgin alia. Z a jm ijm y się spraw am i isto tn y 

m i. Z asta n ó w m y się nad* tym , -czym sta ją się w p rak tyce „A rkusze" ja k o c ią g ły cykl, 

który m a d ać przekrój poezji- najnow sizej. C zy jest to w ybór w ierezy czy an to lo g ia , 

t. z.n. ozy o zam ieszczeniu danego utw oru w „Arkuszach" d ecyd u je je g o poziom arty 

styczn y (chodzi w tym w ypadku o w ybór w ierszy n ajlepszy ch ), czy też je g o charaktery-styczność, 

u ja w n ia ją ca n ajb ard ziej o rygin aln e, w łasn e cech y p oety C zy ów 

w ielk i w ybór (antologia) m a -zgrupować w iersze z la t n ajb liższych , czy też daw ać 

retrospektyw ny w g lą d w całok ształt tw órczości d anego autora 

O kazuje się, że w szystkie te k ryteria są stosow an e po trochu, „Arkusze" jako całość 

n ie są a n to lo g ią ani w yb orem najle-psizych w ierszy, n ie są w ogóle żad n ą cało ś 

cią, lecz po prostu zbiorem , w którym „m aterii p om ieszan ie w ielkie". Brak jed n o lić 

tego k ierow nictw a red ak cyjn ego dał n ie w e so ły w ynik. K ażdy z poetów , układając 

sw ój „Arkusz", kierow ał się w łasn ym i k ryteriam i i d latego zam iast ja k iegoś trzym a 

ją ceg o się kupy cyklu -mamy p orozryw an e -ogniwa. T rudno, oczyw ista, rządzić czyjąś 

tw órczością i skłan iać kogoś do uznania tych w łaśn ie a n ie innych w ierszy za n a j 

bardziej -dla n iego reprezentatyw ne, ale p rzecież je ż e li ktoś „uprze się" i um ieści 

w sw oim „Arkuszu" w iersze upstrzone n iep raw d op od obnym i „cackam i" sty listy cznym 

i („siz-czyt p o tw ierd zan y przez o m d len ie w krzyżach") i tegoż gatunku reflek sja 

m i („Ł atw iej b ieg h istorii ni-źli b ieg pocisku zm ienić"), a d o tego doda jeszcze rym o 

w ane p rzem ów ien ie z w iecu, p a cy fistó w w sp raw ie A bisynii- — to kom prom ituje 

n-ie tylko siebie, lecz poniekąd całe p rzed sięw zięcie, do w spółu d ziału w którym go 

zaproszono. T e n w łaśn ie fakt sw obod y, p ozostaw ion ej p oetom , udarem nił zorgan izow 

an ie celow o p row adzonej ofen sy w y , m ającej n a celu p odbój czyteln ik a dla p oezji, 

a p osta w ił nas w obliczu staropolskiego p o sp olitego ruszenia. 

H etm an ią hufcom P rzyboś i C zechow icz. P o ezja P rzyb osia sta je się coraz d o j- 

uzalsza, n ie m a w n iej ju ż dawne-go n atłok u m etafor, n ad którym zap an ow ała n ad 

rzędna w iaja p oetyck a. W iersze jeg o , n ie zagracając d aw n iejszej zwartości,, zyskują 

na w dzięku i p olotn ości, j-akgdyby m ło d n ieją . T ak ie uitwory j-alk „O fiaruj linię" czy 

„21 w ystrzałów " sto ją na wysokości- rimb-audawsikich p oem atów prozą. Są one d o 

w odem , że P rzyboś teraiz dopiero sta je u p rogu sw oich n a jw yższych m ożliw ości. 

W iersze C zechow icza -są d alszym etapem je d n o lic ie w znoszącej się w górę drogi 

p oetyck iej. O lśn iew ają urokiem czystości, zd u m iew ają jasn o ścią sw ojej w ew n ętrznej 

logiki: ład em kom pozycyjnym ,. M ów ić tak ja k C zechow icz -może tylko ktoś, kto 

p o sia d ł ca łą alch em ię -słowa, ale urokow i je j n ie p o d d a ł się i u m ia ł w yróść p on ad 

nią. 

N a d er trafnie skom ponow ane -są „A rkusze" P iętak a i C zuchnow skiego, d ające p o 

ję c ie zarów no o rodzaju, ja k i o k la sie talen tu każd ego z tych p oetów . P oem at Iw a - 

n iu k a „D zień apokaliptyczny" jest osią g n ięciem n iew ą tp liw y m , ale w p ły w Z a górskiego 

jest w nim aż n adto w id oczn y. P raw d ziw a p oetyckość i u jm u jąca szczerość cechuje 

sielanki. Janczarskiego. M am jed n ak w rażenie, że liry k ten m ógłby się zdobyć 

na w iększy w y siłek tw órczy. „Arkusz" O żoga św iad czy o n iew ą tp liw y m rozw ijan iu 

się talentu autora „ W y ja zd u w nuka". N a r-aizie p op rzestaje o-n na w yd ob yw an iu m a 

ksim um osiągn ięć z n iew ielk ich m o żliw ości au tentyzm u , a le tru dno przypuścić, żeby 

tutaj m iał b yć kres jeg o drogi. 

„Arkusze" św iad czą w yraźn ie o p o w o ln y m zm ierzchu Skam andra. W p ły w jeg o 

m a leje, a n atom iast coraz w yraźn iej zyrysow u ją się ten d encje zw rotu do p oezji 

antyrealistyczn ej. T rudno p ow ied zieć w jakim stopniu m am y tu do czyn ien ia z m o 

dą i u legan iem w p ły w o m C zechow icza, Z agórsk iego, P rzybosia, w id zian ych w y łą cznic 

od strony czysto zew nętrznej n ow ości ich p oezji, a w jakim z dojrzew aniem n o-


w ej św iad om ości kulturalniej i artystyczn ej. W każdym raizie stw ierdzić należy, 

że św iadom ość ta coraz częściej przychodzi do głosu, że zarysow u je się coraz konk 

retniej w u m ysłow ości m łodego p okolen ia. T o w łaśn ie chroni nas przed pesym izm 

em. 

ST E F A N U C H A Ń S K I 

M O N O G R A F IE H IS T O R Y C Z N E 

M A R IA N KUKIEŁ, W ojna 1812 roku. Kraków 1937 — 1938, Polska Akademia 

Umiejętności. 2. t. 

U k ryw an a w cien iu i spychana n iegd yś do koszar historia w ojsk ow a m a szczególny 

urok. O d h istorii p olitycznej różni się w iększą konkretnością, siln iejszym podkładem 

ludzkim . P rzed m iotem tej nauki n ie są skom plikow ane kom binacje d yplom atów , p rzyg 

n ęb ia ją ca atm osfera k on flik tu m ięd zy h asłam i a istotnym i celam i politycznym i, 

góro w a n ia przeróżnych „ w zględ ów ubocznych". H isto ria każdej w ojn y, jest przede 

w szystkim odtw orzeniem sk oncentrow anego w czasie dram atu lu dzkiego, m yśli w odza, 

pracu jącej in ten sy w n ie w poczuciu bezpośredniej od p ow ied zialn ości za życie w ielu 

ludzi, na tle p lastyczn ie w id zia n eg o (choćby na m apie) terenu i uśw iadom ionych 

trudności technicznych. W ciężkim znoju, przy n ieod w racaln ym i nieustannym przesuw 

aniu się taśm y w ypadków , praca w odza m usi być w ew n ętrzn ie uczciw a, n ie m oże 

b yć grą, bo zaw sze jest w ielk ą rozgryw ką. Z atracen ie p od jakim ś w zględ em tej uczciw 

ości m ści się szybko: w sk ali taktycznej natychm iast, w d zied zin ii organizacji 

w ojsk a — w ciągu pokolenia. 

Studium h istorii w ojsk ow ej, p rzeżyw anie m inion ych w ypadków jest n ie tylko czystym 

pozn an iem — ale też dośw iad czeniem , rekonstruow anie przeżyć d ow ódców 

m a szersze znaczenie: „P rzeżyciom tym ... p od leg a zarów no dusza w odza jak i d ow ód 

cy plutonu. R óżn ica leży w ich zakresie n ie zaś w in ten syw n ości11. Jeśli d ośw iad czen 

ie m a być istotn ie p łod ne, m usi opierać się na rzetelnej praw dzie. W ła śn ie historia 

w ojsk ow a uczy, do jakich szkód prow adzi historia „urobiona" lub oparta na n iew y 

starczającym m ateriale. 

D obre d zieło historyczn o w ojsk ow e jest rzadkie. H isto ry cy cy w iln i n atra fia ją przy 

odtw arzaniu p rzejść w o jen n ych na trudności n ie do pokonania: m aterialn e i p sy 

chiczne, p isarze w o jsk o w i rzadko zd o ła ją p rzysw oić sobie n ależyte p rzygotow an ie 

h istoryczne. D la teg o w ła śn ie dzieło K ukiela zasługu je n a szczególną uw agę. 

T rudno ocen iać w yn ik i 25 la t pracy, które autor w ło ży ł w zbadanie d ziejów je d 

n ego roku, gd y się sam em u tylko ubocznie, od n ied aw n a, w kroczyło w epokę n ap o 

leońską; u czy n ili to już inni b ardziej k om petentni spraw ozdaw cy (Sim anskij, P a w ło w 

ski), p od n osząc w y siłek autora i szersze, m ięd zyn arod ow e znaczenie jeg o dzieła. 

P ostaram się tylko p oin form ow ać o problem atyce, scharakteryzow ać konstrukcję książki 

i zn aczen ie tem atu. 

A utor, za w od ow y historyk, karierę w ojsk ow ą, zaczętą w organizacjach n iep o d leg 

ło ścio w y ch przed w ojn ą, u kończył w stopniu gen erała dość w cześn ie (1926), aby 

w sile w ieku p ośw ięcić się znów n iep o d zieln ie h istorii. Stanow i on w yjątk ow e p o łą 

czenie naukow ca i praktyka — d ow ód cy na w yższym stanow isku. D orobek l.isto- 

ry czn o-w ojsk ow y K ukiela n ie b y ł ilo ścio w o obfity. Z jeg o prac an alitycznych dw a 

krótkie, a le otw iera ją ce n o w e h oryzon ty studia dotyczą w ojskow ości staropolskiej 

drugiej p o ło w y X V I I w ., a jed n o — czasów saskich, w reszcie obszerniejsze, w yczerp 

u jące op racow an ie op eracyjn e i taktyczne klęski m aciejo w ickiej 1794 r. P o d sta 

w o w e zn aczen ie m a syn tetyczn y „Z arys d ziejó w w ojsk ow ości w P olsce". N a pogra


niczu p op u laryzacji zn ajd u ją się „ D zieje w ojsk a p olsk iego w dobie napoleońskiej" 

oraz w znacznym stopniu orygin aln y podręcznik „ W o jn y n a p oleoń sk ie1'. Prace te 

zaw iera ją p ierw sze w yn ik i stu d iów n ad r. 1812. O sobno w ym ien ić trzeba n ajlepsze — 

m oże n ie tylko w polskiej h isto rio g ra fii — studium op eracyjn e, jakim jest „M anew r 

sm oleński 1812“. góru jący n ad an alogiczn ą pracą B on n ala precyzją historyczną, 

obszerną analizą w ojsk ow ą i u n aoczn ien iem dośw iadczeń. 

W ob ec przerw ania prac francuskich n a d r. 1812, dzieło, zam ierzone przez K ukiela 

jako przed staw ien ie udziału w nim P olak ów , m usiało się rozrosnąć w całk ow ite przedstaw 

ien ie w ojn y, gd y zaś u padła n ad zieja n a ukończenie d zieła A skenazego „N ap oleon 

a Polska", w yp ad ło też u w zględ n ić podłoże p olityczne. 

R obota olbrzym ia, bo trzeba było przetraw ić produkcję k an celaryjn ą i literacką 

w ielu państw i arm ij, liczących m ilion ludzi, poznać i ocenić kilkuset w yższych d o 

w ód có w i dyplom atów : 100 tom ów drukow anych dokum entów , 400 pam iętników , 

całą bib liotek ę opracow ań, archiw a: francuskie, polskie, saskie, austriackie, n i; m ó 

w iąc ju ż o niepok onaln ych trudnościach badań terenow ych. N ic d ziw n ego, że od stu 

przeszło la t m ało kto próbow ał, a nikt n ie dokonał op racow an ia całokształtu tej 

w o jn y , jed n ej z najw iększych przed w ielk ą, św iatow ą. 

P rzy n aw ale zagadnień, ja k ie nastręcza w o jn a n ow oczesna, w yp a d ło dokonać w y 

boru: obok zagad n ień p olityk i m ięd zyn arod ow ej, śród których spraw a polska była 

jed n ą z n ajw ażn iejszych , n a tle sytu acji społecznej autor p rzed staw ił operacyjny 

p rzebieg w o jn y „w yjątk ow o tylko w m om entach przełom ow ych, szkicują przebieg 

taktyczny bitew ". G łó w n ą u w agę zw rócił na d ziałaln ość kw ater g łów n ych , ale tak, 

jak olb rzym ie przestrzenie rosyjsk iego teatru w o jn y rozciągały obie arm ;L n a kilka 

grup, i w y m a g a ły znacznej rozbudow y etap ów , tak i narrację książki trzeba była 

n iek ied y rozryw ać, aby obraz w o jn y b ył p ełn y. O pisy autor m usiał kondensow ać, 

a charakterystykę człow iek a zam knąć nieraz w jed n ym słow ie. 

„W o jn a 1812 r. ...w d ziejach napoleońskich oznacza punkt szczytow y zam ierzeń 

i w yn ik ów , a zarazem punkt zw rotny i początek katastrofy" — w y ja śn ien ie p ow od ów 

tego, od tw orzen ie w ypadków , jest zadaniem najw iększej m iary. O bcow anie z m yślą 

gen ialn ego w odza w „szczytow ym i zw rotnym " punkcie je g o kariery jest bardzo 

p ociągające. T ajem n ica, która się czyteln ik ow i odsłania, zd a je się m ieć sens m oralny. 

W w o jn ie tej załam uje się system : arm ii rew o lu cy jn ej, opartej n ie na t. zw. cnocie 

w ojsk ow ej, ale na dem agogii, w yzysk ującej n ajn iższy egoizm . „K iedy w H iszp an ii 

dow ied zian o się o sm utnym końcu k am panii rosyjsk iej... ro zleg a ł się jed en głos: 

Ileż aw ansów w tej armii". P roceder „aw ansu w szeregach" p o leg a ł na m ianow an iu 

oficeró w niezdolnych, niew yk ształcon ych , n iein telig en tn y ch , ale za to odw ażnych — 

aby stw orzyć w arm ii przekonanie, że aw ans jest n ieogran iczon y żadnym kryterium , 

n aw et spraw ności um ysłow ej, a dotyczy przede w szystkim n ajstarszych żołnierzy. 

System ten znacznie obniżył w artość arm ii i jej poziom m oralny. Z a w ie d li zw łaszcza 

n ajb liżsi w spółpracow nicy cesarza. B y li zm ęczeni n ieu stan n ym i w ojn am i, ch cieli już 

odpoczyw ać. M arszałek A ugerau, tow arzysz pierw szej kam panii w łosk iej, m iał w y 

p ow ied zieć po prostu: „ten łajd ak d a je nam dotacje, olbrzym ie p en sje, a m y ;iigdy 

n ie m ożem y tego używ ać"; odpow ied ź cesarza stan ow iło w innym czasie w y p o w iedziane 

zdanie: „Z abierzcie w szystkich ...niech raczej w y b iją co do jed n ego, n iż żeby 

m ieli ustąpić; n ie na to ich ozłociłem , żeby im zostaw ić życie". 

R ew olu cja w y n io sła w ielk ieg o człow iek a, rok 1812 przyn iósł k atastrofę system u 

w ielk iego człow ieka. Obok w ielk ieg o człow iek a n ie b yło lu d zi nieprzeciętn ych , nie 

trzeba b yło m yśleć — bo cesarz m yślał za w szystkich. J ed yn a in d yw id u aln ość w o j 

skow a, D avout, został przez cesarza złam any w krótce po rozpoczęciu w o jn y , zd oln y 

do sam odzielnego d ow od zen ia P oniatow sk i m arn ow ał się — zasada w ysuw ania


krew nych i braci na n ajw y ższe stanow iska, p ob łażliw ość d la daw nych kolegów srodze 

się zem ściły, gm in m arszałków n ie dorósł do sam odzielnych zadań. Tym czasem 

arm ia w iększa, niż kied yk olw iek , i rozm iary rosyjsk iego teatru w ojen n ego utrudniały 

bezpośredni w p ły w na w ypadki jed n ego człow ieka. Cesarz, choć starszy, zapadający 

na zdrow iu, d ow o d ził n ie gorzej, n iż w poprzednich kam paniach, żołnierz — choć 

p rzew ażał w kom paniach riiedoszkolony rekrut —- n ie b y ł znacznie gorszy, Z aw iedli 

gen erałow ie. System , który n ie zd ołał utrzym ać przy cesarzu w spółpracow ników n a j 

w artościow szych , k tóry n ie w ych ow ał n ow ego pokolenia, b y ł istotną przyczyną klęski. 

Strona przeciw na p op ełn iła w ie le błędów , ale w ytrw ał żołnierz n ieporów nany, „którego 

n ie w ystarczyło zabić, trzeba b yło jeszcze przew rócić", w ytrw ało społeczeństw o, 

determ inacja cesarza A leksandra, pom ogła przestrzeń n ieogran iczon a i „w ykończyła" 

zim a. 

„ W d ziejach p orozbiorow ych P olsk i jest to m om ent n ajw iększych m oże ofiar, n a j 

w iększej siły w ojsk ow ej naszej, najw iększych , pew n ych n iem al w idoków w yzw olen ia, 

n ajtragiczn iejszego, bo zgoła n iesp od ziew an ego zaw odu, sp raw ion ego przez okoliczności 

n ieza w isłe od P olak ów ; zarazem p rzecież m om ent, w którym ... spraw a polska 

...stała się w ęzłem traged ii o znaczeniu św iatow ym ". G d y w ojsk o polskie, nie w y zy 

skane n ależy cie, rozp arcelow ane po całej w ielk iej arm ii, w alczy ło daleko, kraj, 

dotk n ięty bankructw em , w y d a n y d efetystom , n ajeżd żan y przez kawalerii,' rosyjską, 

p ogrążał się w d epresji. I tu rów nież — jak w szęd zie w tej w o jn ie — załam ały się 

n ajprzód tyły. 

P iękn e i w ielostron n e dzieło K ukiela w ed łu g in ten cji autora stan ow i szkic, przew 

od n ik jakby po d ziejach tej w ielk iej w o jn y , zostaw ia m iejsce na studia specjalne. 

O d autora „M anew ru sm oleńskiego" w oln o nam oczekiw ać dalszych prac, które 

p ozw olą nam bezpośrednio obcow ać z m yślą w ielk ieg o w od za i dram atem człow ieka, 

który św ia t zapalił. 

S T A N IS Ł A W H ERBST 

H A N D E L SM A N M A R C E LI: Ukraińska polityka ks. Adam a Czartoryskiego przed 

wojną krymską. Rozw ój narodowości nowoczesnej, t. 111. Prace Ukraińskiego Instytutu 

Naukowego. Tom X X X V . Warszawa, 1937 r. 

W trzyd ziestop ięcioletn im okresie tw órczości naukow ej prof. M arcelego H an d elsm a- 

na zarysow u ją się w yraźn ie dw a etapy: w p ierw szym d om in u ją prace o charakterze 

h istoryczn o-p raw n ym , w drugim , od 1917 r., coraz w ięcej m iejsca zajm ują za gad 

n ien ia narod ow ościow e. P o studium o „S ystem ie narod ow o - politycznym C oli di 

R ienzo" przyszed ł kilkunastostronicow y artykuł o „R ozw oju narodow ości n ow oczesnej", 

a w roku 1924 pierw szy tom obszernego d zieła pod tym sam ym tytułem . N a 

tom ten, poza d a w n iejszą pracą o C oli di R ienzo, zło ży ły się studia o T ow arzystw ach 

R epublikańskich P olskich (1798 ■— 1807) i znaczeniu N a p o leo n a d la rozw oju narodow 

ości Europy. 

W k rótce p ow sta je t. II „R ozw oju n arodow ości now oczesnej" p. t. „Francja — 

P olsk a, 1795— 1845. Studia nad d ziejam i m yśli p olitycznej" , będący rozszerzeniem 

cyklu w yk ład ów w ygłoszonych przez prof. H andelsm an a w S orbonie na zaproszenie 

U n iw ersy tetu paryskiego. 

Z ad an ia, ja k ie sob ie autor w tej pracy p o staw ił, n ie ogran iczały się do zagadnień 

czysto naukow ych. P ragn ął on w yd o b y ć te w szystk ie p ierw iastk i id eolt giczne, „które 

sk ład ają się na polską św iadom ość n arod ow ą p ierw szej p o ło w y X I X stulecia, k tóre 

w ów czas zd o b y ły sobie rolę id ea łó w dla p oszczególn ych od łam ów naszej zbiorow 

ości, które, jako w artości stałe, w eszły do św iadom ości n arod ow ej przyszłych p o 

koleń".


B ad an ia sw o je p ostan ow ił H an d elsm an p ogłęb ić przez ró w n oległe traktow anie 

rozw oju n ow oczesnej m yśli p olitycznej francuskiej. Studium jeg o jest też historią 

„w spółuczestnictw a i w zajem nego od d zia ły w a n ia fran cu sk o-polsk iego w dziele tw o 

rzenia now oczesnego system u id eologiczn ego, którego krw aw ą próbą życiow ą m iał 

się stać okres lat 1848— 9“. N a tym tle zrozum iałe stać się m ia ły źródła ow ej w ie l 

kiej siły asym ila cy jn ej, „którą p osia d a ła polskość m im o braku państw a, a m oże dla 

braku pań stw a, w stosunku do w szystk ich obcych elem en tów , zam ieszkujących naszą 

ziem ię w okresie niew oli". 

W reszcie, po kilku m niejszych pracach, dotyczących zagad n ień n arodow ościow ych, 

w zw iązku z w ielo letn im i bad an iam i autora n ad osobą ks. A d a m a C zartoryskiego, 

ukazał się tom III „R ozw oju n arod ow ości now oczesnej" — „U kraińska p olityk a ks. 

A d am a C zartoryskiego przed w o jn ą krym ską". D w a zadan ia p osta w ił sobie autor 

w tym studium : 

1) w y ja śn ien ie, „jak to się stało, że fo rm a cje pow stańcze polskie., 

p ierw sze kadry w ojsk ow e po r. 1831, d ziała ją ce w zw iązku z państw am i zachodnim i, 

w czasie w o jn y krym skiej, w ystęp ow ać m iały p od nazw ą form acji kozackiej" i 2) rozpatrzenie 

gen ezy n ow oczesnej św iad om ości n arod ow ej U kraińców . 

P o h istorii w zajem nego od d zia ły w a n ia fran cu sk o-polsk iego przed staw ił H andelsm an: 

w sp ółod d ziaływ an ie polsko-ukraińskie, tak różne od pop rzed n iego, jak różne b y ły 

w arunki na w sch odzie i zachodzie E uropy. 

M otyw em łącznym w szystkich trzech tom ów „R ozw oju" jest siln e podkreślanie 

odrębności zagad n ien ia n arodow ości śred niow ieczn ej od n ow oczesnej i przed staw ien 

ie rozw oju tej ostatniej w rozm aitych w arunkach realnych. M etod a ta pozw ala n ie 

tylko odszukać różnice, ale i podkreślić an alogie, a w kon sek w en cji to, co m im o różne 

w arunki lok aln e, p ozostaje n iezm ienne. 

A n a liza całej, rozbudow anej przez H andelsm an a teo rii rozw oju n arodow ości n o 

w oczesnej przerosłaby rozm iary n in iejszych u w ag, ale k ilka głów n ych je j rysów 

przedstaw ić n ależy. U jm u je on kw estię narodow ości, jako za g ad n ien ie p sy ch ologiczne, 

rozpadające się na trzy dzied zin y: sferę elem en tu lu d zk iego, organ izacji i treści 

psychicznej zbiorow ej, czyli w ięzi sp ołeczn ej. W śred niow ieczu elem en t ludzki je st 

nieliczn y, tw órczo-in dyw id u alistyczn y. M asa jest tylko m ateriałem w rękach jed n o stki. 

E lem en t in d y w id u aln o-d ynastyczn y jest w łaściw ym i jed y n y m czyr.rikiem k ształtow 

ania się narodow ości. O rgan izacyjn ie sp aja m asy przym usow o państw o i kościół. 

W tych w arunkach łącznikiem psychicznym jest kult św iętych , relik w ij i t. p„ czyli 

w artości n adziem skiej — id ea liza cja pierw iastków in d y w id u a ln eg o i in stytu cyjn ego. 

W narodow ości now oczesn ej biernym i tw ó rczy m elem en tem ludzkim jest m asa, 

zbiorow ości etniczne, różnorodne fizyczn ie i psychicznie. O rgan izacja społeczna oparta 

jest na w ew nętrznej gosp od arczo-sp ołeczn ej p od staw ie i n a przym usie n ie z ew 

nętrznym , lecz w ew nętrznym , w ynik ającym ze zw iązku gosp od arczo-sp ołeczn ego. N a 

ród przekracza odtąd nieraz ram y pań stw a i często kościoła. P odstaw ą łączności jest,, 

podobnie jak w średniow ieczu, w sp óln y kult. W nim d okonyw a się id ta liz a c ja w artości 

ludzkiej i in stytu cyjn ej, id ea liza cja u jem n a czyn n ik ów dla danej społeczności 

niekorzystnych. N o w y id ea ł m asow y jest złożony, p ełen ten d en cyj n iejed n o lity ch , 

których całość dopiero składa się na kult w spółczesn ej narodow ości. 

„M asow ość", podkreślana tu kilkakrotnie, n ie w y elim in o w a ła przec:eż tw órczości 

jed nostki, gdyż „w szelki prąd p olityczno-k u ltu raln y, w s ze lk i kierunek m y śli p u b licznej 

— m ów i H an d elsm an — jest w yn ik iem ja k iejś in icja ty w y in d y w id u a ln ej, in i 

cja ty w y albo akcji jed n ego człow ieka, w której p rzebijać m oże n aw et je g o in ic ja ty 

w a nieśw iadom a". D o d zieła takiej in icja ty w y , które się zob iek tyw izow ało i żyje 

w łasn ym życiem , przyłączają się inni, ustosunkow ują się p o zy ty w n ie lub n eg a ty w 

n ie, w sp ó łd zia ła ją łub p rzeciw d ziałają czynnie, lub tylko psychicznie.


T o w dużym skrócie schem atycznym przedstaw ione sform u łow an ie teoretyczne p o 

g lą d ó w H an d ełsm an a tłum aczy strukturę całości om aw ianego dzieła, jak i poszczeg 

óln ych je g o tom ów . 

J ed n ostk a i je j in icja ty w a sto i u p odłoża ruchów m asow ych, w ięc ta jednostka 

i zasięg je j m y śli i d zieła m usi b yć głó w n y m przedm iotem poznania. III tom „R ozw 

oju n arod ow ości11 n osić m iał początkow o tytu ł „P oczątki ruchu narodow ego ukraińskiego 

w latach czterdziestych w ieku X I X i p olityk a ks. A d am a C zartoryskiego1'; 

p óźniej zd ecyd ow ał się autor bardziej uw id oczn ić w sam ym tytu le zw iązek tej pracy 

z bohaterem sw ych w ielo letn ic h badań. T y m n ie m niej „U kraińska p olityk a ks. A d a 

m a" jest w gruncie rzeczy tylko ostatnim z czterech rozdziałów k siąik i. Już p ierw 

szy z nich, p. t. „P oczątki ruchu n arod ow ego na U k rain ie rosyjskiej w latach czterd 

ziestych X I X w ieku" w ysunąć m usiał jako postać centralną T arasa Szew czenkę, 

a obok n iego... A d am a M ickiew icza. P roces k rystalizow an ia się n ow oczesnego poczucia 

n arod ow ego ukraińskiego n ie od b iega w zasadzie od podobnych procesów u in 

n ych narodów , p osiad a jed n ak p ew n e szczególn e cechy. B y ły one w ynikiem : 1) braku 

w ciągu stu leci odrębnej pań stw ow ości i podziału m iędzy różne organizm y p ań 

stw ow e i 2) m ałej ilo ści in te lig en cji, „która b y się czuła tylko i jed y n ie ukraińską". 

N a oba te fa k ty baczną u w agę zw raca H andelsm an. P odkreślając znaczną rolę ideału 

hetm ańszczyzny, zastęp u jącego trad ycję państw ow ą, w skazuje na ugruntow anie się 

tego id eału w dużej m ierze dzięki p o ezji i p ow ieści polskiej la t 40-tych , głów n ie G o 

szczyńskiego, a przede w szystkim M . C zajkow skiego. P rzeciw staw iając się p rzyjętem 

u n a ogół przez naukę ukraińską stanow isku, n ie u zn aje H an d elsm an za czystych 

U k raiń ców n ie tylko K otlarew sk iego czy H rebinkę, ale i B odianskiego, Srezniew - 

skiego, M aksym ow icza, n aw et w zw iązku z zeznaniam i K ostom arow a w r. 1847 stw ierdza, 

że n ie zu p ełn ie o d d zieliła się w nim ukraińskość od rosyjskości. W tym zestaw 

ien iu G ogol jest oczyw iście „czystym M oskalem ". 

P olsko-ukraińska lub rosyjsko-„m ałoruska“ dw ujęzyczność; ściślej biorąc tw ó/czość 

lu d ow a tych autorów w y w o ła ć jed nak m usiała k onsekw encje now e i trw ałe. „W ten 

sposób rodziły się w arunki, w których m ógł się zja w ić tw órca, zd oln y do nadania 

w yraźn iejszego kształtu ruchow i, zm ierzającem u ku w łaściw em u unarod ow ien iu się 

ludu". G en ezę przyśpieszonego ruchu n arod ow ościow ego w śród U k raiń ców łączy 

prof. H an d elsm an z konarszczyzną, z polskim późnym ruchem w ęgla rskim , a nie 

z dekabrystam i czy pogrobow cam i daw nego rosyjsko-ukrainskiego w olnom ularstw a. 

T e n zw iązek z P olsk ą podkreśla olbrzym i w p ły w M ickiew icza, ale M ick iew icza popow 

stan iow ego, autora D zia d ó w i K siąg p ielgrzym stw a, w reszcie profesora literatur 

słow iańskich. N a tle p ow stałego już ruchu zja w ia się p oryw ająca p ostać p oety-bu- 

d ziciela — Szew czenki. 

N ie kto in n y też, tylko M ick iew icz, a potem Szew czenko, z jeg o filo z o fią walki 

sp ołeczn ej są źródłem natchnień i czyn ów d ziałaczy B ractw a Św. C yryla i M etod e 

g o . Ich „K nihy b y tja ukranśkoho narodu" ten w yraźn y zw iązek z obu w H k im i 

poetam i p otw ierd zają. 

P olsk i w p ły w n ie ogran iczył się jed nak do terenu ukraińskiego, a zależność koncepc 

ji sło w ia n o filstw a m oskiew skiego la t 40-tych od p olskiego m esjanizm u, choć bardzo 

sp ecja ln a , w y d a je się w książce całk ow icie udow od n ion a. P odobnie w y ja śn io n a zosta 

ła w sposób n ajb ard ziej przek on yw u jący spraw a stosunku sło w ia n o filó w ów czesnych 

do U k raiń ców . 

O d m ien n ie p rzed staw iała się spraw a G a licji. T u taj trudno m ów ić o w p ływ ach 

polskich na rozw ój in te lig e n c ji i ludu ukraińskiego, jeśli przez w p ły w y rozum ieć 

•oddziaływ an ie z zew nątrz. O d d ziaływ an ie istn ieć m usiało przez sam fik* nadzw yczaj

SPRAW O ZDANIA 323- 

p ow ikłanych stosunków n arod ow ościow ych przez sp lątan ie się obu, w krótce w ro 

gich sobie ludów . A le poza tym b y ły i w p ły w y zew nętrzne nłow ackie, czeskie, rosyjskie 

i oczyw iście ukraińskie z N ad d n iep rza. K om plik ow ały sytu ację w ew nętrzne 

w arunki społeczne w G a licji i stosunek w zajem n y R o sji i A u itr ii. 

N a tym tle dopiero rozpatryw ać m ożna p o lity k ę ukraińską C zartoryskiego. P o czą t 

kow o w pom ysłach p olitycznych ks. A d am a n ie b yło m iejsca n a spraw ę ukraińską, 

a w p rojektow anej przez siebie fed era cji słow iań sk iej m ia ł n a m y śli tylko narody 

państw ow e. D opiero k ied y łata czterdzieste X I X w. przyn iosą rozw ój p olity cznego 

życia sam ych U k raiń ców i zja w i się za gad n ien ie ukraińskie w m ięd zyn arod ow ym zn a 

czeniu tego słow a, nabierze ono charakteru spraw y sam od zieln ej także i d la C zartoryskiego. 

K resy p o łu d n iow o-w sch odnie d aw nej R zp łitej m ia ły d la obozu m onar- 

chiczn o-insu rek cyjn ego znaczenie jako jed en z głów n y ch teren ów przyszłej 

w ałki 

z R osją, a to n akazyw ało pracę nad zap ew n ien iem sobie pop arcia lu d ności m iejsco 

w ej. 

O rganizatorem działań obozu C zartoryskiego w tym kierunku jest jeg o agent 

w Stam bule, M ich ał C zajkow ski, który też n a w szystk ich sw ych p oczyn an iach w y 

w ierał sw oje osobiste piętno. T en żołnierz, p olityk i d yplom ata b y ł n adto i głów n ie 

pow ieściopisarzem . B y ł takim U kraińcem jak M ick iew icz L itw in em , a tę U k rain ę 

pańską i kozacką zarazem w id zia ł oczam i fa n ta zji, g d y m ów ił o P olsce. „ A k ied y 

p isa ł o U krain ie, n ie p o trafił jej od d zielić od P olsk i, tej sw ojej w łasn ej P olski, 

d aw nej szlacheckiej, a choć m onarchicznej, w gruncie rzeczy bezpańskiej". C zajk ow 

ski, p oeta ruchu, m arzy o w o jn ie z R osją, w której z jed n ej strony zn alazłb y oparcie 

w b ogatej p olsk iej m łodzieży szlacheckiej i w budzącym się n a U k rain ie, a do trad 

ycji hetm ańsko-kozackiej n aw iązu jącym ruchu narodow ym . 

W G a licji sytu acja b yła trudniejsza. P rób uje jed n ak i tutaj pracow ać ks. A dam 

n ad w p ojen iem hasła, 

że „w spóln e cierpienia, w sp ó ln y interes i jed y n a n ad zieja 

w oln ości w zgodnym braterstw ie p ow in n y łączyć" P olak ów i R usinów . 

W y p a d k i 

1846 r. nakazały na p ew ien czas zaw iesić robotę. M yśl rzezi zaciążyła jed nak na 

dalszych posunięciach. Bez od p ow ied n iego p rzygotow an ia p olska w yp raw a n a U k ra i 

n ę m ogłaby się skończyć tragicznie, trzeba w ięc b y ło dbać o utrzym anie nader w ą 

tłych w ięzi z kozaczyzną. L ata 1848/49 usu w ają ch w ilow o w cień kw estię ukraińską, 

ałe katastrofa W ęg ier znów kieruje u w agę C zartoryskiego na „kaukazką" k oncepcję 

w ałki z R osją, a w tej kom binacji rola U k raiń ców b y ła spraw ą p ierw szorzędnej 

w agi, zw łaszcza, że w G a licji stosunki p rzyb ierały obrót w ręcz n iep om yśln y. W k rótce 

sytu acja zm ienia się całkow icie. C zajkow ski w stęp u je n a służbę sułtańską, rozkład 

przeżera całą robotę obozu C zartoryskich i na rok za led w ie przed w o jn ą krym ską 

w szystkie n ad zieje polskie w y d a w a ły się pogrzebane. 

C ałe te dzieje stosunków polsko-ukraińskich w pierw szej p o ło w ie zeszłego stu lecia 

opisuje prof. H andelsm an w yjątk ow o p lastyczn ie i żyw o, n ie dziw ne to w obec 

ogóln ej p ostaw y autora, który sam tw ierd zi, że „m yśląc o w czoraj, jakże już od le- 

głem i odm iennem od dziś, m yśli się o dziś, które m im o w szystko jest w ciąż tym 

sam em w czoraj". T u taj zapew ne zn ajd ziem y w ytłum aczenie faktu, że na zeszłorocznym 

m iędzynarodow ym k ongresie h istoryków za ją ł się prof. H an d elsm an dziejam i 

odrodzenia polskości na G órnym Śląsku. W y d a je się, że znakom ite prace H an d elsm a- 

na nad h istorią rozw oju n arodow ości now oczesn ej n ie są jeszcze ukończone. M oże 

uw ień czy je naukow e opracow anie d ziejó w przem ian n arod ow ościow ych w P olsce 

etn ograficznej, na które czytelnik polski dotychczas bezskutecznie czeka. 

HENRZJK JABŁOŃSKI


K O STO ŁO W SK I E R A Z M — Studia nad kwestią włościańską w lalach 1846 — 

1864. Z szczególnym uwzględnieniem literatury politycznej. Z przedmową prof. Prane. 

Bujaka. Lw ów 1938. 

P olsk a nauka h istoryczn a za g a d n ien ie stosunków społeczno-gospodarczych w cgóle, 

a spraw y w łościańsk iej w szczególn ości, traktow ała praw ie zaw sze po m acoszem u zazw 

yczaj n a m argin iesie spraw p olitycznych. W ostatnich czasach nastąpił p ew ien 

zw rot n a lep sze w tej d zied zin ie (badania prof. W ła d y sła w a G rabskiego, sz k ó ł/ prof. 

B u jak a w e L w o w ie, w y d a w n ictw a Instytutu P uław sk iego, p ow stan ie Instytutu b ad a 

n ia kultury w si w W arszaw ie), tym n iem n iej p ogląd y nasze na spraw ę chłopów 

w p rzeszłości w p ew n ych p rzyn ajm n iej okresach są bardzo pow ierzchow ne, niek ied y 

w ręcz ten d en cyjn e. N a jw ię c e j zastrzeżeń i n iejasn ości zaw iera w iek X I X — tak 

b ogaty w zdarzenia p olity czne i gospodarcze, przynoszące w sw ej konsekw encji całk 

o w ity przew rót w stosunkach w iejsk ich . T u tkw i gen eza w szystkich ruchów lu d o 

w ych i bez dok ładn ego zbad an ia tych czasów n ie podobna zrozum ieć w si obecnej. 

D otych czasow e opracow ania naukow e, dotyczące k w estii w łościańsk iej, 

oparta na 

źródłach drukow anych, p isan e n iek ied y z pew nym celem doraźnym , n ie d aw ały p ew 

n eg o obrazu zagad n ien ia. Z ostało ono zw ężone do problem u pod d aństw a i pańszczyzny, 

p om in ięto m ilczen iem n ad zw yczaj d rażliw ą kw estię agrarną, za gad n ien ie oporu 

ch łop ów przeciw ko dw orom , spraw ę przym usu prop in acyjn ego, traktow ano bardzo 

pob ieżn ie k w estię w spóln ot, m ałorolnych i bezrolnych. T e dw a zasadnicze problem y: 

pod d aństw o i pańszczyzna, rozpatryw ane w św ietle literatu ry p olityczn ej, dom inują 

w pracach W . A . M a ciejow sk iego, W . P rzyborow skiego, W ł. G rabskiego, Z . K edro- 

n io w ej, B. L im an ow sk iego, A . Ś w iętoch ow sk iego itp. D op iero m onografie, jakie w y 

sz ły 

ostatn io, H . G rynw assera i M . M eloch a, u siłu ją pchnąć badan'a nad spraw ą 

w łościańsk ą n a w ła ściw ą drogę. O parte na źródłach archiw alnych, uzupełnione lite 

raturą, ukazują nam w ieś zu p ełn ie now ą: w ieś, p ełn ą pragnień i nadziei, w zlotów 

i upadków , cierp ień i w alk i — n iew ą tp liw ie bliższą rzeczyw istości, n iż daw ne pojęcie 

w si spokojnej i zrezygnow anej. M a ją ce się ukazać w krótce n ow e opracow ania p rzyn 

io są n iech yb n ie dalsze w y św ietlen ia i odkrycia. 

Praca E. K ostołow sk iego, m ło d ego historyk a lw ow skiego, ukazuje spraw ą w łościań 

ską w przełom ow ym okresie X I X w ieku — w latach 1846— 64. Okres ten jest nie 

tylko b o gaty w w yp ad k i p olity czne (trzy p ow stan ia 1846, 1848, 1864) i gospodarcze 

(rozw ój kom unikacji, przem ysłu), ale także w w ielk ie zdarzenia natury społecznej. 

W ów czas to n astęp u je reform a agrarna w zaborze austriackim (1848), dokończenie 

reform y w W . Ks. P oznańskim (1848), zn iesienie pod d aństw a na ziem iach litew sk o- 

ruskich (1861), reform y W ielo p o lsk ieg o (1861-62), w reszcie uw łaszczanie w K rólestw ie 

(1864). U p a d a ostatecznie d aw n y porządek stan ow y, w y siłk i n iep od ległościow e n iszczą 

ek onom icznie przodującą w arstw ę ziem iańską, ogran iczają jej w p ły w y n a rządy, 

w yrad za się w alka o faktyczn e rów noupraw nienie, na w id o w n ię d ziejow ą wkracza 

n ieśm iało, p ow oli, ale coraz siln iej stan czw arty — chłopi. 

O bszerna ta m onografia, oparta w yłą czn ie o źródła drukow ane, a w ięc idąca po 

lin ii d aw n iejszych badań, ukazuje nam p oglą d y i zapatryw ania odgórnych w arstw 

naszego sp ołeczeń stw a (m agnatów , szlachty, in telig en cji) na spraw ę w si i ziem i 

w p ow yższym okresie. Składa się o n a z w stęp u i 7 rozdziałów . P racę poprzedza przedm 

ow a prof. B ujaka, w której na p lan pierw szy w y b ija się teza, u w yd atn iająca sła 

bość naszych poczynań n iep o d ległościow ych , nieopartych na m ocnej p odstaw ie pracy 

organ iczn ej, co z k olei w y n ik ało z n asta w ien ia p sychicznego szlachty, „przyzw yczajo 

n e j od tylu w iek ów żyć z ek sp loatacji pod d anej ludności, a w ięc przyw ykł :j do 

ro li konsum enta, a n ie w ytw órcy dóbr gospodarczych i kulturalnych". D la szlachty


praca organiczna, ob liczona na d ługą m etę, b yła za poziom a, za nudna. Stąd w y ra 

dzało się ciągłe w ah an ie p olityk i pań stw ow ej w ostatnim okresie R zeczyp osp olitej 

i w K rólestw ie K ongresow ym . 

W e w stęp ie autor kreśli stan praw ny k w estii w łościańsk iej n a progu X I X -g o stu 

lecia , który nasuw a jed nak zasadnicze zastrzeżenia. N a reform y p ryw atn e naszej 

m agnaterii w końcu X V I II -g o w ieku nauka d zisiejsza n ie p atrzy się jako na w ynik 

hum anitaryzm u, lecz jako na czyny, p odyk tow an e w zględ am i gospodarczym i, chęcią 

zw iększenia dochodu (Jabłonow ska, K rasińscy). W szy stk ie one m ia ły charakter przejściow 

y, a niektóre z nich stały się w czasach p óźn iejszych ogn isk iem cią g ły ch zatargów 

m iędzy dw orem , a w sią (np. B ieżuń). N a w ra ca n ie zatem do trad y cy jn eg o p o g lą 

du „dobrych p a n ó w 1' jest d zisiaj raczej spóźnione. 

W rozdziale I-szym K ostołow ski an alizu je p o g lą d y i d ziałaln ość obozu radykalnego, 

„lew icow ego". P unktem w y jścia jest T ow arzystw o D em ok ratyczn e n a em igracji, 

traktow ane z w yraźn ą przychylnością. N a stęp n ie charakteryzuje d ziałaln ość radyk a 

łów krajow ych (K am ieński) i w ybuch p ow stan ia w 1846 r. Słu szn ie podkreśla rew izję 

p ogląd ów obozu dem okratycznego, sp ow od ow an ą w ybuchem reb elii ch łopskiej w G a 

licji. P rzerażeni gw ałtow n ością m łodego ruchu, dem okraci w y co fu ją się z d otychczasow 

ych p ozycji, zarzucają h asło rew olu cji i przechodzą do głoszen ia solidaryzm u 

społecznego. T a zm iana p oglą d ó w w y w o łu je ch w iejn ość w praktycznym d ziałaniu 

w roku 1848 („R ada N arod ow a" w e L w o w ie i „K om itet" w K rakow ie). W stosunku 

do w si akcja ich ogranicza się do żądan ia o d dzied ziców d obrow oln ej o fiary — 

zrzeczenia się pańszczyzny, co z góry całą spraw ę skazuje n a n iep ow od zen ie. W p ó ź 

n iejszym okresie (1849— 60) rola ich jest znikom a, zam ierzenia ich, id ące w kierunku 

zesp olen ia narodu, n ie w y d a ją rezultatów . W 1863/64 roku chłopi g a lic y jsc y o p o w ia 

d a ją się zd ecyd ow an ie za rządem . 

W rozdziale tym istn ieje pow ażn a luka, w yn ik ła z p o m in ięcia roli P oznańskiego 

w latach 1840— 46. A przecież bez zaboru pruskiego trudno jest m ów ić o ja k ie jk o l 

w iek d ziałaln ości dem okratów G a licji. Stąd szła m yśl w alk i i lu d zie (D em bow ski), 

na G a licję em igracja od d zia ły w a ła przez P oznańskie. 

W rozdziale drugim autor p rzedstaw ia id eo lo g ię i p oczyn an ia obozu arystokratyczn 

ego „konserw atystów ", n ajp ierw n a em igracji, a n astęp n ie w G a lic ji, przy p o 

bieżnym potrąceniu o p ozostałe zabory. N a ogół zn ajdujem y tu p ow torzen ie znanych 

już pogląd ów , tak co do H o telu L am bert, jak i roli m a gnaterii g a licy jsk iej. I tutaj 

rabacja chłopska stan ow i przełom . D o tego czasu szlach ta d aw ała posłuch hasłom 

radykalnym , w 1846 roku n aw et C zartoryski p odporządkow ał się R ządow i N a ro d o 

w em u w K rakow ie, Po rzezi i u w łaszczen iu zm ienia się kurs całkow icie. Szlachta od 

suw a się od em igracji i ta jn y ch zw iązków , przerzuca się stanow czo n a drogę lo ja lizmu, 

szukając porozum ienia z biurokracją i rządem zaborczym . N a m icjsce daw n ego 

hasła n iep od ległości w ysuw a żądanie autonom ii, w yrazem tego kierunku b ęd zie G o- 

łuchow ski w G a licji i W ielo p o lsk i w K rólestw ie. W stosunku do ch łop ów rozpoczyna 

w alkę o utrzym anie pracy przym usow ej w postaci najm u, a n astęp n ie w opan o 

w an iu tw orzącej się gm iny. T o p ogłęb ia jeszcze bardziej antagonizm dw oru do w si. 

W ło śc ia n ie w e w szystkich poczyn an iach szlach ty w id zą staran ia o p rzyw rócen ie pracy 

niew olnej i naw rót do daw nych czasów , ratunku szukają w oddan iu się rządow i. 

T o zobrazow anie w ysiłk ów szlach ty g a licy jsk iej o n ajem przym usow y i p ow iązan ie 

z publicystyką, która sta je się narzędziem ich w alk i, zostało dobrze u jęte przez autora 

i stanow i n iew ą tp liw ie dod atn ią p ozycję m onografii. P obieżne potraktow an ie d zia 

łaln ości m agnaterii w innych zaborach, a zw łaszcza w K rólestw ie, stanow i natom iast 

ujem ną stronę, .U w a g ę n ależało b y przede w szystk im zw rócić n a osobę A n d rzeja Z a-


m ojsk iego, który uporczyw ą sw ą d ziałaln ością tam ow ał prace obozu organicznego 

i pchnął m yśl um iarkow aną n a bezdroża oczynszow ania. 

R abacja chłopska sp ow od ow ała n ie tylko zm ianę zapatryw ań szlachty i in te lig en cji 

na spraw ę w łościańsk ą, ale w y w o ła ła duże o żyw ien ie w p iśm ien n ictw ie. P o dyskusjach 

em igracyjn ych i p olem ice w arszaw skiej w latach 1841— 45 p oczyn ają się ukazyw 

ać sp ecjaln e d zieła, dążące do w szechstronnego u jęcia całego zagadnienia. A utor 

grupuje je w g. kierunków , a n alizu jąc przy tym każde. I tak dzieła P a w ła Ł ubieńskiego 

„O u regu low an iu stosunków w łościańskich w W . Ks. P oznańskim 1' 1843 

i „O chłopach" 1847 p rzed staw iają kierunek solidaryzm u społecznego, dzieła znanego 

filo z o fa J ó zefa G ołu ch ow sk iego „K w estia w łościańska" 1847 i „R ozbiór kw estii w ło 

ściańskiej" 1851 — prąd stan ow o-zach ow aw czy, d zieła T om asza P otockiego „O urządzeniu 

stosunków roln iczych w P olsce" 1851 i „Poranki karlsbadzkie" 1858 — k ierunek 

ekonom iczny, w reszcie d zieła J ó zefa Supińskiego — „Szkoła polska gosp od arstw 

a krajow ego" 1860 — kierunek sp ołeczn y. P o za k la syfik acją d zieł i w y św ietleniem 

, m ało zresztą praw dopodobnym , broszury „O chłopach" E. K ostołow ski nie 

w nosi n ic n ow ego i pow tarza dotychczasow e p ogląd y. 

Z n acznie ciek aw szy jest rozdział czw arty — „G m ina w program ach rozwiązania, 

k w estii w łościańsk iej w P olsce". G m ina w ów czas używ an a b y ła w p odw ójn ym zn a 

czeniu, jako n a jn iższa kom órka sam orządow a i adm in istracyjn a, oraz jako doskonała 

form a ustroju społecznego. W tym drugim znaczeniu b yła w yrazem tęsknoty rodu. 

ludzk iego do lep szej p rzyszłości, utopią. W oparciu o historię i etn ografię baJaeze 

p olscy u siłu ją w ytw orzyć sp ecja ln y prąd id eo w y — sło w ia n o filizm , który p rzew id y 

w a ł zw iązek lu d ów słow iań sk ich n a p od sta w ie fed era cy jn ej, pod p rztw od n ictw em 

P olsk i. Jako taki, p rzeciw staw iał się on p an sław izm ow i, głoszonem u przez R osję. 

W in terp retacji dem okratów m iał zrealizow ać zasadę „w szystko d la ludu przez lu d 1',, 

a dla stron n ictw a zachow aw czego m iał stanow ić dostateczną tam ę przeciw ko zakusom 

„socjalizm u i kom unizm u". P rak tyczn ie oddźw ięk zn alazł on w działaln ości spi^ 

skow ej ks. Ś ciegien n ego w K rólestw ie i S tefań skiego w Poznańskim . O statnie trzy 

rozdziały: L iteratura p olityczn a dla w łościan, spraw a w łościańsk a w pow staniu 

1863/64 r. i stanow isko sp ołeczn o-p olityczn e chłopów , p otraktow ane jakby na m arg 

in esie książki, są bezsprzecznie n a jcen n iejsze w tej m onografii. A utor, określiw szy 

rolę literatu ry jako rodzaj akcji k u ltu raln o-ośw iatow ej dla w ło ścia n i przed staw i 

w szy ich stosunek do d ziałań n iep o d ległościow ych , próbuje odtw orzyć rzeczyw iste 

oblicze ludu p olsk iego w om aw ianym okresie. T w ierd zi, że chłopi g a licy jscy byli 

w yraźn ie n a sta w ien i anty-szlach eck o, ale rów n ież od n osili się z rezerw ą do rządu 

w ied eń sk iego. Ich p atriotyzm cesarski, w yolb rzym ian y przez N iem có w , b y ł tak siln y 

dopóki zbieżne b y ły in teresy chłop ów i rządu. Po rabacji zw rot przeciw ko rządow i 

b ył w yraźny, n astrojów n iep rzych yln ych n ie zd o ła ły przełam ać odezw y uspakajające 

starosty B reindla i arc. F erd yn anda, n a w ieś m u siały ruszyć ruchom e kolum ny 

w ojsk a i przeprow adzić p a cyfik ację. D o ruchów n iep od leg ło ścio w y ch chłop odnosił 

się n ieu fn ie, gd y ż dotychczasow e p ow stan ia prow adzone b y ły w im ię interesów ziem 

iańskich, a im p rzyn osiły coraz to now sze ciężary. 

P o g lą d ten w y d a je się bliski p raw d y i m ożna go n aw et rozciągnąć na zabór rosyjski, 

choć tam proces u św iad a m ia ją cy n ie b y ł tak daleko p osunięty. D op iero lata 

1860— 64 przyn iosą odkrycie rzeczyw istej p ostaw y chłopskiej w K rólestw ie. P ow oli 

jednak o d zysk iw ał on w ła sn ą drogę. O puszczony przez ziem iaństw o, lekcew ażony 

przez biurokrację, „tum aniony" przez em igrantów , w y zysk iw any przez w szystkich — 

sam w stęp o w a ł w życie p olityczne. 

Oto są g łó w n e zarysy książki p. K ostołow skiego. T em at, jaki zakreślił sobie autor,.


ma za m ało opracow ań an alitycznych, ażeby przy d zisiejszym stan ie badań m ożna 

b y ło pokusić się o syntezę, przerastającą siły jed n e g o człow iek a i jed n e g o tomu. 

A utor dokonał w ielk iej pracy, segregu jąc d robiazgow o b o gatą ów czesn ą literaturę, 

odnoszącą się do spraw y w łościańsk iej. D zieło je g o jest rezultatem w ielk ieg o w y 

siłku. T ym n ie m niej posiada ono ca ły szereg usterek. J ed n ą z n a jw a żn iejszych 

jest pob ieżn e p otraktow anie niek tórych spraw , co n iek ied y zb ytnio p rzypom ina d zien 

nikarstw o. S zczególn ie szw ankuje kanw a historyczna. C ała praca, pozb aw ion a źródeł 

archiw alnych, w isi n iejako w pow ietrzu. 

N ie zn ajd u jem y rów n ież rzeczyw istych 

dążeń chłopów w latach 1846— 64 i ruchu ich w kierunku w y zw o len ia z pod przem 

ocy dworu. P om in ięte zostało za g a d n ien ie oporu przeciw ko p ańszczyźnie. P ierw sza 

połow a X I X -g o w ieku jest w k w estii agrarnej w ielk ą próbą ataku ziem iań stw a na 

w ieś. A k cja oczynszow ania, zap oczątk ow an a przez m agnaterię i sw o iście przeprow 

adzona przez szlachtę (rugi, regu lacje), p rzypom ina atak dw oru na w ieś, p rzeprow 

adzon y skutecznie trzy w iek i przed tym , tj. w d ob ie p ow sta w a n ia kultury folw a rczn 

ej. W ów czas chod ziło o pracę chłopa, to też w k onsek w en cji sprow adzono go do 

p oziom u inw entarza, obecnie chodzi o w y d a rcie p osiad an ej przez n ieg o ziem i. D o 

m agają się tego n o w e form y gosp od arow an ia. O lbrzym i proces w yw łaszczan ia ch ło 

pów , przeprow adzony w K rólestw ie, g o d z ił w p od staw y ich eg zy sten cji życio w ej. 

S tą d w y w o d ził się ruch ch łop ów (bunty, b iern y opór, rabacja), b ęd ący w ich przekonan 

iu sam oobroną. W skutecznej w a lce o ziem ię szlach ta p osiad a początkow o p rzew 

agę: lep sza sytu acja ekonom iczna, socja ln a , duże w yrob ien ie, trad ycja p anow an ia, 

n iek ied y pom oc rządu. C hłopi p rzeciw sta w ia ją im m asę, b iern y opór i w ytrw ałość. 

P ub licystyk a w tej w a lce m a określone m iejsce i p raw ie zaw sze stan ow i narzędzie 

w alk i ziem iaństw a. W yra źn ie w ystęp u je to po 1846 r., na teren ie G a licji i K rólestw a. 

Ż ądania agrarne chłopów utożsam iane są z dążeniam i w yw rotow ym i, zm ierzającym i 

do obalenia u stalon ego porządku sp ołeczn ego. P sych ozie tej u leg a ją n aw et pisarze 

radykalni (Potocki) i w y co fu ją się n a p o zy cje szlacheckie. P ub licystyk a ow ych czasów 

n ie nakreśla w ielk ich dróg (z w yją tk iem id eo lo g ii T ow . D em .), sp ełn ia raczej rolę 

d efen syw n ą, albo plącze się p o abstrakcjach polem ik em igracyjnych. Ż y cie w yp rzed za 

pisarzy, projek ty w ysuw ane przez nich są p rzew ażnie o w ie le la t spóźnione, jak op óźn 

ion y jest rozw ój stosunków roln iczych w P o lsce w ogóle (porów naj: uw łaszczen ie, 

spraw ę w spóln ot i- serw itutów , reform ę rolną). 

D o opracow ania zakradł się ca ły szereg b łęd ów m erytorycznych. Szym on K onarski 

rozstrzelany w 1839 r. n ie m ógł sp isk ow ać w latach 1843— 44. C zartoryski n ie b ył 

człow iekiem „starym i bez energii". N o w sze b adan ia (H andelsm an) ugruntow ały 

p ogląd , iż prow ad ził on p o lity k ę lu d ó w słow iańskich (spraw a U k ra'n y, B u łgarii, 

Serbów itd.) i w yk azał n ad zw yczajn ą silę tw órczą. Id eo lo g ia T ow arzystw a D em okratycznego 

n ie b y ła jed yną, ani orygin aln ą, to sam o co m a n ifest dem okratyczny, g ło siły 

w cześn iejsze postan ow ien ia Z em sty Ludu i K on federacji N arod u P olsk iego. 

R easum ując sw e w rażenia, uw ażam , że praca K ostołow sk iego, aczkolw iek nie 

posuw a naprzód spraw y badań k w estii w łościańsk iej w X I X w ieku, jest p ozycją d o 

datnią. Porządku je bow iem literaturę, sz czególn ie odnoszącą się do zaboru 

au striackiego, 

staw ia n a n ow o zagad n ien ia chłopskie, (staw ian e k olejn o przez M aciejow skiego, 

G orem ykina, G rabskiego, Ś w iętoch ow sk iego), porusza zw iązan e z nim zagad n ien ia, 

nrbudzając do dalszych u zupełniających badań. 

STANISŁAW TADEUSZ WRONA


PO LSK A D Z IA Ł A L N O ŚĆ DZJPLOMATZJCZNA W 1863— 4 R. Zbiór dokumentów 

pod red. dr. Adam a Lewaka doc. Uniw. Jag. T . I. Instrukcje, odezwy i traktaty 

Rządu Nar. oraz korespondencja W ydziału Spraw Zagranicznych z ks. W ła d y 

sławem Czartoryskim głównym agentem dyplom atycznym w Paryżu. W arszawa 1937. 

W yd. M inisterstwa Spraw Zagranicznych. Skład G łówny Gebethner i Wolff — str. 

L V + 487. 

Z agad n ien ie, ja k i b ył w gruncie rzeczy stosunek narodów Europy do naszego ostatn 

ieg o p ow stan ia, p asjon ow ało historyków , publicystów i pam iętnikarzy w łaściw ie od 

ch w ili je g o upadku. Jeszcze trw ały procesy p rzeciw uczestnikom ruchu, kiedy K laczko 

p isa ł sw o je słyn n e Studia dyplomatyczne, gd zie zw alał ca łą od p ow ied zialn ość za 

n iep ow od zen ie in terw en cji europejskiej na rzecz P olsk i na „obłudną" A n g lię, a starał 

się jak n a jw ięcej u w yp u k lić w szelk ie p rzejaw y życzliw ości A u strii d la Polski. 

K laczko b y ł przecież prekursorem austriackiej orien tacji naszych konserw atystów . 

P o g lą d y zaś na oblicze d yp lom atyczn e styczn iow ej insurekcji m ia ły zaw sze pew ne 

znaczenie praktyczno - polityczne: b y ły niezbędnym składnikiem kalkulacyj szans p o l 

skich n a przyszłość. T o też k ied y w ostatnich latach przed w ybuchem w ielk iej w ojny, 

w zw iązku z renesansem id eo lo g ii p ow stańczo - leg io n o w ej — zain teresow anie d ziejam 

i roku 1863 ogrom nie się p o głęb iło i rozszerzyło (Piłsudski, T okarz), posunęła się 

naprzód i zn ajom ość strony m ięd zyn arod ow ej zagad n ien ia. T ytu s F ilipow icz 

o g ło sił k orespon d en cje rządu a n gielsk iego w spraw ie polskiej w latach 1863-4. O parł 

się jed nak n ie n a orygin aln ych tekstach rękopiśm iennych (podów czas jeszcze n ied o 

stępnych), a le na zbiorze drukow anym w spółcześn ie, spreparow anym od p ow ied n io dla 

użytku p olity k ó w angielskich. 

D op iero po w ielk iej w o jn ie archiw a w ied eń sk ie, p aryskie i lon d yńsk ie za te lata 

stan ęły przed badaczam i otw orem . Skorzystał z nich Józef Feldm an do sw ego 

syn tetyczn ego szkicu o Mocarstwach wobec powstania styczniowego i H enryk W e- 

reszycki do sw ych dw óch bardzo gruntow nych książek o A ustrii wobec powstania 

styczniowego i A nglii - Polsce 1860— 1865. 

Obu tych autorów in teresow ało g łó w n ie p ytan ie, jaka b yła p olityk a m ocarstw za 

chodnich w obec spraw y polskiej w tym czasie; d zieje w y siłk ó w d yp lom acji i p ropag 

a n d y p olsk iej zosta w ia li na dalszym planie. D op iero w n astępnej książce — o sto 

sunkach A n g lii do P olsk i — p ośw ięcił W ereszyck i w ięcej u w agi d ziałaln ości polskich 

agen tów za granicą. 

W m iarę jed nak , jak studia nad n iezn an ym i d otąd źródłam i rękopiśm iennym i ukazyw 

a ły nam d yp lom ację pow stańczą w coraz to w iększych w ym iarach, zaczęła ona 

coraz bardziej p rzyciągać w yob raźn ię historyków . Z rodziła się m yśl n aw iązan ia służb 

y zagranicznej R zeczyp osp olitej do trad ycyj n ap ół zakonspirow anej dyp lom acji roku 

1863. T e dw a elem en ty — zain teresow anie czysto naukow e i chęć d ania polskiej 

p o lity ce zagranicznej historycznej le g ity m a cji — tk w iły u gen ezy publikacji Polska 

Działalność Dyplomatyczna. Jest to w yd a w n ictw o źródeł zaczerpniętych przede w szystkim 

z M uzeum X X . C zartoryskich w K rakow ie i zbiorów rapersw ilskich B iblioteki 

N a ro d o w ej w W arszaw ie. W y d a w n ictw o oczyw iście nie kom pletne, ale dające p e 

w ien w ybór aktów , uznanych za szczególn ie w ażne, typow e czy charakterystyczne. 

Z naczna ich część, 70 lub 71 na o góln ą liczb ę 127, jest pierw szy raz ogłoszona drukiem 

. R eszta b yła w yd an a w V tom ie W ydaw nictw a materiałów do dziejów powstania 

styczniowego w r. 1893. 

T e inedita styczn iow e n ie przynoszą jakichś danych rew elacyjn ych , które by 

zm ien iły zasadniczy zrąb naszej w ied zy o k om plikacjach m iędzynarodow ych w r. 

1863/4. C ały tom jednak — p o m ija ją c już, że d a je w iele now ych szczegółów — ma


d la stu d iów nad dziejam i porozbiorow ym i pow ażn e znaczenie. P o p ierw sze w szelkie 

publik acje źródłow e u ła tw ia ją kontrolę 

n a d ogłaszanym i studiam i m onograficznym 

i i przez, to podnoszą pośrednio ich poziom . P o drugie d la poznania przeszłości 

sam a lektura opracow ań n ig d y n ie w ystarczy — n aw et dla n ie historyków , dla osób 

prow adzących tylko „am atorskie" p ow ażn iejsze stu d ia historyczne nic n ie zastąpi 

bezpośredniego kontaktu ze źródłam i, n ic tak n ie w p row ad zi w atm osferę epoki. N ie 

trzeba dod aw ać, że d la bad aczy h istorii p olsk iej X I X w . W y d a w n ictw o będzie n ie 

ocen ion ą pom ocą. W jakim jed nak stopniu u w oln i ich od poszukiw ań archiw alnych 

nad d ziejam i d yp lom acji p ow stań czej, n ie m ożna teraz stw ierdzić. N ie w iadom o b o 

w iem , co będą zaw ierać następ n e (czy n astęp n y tylko) tom y. 

P rzedm ow a redaktora n ie in form u je nas, n iestety, o zam ierzonym p lan ie w y d a w 

nictw a. N a in n ym m iejscu fa ch o w i recenzenci p o sta w ili stronie tech n iczn ej ed ytorskiej 

tego d zieła szereg zarzutów *). 

W yb orn y znaw ca d ziejó w m ięd zyn arod ow ych p ow stan ia, dr. H en ryk W ereszycki, 

skrytykow ał układ aktów , n ied ostateczn y aparat od syłaczy, ogran iczen ie do la t 1863— 

1864, k ied y w ła śc iw ie spraw a p olska sta ła się d la d y p lom acji aktualna już w 1861, 

od pierw szych m a n ifesta cji w arszaw skich. Słu szn ie w reszcie p od n iósł, że u k ład I to 

m u sugeruje przekonanie iż naczeln ym ośrodkiem ów czesn ej d yp lom acji polskiej 

b y ł W arszaw ski R ząd N a rod ow y, k ied y w rzeczyw istości g łó w n y jej sztab m ieścił się 

w H o telu L am bert, paryskiej sied zib ie C zartoryskich. 

N ie tu m iejsce w chodzić w bardzo sp ecjaln e za gad n ien ia techniki ed ytorsk iej, trzeb 

a jed nak zaznaczyć, że istotn ie u k ład aktów jest w W ydaw nictw ie nie bardzo fortunny. 

J eżeli już n ie ch ciał redaktor przyjąć p rostego układu chron ologiczn ego — 

zdaniem p iszącego n a jlepszego — to w każdym razie n ie n ależa ło iść za kryterium 

form alnym i rozw ijać I tom u na ogóln e deklaracje, okólniki, pism a 

d o W ł. C zartoryskiego 

i p ism a o d n iego do W arszaw y. Z aop atrzen ie aktów w kom entarze w y 

daw cy też n ie zostało przeprow adzone konsekw entnie. W niektórych m iejscach w y 

daw ca prostuje b łęd n e in form acje źródła, o d syła do literatu ry przedm iotu i t. d„ 

w innych nie. Brak poza tym chociażby najkrótszych, jed n ow ierszow ych inform acyj 

biograficznych o lu d ziach w ystęp u jących w korespondencji. A w ie le jest tam nazw isk 

naw et d la sp ecjalistów n ic n ie m ów iących. 

P odn ieść zresztą trzeba, że w y d a w cy — I tom p rzygotow ali do druku redaktor ca 

łości doc. A d am L ew ak i dr. W a len ty n a Rudzka — w y k on ali sw ą pracę z w ielk ą 

starannością i n aw et pew nym pietyzm em . U stęp y podane w o rygin ale szyfrem są 

rozw iązane; strona graficzn a bez zarzutu. S zczegółow y skorow idz osób, m iejsc i rzeczy 

oraz tablica treści p oszczególn ych aktów d o p ełn ia ją całości. 

N a str. 352 m ow a o p rzyw ód cy rum uńskiego stron n ictw a n arod ow ego C am pineanu; 

w y d a w cy zaopatrzyli to nazw isko znakiem zapytania. R zeczyw iście, jest to n ie w ą tp liw 

ie kryptonim . S łyn ny C am pineanu daw no już zeszedł z w id o w n i p olitycznej. T u taj 

m ow a zapew ne o ks. ło n G hica, gorącym p rzyjacielu P olsk i jeszcze od la t czterd ziestych. 

Przez n ied op atrzen ie zapew ne p od an y (N r 28, str. 367) jest raport W ła d . C zarto- 

1) W ereszycki H enryk. W ydaw nictw a źródeł do historii dyplom atycznej powstania. 

P rzegl. H istoryczn y, 1938, X X X I V , 467— 478; idem. rec. w K w artalniku 

H istorycznym 1938, zesz. 3, 501— 507; W ięckow ska H elen a, N owe materiały 

do dziejów powstania styczniowego. Przeg. W sp ółczesn y, 1938, październik, 140— 3. 

— W yd a w ca rep lik ow ał w K w artalniku H istor. 1938, zesz. 4.

330 SPRAW O ZD ANIA 

ryskiego z 7.X () 1863 jako n iew yd an y. Jest to ogłoszony drukiem w V tom ie Materiałów 

n a str. 316— 318, p od datą 17.I X .1863. 

D la w p row ad zen ia czyteln ik a w zagad n ien ie redaktor poprzedził źródła krótkim 

in form acyjn ym szkicem o p olsk iej p o lity ce zagranicznej w 1863/4. C hociaż nie w o l 

n y od pew n ych n ied ok ładności, będzie on cenną pom ocą dla czytelnika. 

I. w.

K R O N I K A 

N O T A O K O N S T A N T Y M S T A N IS Ł A W S K IM 

1. 

Z m arły w m inion ym roku K onstanty Stan isław sk i, jed n a z kilku n aczeln ych postaci 

teatru eu ropejskiego w ostatnich burzliw ych i p łod n ych d ziesiątkach la t — b ył rów 

ieśnikiem S tefan a Ż erom skiego. U ro d ził się w M oskw ie, w tragicznym roku p o l 

skim — 1863. N a z y w a ł się n apraw dę K on stan ty S ierg iejew icz A lek sie jew . P och odził 

z bogatej rodziny m ieszczańskiej chłopskiego rodow odu: o jciec artysty b y ł fabrykan 

tem i przem ysłow cem , prad ziad chłopem , ogrodnikiem z zaw odu. N a tym chłopskim 

p n iu szczep odm ienny stan o w iła m atka S tan isław sk iego, córka francuskiej aktorki 

V a rley , która, przyjech aw szy do Petersburga n a w ystęp y, w ro sła w R o sję n a zaw sze. 

T a m ieszan in a krw i tłum aczy n iejed n o w osobow ości S tan isław sk iego, przede w szy stkim 

jeg o rosyjską europejskość — to, że n ie przestając b yć z duszy R osjan in em , 

um iał być E uropejczykiem . N ien aru szone p ozostały w nim in sta n cje podśw iadom e, 

słow iań sk a uczuciow ość, in tensyw n ość ży cia w ew n ętrzn ego. Jed n ocześn ie d ziałało 

francuskie p oczucie um iaru, jakaś d ysp ozycja harm onizująca. M ożna b y p ow ied zieć, 

że jeg o osobow ość i d zia ła n ie praktyczne od p ow iad ało u jęciu D o sto jew sk ieg o przez 

G id e ‘a, jed n oczyło rosyjskość z francuskością. 

D o teatru d ysp on ow ała S tan isław sk iego n ie tylko g en ealogia, ale i atm osfera dom u, 

sty l życia m ieszczaństw a rosyjsk iego w drugiej p o ło w ie X I X -g o w ieku. D om m o s 

kiew ski A lek siejew y ch, ich letn ia rezyden cja w L ubim ów ce b y ły zatrute in fek cją 

teatralną, jak w iększość kupieckich dom ów w ów czesnej R osji. S tan isław sk i w y stą p ił 

po raz pierw szy na scenie w czw artym roku życia i od tą d z liczn y m rodzeństw em (było 

tego aż d ziew ięcioro) organ izow ał bezustannie teatraln e zabaw y i, p rzed staw ien ia. 

Z czasem n azw ało się to „kółkiem A lek siejew sk im " i n ie sta n o w iło n iczego odosob 

nionego. B ogacz, budow n iczy k olei p ółn o cn ej, protektor opery i m ecenas sztuki, S aw - 

w a M am ontow b a w ił się w sw oim dom u w tea tr z rów n ą n am iętn ością i rozrzutnością. 

D ek oracje m a low ali m u św ietn i m alarze, co n ie b yło w ted y w zw yczaju scen 

najb ard ziej reprezentatyw nych. T e am atorskie próby, ślepe i m ozolne, w zruszające 

przez im pet p asji i nieoszczędzanie energiii — d a ły Stan isław sk iem u b ogate d o św ia d 

czenia, d on iosłe dla jeg o p rzyszłej d ziałaln ości. 

Jed n ocześn ie m łody teatrom an ch łon ął w szystko, co w 1zakresie teatraln ym pop ad ało 

jeg o w rażliw ości. A b yło tego dosyć: cyrk — zaczarow ane m iejsce d ziecięcych m a 

rzeń, opera w łoska, b u jn ie rozk w itły b alet, który m ia ł ju ż n iezad łu go oszałam iać 

Europę, „T eatr M a ły “ z takim i artystam i, jak: Jużyn, Szum ski, L eński, M ied w iejew a , 

F iedotow a, Jerm ołow a i i., którzy siln ie o d d zia ła li na osobow ość p rzyszłego relorm a- 

tora. W szkole dram atycznej w ytrzym ał tylko trzy ty g o d n ie i źle o n iej zaw sze 

m ów ił. C o p raw d a dopiero on sam m ia ł u m ożliw ić p ed a g o g ię aktorską, n iem a l stw o 

rzyć p ojęcie takiej p ed agogii. 

M łody, urod ziw y, zam ożny pan iczyk zostaje dyrektorem R osyjsk iego T ow arzystw a 

M uzycznego, spotyka się ze znakom itym i artystam i, łudzi się krótki czas, że będzie 

śpiew akiem operow ym . Jeździ do E uropy, do F ran cji przede w szystkim . Europa

332 KRO NIKA 

zjeżdża do jeg o rod zin n ego m iasta. O koło r. 1888 d a je w M oskw ie przedstaw ienia 

trupa książęca z M e.iningen. Jego K siążęcej M ości i jeg o żony - aktorki nie m a 

w p raw d zie, ale jest satrapa C hronegh, reżyser tego teatru, jest cala rew elacyjność 

m etod pracy i osiągn ięć artystycznych. Bo trzeba p am iętać, że od M einingeńczyków 

zaczęło się całe n ow oczesn e m yślen ie o teatrze. T a m narod ziło się p ojęcie zespołu, 

k ierow an ego jed n ą w olą. T am n arod ził się reżyser, w ła śn ie ta uosobiona kierow nicza 

w ola, zd ążająca do jed n o lito śc i soenicznego dzieła. Im p on ow ali też M einingeńczycy 

rzeczam i bardziej bezpośrednio u chw ytnym i: w ielk im repertuarem , pedantyczną 

dbałością o couleur locale, o arch iw aln ą w iern ość k ażdego detalu, p recyzją w w y 

konaniu, grą spokojną, skupioną, n ie zew nętrznie efek tow n ą oraz n iew id zian ą d o 

tą d reżyserią scen zbiorow ych. M ło d y S tan isław sk i ch od ził oczyw iście n a w szystkie 

p rzed staw ien ia, stu d io w a ł p iln ie tę lek cję teatru, ch ciw ie ło w ił p lotk i o despotyzm ie 

żelazn ego C hronegha. W izy ta M ein in geń czyk ów była rozstrzygającym m om entem 

w rozw oju m oskiew skiego am atora. „O cen iłem — napisze po w ielu dziesiątkach lat 

— tę d odatn ią w artość, jaką w n ieśli M ein in geń czycy, t. j. reżyserskie sposoby ośw ietlen 

ia treści duchow ej sztuki. Ż yw ię dla nich w m ojej duszy serdeczną w d zięczność'1. 

N a le ż y rów n ież przypuścić, że w czasie w y ja zd ó w zagran icę S tanisław ski zetknął 

się w P aryżu ze zjaw isk iem pochodnym od in icja ty w y księcia M ein in geń sk iego — 

z T h e a tre L ib rę A n to in e ‘a. P ow sta ł on w r. 1887 p od hasłem b ojo w eg o naturalizm u 

w zakresie tem atyk i dram atycznej i form y teatraln ej. R e p ro d u ctio n ex a cte d e la v ie 

— te słow a Z o li m ógł „T eatr W oln y" w yp isać na fron ton ie, gdyb y trupę am atorską 

d ającą przed staw ien ia zam knięte razi n a m iesiąc stać było na fronton i na resztę. 

W y p ły w przeżycia m ein in geń sk iego, p rzykład teatru A n to in e ‘a dochodzi do głosu 

w d ziałaln ości „T ow arzystw a P rzy ja c ió ł Sztuk i L iteratury", założonego w r. 1888. 

Z organizow ał je S tan isław sk i do spółki z aktorem , reżyserem i dram atopisarzem 

w jed n e j osobie A lek san d rem F iedotorem , śpiew akiem K om isarzew skim oraz m alarsko 

zbałam uconym hrabią Sołogubem . „T ow arzystw o P rzyjaciół" b yła to instytucja 

łącząca artystów w szystk ich sp ecjaln ości, ale głów n ą u w agę skupiająca na w yd zia le 

d ram atycznym i szkole dram atyczno-operow ej. 

P rzed staw ien ia tego T ow arzystw a, w których S tan isław sk i grał pierw sze role, 

opierały się o zesp ół am atorski. W in au guracyjn ym spektaklu odtw arzał tytułow ą 

rolę „Skąpego rycerza" (Puszkina) i jed n ocześn ie w y stęp o w a ł w M olierow skim „G eor- 

g e ‘u D andin". P rób ow ał też reżyserii. D ebiut: „O w oce w ykształcenia" T o łsto ja — 

n o sił zapew ne znam iona A n to in e ‘ow skiego naturalizm u, scena zbiorow a w „U rielu 

A coście" b yła pierw szym zastosow an iem dośw iadczeń m einingeńsikich. W sp ó łd zia 

ła li w tych u siłow an iach m alarze: K orow in, L ew ita n , Sim ow , co w ow ych czasach 

p a n ow an ia szablon ow ej dekoracji b y ło rew o lu cy jn ą now ością. N a jw ięk sza rew olucja 

nabrzm iew ała przecież w zapalon ym anim atorze tej am atorskiej scenki, w jeg o osobistych 

dośw iadczeniach. P raw ie bez n iczy jej pom ocy łam ał się z trudnościam i tw o 

rzenia aktorskiego, uparcie, ślepo atakow ał zasadn iczy problem m etod y tw órczej. 

S am od zieln ie zd ob ył op an ow an ie, w yrob ił grę tw arzą, uzyskał „różnorodność barw 

na palecie" , ale w szystko, to n ie b yło to, czego pragnął. I n ie prędko jeszcze m iało 

się w p ełn i uśw iad om ić i ukształtow ać. 

T ym czasem T ow arzystw o przechodziło zm ienne lo sy , kurczyło się, pracow ało 

w ciężkich w arunkach. P rób ow ało w y lo tó w poza M oskw ę. W czasie pobytu w T ule 

Stan isław sk i zetknął się z T o łsto jem i głęboko p rzeżył to spotkanie. W poszukiw aniu 

p ełn iejszeg o w y ży cia się p o d ją ł próbę reżyserską w teatrze zaw odow ym . U siło w a ł na 

n ow o, poza obow iązującą, zm ech an izow an ą k onw en cją robić „R ew izora" w teatrze 

S ołod nik ow a. „Z rozum iałem — w spom in a później — że ła tw iej jest burzyć od w ieczne 

tra d y cje, n iż tw orzyć coś now ego".

KRO NIKA 333 

W teatrze „T ow arzystw a P rzyjaciół" w y sta w ił S tan isław sk i „H anusię" i „D zw on 

zatopiony" H auptm anna — po raz pierw szy w R osji. T e in scen izacje p ow staw ały 

już p od w p ływ em innej k on stelacji kultu raln ej, n o siły śla d poszukiw ań od m iennego 

w yrazu form aln ego. A le z drugiej strony w y sta w ien ie „O tella" opierało się n a m a 

teriale autentycznym , p rzyw iezion ym z W en ecji. P odob n y charakter — m ein in g eń 

skiego realizm u arch iw aln ego — m iała też realizacja k om edii Szekspirow skiej „ W ie 

le hałasu o nic". 

M yśl o „O tellu" p ow stała p o d w p ływ em jeg o znakom itego od tw órcy T om asa S al- 

yin iego. S tanisław ski, zafascy n o w a n y n iew ytłu m aczaln ością tego fen om en u artystyczn 

ego — obserw ow ał go, ob chodził ze śledczą zaiste zajad łością. W ten sp o 

sób stw ierd ził, że S alvan i w dzień, w którym gra, ży je in aczej i szuka, sam otn o 

ści, przychodzi do teatru n a trzy god zin y przed p rzed staw ien iem , krąży po scen ie, 

p rzygotow u je się p ow oli. „Z d aw ało się, że n ie ty lk o charakteryzuje tw arz i ubiera 

ciało, lecz stosow n ie p rzygotow u je i duszę". Z obserw acji S a lv in i‘ego narod ziło się 

żądanie „toalety duszy", tak w ażne w system ie praktycznym S tan isław sk iego. 

Praca w „T ow arzystw ie P rzyja ció ł Sztuk i L iteratury" była etapem p rzy g o to w a w 

czym do przełom ow ego dzieła: do założen ia M oskiew sk iego T eatru A rtystyczn ego. 

O tw arto ten teatr 14 p aździernika 1898. Stan isław sk i w szed ł do niego, ze sprzym ierzeńcem: 

W łod zim ierzem N iem irow iczem -D anczen k ą, dram atopisarzem , p ed agogiem teatralnym 

, teoretykiem , a p óźn iej praktycznie obok S tan isław sk iego czyn n ym reżyserem . 

W M . T . A . skupiły się w szystkie ów czesne n astaw ien ia: i realizm arch iw aln y M einin 

geń czyk ów i opisow y realizm (naturalizm ) A n to in e ‘a oraz poch od n ej od n iego 

berlińskiej „F reie Biihne" B rahm a i odruchy reakcji an tyn atu ralistyczn ej. R eprezento 

w a ły ją u siłow an ia T h e a tre d ‘A r t P a u l F orta i siln ie j, k on sek w en tn iej, w y trw ałej 

T h e a tre d e l ‘O eu vre, którym k ierow ał L u gn e-P oe. „P an w skazałeś nam w szystkim 

drogę" — m iał do n iego po w ielu latach p o w ied zieć S tan isław sk i, a le m im o to nie 

przestaje być praw dą, że on sam w n ió sł do M . T . A . n ap ięcie, które n ie u ja w n ia ło 

się w żadnym ze w skazanych ośrodków in icja ty w y form aln ej: p sych ologizm aktorski. 

P oszukiw ania w tym kierunku k ojarzyły się rów nie dobrze z naturalizm em , bo także 

ścigały m iraż „praw dy", jak i z sym bolizm em , od słan ian iem „ukrytego sensu życia" 

(jak m ów ił P aul F ort), bo rozporządzały sposobam i o w ie le bogatszym i i su b teln iejszym 

i, niż dotychczasow e m etod y gry aktorskiej. 

Sam S tan isław sk i w h isto rii sw ego teatru odróżn ia trzy okresy. 1898— 1905, 1906 

— 1917, 1917— 1922. M ożna by jeszcze do tego p odziału dodać okres czw arty: 1923— 

1938. 

H istoryczn ie najb ard ziej znacząca jest pierw sza ep ok a d ziałaln ości M . T . A . S ta 

now i ona syntezę rozproszonych, sprzecznych, a jed noczesn ych nastaw ień . O siągn ięte 

w n iej rezultaty sp ow od u ją reakcję, siln iejszą od tam tej francu& ko-sym bolistycz- 

nej, w łaściw ą reakcję antynaturalistyczną, w której objęciu zn ajd zie się teatr kilku 

la t przed w o jn ą i teatr p o w o jen n y p raw ie do ch w ili obecnej. 

Stąd p ochodzi, że 

w trzech dalszych okresach d ziałaln ości M .T .A . stan ow i już raczej tylko tło kontrastow 

e dla zjaw isk o całkiem odm iennym n aład ow an iu energetycznym . 

P ierw sze la ta n ow ej sceny stan ow ią p rzed łu żen ie d ziałaln ości „T ow arzystw a P rzyja 

ció ł Sztuk i L iteratury". Brak im ładu, system atyczn ości, jasn o sform ułow anych 

postulatów . Sam Stan isław sk i n ie jest jeszcze zorgan izow an y, n ie um ie zużytkow ać 

p ed agogiczn ie sw oich dośw iadczeń i przem yśleń, n ie u porządkow ał jeszcze system u, 

nie w yp racow ał m etody. R epertuar także w ah a się na bardzo znacznym rozchyleniu, 

które jest znam ienne dla całej pierw szej fa zy działań M . T . A . Przez M ein in g eń 

czyków zaszczepiony sm ak do historyzm u teatraln ego w yraża się w takich sztukach, 

jak „Car F iodor Joannow icz" A l. T o łsto ja , inaugurujący przed staw ien ia n ow ej

334 KRO NIKA 

placów ki, jak „Śm ierć Iw ana G roźnego", jak „Juliusz Cezar" Szekspira.O d M einin- 

geń czyk ów w yw o d zi się też styl ich w y sło w ie n ia scenicznego. „B yła to praw da przedm 

iotów — ocenia krytycznie sam zało ży ciel M . T . A . — praw da m ebli, kostiumów, 

rekw izytów , św iatła scenicznego, dźw ięku, zew nętrznego i pow ierzchow nego kształtu 

aktorskiego". 

N a ten okres przyp ad a także in scen izacja szeregu dram atów Ibsena przez, N iem i- 

row icza - D anczenkę: „H ed d a G abler", „G d y um arli zm artw ychw staną", „Brand", 

„U piory", „ R o sm e r sh o W , „Peer G ynt". Sam S tan isław sk i realizo w a ł tylko „W roga 

ludu" i „D ziką kaczkę" i ocen iał ca ły ten zakres d ziałan ia bardzo surow o: „nie p o 

tra filiśm y p rzetw orzyć duchow ego realizm u w ykon yw an ych u tw orów na sym bol". 

T a postaw a estetyczna n ie w yk lu czała też fantastyk i operującej elem entam i konkretnym 

i, n atu ralistyczn ym i, jakiegoś „poetycznego realizm u". D la pełnego w yobrażenia, 

ja k w y g lą d a ł, w ystarczy taki skraw ek opisu „Sniegóroczki" O strow skiego: „G dy 

forte dochodziło do najw yższej nuty, z góry praw ej k u lisy le c ia ła na scenę śnieżna 

za w ieja , którą od tw arzał ca ły strum ień drobnych, b iałych papierków , w yrzucanych 

przez w en tylator. P oza tym rozw iew ał się falisty m i prądam i tiul um ocow any na 

laiskach. W śród tej zaw iei zstęp ow ał z góry na dół, ciężko stąpając, olbrzym i dziad- 

mróz w dużej, b iałej futrzanej czapie, z d łu gą po pas, b ia łą brodą, w w spaniałym , 

m uzealnym kostium ie, w yszytym w schodnim zw yczajem różnokolorow ym i futram i"... 

S w ój w ła ściw y to n M . T . A . o d n alazł dopiero w C zechow ie. P odd a w a ł on w w ą t 

p liw ość k w a lifik a cje jed n ego z n ajzdoln iejszych członków grupy A rtiom a, a w ięc 

m oże i w szystkich aktorów tej sceny, w szystkich R osjan do grania Ibsena. „R o 

syjskiego M aupas,santa" m usiała też m ierzić w am pukow ata, ciężka, m aterialna poe- 

tyczność takiej „Śniegóroczki" O strow skiego. O bcy m u też b y ł skrajny, im ita cy j- 

ny realizm . D a ł teatrow i S tan isław sk iego dram at odrębnego typu: realistyczny, 

a p o g łęb io n y p sych icznie, g r a ją cy fantastyk ą n astrojów , poetycki, na wskroś kam 

eralny. W realizacji teg o dram atu („Czajka", „W u jaszek W an ia", „Trzy 

siostry", „ W iśn io w y sad") — u rzeczyw istn ił M . T . A . sw ój sty l w ła ściw y , orygiv 

n aln y: realizm w ew nętrzny. S tanisław ski nazyw a go „kierunkiem in tu icji i uczucia" 

i opow iad a, że w Petersburgu w p row ad zał p oszczególn e akty sztuk C zechow a na scen 

ę bez d ekoracyj, każąc aktorom w y stęp ow ać w kostium ach i p ełn ej charakteryzacji. 

T o p ozw alało „odtw arzać akcję jed y n ie zew nętrznym i p ow ścią g liw y m i rucham i i n a 

pom knieniam i, ześrodkow ać uw agę w id za n a w ew nętrznym życiu osób działających". 

W tym eksperym encie w id ać in ten cję p sych ologistyczną S tan isław sk iego, jeg o d ążen 

ie do realizm u p raw d y w ew n ętrzn ej, realizm u głębi. 

D rugim autorem rosyjskim , k tóry dobrze przypadł do ten dencyj ożyw iających 

M . T . A ., b y ł G orkij. Z ja w ili się tu n ajp ierw jeg o „M ieszczanie" (przygotow yw ani 

przez, la ta 1902 i 1903), p otem d ram at „ N a dnie". O b ie sztuki, zw łaszcza druga, 

w y ra ziły w sposób bardzo ty p o w y dążności natu ralistyczn e tej sceny. D o drugiego 

utw oru G orkiego robiono b adan ia w autentycznym środow isku w łóczęgów , w dom ach 

n o cleg o w y ch i spelunkach. P odob n ie do „ P otęgi ciem noty" T o łsto ja Stanisław ski 

zorgan izow ał d w u tygod n iow e stu d ia w teren ie. „Z robiono szkice chat — opow iada 

sam — pod w órzy i obór, w ystu d iow an o zw y czaje w eseln e i in n e obrzędy, b ieg p o 

w szed n iej eg zysten cji. W szystk ie szczegóły gospodarstw a dom ow ego zostały p rzyw 

iezion e ze w si, w szystkie ubrania, koszule, kożuszki, naczyn ia, przedm ioty cod zien 

n ego użytku. N ie dość n a tym , przyw ieziono „jako wzór" staruchę-babę i starego 

chłopa, k u m ę-i kum a...". 

W p ierw szym okresie n ie tylko ścierały się rozm aite dążności estetyczn e i osiągały 

skrajne n ap ięcie, p o d leg ła też przetw orzeniu form a organ izacyjn a M. T . A . Zrazu 

b y ł on tow arzystw em udziałow ym i — d eficytow ym . K ied y ta sytu acja osiągnęła

KRO NIKA 335 

granicę ostateczną bogaty kupiec S aw w a M orozow odkupił (do spółki — zapew ne 

d o ść 

fik cyjn ej — ze Stan isław sk im i N iem irow iczem - D anczenką) w szystk ie akcje, 

sta ł się w yłączn ym w łaścicielem teatru i — eksperym entatorem w zakresie tech n iki 

•światła scenicznego. C zarujący m aniak, typow y d la tej epoki, w yb u d ow ał za w łasn e 

pien iąd ze w sp a n ia ły gm ach ze sceną obrotow ą i w szystkim i w yob rażaln ym i ów cześn 

ie n ow aliam i (zw łaszcza aparatury św ie tln ej!). A po otw arciu w r. 1902 zrzekł 

się pięknym m ecenasow skim gestem na rzecz itrupy aktorskiej teatru n ie tylko św ie t 

n ie w yp osażonego, ale odtąd stale w ysoko dochodow ego. 

O koło roku 1905 niepokój rew olu cyjn y u d ziela się artystycznem u sum ieniu S ta n i 

sław sk iego. C zuje u w ięzien ie w ślepej u licy. C zechow um arł rok tem u. „M ieszczanie" 

m ieli olbrzym ie p ow od zen ie, ale w yraźn ie zn aczyli granicę, poza którą w dążeniu 

do ilu zjon izm u czy autentyzm u scenicznego iść d alej n ie podobna. Stan isław sk i 

zdobyw a się n a piękny odruch bezin teresow ności artystyczn ej: pom aga byłem u aktorow 

i M . T . A . W sie w o ło d o w i M eyerhold ow i w poszukiw aniu now ych 

m ożliw ości 

wyrazu scenicznego. T ak p ow sta je „studio" na u licy P ow arsk iej. W esp ó ł % p ierw 

szym d ialo g iem „O sztuce teatru" Ed. G . C raiga m ożna je uw ażać za punkt zw rotn 

y w dotychczasow ej sytu acji teatru europejskiego, za punkt w y jścia reakcji an ty - 

natu ralistyczn ej. Z resztą m anifesta cja zew nętrzna tego studia b yła narazie n ie w ie l 

ka. P ierw sza próba dokonana na dw u sztukach: „Śm ierć T in tagila" M aeterlincka 

i „Schluk u n d Jau “ H auptm anna n ie udał się, potem w ybuchła rew olu cja i studio 

zam knięto. A le w p ły w istotn y b ył olbrzym i. T o zaraz po nim M eyerhold, przeszed ł 

szy do teatrów cesarskich, zaczął eksperym enty n a d od n ow ien iem w id ow isk ości w te 

atrze. N ied łu g o p ow staje „T eatr w olny" M ardżanow a. Jew rein ow , śm iały teoretyk 

teatru, zakłada „Starinnyj T ieatr", renow ujący daw ne, p rzednaturalistyczne form y 

„praw dziw ego" teatru. O tw iera też sw ój teatr K om isarzew ska, która d ebiutow ała 

przed la ty w teatrze „P rzyja ció ł Sztuk i L iteratury". T u ż przed w o jn ą T a iro w tw o 

rzy „T eatr K am eralny". W o jn a i rew olu cja październikow a tego rozpędu nie w strzym 

uje. P rzeciw n ie przyczynia m u en ergii napędow ej. 

T ym czasem M. T . A ., jeszcze n ie sp od ziew ając się przew rotu, który dojrzał w j e 

go cien iu i urodził d osłow n ie na jeg o łan ie, z en tuzjastycznej in icja ty w y jed n ego 

z dyrektorów — zakończył sw ój pierw szy okres w yja zd em do B erlin a w 1906 r. 

Z yskał sobie sukces, zaszczyt w izy ty sam ego W ilh elm a II i uznanie jed n e g o ze 

sw oich patronów : n atu ralistyczn o-sym b olistyczn ego G erharda H auptm anna. 

D rugi okres, w którym dw aj w spółtw órcy M. T . A . pracują już na w łasn ą rękę — 

znaczy się dojrzew aniem system u S tan isław sk iego. W b rew tem u, co się zaczyna 

gło sić w okół i coraz ostrzej Stan isław sk i w ierzy, że „teatr istn ieje przede w szystkim 

d la aktora i bez n iego istn ieć n ie m oże, że d la n ow ej sztuki p otrzebni są n o w i aktorzy 

z zupełnie n ow ą techniką". W y sta w ien ie „D ram atu życia" H am suna, które 

w y w o łu je aw anturę, p od w ójn e n ieza d o w o len ie i „lew icy" i „p raw icy teatralnej" (już 

się zd ołały uform ow ać) — stan ow i dla n iego eksperym ent, sp raw dzający m echanizm 

„sam opoczucia tw órczego", osiągan ego za pom ocą „techniki w ew nętrznej". 

W „Ż yciu człow ieka" A n d rejew a, w „N ieb ieskim ptaku" M aeterlincka, eksportow 

anym do P aryża — próbuje Stan isław sk i form teatru n ierealistyczn ego, ale ostatecznie 

zw ycięża w nim prześw iad czen ie, że n ie m a aktorstw a poza żyw ym , czującym 

człow iekiem , poza realizm em psych ologiczn ym . „M iesiąc na w si" T u rgien iew a 

znaczy u sta len ie się p sych ologistycznego stanow iska. W tej sztuce form u je się system : 

sposoby zd ob yw an ia ow ego „sam opoczucia tw órczego", które stan ow i o artyzm ie 

dzieła aktora. 

Przecież uczucie dojścia nie b yło znane Stanisław skiem u, który zd aje się n ie 

m iał w sobie żadnej skłonności do sam oudręczenia. N ie p o d leg a ł też n ig d y śle-

336 KR0K1KA 

pem u doktrynerstw u. D zięk i jed nem u i drugiem u otw iera M . T . A . — C raigow i, rep 

rezen tan tow i n a jsk rajn iejszej lew icy antyn atu ralistyczn ej i antypsychologistycznej. 

S ta je skrom nie i en tuzjastycznie jako pom ocnik przy jeg o realizacji „H am leta", k tó 

ra stan ow i jed en z n ajw cześn iejszych , bardziej pełnych p rzykładów scenizm u konw 

en cjo n a ln ego, „czystego", „m onum entalnego". Z atem d iam etraln ie p rzeciw nego te 

m u scenizm ow i, który M . T . A . d osk on alił od dziesiątk ów lat, którem u S tan isław 

ski m ia ł w ła ściw ie p ozostać w iern y do końca. 

Jednak system — rezultat ty lu w y siłk ó w — napotyka na m ocne opory w rdzennym śro>- 

dow isku M .T .A . Stan isław sk i w yk ład a go w ięc na foru m externum, w pryw atnej szkole 

dram atycznej z dobrym rezultatem bezpośrednim , a jeszcze lepszym , jeszcze d on ioślejszym 

historycznie. W y ch o d zi z tej kadry słuchaczy W ach tangow , jed en z, p ierw 

szych propagatorów system u i; później jed n a z czołow ych postaci teatru porew olu- 

cyjn ego. W r. 1910 — 11 w czasie prób n ad „Ż yw ym trupem" T o łsto ja system zostaje 

o ficja ln ie p rzyjęty w M. T . A „ ale b ynajm n iej n ie w p ełn i realizow any. 

Stan isław sk i czuje nieu stan n ą potrzebę eksperym entow ania, 

ciągłego od n aw ian ia 

teatru m łodą krw ią. Z akłada now e „studio", zw ane pierw szym , choć popraw dzie, j e 

ślib y liczy ć m eteoryczny, ale p łod n y in cyd en t M eyerhold ow sk i— drugie. P row ad ził je 

reżyser Sulerzycki i P olak B ogusław ski, później jed en z tych, którzy przeszczepili n a 

ukę S tan isław sk iego na grunt polski. P ierw sze studio p rzygotow ało „ N ad zieję" H ijer- 

m ansa i D ick en sow sk iego „Św ierszcza za kom inem ", zyskało w ielk i sukces. S tan ow iło 

ono realn y trium f system u. T u „po raz pierw szy ■— w y zn a je Stanisław ski — zab 

rzm iały te serdeczne, głębokie nuty p odśw iad om ego uczucia w tym stopniu i w tej 

form ie, jak je m arzyłem ". 

P otem k olejn o p ow sta ły studia: drugie, trzecie (pod kierunkiem W ach tangow a), 

czw arte i osobno p o d opieką N iem iro w icza -D a n czen k i studio m uzyczne. Ż adne bodaj 

n ie przerosło w znaczeniu, w p ły w ie i okazow ości studia p ierw szego. O d n iego w y 

w od zi się studio k ijow sk ie w ielk iej tragiczki S ta n isła w y W ysockiej i po w o jn ie „R e 

duta" O sterw y i L im an ow sk iego w W arszaw ie. Stan isław sk i w y k ład ał także w studium 

hebrajskim „H abim a", które p rzysw oiło sobile tw órczo m etody w ielk ieg o R o 

sja n in a i dem onstrow ało je później na całym św iecie. 

Okres trzeci p op aźd ziern ik ow y n ie jest szczęśliw y dla M . T . A . W skutek działań 

D en ik in a trupa rozd ziela się na dw ie części. Z kół bolszew ickich b iją w tę scenę 

„burżuazyjną", stw orzoną przez „burżuja" i dla „burżujów ", groźne uderzenia. T y l 

ko dzięki Ł unaczarskiem u ten n a jc en n ie jszy dar daw nej R o sji dla R osji n ow ej 

w d zied zin ie sztuki — o sta je się przy życiu. S tan isław sk i w tym w szystkim po- 

zostaje sobą: in scen izu je b yron ow sk iego „K aina". T u i w studio operow ym przy 

T eatrze W ielk im robi eksperym enty n a d rytm em w ew n ętrzn ym gry aktora i rytm em 

w id ow isk a. A le rozdźw ięk z całą b u jn ie natężon ą tw órczością teatraln ą jest bardzo 

głęboki. W yzn acza go m oże n ajd o b itn iej „biom echanika" M eyerholda, od m ieniająca 

aktora w instrum ent spraw ny, p recyzyjn y, św ietn y ale bezduszny i bierny — w zestaw 

ien iu z p sych ologizm em S tan isław sk iego, w którym tw órcza w o la in d yw idu aln a 

jest w ciąż i m ocno akcentow ana. 

Stan isław sk i n ie m ógł ustąpić ze sw ego stanow iska, zdradzić w iary, że „głów n y ceł 

sztuki stan ow i od d aw an ie w artystycznej form ie życia ducha ludzkiego". B ronił się 

z god n ością i stanow czością: „ P o w tó rzyła się — p isał w 1925 r. o całym now ym 

przeciw nym m u ruchu — p ow tórzyło się to, co w sw oim czasie p rzydarzyło się i nam, 

tylko w odw rotn ym kierunku. M y w w a lce z k on w en cjonalizm em p rzyjęliśm y p o 

w ierzchow ne o d d aw an ie b ytu za n o w ą sztukę, a obecni n ow atorzy i rew olucjoniści 

teatraln i w w a lce z n aturalizm em n a scen ie p rzejęli się um ow nością". 

P o d w u letn iej z górą (1922 — 1924) w ęd rów ce przez m iasta E uropy i A m eryki

KRO NIKA 337 

zaczyna Stan isław sk i ostatni okres sw o jej d ziałaln ości. W y p e łn ia go przede w szystkim 

praca literacka, sum ująca d ośw iad czenia całego życia. D okon an ia teatralne,, 

u siłu ją ce d oprow adzić d o syn tezy p sych ologizm u z n ow y m i prądam i form alistyczn 

ym i, m niej są w ażne. R epertuar o statn iego dziesiątk a zaw iera sporo dram atyki 

sow ieck iej (K atajew , A fin o g e n o w , O liesza, L eonow , Iw anow ), z rzadka od 

w ołu je się do k lasyków rosyjskich, a ju ż n ajrzad ziej u w zg lęd n ia k lasyków obcych 

(poza „O tellem " i „W eselem F ig a ra11 p raw ie n ic). N azw isk o S tan isław sk iego jako 

reżysera — zja w ia się rów nież rzadko. 

U m ierał w obec ruiny w szystk iego, co było m u b lisk ie, w ła sn e i co b yło obce 

i w rogie: zlik w id ow an o M eyerh old a i cały kierunek form alistyczn y, cofn ięto teatr 

n iem al do tego punktu, w którym on sam zaczynał sw o je d ziałan ie. A le m oże 

um ierał z św iad om ością u rzeczyw istn ion ej harmonii: w y ją tk o w o czystej i szlach etn 

ej. J ej m otyw przew odni przed w ielu la ty C raig określił prosto i jednoznacznie: 

namiętna miłość teatru. 

2. 

Stan isław sk i jest tw órcą teorii p rzeżyw ania n a scen ie oraz konstruktorem m etod, 

które do tego typu tw órczości — w ła śn ie „p rzeżyw ającego" —- prow adzą. I teoria 

i praktyka są rezultatem osobistego, d łu giego, m ozoln ego i zad ziw ia ją co 

upartego 

eksperym entow ania, d ośw iad czan ia siebie, sp raw dzania in n ych n a przestrzeni d ziesiątków 

la t i na tysiące sposobów . 

D rogę historyczną, jaka d op row ad ziła do k on cep cji p rzeżyw ania na scenie, p rzed 

staw ia szczegółow o książka Stan isław sk iego: M oja żiźń w isskustwie (1925, przedtem 

w yszła po angielsk u p. t. M y life in art, m iała szereg w yd ań rosyjsk ich 1928, 1929 

i t. d„ z przek ład ów obcych zasługu je na uw agę dobry skrót francuski N in y G ourfin 

k el i L eona C hancerela: Ma vie dans Vart; przekład polski Iz a b e lli K a litow icz 

jeszcze niedrukow any). Jest to sp ow ied ź artysty budująco p raw d om ów n a w stosunku 

do siebie, a jed n ocześn ie ani trochę ek sh ib icyjn a, ani trochę kabotyńska, p isan a sty 

lem rozlew nym , n asyconym , zrów now ażonym . 

T eorety czn ie sw oje p ogląd y form u łow ał S tan isław sk i kilkakrotnie: w p rzem ów ieniu 

do aktorów przed pod jęciem prac n a d „ N ieb ieskim P tak iem 11 M aeterlin ck a (druk. 

w k siążce „M oskow skij G hudożestw iennyj T ie a tr “, 1914) oraz w cyklu artykułów 

p. t. O riemieslie (druk. w piśm ie „K ultura T ie a tr a 11 1921, nr. 5-6). W y k ła d sy stem 

atyczny i praktyczny1 stan ow i książka: Rabota aktiora nad soboj, w ykończona n ie 

długo przed śm iercią (w yszła n ajp ierw po angielsk u p o d tytułem : A n Actor Prepares, 

1936; obszerne om ów ien ie Jerzego M acieiak ow sk iego w „Scenie P o lsk ie j1' 1938,, 

nr. 2 /3 , tam że przekład fragm entu p ióra W a n d y M elcer). T rud n o w tym m iejscu 

system Stanisław skiego analizow ać szczegółow o. W ystarczy kilka zasadniczych orien - 

tacyj. 

„ N ajtru d n iej jest zacząć. Im w ięk szy jest utw ór, z tym w iększą n iep ew n ością sto i 

się u stóp jeg o ogrom u, jak piechur przed M on tb lan c11 — m ów i S tan isław sk i i d o 

cieran ie do artystycznego w yrazu aktorskiego rozkłada na szereg etapów . Jest to 

droga od szczegółu do ogółu, od w nętrza na zew nątrz, od ośrodków psychicznych 

do peryferii (ruchów, gestów , m im iki). To, u sta w ien ie kierunku jest n ow e i odkryw 

czo proste. D o czasów S ta n isław sk iego u zew n ętrzn ien ie, grę aktorską opierano na. 

m echanicznym kopierstw ie i przed rzeźn iactw ie albo chodzono drogą odw rotną: od 

w yrazu zew nętrznego, od charakterystyki zew nętrznej do uczucia. O m ija li te altern 

atyw y przez jasn ow id ztw o instynktu tylko n ajw ięk si, których S tan isław sk i tak p o 

dziw iał: R ossi, S a ly in i, D use.

.338 KRO NIKA 

P ostu lat in tegraln ości przeżycia i n aturalności przeżycia leży u pod łoża teorii 

S tan isław sk iego. D o sp ełn ien ia tego zasadniczego postulatu prow adzi Stanisław ski 

aktora drogą subtelnej an alizy, która trw a długo, w M . T . A . rozciągała się na m iesią 

c e, n aw et lata. N a jp ie r w odkryw a się z p od słów tekstu głó w n ą lin ię sztuki, 

p otem takie n aczeln e n a p ięcie każdego aktu, każdej sceny, każdej postaci. N a określe 

n ie tego ukuł S tan isław sk i term in: sk w o zn o je d ie jstw ie , co znaczy „wskroś przen 

ik a ją ce d zia ła n ie11, „m yśl p rzew od n ia11, „przew ażająca d y sp ozycja11. Sied zen ie tego 

w ektora w obrębie jed n e j roli doprow adza do jej rozbicia n a szereg m niejszych 

i coraz m n iejszych części (kusok), które w szystk ie — jak atom y en ergią atom ow ą — 

są n a ład ow an e en ergią w oluntarną. K ażde słow o, każde zdanie, t. zw. w żargonie teatraln 

y m „k w estia11, zaw iera w sobie u zasad n ien ie, d la którego m usi być w yp ow ied zian a. 

W w yniku tej a tom izacji tekstu p ow sta je „partytura w o li11, jak to nazyw a S ta n i 

sław ski, „ d ia lo g ukryty" w ed łu g określenia je g o ucznia, a potem przeciw nika M eyerh 

old a. R ea lizu ją c tę „partyturę", o ży w ia ją c ten „d ialog", w zbudza aktor od p ow ied 

n ie uczucia, d la uczuć zn a jd u je w ła ściw e słow a. K ażde słow o organicznie w yrasta 

z psych ik i, rola tak stw orzon a jest „przeżyta", n ie odegrana, n ie przedrzeźniona, n ie 

przedstaw iona. U zy sk u je p ełn e bogactw o barw , p od leg a całkow item u odschem atyzow 

aniu: „Jeśli grasz dobrego, szukaj g d zie jest zły, w d y m zaś szukaj, gdzie jest 

dobry" — brzm i jed n o z przykazań S tan isław sk iego. 

A le ta ded u k acja p sych iczna (akt w o li, uczucie, wyraz, zew nętrzny uczucia) — to 

dopiero jed en w arunek. D rugi stan ow i w iara w praw dę tego, co się na scenie przeżyw 

a. „T w órczość aktora zaczyna się od ch w ili, g d y w duszy i w yobraźni artysty 

zja w ia się m agiczne, tw órcze g d y b y " . „A ktor p o w in ien w ierzyć w e w szystko, co się 

•dzieje d okoła i sz czególn ie w to, co sam robi. W ierzy ć zaś m ożna tylko w praw dę. 

T rzeb a w ięc sta le czuć tę praw dę, szukać je j...11. 

D o o sią g n ięcia tego służy w ie le sposobów . J ed en z, nich to t. zw. toaleta duszy. 

„ B oim y sp óźn ić się o a w y jście, boim y się w y jść na sicenę w n ieła d zie i z n iesta 

ran n ie w yk oń czon ą garderobą i charakteryzacją. L ecz n ie boim y się spóźnić na 

p oczątek procesu p rzeżyw ania roli i w ych od zim y zaw sze bez żadnego w ew n ętrzn ego 

p rzy gotow an ia, z pustką w duszy i — n ie w styd zim y się duchow ej nagości". Prócz 

„ to a lety duszy" S tan isław sk i w skazuje rozm aite sposoby rozbudzania w iary w u rojo 

n y św iat dram atu, w u rojony los postaci dram atycznej, w ięc p isan ie pam iętnika 

(n ie sw o jeg o , ale osoby, którą się gra), w ięc w m y śla n ie się w je j egzystencję m iędzy 

aktam i i m ięd zy p rzed staw ien iam i i szereg innych. D zięk i tem u uzyskuje się to, co 

S tan isław sk i n a zy w a p u b lic zn o je o d in o cze stw o — „publiczną sam otność", odgrod zen 

ie, w yoso b n ien ie z w arunków rzeczyw istych sceny. W w yniku p ow staje „sam o 

p oczu cie tw órcze", in tegralne w cielen ie się. „N iem a w iększej radości, jak czuć się 

na scenie, n ib y u siebie w domu, n ie m a n ic gorszego, g d y się jest na n iej obcym 

p rzyb yszem 11. 

M etod a S tan isław sk iego n ie jest w o ln a od słab izn psych ologiczn ych , które jej 

n ieraz w ytyk ano, ociera się o n ieb ezp ieczeń stw a grożące zdrow iu psychicznem u. P rzecież 

stan ow iąc dokum ent epoki1, znacząc szczyt p sych ologizm u w teatrze — w y d a je 

się trw ałą (choć m oże n ie jed yną) p od staw ą dla artystyczn ego tw orzenia aktorskiego. 

3. 

L iteratura o Stan isław sk im , je g o system ie i M oskiew skim T eatrze A rtystycznym , 

jest już bardzo bogata. P o d a jem y tu kilka n ajb ard ziej dostępnych i instruktyw nych 

prac w języku rosyjsk im i to, co na ten tem at p isano po polsku. 

N . E fros: „K. S. S tan isław sk ij", P etersburg 1918; W . W . W olk en sztejn : „Sta-

KRO NIKA 339 

n isła w sk ij“, M oskw a 1922; „M oskow skij C hudożestw ien n yj T ieatr", M oskw a 1914= 

(praca zbiorow a); „M oskow skij C h u d ożestw ien n yj T iea tr w ilu stracijach i dokuu 

iientach 1898— 1938“, M oskw a 1938 (w ielk ie 750 stron liczące, b ogato ilu strow an e 

d zieło zbiorow e, zaw ierające m ow ę A . N . B ułhanina, w y g ło sz o n ą im ieniem rządu n a 

pogrzebie S tan isław sk iego, szkic: „D roga T eatru A rtystyczn ego" , studium P. A . M a r 

kowa: „C zterdzieści la t“, repertuar i program y przed staw ień podczas czterd ziestolecia 

, skład zespołu, przed staw ien ie k ariery scenicznej aktorów i aktorek zasadniczego 

zespołu M . T. A . w ciągu czterdziestu la t, artykuł N . D . T e leszow a: „M uzeum 

M. T . A .“, dokum enty z życia i d ziałaln ości teatru, m a teriały i p ełn ą b ib liografię). 

W język u polskim god n e są u w agi n astęp u jące prace p rzew ażnie drobnych rozm 

iarów : Jerzy Chodecki: „System S tanisław skiego", Scena P olsk a 1929 (R. IX . zesz. 

22); Irena F ilozofów n a: „ U w a g i o t. zw. „system ie" S tan isław sk iego" . O dbitka z R. 

X X V P rzegląd u F ilozo ficzn eg o , W arszaw a 1932; K arol H usarski: „O t. zw. m eto 

d zie S ta n isła w sk ieg o 11. Scena P olska 1931. nr. 2 i 3; E u gen iu sz Św ierczew ski: „K onstan 

ty Stanisław ski", T eatr 1938 (R. V I. nr. 1-2); S tan isław a W ysocka: „A ktor 

i przyszłość teatru", Ż ycie Sztuki (R. III, W a rsza w a 1938); num er sp ecja ln y Sceny 

P olsk iej 1938 (R. X V , zesz. 2-3, zaw iera w spom n ien ia, szkice, studia szeregu aktorów , 

reżyserów i pisarzy polskich: S tan isław y W y so ck iej, J ó zefa Ś liw ick iego, A lek san d ra 

Z elw erow icza, M ieczysław a L im an ow sk iego, J u liu sza O sterw y, S tefa n a Jaracza, Jana 

L orentow icza, W a cła w a G rabińskiego, E dm unda W ierciń sk ieg o , W a cła w a R adulskiego, 

Jerzego C hodeckiego, Izabelli K a litow icz, w sp om n ian y poprzednio przekład 

fragm entu z ostatniej książki Stanisław skiego,, w yim ek z dru giego d ialogu C raiga 

„O sztuce teatru", d otyczący rosyjsk iego reform atora w op racow an iu T ym on a T e r 

leckiego). 

T Q M O N TE RLE C K I 

F rancis Jam m es (1868— 1938). U rod zo n y i w y ch ow an y w B earn, w nuk lekarza, 

k olon isty z w ysp połudn iow o-am eryk ań sk ich , zach ow ał w sobie ataw istyczn ą w idać 

tęsknotę do zam orskich krajów . Stąd rozm iłow an ie w lekturze „P a w ła i W irginii",,; 

w e w spom nieniach z podróży, w p ejzażach p ełn ych n a jd ziw n iejsz y ch roślin, w rzad 

kich przedm iotach p rzyw iezion ych z za oceanu i drzem iących teraz w chłodnym, 

m roku salon ów starośw ieckich. D o tych akcesoriów bliskich n a ogół p o ezji roku 1900 

p odchodził Jam m es zupełn ie inaczej od w iększości w spółczesn ych m u poetów . Obce 

mu było skostnienie sztuki ostatnich sym b olistów , coraz częściej u k ryw ających brak 

istotnych w zruszeń poza grą w yszukanych tropów poetyckich. Ś w iat b y ł zaw sze dla. 

n iego rzeczyw istością p rzeżyw aną d otyk aln ie i z bliska, a n ie zbiorem alegorii, em 

blem atów i znaków m agicznych. W p oszukiw aniu słów , które od p o w ia d a ły b y ży 

w ym barw om i w on iom , n ie b y ł odosob n ion y, lecz ani P aul Fort ani V ie le -G r iffin 

n ie u m ieli n igd y znaleźć rów nie siln eg o w yrazu liryczn ego. 

P oza B ernardin de S ain t P ierrem , p atronow ali tw órczości Jam m esa R ousseau 

i C oppe. O sobliw e, zdaw ało b y się, zesta w ienie autorów . Jednak R ousseau na tle 

sw ej epoki b ył jed nym z pierw szych, którzy u czyli kochać przyrodę dla n iej sam ej, 

a w b an aln ych w ierszach najb ard ziej m ieszczańskiego z parm asistów m ożna często 

dostrzec błyski, rzucające na rzeczy zw yczajn e i proste p ośw iatę cudow ności. 

Jam m es zn ał i kochał, jak m ało kto, k w iaty p oln e i zioła, zapach św ieżo zoranej 

ziem i, liści leżących jesien ią w parkach i lasach, śp iew ptaków i g ło sy św ierszczy. 

Piękno życia sielsk iego n ie m iało dla n iego tajem n ic. P rzen osił je w strofy tak. 

św ieże, że chw ilam i w yczu w a się w nich krążenie żyw in y lub b icie serca schw ytanego 

ptaka. „Jam m es u p ow ażn ił m nie i d odał odw agi do w yrażenia rzeczy, których n ig -

340 KRO NIKA 

d y n ie śm iałb ym p ow ied zieć" , m ów i A la in -F o u m ie r w jed n ym ze sw ych listów . 

B ogata skala barw , obrazy n asycon e ostrym , czasem oślepiającym słońcem p o 

łu d n ia i brzęczeniem pszczół, poetai w a h a ją cy się, czy srebrna w od a odbiła u sta d ziew 

czyny, czy też sp ad ł w n ią strącony w iatrem płatek róży, pogańska chłonność na 

w szelką urodę życia — oto Jam m es z tom u „ A n io ł P ański poranny i A n io ł Pański 

"wieczorem". 

P o ezję Jam m esa m ożna p od zielić z grubsza na dw a typy: utw ory czysto liryczne 

i m niej udane u siło w a n ia epickie, p oem aty o pasterzach, pracy n a roli („Jean de 

N oarrieu " ), lub ek logi w stylu „A lex a n d re de R uchenfleur" o id ylliczn ym życiu 

w w iejsk ich dw orach. 

N a jw y ż e j w tw órczości Jam m esa stoją „E legie" i „T ristesses", będące jakby p oetyck 

im kom entarzem do nich. B arw y w n ich są bardziej stłum ione, ton jed n o lity , 

"wiele jesien n ej m elan ch olii, reflek sji o m iłości i p rzyjaźni. N a „Tristesses" kończy 

się m łodzieńczy okres tw órczości p oety. N a stęp u ją przem iany duchow e, poprzez stw o 

rzenie Jam m es odkryw a stw órcę i od franciszkańskiego panteizm u przechodzi do żarliw 

e j w iary. N ie w yrzekając się m iłości la só w i pól, tw orzy z nich gm ach d la B o 

ga, w iersze teraz już zaw sze o to n ie eleg ijn y m sp la ta ją się z nurtem m odlitw y, układ 

a ją w hym ny, w p oetyck ie różańce lub „C hrześcijańskie Bukoliki". 

Obok paru utw orów , będących jed y n y m i w sw oim rodzaju poem atam i in scenizow 

an y m i, w ażne m iejsce w pism ach Jam m esa zajm u je proza. „A lm aida d ‘E trem ont“ 

jest obok „R om ansu Z ająca" (pod tym nieszczęśliw ym tytułem „L e R om an du liev re“ 

ukazał się w język u polskim ), „K lary d ‘E lleb eu se“ i „Pom m e d ‘A n is“ jednym z n a j 

sły n n iejszy ch op ow iad ań Jam m esa. 

Czar epoki b ied erm ayerow skiej, p an n y o legen d arn ych im ionach, jakby n arod zon 

e z w ierszy M usseta, zam ki n a lesisty ch stokach P ir en ejów , złotaw e cienie je sie n 

n ych liści, gry k olorów nasycon ych i delikatnych, w szystkie te elem en ty sp raw iły, że 

„AlmaTda" reprezentuje n a jszlach etn iej styl, nazw an y w literaturze francuskiej jam - 

m izm em . 

r. 

„ A T E N E U M K A P Ł A N S K I E ‘\ w ych od zące od przeszło dw udziestu la t w e W ło 

cław ku, dopiero od n ied aw n a, przypuszczać w oln o, przybra.o p ostać m ożna by p o 

w ied zieć b ojo w eg o organu id eow ego, p ośw ięconego sp raw ie rozszerzenia i p o g łęb ien 

ia w ied zy k ap łanów w od n iesien iu do u m ysłow ych prądów w spółczesnych. M a się 

rozum ieć, d ział o g ó ln ie k ulturalny łączy się w „A ten eu m kapłańskim " z innym , śc i 

śle ju ż duszpasterskim . N iem n iej jed nak d ział ów d om in u je w piśm ie. P rzy p rzeglądaniu 

spisu rzeczy w trzech dostarczonych do recenzji zeszytach uderza w ielk a rozpiętość 

zain teresow ań teoretycznych. R ep rezen tow an e są: p sych ologia, filo z o fia k u l 

tury, so cjo lo g ia , p sych ografia literacka. P oza artykułem o kap italizm ie pióra prof. 

L. Cara w szystk ie in n e b yły p isan e przez księży, a n ie teoretyk ów -sp eejalistów . 

W szystk ie p rzecież rozpraw y od zn aczają się w ysokim poziom em publicystycznej p o 

p ularyzacji. I jed n a jeszcze u w aga nasuw a się podczas lektury tych żyw o pisanych 

referatów . W piśm ie, red agow an ym przez księży i przeznaczonym w yłączn ie dla 

d uchow nych, uderza ściśle przestrzegana zasada to lera n cy jn ej obiektyw izacji w sto 

sunku do p o g lą d ó w i stan ow isk a katolickich. D z ie je się to m oże dlategoi, że autorow ie, 

p isu jący tu artykuły n a w ła sn y n iejako użytek p oznaw czy przeznaczone, m niej są 

sk rępow ani „w zględ am i w ychow aw czym i". K rąg czyteln ik ów jest całk ow icie oporny 

n a zew nętrzne sugestie. 

W a rto w zią ć p o d sp ecja ln ą uw agę dw ie opublikow ane tu rozpraw y ks. St. H u et‘a, 

.om aw iające w spółczesn e kierunki p sych ologiczn e. P ierw sza z nich (październik 1937)

KRO NIKA 341 

nosi tytu ł „P sych oan aliza a Sakram ent Pokuty". Z araz n a w stęp ie autor lo ja ln ie 

pod k reśla narastającą n iejako potrzebę „gruntow nej zn ajom ości m ed ycyn y przez duszpasterza". 

Ideałem b yłby tu kapłan-lekarz, ściślej k ap łan-p sychiatra. R ów nie lo ja l 

n ie zostaje w ysunięte zastrzeżenie p rzeciw zbyt „pobieżnem u u w zględ n ian iu w ied zy 

psycho i p sych op atologiczn ej w studiach teologiczn ych ". Z g o d zić się trzeba rów nież 

z autorem , że głów n ą przeszkodą d la u sta len ia się b lisk iego kontaktu m iędzy teo 

lo g ią a m ed ycyn ą b y ła d otychczas podkreślana przez uczonych m ed yków ultram a- 

teriali-styczma postaw a teorio-p ozn aw cza. A le kto w ie, czy drugą stroną teg o m ed a 

lu n ie b yła znow u m ało odw ażn a p ozycja bad aczy katolick ich , n ie u m iejących 

przebić się przez te zapory m aterialistyczne. M oże n ajlepszym przykładem , co m oże 

w yd ob yć d la sw ych duszpasterskich zadań ksiądz, dobrze zorien tow an y w p oglądach 

Freuda, A d lera i Junga, jest om aw iany artykuł. W przejrzysty sposób jest w nim 

p rzed staw ion y zasadn iczy zrąb teoretyczn y p sych oan alizy z szczególn ym u w zg lęd n ieniem 

zan ied b an ego przez1 Freuda zagad n ien ia su b lim acji katartycznej. N ajciek a w sze 

są tu u w agi p ośw ięcone problem ow i su b lim acji ze sta n ow isk a k atolick iego. P o n a le 

żytym rozróżnieniu strony teoriopoznaw czej freudyzm u ks. H uet przechodzi do szczeg 

ó ln ie obchodzącej go spraw y: terapeutycznych m etod p sych oan alizy. U sta la p ew 

ne zbieżności, ale podkreśla rów n ież p od staw ow e rozbieżności, zachodzące m iędzy 

zab iegiem p sych oan alityczn ym a katartycznym d ziałan iem spow iedzi. R ozszerzeniem 

i p ogłęb ien iem tem atu poprzedniego jest drugi artykuł teg o ż autora (październik 

1938) o teoriach p sychiatrycznych w ogóle. A u tor p rzed staw ia tutaj w schem atyczn 

ym skrócie d zieje psych oterap ii, od starożytnej G recji H ip ok ratesa począw szy, u sta 

la ją c w d zied zin ie tej dw a zw alczające się kierunki czy obozy. Jed n ym z nich są 

som atycy, p rzyjm u jący za p od staw ę zaburzeń p sych icznych w y łą czn ie schorzenia, c ie 

lesne, drugim psych icy, sta w ia ją cy tezę o p sych icznej (rów nież) g en ezie chorób u m y 

słow ych. Idąc za tym pod ziałem , ks. H u et w y d ob yw a zarazem w spółzależn ości, zachodzące 

m ięd zy od m ian am i som atyzm u a św iad om ą czy n iezu p ełn ie św iadom ą 

afirm acją jed n ej z form m ateria listy cznego poglądu n a św iat. D op iero ostatn ie teorie 

czysto p sych ologiczn e, Freuda, Jaspersa, A d lera i Junga, u w a ln ia ją się poniekąd 

od m aterialistycznego p odłoża filo z o ficzn eg o . N o w a zasada m ed yczn a — leczen ie 

człow iek a a n ie choroby — to znow u w ed le autora zap ow ied ź w k roczenia n a w ła 

ściw ą drogę — p od ziału fun k cyj leczn iczych m ięd zy lekarzem i duszpasterzem . 

P odob n y w y siłek o b iek tyw izacyjn y charakteryzuje rozpraw y o ty p ie filo z o ficzn o - 

kulturalnym . P rof. Ks'. Szyd elsk i w artykule sw ym o „ H ellen izm ie a ch rześcijaństw ie" 

dyskretnie napom yka o głośn ych „tezach" prof. Z ieliń sk ieg o . T a przystęp n ie n a p isa 

na praca d aje bardzo dużo m ateriału naukow ego, staran n ie zin w en taryzow an ego, 

a nade w szystko w y d ob ytego ze źródeł pierw szej ręki. In n e trochę zn aczen ie m a 

studium „literackie" o B ern anosie p ióra ks. M iem ca (m arzec 1938). N ie jest ono 

an alizą czy krytyką literack ą w ściślejszym tego sło w a znaczeniu. A u tor w yraźnie 

zbacza od norm alnych rozw ażań literackich, rozw ażań tekstologiczn ych , już choćby 

przez to, że fik cyjn ą postać literack ą trak tu je jako obiekt sp ecjaln ych dociekań 

h agiograficzn ych . D la ks. M iem ca k reacja B ern anosa w n iczym n ie m iałaby się 

odch ylać od u stalon ego przez kościół kanonu św iętości; czy tak jest, trudno osądzić. 

Przypuścić w oln o, że epik francuski n ie sta w ia ł sob ie jakichk olw iek pazaliterack ich 

celów ; tw orzył w łasn ą w iz ję człow iek a bożego, człow iek a bez reszty oddanego Bogu. 

O p rzed staw ien iu kanonu św iętości ani n ie m yślał, ani go odw zorow yw ać artystyczn 

ie n ie zam ierzał. M im o to rozpraw a m oże m ieć sw o ją w artość i to w ca le znaczną, 

gdyż pozw ala zorien tow ać się w tym , co stan ow i k a tolick ie, w spółczesn e w yob rażen 

ie o św iętości n iezależn ie od postaci, stw orzonej przez B ernanosa. 

W arto się p onad to zatrzym ać n ad dw om a artykułam i o treści aktualnie socjaln ej.

342 KRO NIKA 

Są to: artykuł ks. W yszyńsk ieg o o „P rzem ianach m oraln o -relig ijn y ch p od w p ływ em 

bezrobocia" (październik 1937) i rozpraw a ks. Piskorza o „P sy ch o lo g ii religii wsi. 

p olskiej" (październik 1938). Ks. W yszyńsk i, p rzejęty głęboką troską ostatniego p on 

tyfik atu, ze szczególn ą uw agą, jak w id ać, śle d z ił n ow oczesn e źródła badań so cjo lo 

giczn ych n ad bezrobotnym i. W szystk o, co pisze w tej d on iosłej spraw ie, przepojone 

jest siln ym instynktem duszpasterza-społecznika w n ajlep szym znaczeniu tego słow a. 

N ie łudzi się autor przypuszczeniem , że bez szczególn ych w ysiłk ó w apostolskich uda 

się p rzezw yciężyć d ech ristian izację w śród bezrobotnych. W prostych słow ach artykułu 

spraw ozd aw czego n ie trudno odczuć echo słyn n ej francuskiej in icja ty w y socjal- 

n o -m isy jn ej k anonika C ard ijn, zało ży ciela „J. O. C .“ (K atolickiej m łodzieży robotn 

iczej). O d m ien n e w rażenie sp raw ia referat ks. Piskorza. A utor bardzo słusznie 

podkreśla potrzebę głębszych stu d iów p sych ologiczn ych i socjologiczn ych , n iezb ęd 

n ych d la w ła śc iw eg o rozp ozn an ia cech r elig ijn o ści w si w o góle, a przede w szystkim 

w si p olsk iej. C hyba n a w szystk ie n iem al zastrzeżenia, zastosow an e do „przygodnego" 

k ierow n ictw a p olitycznego czy duszpasterstw a, n ie w spierającego się o realną, 

w ied zę o w si i m iłość d la n iej — zgod zić się trzeba. A le po tak ostro p ostaw ionych 

zastrzeżeniach elim in a cy jn y ch czytelnik z tym w iększym zain teresow aniem oczekuje 

p ozytyw n ej strony referatu. T o, co dostaje, n ie u sp raw ied liw ia w stępnych zastrzeżeń. 

T o w szystko, co o rasow ości, ataw istyczn ości p łytk iej in telektu aln ie, ale głęboko- 

uczuciow ej relig ijn o ści p olsk iego chłopa pisize ks. Piskorz, czyni w rażenie raczej p o 

stu low an ego „m itu", a n ie realn ego zab iegu p sych ologiczn ego i socjologiczn ego. 

W każdym razie duża zachodzi różnica w sam ym sposobie p od ejścia do zagadnienia, 

typu relig ijn o ści p oszczególn ych grup społecznych u ks. W yszyńsk iego i ks. P isk o 

rza. R óżnica, n ie p o leg a ją ca je d y n ie na pesym istyczn ym n astaw ien iu jed n ego, a optym 

istycznym drugiego, ale i na rozm aitym traktow aniu odpow ied zialn ości p ozn aw 

czej w stosunku do om aw ianych przez siebie zagad n ień p sych o-socjaln ych . 

r. m. b. 

T rzecieg o listop ad a 1938 roku „C Z A S" obchodził 9 0 -letn i jubileusz sw ego istn ienia. 

D zien n ik ten , założon y w K rakow ie w roku w io sn y ludów , na przestrzeni tego 

okresu skupił n a sw oich łam ach p ow ażn y dorobek politycziriy, sp ołeczn y i kulturalny. 

B y ł k ied yś pism em grom adzącym najtęższe pióra, dobrze znanym w każdym p o l 

skim domu. Jakież to św ietn e n azw iska m ożna w nim b yło spotkać! Sienkiew icz,. 

K onopnicka, T etm ajer, Sieroszew ski, A ugust C ieszkow ski, J u lian Klaczko, Szujski 

i K alinka, znakom ici historycy, oto tylko drobny przegląd ludzi, którzy zasilali sw ym i 

pracam i szp alty dziennika. 

P ism o krakow skie sp ełn iało d on iosłą rolę kulturalną. Przym ierze m agnatów , R ad ziw 

iłłó w , B nińskich, T arnow skich, P otock ich , z artystam i i profesoram i, daw ało p ięk n e 

rezultaty. B y ło to przym ierze m ożliw e do zaw arcia w czasach, g d y m agnaci, 

m ając p ien iąd ze, sp ełn ia li rolę m ecenasów , p opierali sztukę b ezinteresow nie, ze szczerego 

zam iłow an ia. T e n okres n a leży do przeszłości. Z n ik ły fortuny, zeszczuplały p o 

tężn ie, zb lad ły uroki tytu łów . „Czas" p ozostał jed nak w iern y sw ej tradycji kulturaln 

ej. Z m a la ła sła w a tego pism a, zg in ęły b ezp ow rotn ie daw ne rzesze czytelnicze. In telig 

e n c ja d zisiejsza n ie u zn aje k onserw atyw n ego liberalizm u, który po dziś dzień rep 

rezen tu je to pism o. Jest radykalna, skrajna w sw ych dążeniach zarów no dem okratyczn 

ych jak i n a cjonalistyczn ych . T en św iat, ta atm osfera, które przez długie 

la ta em an ow ały z łam ów dziennika, od p łynęły, zgasły w raz z narostem now ych 

zjaw isk, ludzi i zdarzeń. 

A jed n ak trudno n ie zauw ażyć, że m im o tak niep om yśln ych w arunków , gdy dziś-

KRO NIKA 343 

w roku pańskim 1939 bierzem y ten dziennik do ręki, zn ajd u jem y tam sporo m iejsca 

p ośw ięconego zagadnieniom kuturalnym , w ięceż niż w każdym innym dzienniku p o l 

skim . „Czas" u d ziela gościny zarów no pisarzom dem okratycznym , n a cjonalistyczn ym ,, 

jak i konserw atyw nym . D ba o to, b y sikupić u siebie m łodych p isarzy, często n iep o 

pularnych. I dziw na rzecz. P ism o p rzesiąknięte duchem zachow aw czym , obarczone 

ty lo le tn ią tradycją, kulturalnie jest cią g le m łode, żyw e, n ie b oi się n ow atorstw a, id zie 

m u chętnie na spotkanie, p o d a je m łodym rew olu cjon istom sztuki przyjazn ą dłoń. 

Z pośród now ego p okolen ia poetów , p isarzy, krytyków , w iększość n iejed nok rotn ie 

um ieszczała sw e prace na łam ach tego pism a, zn a jd o w a ła w nim gorącego obrońcę 

sw ych k oncepcji artystycznych. N a 9 0 -letn i jubileu sz sw ej eg zy sten cji dziennik ten 

w y d a ł album , który d aje ży w y i piękny konterfekt je g o d ziałaln ości. W ielu pisarzy 

znanych um ieszcza w tym tom ie sw e prace. Obok tego zn ajdu jem y obszerny p rzegląd 

d ziałaln ości p olityczn ej pism a. D la dzienników polskich, w których zagad n ien ia sztuki 

i kultury spychane są na ostatn i p lan , w yprzedzane przez tanie sensacje, to p ism a 

m oże b yć chlubnym przykładem godnym n aślad ow an ia. 

h. d. 

N asze om ów ien ie kw artalnika artystycznego p.n. „P IÓ R O “ jest n iew ą tp liw ie m ocn 

o spóźnione. P ism o to jest przecież do p ew n ego stopnia fantastyczn e. P ierw szy jeg o 

zaszyt ukazał się w początkach czerw ca, a następ n ych — m im o zap ow ied zi w y d a w 

ców i redaktorów — dotąd n ie m ożem y się doczekać. 

D ziś „Pióro" jest ju ż w ięc trochę p o zy cją historyczną, której p rzygląd am y się z p e 

w nego od d alen ia czasu. M ia ł to b yć p eriodyk, toru jący n o w e drogi przed sztuką, 

polską. N a d ziei tych „Pióro" n ie sp ełn iło . Z a letą teg o p ism a jest w ysoki poziom 

osiągn ięty dzięki starannem u doborow i w spółp racow nik ów , którzy, szczególn ie je śli 

chodzi o lirykę, reprezentują obecnie n ajw yższą, być m oże, klasę poetycką. Z w ierszy 

oryginalnych, zam ieszczonych w tym num erze, n a szczególn e w y różn ien ie zasługu je 

„Żal" Józefa C zechow icza, który stan ow i jed n o z czołow ych osiągn ięć teg o p oety 

i „W ojna" Jerzego Z agórskiego, utw ór o n iezw yk łym n ap ięciu zarów no tem atycznym 

jak i form alnym . D zia ł poetycki „Pióra" łączn ie z przekładam i z A p p olinairea, 

zam ieszczonym i tu w dość pokaźnej ilości, to n iew ą tp liw ie n ajlepsza, n ie w yw ołu jąca 

zastrzeżeń i sprzeciw ów część num eru. A le w spom n ieliśm y, że „Pióro" m ia ło się stać 

p ew nego rodzaju laboratorium n ow ych m yśli, kon cep cji i form artystycznych. W stęp n y 

artykuł o dw óch pokoleniach poetyckich L udw ika F ryd ego, to próba realiza cji tych 

n adziei. Próba, n iestety, nieudana. R ozpraw iw szy się w kilkunastu zdan iach z p o ezją : 

„Skam andra", którą F ryde przekreśla n ie argum entacją, ale dość w ątp liw y m i tezam i 

0 „niepoetyckim k anonie konkretności", autor d ochodzi do w niosku, że je d y n ie p o 

k olenie aw angardy (ograniczonej do kilku nazw isk), w n io sło w artości n ow e i trwałe; 

do liryki. Po obszernych i dość d ow oln ych cytatach z, M aritaina. F ryde w skazuje na 

n ow y styl p oezji, będący obecnie w ch w ili n arodzin, a którem u estetyk a M aritain a 

d aje jakoby oparcie. 

L ecz zarów no spraw a w ew n ętrzn ej w oln ości artysty, jeg o stosunku do d zieła, u n ie 

zależn ien ia od t. zw. kom pleksów b iologiczn ych , sztuka oparta n a kreacyjn ej m ocy 

w yobraźni, która w ed łu g n iego d ecyd u je o rysunku n ow ego sty lu poetyck iego, przedstaw 

ione zostały tu w d ow odzeniach niezbyt jasn ych i p rzekonyw ujących. I g d y autor, 

w skazując na realizatorów tego stylu, w y m ien ia nazw isk a P rzybosia, C zechow icza 

1 Z agórskiego, m ożna by się z pew nym i zastrzeżeniam i jeszcze na to zgodzić. A le jak 

p ołączyć z tą trójką M iłosza, P iętak a i R ym kiew icza, których tw órczość n ie ty lk o 

n ie jest oczyszczona z kom pleksów , ale p rzeciw n ie w nich p otężn ie ferm entuje F ry-

.344 KRO NIKA 

de n ie w y w ią za ł się z p ostaw ion ego sobie zadania. T ezom jeg o artykułu przeczy 

piękna proza M iłosza p. t. „Z ejście na ziem ię", przeczą utw ory poetyckie. Pew nym 

n iep orozu m ieniem w p iśm ie jest fantastyczn a ale słabiutka proza, ciekaw ego, przedw 

cześn ie zm arłego p oety M ikiew icza. Sporo też zastrzeżeń nasuw a dram at Józefa 

C zechow icza p. t. „Bez nieba", p rzeliryzow an y, p ozbaw iony zupełnie dynam iki, to 

n ący w n astrojach dość kruchych i n iep rzem aw iających w zruszeniow e. P o zycją g o d 

n ą u w agi jest artykuł W itk iew ic za o „T eatrze artystycznym ", szkoda tylko, że przez 

nied b ałość łam acza, czyteln ik po kilku stronicach gubi w ątek dow odzeń, którego 

z trudem trzeba się doszukiw ać. W d ziale spraw ozdań zn ajd u jem y w n ik liw ą krytykę 

L udw ika F ryd ego o „Ferdydurke" G om brow icza. K rytyka ta dow odzi, że F ryde ja 

ko interpretator, szczególn ie prozy, m a w ie le rzeczy istotnych do p ow ied zen ia. G dy 

natom iast chodzi o lirykę, zaw od zi jeg o in w en cja, a teorie czy też doktryny stw a 

rzane przez n iego, n ie m ają u m ocnienia w utw orach poetyckich. K rytyk ten stara 

się do sw ych k oncep cji n agiąć tw órczość poetów , oczyw iście m uszą stąd w yniknąć 

kom plikacje, których n ie m oże on opanow ać. 

T y le zastrzeżeń, p od n iesion ych w stosunku do „Pióra", m ogłoby w skazać czy teln i 

kow i, że przekreślam y p o zy cję kulturalną tego pism a. B yłb y to jed nak sąd w ielce 

niesłu szn y. „Pióro" n ie sp ełn iło sw ych zap ow ied zi odkryw czych. 

M ateriał jednak, 

zaw arty w pierw szym num erze, w ysuw a je n a czoło p eriodyków artystycznych, które 

się w ostatn ich latach ukazyw ały. Szkoda, że n ie p o ja w ił się num er następny tego 

pism a, oczekujem y go ciągle n iecierp liw ie, gd yż bądź co bądź w naszym życiu k u l 

turalnym tego rodzaju w y d a w n ictw a są w ydarzeniam i pierw szorzędnej w agi. Ż a ło 

w ać tylko w yp ad a, że m a ją tak m ały zasięg, że n ie dochodzą do szerszych rzesz in 

telig en cji. 

m. 

O statni zeszyt M IE S IĘ C Z N IK A G R A F IC Z N E G O (N r. 4 -5-6) zaw iera artykuły: 

St. P. K oczorow skiego — „St. W ysp iań ski1, o d n ow iciel piękna książki polskiej", 

E. C hw alew ika — „W sp om n ien ia pośm iertne o K azim ierzu R eychm anie", St. Szenica 

—■ „D a n iel C hodow iecki i książka", T . C ieśłew sk iego syna — „K onstanty B randel, 

drzew orytnik książkow y" i kronikę. 

M iesięczn ik jest w y d aw n ictw em T ow . B ib lio filó w P olskich i D rukarni M ariana 

D rabczyńskiego w W arszaw ie. B ohaterem p u b lik acji jest „książka", a że sta je się 

ona m im o w szystko coraz p ow szech n iej jed n ą z codziennych potrzeb człow ieka, w ięc 

też zjaw isk iem nader pom yśln ym jest istn ien ie czasopism a, w alczącego o estetykę 

książki; w alk a ta jest w ażkim fragm entem starań o ukulturalnienie ogóln e sp o łeczeństw 

a. M iesięczn ik G raficzn y w y d a w a n y je st pnzez b ib lio filó w i oczyw iście 

w pierw szym rzędzie d la nich, ale n atu raln ie pożądane b yło by zyskanie sobie w n a j 

szerszej m ierze czyteln ik ów , których n ie m ożna na razie nazw ać b ib liofilam i, ale 

których zalicza się do tzw . lu d zi kulturalnych. 

T ych p rzyciągn ie d o b iy artykuł, 

a w szelkie n ied om agan ia w tym w zg lęd zie do dalszych kontaktów z pism em ich zrażą. 

S tanie się to tym p ew n iej, że tak się już d zieje, iż n ied om agan ia przy pierw szym 

zetknięciu w id o czn iejsze są od zalet. K ied y się naprzykład zauw aży, że autor form u 

łu je jakieś tezy o góln e bez żad n ego u zasad n ien ia, albo, co gorsza, przeczy sam sobie, 

m ożna m ieć w następ stw ie ten d encję p om in ięcia n aw et i dobrych stron danej pracy, 

gdyż polem ik a m yślow a ze słow em drukow anym d a je zad ow olen ie tylko w tedy, jeśli 

jest trudna, je śli w ym aga w ysiłk u um ysłow ego. K ied y natom iast argum ent, zb ijający 

całk ow icie tw ierd zen ia autora zn ajdu jem y n iejako pod ręką, w ted y dyskusja zupełnie 

przestaje nas zajm ow ać.

KRO NIKA 345 

St. P. K oczorow ski w sw oim artykule p od n osi słusznie zasługi St. W ysp iań sk iego 

w d zied zin ie estetyki książki, n a zyw ając go „od n ow icielem piękna książki polskiej ", 

ale rów nocześnie podryw a u czyteln ik a zau fanie do siebie tw ierd zen iam i, które uznać 

by raczej należało za pom yłkę, tak są lekkom yślne. K oczorow ski pisze: „D ziało się to 

w latach (lata dziew ięćd ziesiąte zeszłego w ieku) głęb ok iego zastoju w literaturze 

i sztuce, który w ów czas ogarnął całą Europę". Sądzę, że chyba zbędne jest tutaj w y 

liczan ie nazw isk w ielk ich artystów , którzy w ła śn ie w ted y tw o rzy li, czyniąc z tego 

okresu jed n ą z b u jn iejszych epok h istorii n ow ożytn ej. C zyżby p. K oczorow ski nic 

o nich nie słyszał W dalszym ciągu czytam y jeszcze: „O czyw iście dbałość o w y g lą d 

zew nętrzny, o piękno książki to spraw y, n a d którym i nik t się n ig d zie n ie zastan aw iał, 

a tym bardziej w Polsce". Z d an ie to, k tórego sens jest przecież ja sn y , służy autorow i 

za w stęp do szerokiego om ów ien ia d ziałaln ości lu d zi, którzy w ła śn ie w ów czas n a Z a 

chodzie E uropy pracow ali n ad pow stan iem „now ej grafik i książkow ej". W ię c coon 

o m a w takim razie oznaczać 

W artykule następnym E. C h w alew ik op ow iad a o K. R eychm anie, zap alon ym zb ieraczu 

exlib rysów i b ib lio filu . N iestety , reprodukow ane exlib risy, które zm arły k olek 

cjoner zam aw iał dla siebie sam ego, p ozb aw ion e są w artości artystycznej; w p iśm ie 

0 takich założeniach jak M iesięczn ik G raficzn y m oże n a leża ło b y o tym w spom nieć. 

Lektura m iesięcznika nasuw a przy tym jeszcze p ew n ą u w agę ogólną: fakt u k azyw a 

n ia się pism a co d w a m iesiące czy n a w et rzad ziej, n ie zw a ln ia red ak cji od obow iązku 

dbania o „aktualność" artykułów . A k tualn e jest n ie tylko to, co zd arzyło się w czoraj, 

ak tu aln e m ogą być n aw et p ew n e dane, tyczące się E gip tu p red yn ast) cznego, jeśli, 

p otrafim y do tem atu p od ejść należycie, natom iast n ieak tu aln y w y d a nam się taki 

osiem n astow ieczny artysta jak C hodow iecki, je śli autor n ie zn ajd zie w jeg o tw ó r 

czości istotnych zaczepień o ch w ilę d zisiejszą albo o problem y, które n ig d y się nie 

starzeją. A je śli coś jest nieak tu aln e, to tym sam ym n ie u sp ra w ied liw ia sw ojego 

istn ien ia. T . C ieślew ski sy n om aw ia w artykule końcow ym tw órczość drzew orytnika 

z książką zw iązanego, K. B randla: Jest to n ajżyw szy i n ajw ięk szą dozę „aktualności" 

zaw ierający m om ent zeszytu. W kronice om ów ione są w yd arzen ia w yd aw n icze 

1 inne, m ogące interesow ać b ib lio fila . L uźną w kładkę sta n o w i drzew oryt T . C ieślew - 

skiego syna. 

j. w . 

K SIĄ Ż K I I C Z A S O P IS M A N A D E S Ł A N E 

W ła d y sła w B ron iew ski — Krzyk ostateczny, W -w a , 1938, T ow . W y d . J. M ortko- 

w icza. 

Janin a B rzo sto w sk a — N a szy jn ik w ieczn ości, p oezje, W -w a , 1939, w yd. „Skawa". 

M ig u el d e C e rva n tes S a a ved ra — D o n K ichot z M anczy, p rzełożył dr. Edw ard 

B oye, t. 4, W -w a , 1938, T ow . W y d . J. M ortkow icza. 

J ó ze f C h ałasiński — M łode p ok olen ie chłopów , z przedm ow ą F lorian a Z n an ieck iego, 

t. 4, W -w a , 1939, P aństw ow y In stytu t K ultury W si. 

L u d w ik C h m a j — K ierunki i prądy p ed agogik i w sp ółczesn ej, W -w a , 1938, „ N a 

sza K sięgarnia". 

N e ła G a jzle ró w n a — C hałupnicy, W -w a , 1939, F. H oesick. 

W a c ła w H usarski, — M alarstw o w łosk ie O drodzenia, W -w a , 1938, T ow . W yd . 

J. M ortkow icza. 

J a ro sła w Iw a szk iew icz — D w a op ow iad an ia, W -w a , 1938, G ebethner i W o lff. 

H en ry k J asień ski — Z a gad n ien ie styków dom ów szczytow ych n a przykładzie przepisów 

m iejscow ych d la L anckorony, K raków, 1938, odb. z B iu letyn u H isto rii Sztuki, 

i A rchitektury.

346 KRO NIKA 

B oh dan K o rze n ie w sk i — „D ram a" w w arszaw skim teatrze narodow ym (1814— 1931), 

W -w a , 1934, S tudia z zakresu historii- literatu ry p olsk iej, N r. II. 

B o g u sła w K u czyń sk i — Starzy ludzie, pow ieść, W -w a , 1939, G ebethner i W o lff 

Jan in a K u lczyck a -S a lo n i — S. W ysp iań sk iego B olesław Śm iały, W -w a 1939, „B iblioteka 

Polska". 

Jalu K u rek — D rzew o b oleści (Płacz po zm arłych rodzicach), K raków, 1938, K siążka 

niesprzedażna. 

F 

A le k sa n d e r M a lisze w sk i — A n ty g o n a , sztuka w 3-ch aktach, W -w a , 1939, 

H oesick. 

J ó ze f M irsk i — D u sza teatru, W -w a , 1939, F. H oesick. 

J ó ze f M o rto n — W aw rzek, syn W aw rzyńca, pow ieść, W -w a , 1939, „Rój". 

Z o fia N a łk o w sk a — N iecierp liw i, pow ieść, W -w a , 1939, „K siążnica-A tlas" 

D r J a n O ffe n b e rg — O statnia choroba A d am a M ickiew icza, W -w a , 1939, Skł. Gł. 

„B ib liotek a Polska". 

S ta n isła w P ię ta k — B ia ło w iejsk łe noce, pow ieść, W -w a , 1939, F. H cesick. 

A n d rzej P leśn iew icz — K arol H ubert R ostw orow ski, W -w a , 1939, „V erbum “ 

A d o lf S o w iń sk i — G osp od a o zm ierzchu, poezje, W -w a , 1939, T ow . W yd . J. M ortkow 

icza. 

Spraw ozd an ie z d ziałaln ości R ady K siążki od styczn ia 1937 r. do m aja 1938, W -w a , 

1938. 

F ran ciszek S u rów ka B rzeg o w sk i — H oryzon ty, W -w a , 1937, F. H oesick. 

„ „ „ — L egen d a frasob liw a, W -w a , 19.39, F. H oesick. 

„W iad om ości L iterackie" 1924— 1935. Z estaw ien ie treści, opracow ał M arian T op o- 

row ski, W -w a , 1939. 

Jan W ik to r — W ierzb y n ad Sekw aną, pow ., w yd. II zm ienione, „K siążnica-A tlas". 

S ta n isła w W o jc ie c h o w sk i — M oje w spom n ien ia, t. I, „K siążnica-A tlas". 

K a ro l Z b y szew sk i — N iem cew icz od przodu i tyłu, W -w a , 1939, „Rój". 

# 

* * 

„A teneum kapłańskie", W łocław ek , nr. 40, 41, 42. 

„A rkady", r. V , nr. 1. 

„C om oedia" nr. 2, 3. 

„D aw n a sztuka", czasopism o p ośw ięcone arch eologii i h istorii sztuki, r II, zeszyt I, 

L w ó w , 1939, Z ak ład n arod ow y im. O ssolińskich. 

„D epesza". 

„Fantana", r. II, nr. 1, 2. 

„G rom ada w iejsk a" , m iesięcznik, Ł ódź, nr. 1, 2. 

„Jutro P olski", nr. 3. 

„K am ena", r. V I, nr. 5. 

„K ronika P olsk i i św iata". 

„K w artalnik filozoficzn y" , K raków, 1938, zesz. I— IV. 

„Kultura". 

„K urier b ib liofilsk i" . 

„N asz W yraz". 

„O brona K ultury". 

„O dnow a", nr. 2. 

„O kolica poetów ", nr. 1-2, styczeń -lu ty, 1939. 

„Orka", P oznań, r. IV , nr. 2, 3. 

„Orka na ugorze".

KRO NIKA 347 

„Pion". 

„Próby", m iesięcznik literacki m łodych, B ydgoszcz, nr. 1 

„R uch słow iański", r. IV , nr. 1. 

„Skam ander“, styczeń-m arzec, 1939. 

„Skaw a“, nr. 3. 

„Sygnały". 

„W iadom ości L iterackie". 

„W ym iary", nr. 8, 9. 

E R R A T A do N -r u 1 (7}-go: 

Str. w iersz 

102 3 od g. 

104 8 , „ 

7 , „ 

134 14 „ „ 

4 „ d. 

139 18 i 17 od d. 

je s t 

na sw ym dzbanie 

pok ładli się w prochu, 

krzyżam i, pokotem 

a fartuszki 7- georgiń 

i tych kondkordacyj 

przypadkiem typograficznym 

którą dem onstruje autor 

w „F ilo zo fii K oralow ej" 

(dotyczy Irzykow skiego, 

m a b yć 

na siw ym dzbanie 

A ż p rzeciąg za p a lił zbladłe 

feretro n y 

w w artuszki z georgiń 

i tych konkordancyj 

przypadkiem topograficznym 

którą dem onstruje autor 

„ F ilo z o fii K oralow ej" 

nie Iw aszkiew icza) 

D ru k B-ci D rapczyńsfcich, W -w a , P iu sa X I N r 15

' 

. 

’ -V-"' 'i i ~ ■^■ ■:-;'i 

i - ' !: v / : . :- . i ^ .V.:;-"v y ; \ 

■'i'/:-': ■ 

M 

ip p 

•;. ■■v r ■« i i i 

I f P i B p I I S 

lllis 'M!‘kf%m**£4M-SjV if f ś i 

v.;. 

;-;; y -^-;'.:':;: '-' 

im m 

. 

IllISISIIl 

&aj f 

W.Z : - 

W&ZM ■'.w 

■ 

■ I | r * V Y ; . 

: 1 Y ; , :< : yy 

'■■r.iY > - W ; ‘ f-v\:;v: ' , : :*\ 

*• ‘, ' - ./ ■. - - • ,* •- i*.1•; v *•.£*> k:- ;!' 

■ ' < .;■. ■■■,■■;.■ . ■ ■ ■ : . ■ . . ■ _ . ■ ■ . ', ,. • ■■■, . . ' 

•js 

'■;... ............. 

i^ .;v 

V 

> 

* 

i. 

- v ^ 

"'£v' ’-■: 

K. 

i.-y.!- 

,J- 

V - 1 

s ® ; ; i s ; ^ ‘ S : , ; i « l 

. 

BSlpSl 

I M tTi^ łi 3‘%;v 

■li 

^ i # 

iSsiSll 

m m w ; .'5:| 

I: I 

IM liip S ip s 

K 

' ' • " . -■■■ . : " •' ' 

-i -; *%&*k±r V^:-■W - . ,r, ; vJ\.y. 

SiUiillS® IfWPSSIiiSi 

BlllilSP 

TSiiiiir 

' - 

a 

r 

m v-vt 

l i l i t i 

V k : 

p 

J5>^- 

WSilll 

v i 

i B - V ~ " - 

v|^v '> tC- 

S a M i 

i 

H*

PokaÅ¼ treÅÄ!

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

PokaÅ¼ treÅÄ!