Ma'muriy huquq. Odilqoriyev X.T. va Qosimov B.E. umumiy tahririda ...

O‘zbekiston Respublikasi IIV AkademiyasiningTahririyat-noshirlik hay’ati tomonidan ma’qullanganM u a l l i f l a r j a m o a s i :Babayev D. – XV, XVIII, XX boblar;Baxramov X. – XII bob;Ziyodullayev M. – VII bob;Ismailov I. – yuridik fanlar doktori, professor — VI bob;Ismailov N.T. – yuridik fanlar nomzodi, dotsent – IV, IX, X, XI,XIII bob (G‘aniyev Sh. bilan hammualliflikda), XXII boblar;Odilqoriyev X.T. – yuridik fanlar doktori, professor – II, III boblar;Rustamov S. – XVII, XXI boblar;Saidov B.A. – yuridik fanlar nomzodi. dotsent, – XVI bob (yuridikfanlar doktori Sattorov A. bilam hammualliflikda);Hakimov G‘. –XIX bob;Xojiyev E. yuridik fanlar nomzodi. dotsent – I, VIII, XIV boblar; V bob(Rustamov S. va Ismoilov SH. bilan hammualliflikda).T a q r i z c h i l a r :yuridik fanlar doktori, professor A. Raxmanov;yuridik fanlar doktori, professor O. Xusanov;yuridik fanlar doktori A. Sattarov© O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2010.SO‘Z BOSHIRespublikamiz mustaqil taraqqiyoti yo‘lida amalga oshirilayotgandavlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamdamamlakatni modernizatsiyalash jarayonlari ma’muriy islohotlarningustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi. Ma’muriy islohotlar asosidaboshqaruv tizimini yanada takomillashtirish, davlat tuzilmalarinioqilona qisqartirish, davlat va xo‘jalik boshqaruvi vazifalarini aniqbelgilab qo‘yish, davlat boshqaruvi organlari faoliyati samaradorliginioshirishda muayyan natijalarga erishildi. O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining 2003-yil 20-iyundagi farmoyishi asosida Ma’muriyislohotlarni chuqurlashtirish va iqtisodiyotni boshqarish tuzilmasinitakomillashtirishga oid takliflarni tayyorlash bo‘yicha Respublikakomissiyasi tuzilishi, shuningdek davlatimiz rahbarining 2003-yil 9-dekabrdagi farmoniga muvofiq, Respublika davlat boshqaruvi organlariro‘yxatining tasdiqlanishi boshqaruvning tashkiliy-huquqiy mexanizminiyanada takomillashtirish hamda ushbu sohadagi modernizatsiyalashjarayonlari izchiligini ta’minlashda muhim asos bo‘ldi.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi negizida 1994-yil22- sentabrda tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriyjavobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi boshqaruv va ma’muriy faoliyatsohasidagi demokratik o‘zgarishlarning huquqiy asosi bo‘lib xizmatqilmoqda. Ayni vaqtda, islohotlarga hamohang tarzda mazkur kodeksham liberallashtirish tamoyillari asosida takomillashib bormoqda.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Jamiyatni demokratlashtirishva yangilash, mamlakatni isloh qilish hamda modernizatsiyalashmaqsad va vazifalarini amalga oshirish Dasturi to‘g‘risida»gi2005-yil 10-mart qarori ma’muriy qonunchilik sohasida hamislohotlarning navbatdagi bosqichini boshlab berdi. Ushbu Dasturningbozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirishningustuvor yo‘nalishlari konsepsiyasida ma’muriy javobgarlik,ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlarinitakomillashtirish yuzasidan aniq chora-tadbirlar belgilangan.Ma’lumki, ma’muriy huquq tizimini leberallashtirish, davlatboshqaruvini modernizatsiyalash hamda ma’muriy qonunchilikniyanada takomillashtirishdan iborat mazkur jarayonlar o‘zida nazariyg‘oyalarni mujassam etadigan konseptual yondashuvni talab etadi.2 3

Ma’muriy huquq O‘zbekiston Respublikasi huquq tiziminingyirik, salmoqli, rivoj topgan va murakkab tarmoqlaridan biridir. Uningbu maqomi ma’muriy huquq tartibga soladigan kuchli ijtimoiymunosabatlar mazmuni va ahamiyati bilan belgilanadi. Ma’muriyhuquq ommaviy huquqning tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, konstitutsiyaviyhuquq, mehnat huquqi, moliya huquqi, fuqarolik huquqi,jinoyat huquqi kabi sohalar bilan chambarchas bog‘liqdir. Shu boisma’muriy huquq ommaviy huquqning bir turi sifatida avvalo hokimiyatmunosabatlari, shu jumladan, davlat boshqaruvi va jamoat tartibinisaqlash sohasidagi munosabatlarni, qolaversa, davlat hokimiyati bilanfuqaro o‘rtasi yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga soladi.Mazkur darslik jamiyatda amal qilayotgan ma’muriy-huquqiymunosabatlar tizimi haqida, ushbu huquq sohasining predmeti, tuzilishi,prinsiðlari va usullari to‘g‘risida umumiy ilmiy ma’lumot beradi.«Ma’muriy huquq» darsligi yuqorida ta’kidlangan davlat boshqaruviva qonunchilik sohasidagi yangiliklarni, qolaversa, ichki ishlarorganlari faoliyatidagi islohotlarni e’tiborga olgan holda tayyorlandi.Shuningdek, darslik huquqni muhofaza qilish organlari, xususan,ichki ishlar organlari xodimlarining ma’muriy-huquqiy sohadagitasavvurlarini kengaytirishga, ijro etuvchi hokimiyat tizimida davlatorganlari faoliyatining huquqiy tartibga solinishiga oid bilimlarinioshirishga xizmat qiladi.Darslikda turli ijtimoiy sohalarda boshqarishni tashkil etishmasalalariga ham alohida e’tibor berilgan, shu jumladan, chegaraqo‘shinlari, tibbiyot, bojxona, soliq, inson huquq va erkinliklarinimuhofaza qilish sohalari batafsil tahlil etilgan. Ushbu darslikdaO‘zbekiston Respublikasining qonunlari, Respublika Prezidentiningfarmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, shuningdek,ichki ishlar va boshqa ijro etuvchi organlarning amaliy tajribasidankeng foydalanilgan.Kitobda ma’muriy huquq fanining bir qator nazariy muammolariham o‘z aksini topgan bo‘lib, mualliflar ma’muriy-huquqiymunosabatlar, ma’muriy-huquqiy normalarni amalga oshirish shakllariva usullari to‘g‘risida muhim ilmiy fikr-mulohazalar bildirganlar.Kitobxonlar e’tiboriga havola etilayotgan mazkur darslik respublikamizdahuquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish ishiga,fuqarolar va yuridik oliy ta’lim muassasalarining talablari, IIVAkademiyasi tinglovchilarining huquqiy madaniyatini yuksaltirishgaxizmat qiladi, degan umiddamiz.UMUMIY QISM Ma’muriy huquq — huquq tarmog‘i sifatida Ma’muriy huquq subyektlari Davlat boshqaruv faoliyatining shakllari va usullari Ma’muriy huquqbuzarlik va ma’muriy javobgarlik Ma’muriy jarayon va ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risida ishlarni yuritish Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizom4 5

B i r i n c h i b o ‘ l i mMA’MURIY HUQUQ — HUQUQ TARMOG‘I SIFATIDAI bobMA’MURIY HUQUQ FANININGTUSHUNCHASI, PREDMETI VA TIZIMI1-§. Davlat boshqaruvi tushunchasi, funksiyalariva prinsiðlari«Ma’muriy huquq» atamasi lotincha «administratio» so‘zidanolingan bo‘lib, «boshqaruv huquqi» ma’nosini anglatadi. Shusababli, «Ma’muriy huquq» fanining mazmun-mohiyatini ochibberishdan avval «boshqaruv», «davlat boshqaruvi» tushunchalarinianglab olish lozim.Boshqaruv davlat paydo bo‘lmasdan oldin vujudga kelganbo‘lib, kimni, nimani yoki qandaydir faoliyatni «yo‘naltirish,unga rahbarlik qilish» ma’nosini anglatadi.XX asrning 60-yillarida turli sohalardagi boshqaruv jarayoninio‘rganuvchi fan — kibernetika 1 vujudga keldi. Matematik apparat,matematik mantiq va funksiya nazariyasidan foydalanib, avtomatiktartibga solish, axborot va ilm-fanning ko‘pgina boshqa sohalaridagieng muhim tajribalarni (yutuqlarni) birlashtirish imkonini berdi.Kibernetika — boshqaruv, aloqa, kontrol, tartibga solish,qabul qilish, saqlash va axborotni qayta ishlash kabi masalalarnio‘rganuvchi fan sifatida vujudga keldi. Bunda boshqaruv tushunchasi,jarayonlari, hamda prinsiðlariga, yagona tizimni tashkiletuvchi turli elementlarning o‘zaro aloqasiga alohida e’tiborqaratilgan. Boshqaruv mazmunini ochib beruvchi «tizim» tushunchasiesa quyidagi xususiyatlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi:1Áåðã À.È. Êèáåðíåòèêà – íàóêà îá îïòèìàëüíîì óïðàâëåíèè.— Ì.,1964; Âèíåð Í. Êèáåðíåòèêà è îáùåñòâî. – Ì., 1958.a) boshqaruvning maqsadi va vazifalari;b) boshqaruv subyekti va obyekti;d) boshqaruv funksiyalari;e) boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi;f) tizim elementlarining yagonaligi, mustaqilligi va o‘zaroaloqasi;g) faoliyatning ma’lum bir shakl va uslublari 1 .Kibernetika fanidan kelib chiqqan holda, boshqaruv to‘g‘risidaquyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:1) boshqaruv — turli xil (biologik, texnik, ijtimoiy) tashkiletilgan tizimning funksiyasi bo‘lib, uning yaxlitligini ta’minlaydi,ya’ni tizim oldida turgan vazifalarning amalga oshirilishiga erishiladi,uning tuzilmasi va faoliyatining o‘rnatilgan tartibi saqlab turiladi;2) boshqaruv u yoki bu tizim elementlarining o‘zaro munosabatlarimanfaatiga xizmat qiladi;3) boshqaruv yaxlit tizimning ichki sifatini tashkil etadi,uning asosiy elementlari bo‘lib esa, o‘zini o‘zi tashkil etish (boshqarish)gaasoslanuvchi va doimiy munosabatda bo‘luvchi subyekt(boshqaruvchi element) va obyekt (boshqariluvchi element)hisoblanadi;4) boshqaruv nafaqat tizimni tashkil etuvchi elementlarningo‘zaro ichki munosabatini, balki mavjud turli xil iyerarxikdarajadagi tizimlarning xususiyatiga ko‘ra ham ichki, ham tashqiboshqaruv funksiyalarini amalga oshirishni nazarda tutadi;5) boshqaruv o‘z mohiyatiga ko‘ra subyektning obyektganisbatan boshqaruvchilik ta’sirini anglatib, tizimni tartibga solishva faoliyatini ta’minlash uning mazmunini tashkil etadi. Boshqaruv- maqsadga muvofiq tartibga solingan ta’sir etish bo‘lib, subyektva obyekt o‘rtasidagi munosabatda qo‘llaniladi va subyekt tomonidanbevosita amalga oshiriladi;6) boshqaruv obyektining subyektga, ya’ni boshqariluvchielementning boshqaruvchi elementga bo‘ysunganida mavjud bo‘lishimumkin.1Êíîððèíã Â.È. Èñêóññòâî óïðàâëåíèÿ: Ó÷åáíèê. – Ì., 1997. – Ñ. 6.6 7

Huquqshunos olim B.N.Gabrichidze boshqaruvning ikki turiniko‘rsatib o‘tadi:a) jamiyatni boshqarish (ijtimoiy boshqaruv) — ijtimoiyhayotga yoki uning bir qancha yoxud ayrim sohalariga ta’sir etish,ijtimoiy ishlarni boshqarish;b) davlatni boshqarish — davlat hayotini uning olib borayotgansiyosatiga moslashtirish maqsadida davlat yoki uning institutlariningmaqsadga muvofiq ta’sir etishidir 1 .Davlat boshqaruvi - ommaviy ehtiyoj va manfaatlarni anglash,ularni baholash va tarkibiy qismlarga ajratish, aniq maqsadlarqo‘yish, ma’lum bir qarorlar ishlab chiqish va ularning amalgaoshirilishini ta’minlash uchun mavjuddir. Shu sababli, davlatboshqaruvini tashkil etish va amalga oshirishning ijtimoiy mexanizmio‘zaro bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy hodisalarning, ya’ni ehtiyoj— manfaat — maqsad — qaror — harakat - natijaning yagonazanjiri sifatida namoyon bo‘ladi.Davlat boshqaruvi tushunchasiga turlicha yondashish mumkin.Ko‘p hollarda, davlat boshqaruvi qonun chiqarish va odil sudlovfaoliyati doirasidan tashqarida bo‘lgan davlat va davlat-hokimiyatsubyektlarining faoliyati sifatida namoyon bo‘ladi.Davlat boshqaruvi murakkab, harakatchan tizimga ega bo‘lib,uning har bir elementi ijtimoiy hayotni tartibga solishga ta’sirko‘rsatadi.Yuridik adabiyotlarda davlat boshqaruvining tizimlilikxususiyatiga alohida e’tibor beriladi. Chunki bu faoliyatga boshqaruvaktlarini qabul qiluvchi va amalga oshiruvchi boshqaruvchilar(davlat xizmatchilari va mansabdor shaxslar), shuningdek, fuqarolarhamda moliyaviy, tashkiliy va moddiy resurslar jalb qilingan.Davlat boshqaruvining tizimliligi — belgilangan maqsad vavazifalarga erishish hamda boshqaruv funksiyalarini samarali amalgaoshirishni ta’minlaydi.Davlat boshqaruviga berilgan barcha ta’riflarda uning asosiymazmuni — davlatning ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishgaqaratilgan maqsadga muvofiq amaliy ta’sir etishi ko‘rsatib o‘tilgan.1Ãàáðè÷èäçå Á.Í., ×åðíÿâñêèé À.Ã., Êèì-Êèìýí À.Í. Àäìèíèñòðàòèâíîåïðàâî: Ó÷åáíèê. – Ì.: ÒÊ Âåëáè, Èçä-âî Ïðîñïåêò. – 2004. – Ñ. 7.Davlat boshqaruvi mazmun-mohiyatini yoritib berishda uningquyidagi xususiyatlarini ko‘rsatib o‘tish lozim.1) davlat boshqaruvi - ijro etuvchi hokimiyatni amalgaoshirishga qaratilgan hamda qonun chiqarish va odil sudlovfaoliyatidan shakli, uslublari va mazmuniga ko‘ra ajralib turadiganalohida faoliyat turi hisoblanadi. Davlat boshqaruvi — bu qonunlarva boshqa normativ (qonun osti) hujjatlarni qo‘llash bo‘yichaolib boriladigan ijrochilik va farmoyish berish faoliyatidir;2) davlat boshqaruvi — huquqni qo‘llash bilan bir vaqtdama’muriy huquq ijodkorligi (huquq o‘rnatish) faoliyatini amalgaoshiradi. Davlat boshqaruvi organlarining huquq ijodkorligi shundanamoyon bo‘ladiki, ular vakolatlari doirasida boshqa huquqsubyektlari (boshqaruv obyekti) uchun majburiy bo‘lgan xulqatvorqoidalarini ishlab chiqadilar va tasdiqlaydilar, ularningbajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar, ma’muriyyurisdiksiyaviy (huquqni himoya qilish) faoliyatni yuritadilar;3) davlat boshqaruvi — qonunlarni ijro etish, shuningdek,fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish zarurati vujudgakelgan hamma joyda amalga oshiriladi. Davlat boshqaruvi davlat vajamiyat hayotining muhim sohalari — xo‘jalik-iqtisodiy, ijtimoiymadaniyva ma’muriy-siyosiy sohalarda amalga oshiriladi. Davlatboshqaruvi nafaqat davlatga qarashli bo‘lgan obyektlarni, balkinodavlat notijorat va boshqa tashkilotlarni ham qamrab oladi (bundadavlat boshqaruvi tartibga solish va kontrol-nazorat faoliyati sifatidanamoyon bo‘ladi);4) davlat boshqaruvi — bu ijro etuvchi hokimiyat faoliyatiningobyektiv qonuniyatlariga asoslangan va davlat manfaatlari,fuqarolar huquqlari va erkinliklarini, jamoat tartibi va xavfsizliginita’minlashga qaratilgan doimiy va rejali faoliyatdir. Davlat boshqaruvijarayonida davlat vazifalari va funksiyalari amalga oshiriladi;5) davlat boshqaruvi — davlat tomonidan tuziladigan va yagonadavlat boshqaruvi organlari tizimini tashkil etadigan ijro etuvchihokimiyat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat nomidanva davlat ko‘rsatmasiga binoan harakat qiladigan ushbu organlarxususiyatiga ko‘ra davlat-hokimiyat vakolatiga ega bo‘ladilar va shuvakolat doirasida faoliyat yuritadilar;8 9

6) davlat boshqaruvi — qonuniylik prinsiðiga amal qiladi,ya’ni ijro etuvchi hokimiyat organlarining faoliyati qonunlar vaboshqa normativ-huquqiy hujjatlarga asoslanadi. Boshqaruvfaoliyati davlat organlari tomonidan faqatgina ularga berilgan vakolatdoirasidagina amalga oshiriladi;7) davlat boshqaruvi — vertikal (subordinatsiyaviy, iyerarxik)va gorizontal aloqalar va munosabatlar asosida tashkil etiladi.Boshqaruv jarayonida eng ko‘p tarqalgan munosabatlar vertikalbo‘lib, boshqaruv subyektlarining ma’muriy va intizomiy bo‘ysunuviasosida vujudga keladi. So‘nggi vaqtlarda boshqaruv jarayonidaboshqaruv subyektlarining tengligiga asoslangan yangi shakldagigorizontal munosabatlarning vujudga kelishini ham kuzatishmumkin (masalan, ijro etuvchi hokimiyat organlari o‘rtasidavakolatlarni qayta taqsimlash, ommaviy yoki ma’muriy-huquqiyshartnomalar tuzish va hokazo);8) davlat boshqaruvi — tashkil etish prinsiðiga asoslanadi,ya’ni unga butun boshqaruv mexanizmining maqsadga muvofiqva doimiy ish jarayonini ta’minlovchi xilma-xil shakllar xosdir.Davlat boshqaruvi organlarining tashkilotchilik faoliyati hamtashqi, ham ichki ma’muriy funksiyalarni ijro etishni o‘z ichigaoladi;9) davlat boshqaruvi — yurisdiksiyaviy xususiyatga ega bo‘lganvakolatlarni ham o‘z ichiga oladi, ya’ni ijro etuvchi hokimiyatorganlari tomonidan «majburlovga oid» boshqaruvni amalgaoshirishning ma’muriy tartibini (suddan tashqari) ta’minlaydi(masalan, ma’muriy jazo yoki ma’muriy ogohlantiruv yoxudma’muriy cheklov choralarini qo‘llash).Davlat boshqaruvi davlat faoliyatining bir ko‘rinishi bo‘lib,davlat funksiyalari unga xos hisoblanadi. Lekin shu bilan birga,boshqaruv xususiyatlaridan kelib chiquvchi funksiyalar hammavjuddir.Boshqaruv funksiyalari muammosini o‘rganish — boshqaruvningtuzilishi va tizimini tashkil etish, boshqaruv organlariningobyektiv ehtiyojlarini aniqlash imkonini beradi.Boshqaruv funksiyalari — boshqaruv subyektining boshqaruvobyektiga nisbatan aniq yo‘naltirilgan ta’sir etishi (tashkil etish,tartibga solish, nazorat qilish) hisoblanadi.Boshqaruv funksiyalari aniq mazmunga ega bo‘lib, boshqaruvninguslublari va shakllari yordamida (masalan, majburlovchoralari, huquqiy aktlarni qabul qilish, bo‘ysunuvchilik ta’siriva hokazo) amalga oshiriladi.Yuridik adabiyotlarda boshqaruv funksiyalari bilan bir qatordaboshqaruv organlarining funksiyalari (ya’ni, ularning obyektganisbatan boshqaruv ta’siri)ni ham uchratish mumkin. Lekinhozirgi dolzarb masalalardan biri — boshqaruv funksiyalariningboshqaruv organlari funksiyalaridagi aniq o‘rni va huquqiyo‘rnatilishini belgilab olish hisoblanadi.Ko‘pgina yuridik adabiyotlarda boshqaruv funksiyalari ijroetuvchi hokimiyat (davlat boshqaruvi) organlarining funksiyasitariqasida ko‘rsatib o‘tilgan.Umuman, davlat va uning organlarining funksiyalari — davlatfaoliyatining asosiy yo‘nalishlari bo‘lib, uning ijtimoiy holatinibelgilaydi, inson va fuqarolar huquq va erkinliklarining amalgaoshirilishini, davlat va jamiyatni samarali hamda bir me’yordaboshqarilishini ta’minlaydi.Davlat boshqaruvi funksiyalari obyektiv qonuniyatlar bilanizohlanadi. Har bir funksiyaning mazmuni davlat va davlatboshqaruvi oldida turgan maqsad, boshqaruv obyekti xususiyatlaribilan belgilanadi hamda davlat boshqaruvi organlarining obyektlargatashkiliy-huquqiy ta’sir etish yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi.Davlat boshqaruvining asosiy funksiyalari jumlasiga quyidagilarnikiritish mumkin:1) davlat boshqaruvi organlari faoliyatini axborot bilanta’minlash funksiyasi, ya’ni davlat boshqaruvi faoliyatini amalgaoshirish uchun zarur bo‘lgan axborotni yig‘ish, olish, qaytaishlash va baholash;2) davlat boshqaruvi tizimi rivojlanishining istiqbolini belgilashfunksiyasi. Istiqbolni belgilash — bu kasbiy tajriba, amaliyot vailmiy-nazariy yutuqlarga asoslangan ma’lumotlarga tayanib, davlatboshqaruvi va boshqaruv organlari faoliyati rivojidagi o‘zgarishlar,ma’lum hodisa va jarayonlarning natijalarini oldindan ko‘ra bilishdir.Istiqbolni belgilash boshqaruv qarorlari qabul qilishda judamuhimdir. Boshqaruvning bu funksiyasisiz ijtimoiy jarayonlarning10 11

natijalari, jamiyatning istiqboldagi holati va davlat organlarifaoliyatining samaradorligini aniqlash mumkin emas;3) rejalashtirish funksiyasi — davlat boshqaruvi tizimidagi uyoki bu jarayonlarning yo‘nalishlari, rivojlanishning sifat va miqdorko‘rsatkichlari, davlat funksiyalarining amalga oshirilishinibelgilash hisoblanadi. Bundan tashqari, rejalashtirish funksiyasiorqali davlat faoliyati va boshqaruvini takomillashtirish va islohqilishning maqsad va vazifalari hamda yo‘nalishlari belgilanadi.Mazkur funksiyani amalga oshirish jarayonida davlat boshqaruviturli sohalaridagi aloqalarning rivojlanish dasturlari, shuningdek,davlat boshqaruvi organlari faoliyati va tuzilishini o‘zgartirish hamdayaxshilash bo‘yicha dasturlar ishlab chiqiladi;4) tashkil etish funksiyasi — bu o‘rnatilgan tartib va prinsiðlargaasoslanib, davlat boshqaruvi tizimini shakllantirish, boshqaruvtizimida boshqaruvchi va boshqariluvchining tuzilishini belgilashdir.Tor ma’noda, tashkil etish — davlat organlari, davlat personali(xizmatchisi), davlat boshqaruvi jarayonlari tuzilishini belgilashhisoblanadi. Tashkil etish faoliyati — davlat boshqaruvi organlarifaoliyatini ta’minlovchi harakatlar va qarorlarni o‘z ichiga oladi;5) farmoyish berish funksiyasi, ya’ni davlat organlarivakolatlari va mansab majburiyatlarini amalga oshirish, davlatfaoliyatining belgilangan tartibini ta’minlash bo‘yicha vujudgakeladigan boshqaruv munosabatlarini kundalik tartibga solishdir.Farmoyish berish —davlatning rahbar xodimlari (mansabdorshaxslar) tomonidan tegishli ko‘rsatmalar berishdir;6) rahbarlik qilish funksiyasi — davlat organlari (davlatxizmatchilari), boshqariluvchi obyektlari faoliyati va ular ayrimharakatlarining qoidalari va normalarini o‘rnatish hisoblanadi.Rahbarlik qilish bilan bir qatorda «umumiy rahbarlik» atamasiham mavjud. Umumiy rahbarlik — bu davlat faoliyatiningmazmunini belgilashdir;7) muvofiqlashtirish funksiyasi — bu turli davlat boshqaruviorganlari (davlat xizmatchilari) faoliyatini davlat boshqaruviningumumiy maqsad va vazifalarini amalga oshirish uchun yo‘naltirishdir.Muvofiqlashtirish orqali boshqaruv faoliyatining tizimitashkil etiladi va uning ish jarayoni ta’minlanadi. Masalan, birnecha mustaqil davlat organlari mavjud va ularning har biri o‘ziningtashkiliy tuzilmasi, maqsad va vazifalariga ega bo‘lib ma’lum birmuammoni ularning birgalikdagi faoliyati orqali hal etish kerakbo‘lganida, muvofiqlashtirish vakolatiga ega davlat organini tashkiletish ehtiyoji vujudga keladi;8) kontrol qilish funksiyasi — davlat boshqaruvi tizimi va uningtuzilishining o‘rnatilgan standart va normalarga mos kelishi yokimos kelmasligini, davlat organlari faoliyati va ayrim boshqaruvsubyektlari harakatining natijalarini, davlat boshqaruvida belgilanganva amalga oshirilgan holatlarni o‘rganish va baholashdir. Kontrolqilish — boshqaruv faoliyatining sifati ustidan kuzatish, kamchilikva xatolarni hamda boshqaruv harakatlari va qabul qilinganaktlarning qonuniylik va maqsadga muvofiqlik prinsiðlariga moskelishini aniqlashdan iborat. Davlat faoliyatining ma’lum birsohalarida u yoki bu harakatlarni amalga oshirish ustidan davlathokimiyati organlari kontrol o‘rnatadilar. Kontrolni amalga oshirishvaqtida ketma-ketlik, asoslantirilganlik, oshkoralik, obyektivlik,qonuniylik va tezkorlikka amal qilish kerak. Kontrolning kengtarqalgan turlaridan biri - nazorat hisoblanadi. Nazorat, odatda,ma’lum bir harakatlarning (qarorlarning) qonuniyligini tekshirishmaqsadidagina amalga oshiriladi (kontrol va nazoratning mazmuniva xususiyatlari ushbu darslikning 17,18-boblarida ko‘rsatibo‘tilgan);9) tartibga solish funksiyasi — bu davlat boshqaruvi tizimiva uning faoliyatini tashkil etish jarayonida boshqaruv uslublariva usullaridan foydalanishdir. Tartibga solish — jamoat tartibiva xavfsizligi, iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilarining tengligi,demokratik raqobat asoslarini, fuqarolarning huquq va erkinliklarinita’minlash maqsadida boshqaruv obyektlari hamda turlihuquq subyektlari uchun umummajburiy bo‘lgan ko‘rsatmalarnio‘rnatish hisoblanadi. Tartibga solish funksiyasi birnecha yo‘nalishlarda amalga oshirilishi mumkin. Masalan,normativ huquqiy akt orqali ma’lum bir sohadagi xulq-atvorqoidalarini belgilash yoki boshqaruvning aniq jarayonlarini(sertifikatlash, litsenziyalash, soliqqa tortish, ro‘yxatga olishva hokazo) o‘rnatish;12 13

10) hisobga olish funksiyasi — miqdor shaklida ifodalanganaxborotlar, moddiy resurslar harakati, boshqaruv faoliyatiningamalga oshirish natijalari, davlat organlari vakolatlari, davlatboshqaruv qarorlari hamda boshqaruv uchun katta ahamiyatgaega bo‘lgan hujjatlarning mavjudligi va harakatini inobatga olishdir.Hisobga olish funksiyasi - qandaydir predmet, hujjat va faktlarningmavjudligini aniqlash uchun qo‘llaniladi.2-§. Davlat boshqaruvi prinsiðlariDavlat boshqaruvining o‘ziga xos xususiyatlarini uningprinsiðlarida ko‘rish mumkin. Har qanday davlat faoliyati singaridavlat boshqaruvi ham ma’lum bir prinsiðlarga tayangan holdaamalga oshiriladi.Prinsiðlarga bo‘ysunish xosdir. Boshqaruv prinsiðlari obyektivqonuniylikni aniqlashning va undan aql-idrok bilan foydalanishshakllaridan biri hisoblanadi.Prinsiðlarga so‘zsiz rioya qilish lozim. Agar boshqaruvprinsiðlari buzilsa, u bevosita amaliy vazifalarni hal etishga to‘sqinlikqiladi.Boshqaruv prinsiðlari turli-tumandir. Shu bilan birga, ularo‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Prinsiðlarning ba’zilariga rioya qilishboshqalarining amalga oshirilishiga ko‘maklashadi, va aksincha,ma’lum bir prinsiðga rioya etmaslik boshqalarining buzilishiga olibkeladi.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqaqonunlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, davlat boshqaruvining quyidagiasosiy prinsiðlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin:Qonunning ustunligi va hamma uchun majburiyligi prinsiði.Bu prinsiðga asosan O‘zbekiston Respublikasining barcha qonunlariva boshqa huquqiy normalari muqaddas bo‘lib, barcha shaxslarularga amal qilishi shart. Bu prinsið Asosiy qonunimiz — Konstitutsiyaning15-moddasida o‘z ifodasini topgan. Unga binoanO‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiva qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat,uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari,fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar.Jamiyatda qonuniylik va huquqiy tartibot tantana qilmasa,shaxsning huquq va erkinliklari qat’iy intizom, ichki uyushqoqlikva mas’uliyat jihatidan ustuvor bo‘lmasa, qonunlar vamilliy an’analar, urf-odatlar, umuminsoniy qadriyatlar hurmatqilinmasa, demokratik huquqiy davlatni barpo etib bo‘lmaydi.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda u asosdaqabul qilingan qonunlar oldida barcha birday mas’uldir. Qaysi birjamiyatda qonunlar bajarilmay qog‘ozda qolib ketsa, unday jamiyataslo ravnaq topmaydi, adolatga erisha olmaydi. Qonun amaldabo‘lishi kerak. Qonun qabul qilindimi, uning ijrosi ham qat’iybo‘lmog‘i lozim. Aynan shu yerda davlat boshqaruvining asosiyvazifasini ko‘rish mumkin, ya’ni davlat boshqaruvi - O‘zbekistonRespublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarini ijro etishgaxizmat qiladi.Demokratik huquqiy davlatning eng muhim belgilaridan biri- barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, Konstitutsiya vaqonunlarning ustunligini ta’minlashdir. Konstitutsiya va qonunlarningustuvorligi:birinchidan, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qonunningqat’iyan hukmronligini, hech kim, hech bir davlat organi, mansabdorshaxs, fuqaro qonunga bo‘ysunish majburiyatidan holibo‘lishi mumkin emasligini anglatadi;ikkinchidan, asosiy ijtimoiy, eng avvalo iqtisodiy va siyosiymunosabatlar faqat qonun yo‘li bilan tartibga solinadi, uningbarcha ishtirokchilari esa hech bir istisnosiz huquq normalarinibuzganlik uchun huquqiy javobgarlikka tortiladi.Konstitutsiya va qonunlarning pirovard maqsadi inson, uninghuquq va erkinliklarini ta’minlashdan iborat bo‘lmog‘i lozim. Zotanulug‘ bobokalonimiz Amir Temur ta’kidlaganidek, «Qayerdaqonun hukmronlik qilsa, shu yerda erkinlik bo‘ladi».O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov O‘zbekistondayangi jamiyat qurish va bozor iqtisodiyotiga o‘tish uchunbarcha kishilarning qonunga amal qilishini muhim prinsiðekanligini, o‘zining «Qonun va adolat ustuvorligining hayotbaxshmanbai» nutqida: «Qonun, yana bir bor qonun — katta-yu14 15

kichik, jinsidan, millati, e’tiqodi va mansabidan qat’i nazar, -barchamiz uchun ustuvor bo‘lmog‘i darkor!», — deb ko‘rsatadi 1 .Qonuniylikning yagonaligi prinsiði. Bu prinsið O‘zbekistonRespublikasi hududida qonunlar bir xilda qo‘llanilishini, barchafuqarolarning qonun oldida tengligini anglatadi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasigabinoan O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquqva erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiykelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar,qonun oldida tengdirlar.O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, ijtimoiy-siyosiyhayotning barcha jabhalarini demokratlashtirish yo‘liga o‘tdi. Jahontajribasidan ma’lumki, insonning asosiy huquq hamda erkinliklariniqat’iy himoya qilmasdan va uni amalda ta’minlamasdan turib,jamiyatni demokratlashtirish mumkin emas.Inson huquqlarini tushunib yetish uchun nihoyatda muhimbo‘lgan odamlarning tabiiy tengligi g‘oyalari qadimgi yunonmutafakkirlari — Protagor, Antifont, Likofron va qadim Xitoydonishmandi Konfutsiyning siyosiy hamda huquqiy ta’limotlaridailgari surilgan. Huquq subyekti va qonun oldida tengliktushunchalarini ishlab chiqishdagi xizmatlar qadimgi Rimhuquqshunoslariga tegishli. Sitseron «Hamma qonun ta’siri ostidabo‘lishi kerak», deb ta’kidlagan edi.O‘zbekiston Respublikasida qonuniylikning yagonaligi va barchafuqarolarning qonun oldida tengligi:birinchidan, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi vaqonunlari uning barcha hududida amal qilishini hamda boshqanormativ - huquqiy hujjatlar qonun asosida qabul qilinib, ulargazid bo‘lmasligini talab qiladi;ikkinchidan, O‘zbekiston qonunlari uning ijtimoiy va davlattuzumini, barcha millat va elatlarning manfaatlarini qo‘riqlaydi;uchinchidan, O‘zbekiston Respublikasining butun hududidaqonunlar bir xilda qo‘llaniladi.1Êàðèìîâ È.À. Áèç êåëàæàãèìèçíè ´ç ³´ëèìèç áèëàí ³óðàìèç. Ò.7. – Ò.,1999. – 252-á.Davlat boshqaruvining xalq manfaatlari yo‘lida amalgaoshirilishi prinsiði. Konstitutsiyaning 7-moddasiga binoan xalqdavlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir. O‘zbekistonRespublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlab vaO‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabulqilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalgaoshiriladi.Huquqiy demokratik davlatlar siyosatini xalqning xohishirodasibelgilab berishi lozim. Mazkur siyosat inson va jamiyatfarovonligi, O‘zbekiston barcha fuqarolarining farovon turmushinita’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Jumladan, Konstitutsiyaning14-moddasida davlat o‘z faoliyatini inson va jamiyat farovonliginiko‘zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik prinsiðlari asosida amalgaoshiradi, deb ko‘rsatilgan.Davlat boshqaruvida xalqning ishtiroki prinsiði. O‘zbekistonRespublikasida qonuniylikni ta’minlash va huquqiy tartibotnimustahkamlashda keng omma ishtirok etadi. Bu holatni O‘zbekistonRespublikasi Konstitutsiyasining bir necha moddalarida ko‘rishimizmumkin. Jumladan, Konstitutsiyaning 9-moddasiga binoan jamiyatva davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasigataqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo‘yiladi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 32-moddasigabinoan O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlatishlarini boshqarishda bevosita va o‘z vakillari orqali ishtirok etishhuquqiga ega. Bunday ishtirok etish o‘zini o‘zi boshqarish, referendumlaro‘tkazish va davlat organlarini tashkil etish orqali amalgaoshiriladi.Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish tizimini bosqichmabosqichshakllantirish - mamlakatimizda huquqiy demokratikdavlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim omilidir.«Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari» degan siyosiykonsepsiyaning asl mohiyati jamiyatni boshqarishda asta-sekinnodavlat tashkilotlari va fuqarolarning ishtirok etishini toborakengaytirishda ko‘rinadi. Barcha demokratik davlatlarda bo‘lgani kabibizning davlatimizda ham jamiyat hayotida nodavlat va jamoattizimlarining mavqei oshib bormoqda.16 17

Konstitutsiyaning 35-moddasiga binoan esa, har bir shaxsbevosita o‘zi va boshqalar bilan birgalikda vakolatli davlatorganlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif vashikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega. Demak, fuqarolarningsiyosiy faolligi davlat organlariga, ularning mansabdorshaxslariga murojaat qilishi orqali ham amalga oshiriladi.Davlat boshqaruvining aholi madaniy darajasi bilan bog‘liqligiprinsiði. Qonuniylik aholining madaniy darajasi, davlat organlari,jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolarninghuquqiy ongi va huquqiy madaniyati bilan bog‘liqdir.Kishilarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati qanchayuqori bo‘lsa, qonuniylik va huquq-tartibot shunchalik ta’minlanadi,qonun buzilishi kam bo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997-yil 25-iyundagi«Huquqiy tarbiyani yaxshilash, aholining huquqiy madaniyatidarajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tiziminitakomillashtirish, jamoatchilik fikrini o‘rganish ishini yaxshilashhaqida»gi farmoniga ko‘ra huquqiy demokratik davlat qurilishi,qonunchilikni mustahkamlash va ijtimoiy adolat qaror topishinita’minlash, ma’naviy va madaniy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlarinibelgilash, amalga oshirilayotgan islohotlarni yangimazmun bilan boyitish, aholining huquqiy bilimi va onginiyuksaltirish, jamiyat siyosiy faolligini oshirish, huquqshunoskadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va jamoatchilik fikrinio‘rganish borasidagi ishlarni yaxshilash maqsadida:a) aholining huquqiy madaniyatini oshirish va huquqiytarbiyasini yaxshilash yuzasidan olib borilayotgan ishlar - davlatsiyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilandi;b) respublikada huquqiy davlat qurilishi yo‘lida olib borilayotgansiyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy islohotlar va bu borada qabulqilingan qonunlar mohiyatini aholi tomonidan chuqur anglabyetilishiga har tomonlama ko‘maklashish - davlat boshqaruvi,huquqni muhofaza qilish idoralari, o‘quv yurtlari hamda huquqshunosolimlarning eng dolzarb vazifasi ekanligi ko‘rsatib o‘tildi.Aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini rivojlantirishuchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining «Jamiyatdahuquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi» to‘g‘risidagi1997-yil 29- avgust qarorida asosiy vazifa sifatida - huquqiy ta’limva huquqiy tarbiya tizimini takomillashtirib, keng xalq o‘rtasidahuquqiy tarbiyani mustahkamlab, aholi madaniy darajasiniko‘tarish vazifasi belgilab qo‘yildi.Davlat boshqaruvining demokratik jarayonlar bilan bog‘-liqligi prinsiði. Davlat boshqaruvi demokratiya bilan uzviy bog‘liqdir.Xalq davlat hokimiyatini o‘zi ishonch bildirib saylagan O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentihamda hokimiyat organlari orqali amalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar,mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi.Davlat boshqaruvi - demokratik tartiblarga bo‘ysunishni talabqiladi, demokratik tartiblar, o‘z navbatida, qonuniylikni mustahkamlashva rivojlantirishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan O‘zbekistonRespublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiðlarga asoslanadi,ularga ko‘ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmativa boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Demokratikhuquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi.3-§. Ma’muriy huquq tushunchasi, predmeti,uslubi, tizimi va manbalariMa’muriy huquq davlat boshqaruvini tashkil etish va amalgaoshirish jarayonidagi ijtimoiy munosabatlarni, ya’ni davlatorganlarining ijro etish va farmoyish berish faoliyatida vujudgakeladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.Davlat boshqaruvi o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy hayotningeng muhim tomonlarini qamrab oladi. Bu jarayonda xo‘jaliktashkilotchilik,ijtimoiy-madaniy ishlar amalga oshiriladi,mamuriy-siyosiy masalalar hal qilinadi.Davlat boshqaruvini tashkil etish va boshqaruvni amalgaoshirish jarayonida vujudga keladigan turli-tuman ijtimoiymunosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar yig‘indisi -ma’muriy huquq tarmog‘ini tashkil etadi.18 19

Davlat boshqaruvi sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni huquqiyjihatdan tartibga solish — munosabatlarning barcha ishtirokchilariuchun majburiy bo‘lgan xulq-atvor qoidalarini ma’muriy huquqnormalarida mustahkamlash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bundayqoidalarni o‘rnatish orqali, davlat boshqaruvi va u bilan bog‘liqbo‘lgan munosabatlarda vujudga keladigan funksiyalarni amalgaoshirishning muayyan huquqiy tartibi yaratildi.Aniq ijtimoiy munosabat ma’muriy munosabat bo‘lib,birinchidan, unda tegishli davlat organi albatta qatnashadi;ikkinchidan, davlat boshqaruvi organi unga berilgan vakolatlardanfoydalanganida ma’muriy huquqning tartibga solish ta’sirigauchraydi.Davlat boshqaruvi organlarining ijro etish va farmoyish berishfaoliyatining samaradorligini oshirishga qaratilgan tadbirlarningdeyarli barchasi ma’muriy huquq normalari yordamida amalgaoshiriladi.Ma’muriy huquq — huquq tizimining yirik, murakkab varivojlangan tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Bu uning tartibgasolinuvchi predmetining o‘ziga xos xususiyatlaridan,munosabatlarning keng qamrovliligidan kelib chiqadi. Ijro etuvchihokimiyat, boshqaruv faoliyati va boshqaruvning o‘zi davlat vajamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab olganligi sababli,ma’muriy huquq - huquq tizimida asosiy o‘rinni egallaydi hamdaboshqa huquq tarmoqlariga ta’sir ko‘rsatadi, yoki aksincha,ularning ta’siriga uchraydi.Ma’muriy huquq normalari davlat huquqi normalaridan kelibchiqqan holda, avvalo davlat boshqaruviga xos bo‘lgan xususiyatlarniva uning boshqa davlat faoliyati turlari bilan (konunchilik,sud, prokuror nazorati) o‘zaro munosabatini, shuningdek, davlatboshqaruvi prinsiðlarini mustahkamlaydi 1 .Ma’muriy huquq — davlat huquqi normalarini yanadaaniqlashtirib va to‘ldirib, fuqarolarning ko‘pgina huquq va majburiyatlarini,ularning boshqaruv organlari orqali amalga oshirish1Qarang Õóäîéáåðäèåâà Â.Æ., Õîæèåâ Ý.Ò. Ìàúìóðèé µó³ó³: ¤³óâ³´ëëàíìà. – Ò., 2000. – 35-36-á.mexanizmini hamda ushbu huquqlarni har qanday buzilishlardanhimoya qilishni belgilaydi.Ma’muriy huquq — davlat organlarini tashkil etish, qaytatashkil etish va tugatish tartibi, uning vazifa va maqsadlari,vakolatlari hamda huquqiy maqomining boshqa tomonlarini,tuzilishi va faoliyat jarayonini belgilab beradi.Ma’muriy huquq — boshqariluvchi obyektlarning aloqalarinitartibga soladi. Ushbu normalar rejalashtirish tartibini, moddiyresurslarni taqsimlash va ish haqini belgilashni mustahkamlaydi.Ma’muriy huquq — jamoat tashkilotlari va jamoat organlarininghuquqiy maqomini o‘rnatishda katta ahamiyatga ega.Ma’muriy huquq nafaqat boshqaruvni, balki boshqariluvchifaoliyatni ham tartibga soladi.Ma’muriy huquq ma’lum bir ijtimoiy munosabatlar guruhini tartibgasolib, mazkur munosabatlar uning predmetini tashkil etadi.Ma’muriy huquq fani olimlarining aksariyati 1 , ma’muriyhuquqning predmetiga davlat boshqaruvi jarayonida vujudgakeladigan quyidagi ijtimoiy munosabatlar guruhini kiritadilar:1) tashkiliy jihatdan biri ikkinchisiga bo‘ysunadigan davlatboshqaruvi organlari o‘rtasidagi munosabatlar (masalan, vazirlikva davlat qo‘mitalarining ularga bo‘ysungan boshqarma va bo‘limlario‘rtasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar);2) bir-biriga bo‘ysunmaydigan davlat boshqaruvi organlario‘rtasidagi munosabatlar (masalan, ikki vazirlik, vazirlik va davlatqo‘mitasi o‘rtasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar);3) davlat boshqaruvi organlari va ularga bo‘ysunadigankorxona, muassasa va tashkilotlar o‘rtasidagi munosabatlar;4) davlat boshqaruvi organlari va jamoat birlashmalario‘rtasidagi munosabatlar;5) davlat boshqaruvi organlari va fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlar.1Qarang: Àëåõèí À.Ï., Êàðìîëèöêèé À.À., Êîçëîâ Þ.Ì.Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî. – Ì., 1998; Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî ÐåñïóáëèêèÓçáåêèñòàí // Àâò. êîëëåêòèâ: Õ.Ð.Àëèìîâ, Ë.È.Ñîëîâüåâà è äð./ - Ò.,1999; Áàõðàõ Ä.Í., Ðîññèíñêèé Á.Â., Ñòàðèëîâ Þ.Í. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî.– Ì., 2004; Êîçëîâ Þ.Ì. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî. – Ì., 2003; Ãàáðè÷èäçåÁ.Í., ×åðíÿâñêèé À.Ã., Êèì-Êèìýí À.Í. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî. – Ì., 2004.20 21

Qayd etilgan barcha ijtimoiy munosabatlarda davlat organiishtirok etadi. Bu qonuniydir, chunki boshqaruv faoliyati davlatfunksiyalarini amalga oshirish shakllaridan biridir.Davlat boshqaruvi sohasida davlat nomidan harakat qiladiganva uning xohish-irodasini ifodalaydigan organning ishtirokisiz,ma’muriy huquq predmetini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlarbo‘lishi mumkin emas. Shu sababli, ikki fuqaro o‘rtasida vujudgakeladigan munosabatlar — ma’muriy-huquqiy munosabatlarhisoblanmaydi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida shartnomalarasosida vujudga keladigan munosabatlar ham ma’muriyhuquq predmetiga kirmaydi, chunki ular fuqarolik huquqinormalari bilan tartibga solinadigan shartnoma munosabatlarihisoblanadi.Huquq tizimida huquqni tarmoqlarga ajratish asoslaridan biri— huquqiy tartibga solish uslubidir.Huquqiy tartibga solish uslubi — jamiyatdagi mavjudmunosabatlarga huquq ta’sirida qo‘llaniladigan usul, vosita va yo‘llaryig‘indisidan iborat.Har qanday huquq tarmog‘i singari ma’muriy huquq hamo‘zining tartibga solish uslubiga egadir. Ma’muriy huquq tartibgasolish funksiyasini amalga oshirib, davlat boshqaruvi jarayonidagimunosabatlar ishtirokchilarining xulq-atvorini tartibga soluvchihuquqiy vositalar yoki uslublarning muayyan majmuidanfoydalanadi.Tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar doirasi bo‘yicha,ya’ni predmet bo‘yicha amaldagi huquq tarmoqlari ko‘pincha o‘zarojuda yaqin bo‘lib, ayrim hollarda hatto shaklan bir-biriga mos hamkeladi.Huquqning har qanday tarmog‘i uning tabiatida joylashganijtimoiy munosabatlarga huquqiy ta’sir etishning uch uslubidanfoydalanadi, bular: yozma buyruq, ko‘rsatma; man etish,taqiqlash; ruxsat berish.Yozma buyruq, ko‘rsatma — huquq normasida nazarda tutilgansharoitlarda u yoki bu harakatni amalga oshirish, ya’ni boshqachaemas, balki aynan shunday harakat qilish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘riyuridik majburiyatni zimmaga yuklash.Man etish, taqiqlash — amalda bu ham ko‘rsatma, ammo uteskari, ya’ni huquq normasida nazarda tutilgan sharoitlarda uyoki bu harakatni amalga oshirmaslik bo‘yicha yuridik majburiyatnizimmaga yuklashdir.Ruxsat berish — huquq normasida nazarda tutilgan sharoitlardau yoki bu harakatni o‘z xohishi bo‘yicha amalga oshirish uchunyuridik ruxsat berilishidir.Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning ko‘rsatilganuslublaridan huquq u yoki bu tarmog‘ining o‘ziga xosxususiyatlarini hisobga olgan holda foydalaniladi.Demak, davlat nomidan harakat qiladigan va ma’muriymunosabatlarda uning manfaatlarini ifoda etadigan, yuqoridako‘rsatilgan organlarning o‘z xohish-irodasini bildirishi — birtomonlama va majburiy bo‘lishi yaqqol ko‘rinadi. Bunda davlatboshqaruvi faoliyati sohasida tomonlarning yuridik jihatdantengsizligi vujudga keladi.Ma’muriy huquqning asosiy uslubi, ya’ni ma’muriy munosabatlarishtirokchilarining xulq-atvoriga ta’sir ko‘rsatish uslubva vositalari - davlat-hokimiyat ko‘rsatmalari uslubi hisoblanadi.Ushbu uslubning qo‘llanishi jamiyatning muhim ijtimoiy vaiqtisodiy vazifalarini amalga oshirish uchun kerak bo‘lgan boshqaruvnitashkil etish va amalga oshirish zarurati bilan belgilanadi.Shunday qilib, ma’muriy huquq predmeti bilan ma’muriymunosabatlarni huquqiy tartibga solishning o‘ziga xos birlashuvima’muriy huquqni huquqning mustaqil tarmog‘iga ajratishimkonini beradi.Ma’muriy huquq tizimi deganda, uning davlat boshqaruvijarayonida vujudga keladigan munosabatlar bilan obyektivbelgilangan ichki tuzilishi, ma’muriy-huquqiy normalarningmuayyan izchillikda birlashishi va joylashishini tushunish lozim 1 .Ma’muriy huquq tizimi — ma’muriy-huquqiy normalar vainstitutlarni birlashtiradi.Bundan tashqari, yuridik adabiyotlarda, «ma’muriy huquqtizimi»dan «ma’muriy huquq fani tizimi» farqlanadi. Ma’muriy huquq1Ko‘rsatilgan manba.22 23

fani tizimi ma’muriy huquq tizimiga qaraganda kengroq tushunchabo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi:— ma’muriy-huquqiy normalar — ma’muriy huquq fanitizimining boshlang‘ich elementi bo‘lib, davlat tomonidano‘rnatiladigan yoki tasdiqlanadigan hamda ma’muriy-huquqiymunosabatlar ishtirokchilarining xulq-atvorini (xatti-harakatini)belgilab beradigan qoidalardir;— ma’muriy-huquqiy institutlar — ma’muriy huquq fanitizimining alohida guruhi bo‘lib, u ijtimoiy munosabatlarningmuayyan turini tartibga soladi. Odatda, ma’muriy-huquqiyinstitutlar — ma’muriy-huquqiy normalarning uncha katta bo‘lmaganbarqaror guruhi bo‘lib, ijtimoiy munosabatlarning ma’lumbir turini tartibga solishga qaratiladi. Ma’muriy huquq tarmog‘io‘z ichiga qator institutlarni oladi va ular tarmoqning tarkibiyqismi, bo‘lagi sifatida namoyon bo‘ladi. Ayni paytda ular muayyanmustaqillik xususiyatiga ega. Zero, ma’muriy-huquqiy institutlarma’lum darajada mustaqil ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi;— ma’muriy huquq fani bo‘limlari (guruhlar) — ma’muriyhuquq fani tizimining yirik tarkibiy qismi bo‘lib, o‘zida bir nechama’muriy-huquqiy institutlarni birlashtiradi. Ma’muriy huquqfani tizimida o‘zaro yaqin (o‘xshash) ijtimoiy munosabatlarnitartibga soluvchi ma’muriy-huquqiy institutlar birlashib, ma’muriyhuquq fanining bo‘limlari (guruhlari)ni tashkil etadi (masalan,davlat boshqaruvining o‘ziga xos xususiyatlari, davlat boshqaruviprinsiðlari, davlat boshqaruvi funksiyalari singari ma’muriyhuquqiyinstitutlar o‘zining yaqinligiga qarab yagona bo‘limgabirlashgan).Har qanday huquq fani singari ma’muriy huquq fani tizimiham ikki qismga bo‘lingan:Umumiy qism — bunda davlat boshqaruvini tashkil etish vaamalga oshirish jarayonining umumiy tomonlarini belgilab beruvchima’muriy-huquqiy normalar (ma’muriy-huquqiy institutlar,bo‘limlar) nazarda tutilgan. Ma’muriy huquq fani tiziminingumumiy qismi quyidagi institutlardan iborat:— davlat boshqaruvi tushunchasi, o‘ziga xos xususiyatlari vaasosiy prinsiðlari;— davlat boshqaruvi subyektlari va ularning huquqiy maqomi;— davlat boshqaruvi shakllari va uslublari;— davlat boshqaruvida ma’muriy-huquqiy majburlovchoralari;— ma’muriy huquqbuzarlik va ma’muriy javobgarlik;— ma’muriy jarayon;— davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni ta’minlash.Maxsus qism — bunda jamiyatning alohida sohalarida amalgaoshiriladigan davlat boshqaruvining xususiyatlarini belgilabberuvchi ma’muriy-huquqiy normalar (ma’muriy-huquqiyinstitutlar, bo‘limlar) ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lib, quyidagilarni o‘zichiga oladi:— iqtisodiyot sohalarini boshqarish (sanoat, qishloq va suvxo‘jaligi, qurilish, transport, aloqa, yo‘l xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatishsohalari);— ijtimoiy-madaniy sohalarni boshqarish (ta’lim, fan, madaniyat,jismoniy tarbiya va sport, sog‘liqni saqlash, mehnat va aholiniijtimoiy muhofaza qilish);— ma’muriy-siyosiy faoliyat sohasini boshqarish (mudofaa,davlat xavfsizligi, ichki ishlar, tashqi ishlar, adliya);— tarmoqlararo boshqa sohalarni boshqarish (tabiatni muhofazaqilish, moliya va kredit tizimi, tashqi iqtisodiy faoliyat, davlatstatistikasi, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish,standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish va hokazo).Huquq tizimining ilmiy asoslanganligi, uning obyektiv mavjudmunosabatlar asosida tuzilishi ma’muriy-huquqiy normalarningeng to‘g‘ri qo‘llanishi uchun imkon beradi hamda qonunchiliknimustahkamlashga va ma’muriy huquq asosida vazifalarini bajarishgayordam beradi.Ma’muriy-huquqiy normalar ko‘p sonli huquqiy hujjatlarda(manbalarda) mustahkamlangan. Huquq manbalari — huquqiynormalar ifodasining tashqi shakllari, huquq mavjud bo‘lishiningshakllari hisoblanadi.Respublikamizda mulkchilikning xilma-xil shakllarini vujudgakeltirish va ularga teng shart-sharoitlar yaratib berish, korxona,muassasa va tashkilotlar o‘rtasida raqobatni avj oldirish, boshqa-24 25

ishning oldingi uslubidan (ma’muriy-buyruqbozlik) butunlayvoz kechish, iqtisodiy omil va vositalarni keng joriy etish — bozormunosabatlarining tub negizidir. Ushbu jarayonda davlat boshqaruvifaoliyatini tartibga soluvchi bir qator qonunchilik hujjatlari qabulqilingan. Bu qonunchilikning asosini - O‘zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasi tashkil etadi.Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasining KonstitutsiyasiO‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992-yil 8-dekabrdabo‘lib o‘tgan o‘n ikkinchi chaqiriq o‘n birinchi sessiyasida qabulqilindi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi — ma’muriyhuquqning asosiy manbai sifatida, davlat boshqaruvini tashkiletish va amalga oshirishning boshlang‘ich huquqiy asoslarinibelgilab bergan.Konstitutsiyaning bir necha moddalari bevosita davlatboshqaruvini huquqiy tartibga solishga qaratilgan. Jumladan,Konstitutsiyaning 1-moddasida O‘zbekiston — suveren demokratikrespublika, deb ko‘rsatilgan va o‘zbek davlatchiligining tub mohiyati,ya’ni O‘zbekiston suveren davlat ekanligi bevosita ta’kidlangan.Suverenitet — har qanday davlatning eng muhim, ajralmasbelgilaridan biridir.O‘zbekiston — demokratik davlatdir. Bu insonparvarlikqoidalariga asoslangan, fuqarolarning jinsi, irqi, tili, millati, dini,ijtimoiy kelib chiqishi, shaxsiy va ijtimoiy mavqei, siyosiye’tiqodidan qat’i nazar, huquq va erkinliklari ta’minlab beriladigandavlatdir.O‘zbekistonda davlatni boshqarish shakli respublikadir. Respublika- xalq hokimiyati demakdir. Respublika — eng asosiyumuminsoniy huquqiy boyliklardan biri. Boshqaruvning respublikashakli davlat organlari vakolatlarini aniq belgilab berishni, qonunchiqaruvchi va ijroiya organlarining saylab qo‘yilishini anglatadi.Konstitutsiyaga binoan, davlat xalq irodasini ifoda etib, uningmanfaatlariga xizmat qiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslarjamiyat va fuqarolar oldida mas’uldirlar (2-m.).Mazkur konstitutsiyaviy norma orqali fuqarolar manfaatiningustunligi qonuniy ravishda mustahkamlangan va kafolatlangan.Davlatning fuqarolar oldidagi mas’uliyatining mavjudligidemokratik huquqiy davlatning muhim belgilaridan hisoblanadi.Davlat qonun doirasida insonlar uchun zarur shart-sharoitlarniyaratib bermog‘i lozim. Shuning uchun ham, davlat xalq irodasiniifodalamog‘i, uning manfaatlari, xohish-istaklariga xizmat qilmog‘ilozim.O‘zbekiston Respublikasi o‘zining milliy-davlat va ma’muriyhududiytuzilishini, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariningtizimini belgilaydi, ichki va tashqi siyosatini amalga oshiradi.Mazkur konstitutsiyaviy qoidadan kelib chiqadigan bo‘lsak,O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida o‘zining davlathokimiyatini va davlat boshqaruvi organlarining tizimini belgilabberadi. Konstitutsiyaning beshinchi bo‘limi aynan shu masalalarniyoritib berishga qaratilgandir.O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlariniko‘zlab va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamdauning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralartomonidangina amalga oshiriladi. Konstitutsiyada nazarda tutilmagantartibda davlat hokimiyati vakolatlarini o‘zlashtirish, hokimiyatidoralari faoliyatini to‘xtatib qo‘yish yoki tugatish, hokimiyatningyangi va muvoziy tarkiblarini tuzish Konstitutsiyaga xilof hisoblanadiva qonunga binoan javobgarlikka tortishga asos bo‘ladi (7-m.).Demak O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati, shujumladan, boshqaruv faoliyati qonunlarda nazarda tutilgan tartibdatashkil etilgan davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlatorganlari faqatgina qonunchilik hujjatlarida ko‘rsatib o‘tilgan vakolatdoirasida harakat qilishlari mumkin.Davlat organlarining Konstitutsiya va qonunlarga so‘zsiz itoatetishi va shu asosda faoliyat ko‘rsatishi huquqiy davlatning muhimbelgisi hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan O‘zbekistonxalqi nomidan faqat u saylagan respublika Oliy Majlisi va Prezidentiish olib borishi mumkin (10-m.).O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimihokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatigabo‘linishi prinsiðiga asoslanadi (11-m.).26 27

Mazkur konstitutsiyaviy norma orqali davlat hokimiyatiningtashkil etilishi va faoliyat tartibi — vakolatlarning taqsimlanishiprinsiði asosida amalga oshirilishi belgilangan.Hokimiyat tizimining bo‘linishi prinsiði huquqiy davlatningeng muhim belgilaridan biridir.Davlat o‘z faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko‘zlab,ijtimoiy adolat va qonuniylik prinsiðlari asosida amalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ko‘rsatibo‘tganidek: «Davlatning faol islohotchilik mavqeida butun diqqate’tiborniiqtisodiyotni sog‘lomlashtirish muammolarini birinchinavbatda hal etishga, qonuniylik va huquq-tartibotga rioya qilishga,eski iqtisodiy munosabatlarni bozor munosabatlariga aylantirishgaqaratish ijtimoiy barqarorlik uchun mustahkam negizni vujudgakeltiradi» 1 .O‘zbekiston ijtimoiy adolat jamiyatidir. Kuchli ijtimoiy siyosatadolatli jamiyat va demokratik davlat barpo etishning asosiymezonidir.Ma’muriy huquqning asosiy manbalaridan yana biri — bu1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan va 1995-yil 1-apreldan kuchgakiritilgan O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlikto‘g‘risidagi kodeksidir. Ushbu Kodeksga binoan ma’muriyjavobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlari inson va jamiyatfarovonligi yo‘lida fuqarolarning huquq va erkinliklarini, mulkni,davlat va jamoat tartibini, tabiiy muhitni muhofaza qilishni, ijtimoiyadolat va qonuniylikni ta’minlashni, ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlarning o‘z vaqtida va obyektiv ko‘rib chiqilishini,shuningdek, bunday huquqbuzarliklarning oldini olishni, fuqarolarniO‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarigarioya etish ruhida tarbiyalashni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi. Buvazifalarni amalga oshirish uchun Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeks — qanday harakat yoki harakatsizlik ma’muriy huquqbuzarlikhisoblanishi, ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxsganisbatan qaysi organ (mansabdor shaxs) tomonidan qay tartibdaqanaqa ma’muriy jazo qo‘llanilishi va ijro etilishini belgilaydi.1Êàðèìîâ È.À. ¤çáåêèñòîí ìèëëèé èñòè³ëîë, è³òèñîä, ñè¸ñàò, ìàôêóðà.Ò.1. – Ò., 1996. 322-á.Ma’muriy huquqning keng tarqalgan manbalaridan yana biri— bu O‘zbekiston Respublikasining qonunlaridir. Bir necha davlatboshqaruvi organlarining huquqiy maqomi joriy qonunlarda o‘zifodasini topgan. Jumladan:1) O‘zbekiston Respublikasining 2003-yil 29-avgustda qabulqilingan «Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida»gi qonuni. MazkurQonunga binoan O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi— Hukumati O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning,ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni,O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiningfarmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlovchiijro etuvchi hokimiyat organidir;2) O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 2-sentabrda qabulqilingan «Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida»gi qonunga binoanmahalliy davlat hokimiyati organlariga hokim rahbarlik qiladiganijroiya apparat va vakillik organlari kiradi. Viloyatlar, tumanlar vashaharlarda (tumanga bo‘ysunadigan shaharlardan, shuningdek,shaharlar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) xalq deputatlariKengashlari davlat hokimiyatining vakillik organlaridir va hokazo.Ma’muriy-huquqiy normalar O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi,shuningdek, davlat va mahalliy organlarning normativ hujjatlaridaham o‘z ifodasini topgan.O‘zbekiston Respublikasida davlat boshqaruvini tartibga solishdadavlat organlarining huquqiy maqomini belgilab beruvchi nizomva ustavlar ham ma’lum ahamiyatga ega.Nizom — muayyan davlat tuzilmalarini (masalan vazirliklar,davlat qo‘mitalarining) tashkil etish tartibi, tuzilishi, vazifasi,funksiyasi va vakolatlarini belgilab beruvchi kompleks tizimlashtirilganakt (hujjat)dir. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasida tashkiletilgan barcha vazirliklar, davlat qo‘mitalari o‘z faoliyatlariniqonunlar hamda nizomlar asosida amalga oshiradilar. Nizom -boshqaruv aktlarining eng ko‘p tarqalgan turlaridan biridir. Nizommuayyan huquq ijodkorlik organi yoki vakolatli mansabdor shaxstomonidan tasdiqlanadi. Eng ahamiyatli sohalarga taalluqli va yuridik28 29

kuchi yuqoriroq bo‘lgan nizomlar O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisi, Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.Ustav — boshqaruvning u yoki bu sohasidagi muayyan idorava tashkilotlarning faoliyatini tartibga soluvchi normalarni o‘zidaaks ettiruvchi hujjatdir. Boshqaruv sohasida bevosita ishtirok etuvchiko‘pgina davlat idoralarining, korxona, muassasa va tashkilotlarningfaoliyati tegishli tartibda ishlab chiqilgan va tasdiqlangan ustavlarasosida tartibga solinadi. Masalan, «O‘zbekiston havo yo‘llari» Milliyaviakompaniyasining faoliyati ustav asosida tartibga solinadi.4-§. Ma’muriy huquqning O‘zbekiston Respublikasihuquq tizimida tutgan o‘rniBoshqaruv jarayonida turli xil huquq normalari ta’siri ostidabo‘ladigan va ma’muriy huquq predmeti doirasiga kirmaydiganmunosabatlar tartibga solinadi. Shu tariqa, O‘zbekistonRespublikasi huquq tizimi turli tarmoqlarining o‘zaro munosabativujudga keladi.Ma’muriy huquq fani konstitutsiyaviy huquq va moliya huquqifanlariga juda yaqin turadi. Lekin shu bilan birga bu huquq tarmoqlario‘zining tartibga solish predmeti (ijtimoiy munosabatlar doirasi)va o‘ziga xos xususiyatlariga qarab bir-biridan farqlanadi.Konstitutsiyaviy huquq fani huquq tizimida alohida o‘rinegallaydi. Unda davlatning ijtimoiy tuzilishi va davlat siyosatiningasoslari, davlat bilan shaxs o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, milliydavlatva ma’muriy-hududiy tuzilish, davlat organlari tiziminingasoslari, inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari vaburchlari ifodalanadi. Konstitutsiyaviy huquq fanining predmetima’muriy huquq fanining predmetidan kengdir. Jumladan,konstitutsiyaviy huquq barcha davlat organlari uchun umumiybo‘lgan tashkil etish va faoliyat ko‘rsatish prinsiðlarini belgilabberadi. Ma’muriy huquq normalari esa, yuqoridagilarga asoslanib,davlat boshqaruvida ularni qo‘llashni tartibga soladi.Konstitutsiyaviy huquq fuqarolarning huquqlari, erkinliklariva burchlarini ma’muriy huquq esa ularni amalga oshirish tartibinibelgilab beradi, yanada aniqlashtiradi; fuqarolarning huquqiymaqomini boshqa huquq va majburiyatlar bilan to‘ldiradi; fuqarolartomonidan huquq, erkinlik va majburiyatlar bajarilishiningboshqaruv mexanizmini belgilab beradi. Masalan, O‘zbekistonRespublikasi Konstitutsiyasiga binoan fuqarolar davlat organlariva mansabdor shaxslarning noqonuniy xatti-harakatlari ustidansudga shikoyat qilish huquqiga egadir. Ushbu jarayon konstitutsiyaviyhuquq normalari bilan tartibga solingan. Ma’muriy huquqesa, mana shu shikoyatlarning qaysi organga tegishliligi, shikoyatniko‘rib chiqish muddati va tartibini belgilab beradi.Ma’muriy huquq moliya huquqi bilan ham bog‘liqdir. Moliyahuquqi davlatning moliyaviy faoliyati sohasidagi ijtimoiymunosabatlarni, ya’ni davlat va mahalliy organlar oldida turganvazifa va funksiyalarning amalga oshirilishini ta’minlash maqsadidapul mablag‘lari jamg‘armalarini tashkil etish, taqsimlash va ulardanfoydalanish jarayonidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.Moliya huquqining asosiy vazifasi O‘zbekiston Respublikasi milliydaromadini taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonidagi ijtimoiymunosabatlarni tartibga solishdan iborat.Davlatning moliyaviy faoliyati o‘z mazmuniga ko‘ra davlatboshqaruvining bir ko‘rinishi hisoblanadi. Shu nuqtai nazardanolganda, moliya huquqining tartibga solish predmeti ma’muriyhuquqqa qaraganda torroqdir.Moliya huquqida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdato‘g‘ridan-to‘g‘ri buyruq berish uslubi (ma’muriy huquq singari)qo‘llaniladi.Davlat moliyaviy faoliyatini amalga oshiruvchi davlat organlariningmoliya sohasidagi vakolatlarining mazmunini moliya huquqinormalari, ularni amalga oshirish jarayonini esa, ma’muriy huquqnormalari tartibga soladi. Demak, davlat moliyaviy faoliyatini amalgaoshiruvchi davlat organlarining vakolat doirasini belgilovchihuquqiy normalar bir vaqtning o‘zida ham ma’muriy huquq,ham moliya huquqi normasi hisoblanadi.Ma’muriy huquq moliya sohasidagi boshqaruv munosabatlarinitartibga solsa, moliya huquqi moliyaviy munosabatlarningo‘zini tartibga soladi.30 31

Uzoq vaqt mobaynida bu huquq tarmoqlari (konstitutsiyaviy,ma’muriy va moliya huquqi) yagona tarmoq sifatida o‘rganibkelingan. Keyinchalik jamiyatda ijtimoiy munosabatlarningrivojlanishi, yangi ijtimoiy munosabatlarning vujudga kelishi bilankonstitutsiyaviy huquqdan ma’muriy huquq, ma’muriy huquqdanesa, moliya huquqi ajralib chiqdi. Hozirgi vaqtda moliya huquqitarmog‘ining o‘zida ham yangi mustaqil tarmoqlarning (masalan,soliq huquqi, bank huquqi va hokazo) vujudga kelayotganiniko‘rish mumkin.Ma’muriy huquq fuqarolik huquqi bilan chambarchasbog‘liqdir. Bu ikki huquq tarmog‘i ayrim hollarda bir xil ijtimoiymunosabatlarni turli uslublar yordamida tartibga soladi. Masalan,vakolatli davlat organining buyrug‘iga binoan bir xo‘jalik tashkilotiboshqasiga bino yoki inshootni beradi. Bunda davlat boshqaruvorgani hokimiyat uslubidan foydalanadi, ya’ni ma’muriy huquqyordamida ikki xo‘jalik yurituvchi tashkilotning mulkiy munosabatitartibga solinadi. Fuqarolik huquqi esa, mazkur tashkilotlar o‘rtasidavujudga keladigan shartnoma munosabatlarining mazmuninibelgilab beradi.Fuqarolar ishtirokidagi ko‘pgina fuqarolik-huquqiy munosabatlaridavlat boshqaruv aktlari orqali vujudga kelishi mumkin.Ba’zi hollarda esa, mulkiy munosabatlar davlat boshqaruvi aktiningo‘zidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri (ya’ni shartnomasiz) kelib chiqishimumkin.Ayrim hollarda davlat boshqaruv organlari davlat organi sifatidaemas, balki fuqarolik huquqi normalari asosida harakat qiluvchiyuridik shaxs sifatida namoyon bo‘ladi.Demak, jamiyatda vujudga keladigan ayrim ijtimoiy munosabatlarma’muriy huquqning ham, fuqarolik huquqining hamtartibga solish predmeti tariqasida namoyon bo‘lishi mumkin. Lekinbu munosabatlar turli xildagi tartibga solish uslubiga ega. Fuqarolikhuquqida ishtirok etuvchi tomonlar teng huquqlarga ega bo‘ladi.Ma’muriy huquqda esa, hamma vaqt bir tomonda davlat organi(mansabdor shaxs) ishtirok etganligi sababli, munosabat ishtirokchilariningbiri ikkinchisiga nisbatan ustun turadi, ya’ni davlatmanfaatini ko‘zlab harakat qilayotgan tomon ikkinchi tomongamajburiy bo‘lgan ko‘rsatmalarni beradi.Ba’zi bir ma’muriy huquq normalari mehnat huquqinormalari bilan o‘zaro bog‘liq. Ma’muriy huquq normalari mehnatmunosabatlarini tartibga soluvchi davlat boshqaruv organlarining(masalan, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari)vakolatini belgilab beradi. Mehnat munosabatlari sohasidagiboshqaruv aktlarining mazmunini mehnat huquqi, ushbu aktlarnichiqarish tartibini ma’muriy huquq belgilaydi. Masalan, fuqarokorxona bilan mehnat shartnomasini tuzganida mehnat huquqinormalari bilan tartibga solinadigan munosabatlarga kirishadi.Korxona rahbarining xodimni ishga qabul qilish to‘g‘risida chiqarganbuyrug‘i - ma’muriy huquq tomonidan tartibga solinadi. Davlatapparatidagi xizmat ma’muriy huquq tomonidan ham, mehnathuquqi tomonidan ham tartibga solinadi.Ma’muriy huquq jinoyat huquqi bilan ham chambarchasbog‘liq. Ma’muriy huquq o‘zida ko‘pgina umummajburiy bo‘lganqoidalarni (masalan, yo‘l harakati, pasport tizimi, sanitariya vahokazo) mujassamlashtiradi. Ma’muriy huquq fani qandayhuquqbuzarliklar ma’muriy huquqbuzarlik hisoblanishini, ularniko‘rib chiqish tartibini, ma’muriy javobgarlik va jazoni belgilaydi.Jinoyat huquqi esa, qanday xatti-harakatlar jinoyat hisoblanishiva bular uchun qanday jinoiy javobgarlik choralari qo‘llanilishinibelgilab beradi. Bu ikki huquq tarmog‘i bir-birining normalariniharakatga keltirishi mumkin. Masalan, takroran ma’muriyhuquqbuzarlikni sodir etish jinoiy javobgarlik normalarini, ijtimoiyxavfi uncha katta bo‘lmagan qilmishlar esa ma’muriy javobgarlikto‘g‘risidagi normalarni harakatga keltiradi 1 .Demak, ma’muriy huquqning O‘zbekiston Respublikasihuquq tizimida tutgan o‘rni va ahamiyatini aniqlash maqsadida,uni huquq tizimining boshqa tarmoqlari bilan o‘zaro munosabatini,ya’ni bir-biriga o‘xshash hamda o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlabolish lozim.32 331Õóäîéáåðäèåâà Â.Æ., Õîæèåâ Ý.Ò. Ìàúìóðèé µó³ó³. ´³óâ ³´ëëàíìà. – Ò.2000. – 38-40-á.

Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Boshqaruvning umumiy tushunchasini yoritib bering?2. Davlat boshqaruvi deganda nimalarni tushunasiz?3. Davlat boshqaruvining o‘ziga xos xususiyatlari nimada?4. Davlat boshqaruvi funksiyalari haqida so‘zlab bering?5. Davlat boshqaruvining asosiy prinsiðlarini nimalar tashkil etadi?6. Ma’muriy huquq deganda nimani tushunchasiz?7. Ma’muriy huquqning tartibga solish predmeti (ijtimoiy munosabatlardoirasi) nima?8. Ma’muriy huquqning tartibga solish uslubi nimalarda ifodalanadi?9. Ma’muriy huquq tizimi haqida so‘zlab bering.10. Ma’muriy huquq manbalari haqida qanday tushunchaga egasiz?11. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ma’muriy huquq manbaisifatida.12. O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiningma’muriy huquq manbai sifatidagi o‘rni haqida fikringiz.13. Ma’muriy huquqning boshqa manbalari haqida so‘zlab bering.14. Ma’muriy huquqning O‘zbekiston Respublikasi huquq tizimida tutgano‘rni qanday?15. Ma’muriy huquq va konstitutsiyaviy huquqning o‘zaro munosabatlarinimalarda ko‘rinadi?16. Ma’muriy huquq va moliya huquqining o‘zaro munosabati haqidafikringizni bildiring.17. Ma’muriy huquq va fuqarolik huquqining o‘zaro munosabati haqidaso‘zlab bering.18. Ma’muriy huquq va mehnat huquqining o‘zaro munosabati haqidafikr bildiring.19. Ma’muriy huquq va jinoyat huquqining o‘zaro munosabati qanday?II bobMA’MURIY-HUQUQIY NORMALAR VAULARNING TURLARI1-§. Ma’muriy-huquqiy norma tushunchasiva xususiyatlariMa’muriy-huquqiy norma davlat tomonidan o‘rnatilgan vabajarilishi maxsus davlat vositalari bilan ta’minlanadigan, joiz xulqatvorme’yoridir. Huquq normasi o‘z yuridik mazmuniga ko‘ramuayyan xulq-atvor qoidasi bo‘lib, unga rioya qilinishi turlitashkiliy, ma’rifiy va rag‘batlantirish vositalarini, shuningdek ulargarioya qilmagan shaxslarga nisbatan yuridik majburlov (intizomiy,ma’muriy, moddiy, jinoiy javobgarlik) choralarini qo‘llashninazarda tutadi. Ushbu xususiyatlar ma’muriy-huquqiy normalargaham xosdir. Ular davlat-boshqaruv faoliyatining asosiyko‘rsatkichlarini va mazkur faoliyat jarayonida yuzaga keluvchiboshqaruvga doir munosabatlarni (masalan, shaxsning, ijroetuvchi hokimiyat subyektlarining huquqiy maqomini) belgilaydi.Ma’muriy-huquqiy normalarning quyidagi funksiyalarinifarqlash mumkin:— ijro etuvchi hokimiyat tizimi va uning ayrim bo‘g‘inlaritashkiliy faoliyatini tartibga solish hamda ular o‘rtasidagi o‘zarooqilona aloqani ta’minlash;— davlat boshqaruvi sohasida fuqarolarning, shuningdekjamoat birlashmalarining huquq va erkinliklari ro‘yobga chiqarilishiva himoya qilinishini ta’minlash;— davlat boshqaruvi sohasida bevosita ish olib boruvchi vamuayyan hajmda uning funksiyalarini bajaruvchi (masalan,mahalliy hokimliklar) yoxud o‘z harakatlari bilan bu soha(masalan, fuqarolar, jamoat birlashmalarining) manfaatlariga uyoki bu tarzda daxl etuvchi barcha shaxslar va fuqarolarning ijobiyxulq-atvori variantlarini belgilash. Ijobiy yoki lozim darajadagi xulqatvorqanday harakatlarni bajarish mumkinligini (joizligini),34 35

qanday xatti-harakatlardan o‘zini tiyish kerak (taqiqlarni), qandayharakatlarni bajarish zarurligini (ko‘rsatmalarni) nazarda tutadi.Aslida ma’muriy-huquqiy munosabatlar subyektlarining xulqatvorigaboshqaruvning ta’siri xuddi mana shunda namoyon bo‘ladi;— ijro etuvchi hokimiyat mexanizmining konstitutsiyaviyvazifasi samarali amalga oshirilishini, ya’ni qonunlarda belgilangantalablarining bajarilishini ta’minlash va shu tariqa yagona davlathokimiyati ijroiya tarmog‘ining mohiyatini namoyon etish;— davlat-boshqaruv faoliyati jarayonida yuzaga keladiganijtimoiy munosabatlarda mustahkam qonuniylik tartibi va davlatintizomini ta’minlash;— ma’muriy javobgarlikni nafaqat boshqaruvga doir munosabatlarga,balki huquqning boshqa ko‘pgina tarmoqlari (masalan,mehnat, moliya, yer huquqi) normalarini himoya qilish vositasisifatida tatbiq etish.Ma’muriy-huquqiy normalar muayyan ichki mutanosiblikka(iyerarxiyaga) ega. Bu ma’muriy-huquqiy normalarning pog‘onama-pog‘onabo‘ysunishini, ya’ni muayyan iyerarxiyasini:konstitutsiyaviy normalar, qonunlarning normalari va ijro etuvchihokimiyat subyektlari (masalan, O‘zbekiston RespublikasiningHukumati, vazirlik, mahalliy hokimliklar) tomonidan o‘rnatiladigannormalar mavjudligini anglatadi. Yagona yuridik mazmungaega bo‘lgan mazkur huquqiy normalar o‘zining yuridik kuchigako‘ra teng emas. Konstitutsiyaviy va qonun xususiyatiga ega bo‘lganma’muriy-huquqiy normalar o‘z yuridik ahamiyatiga ko‘rabirlamchidir. Ijro etuvchi hokimiyat subyektlari tomonidan o‘rnatiladiganma’muriy-huquqiy normalar konstitutsiyaviy qonunchiliknormalariga nisbatan ikkilamchi xususiyat kasb etadi.Bundan ijro etuvchi hokimiyat subyektlarining faoliyatiginaemas, balki ular yaratadigan ma’muriy-huquqiy normalar hamqonunga mos bo‘lishi lozim, degan xulosa kelib chiqadi. Huquqiynormalar iyerarxiyasida ular muayyan o‘rin egallaydi.Ijro etuvchi hokimiyat subyektlari tomonidan yaratiladiganma’muriy-huquqiy normalar huquq ijodkorligining ikkilamchi(hosila) shakli sifatida, avvalo, Konstitutsiya va qonunchiliknormalarining ta’sirchanligini ta’minlaydi. Shu tariqa ular bunormalarga aniq amal qiluvchi huquqiy qoidalar maqomini baxshetuvchi muhim yuridik vositalardan biri bo‘lib xizmat qiladi,shuningdek ularda ifodalangan umumiy xulq-atvor qoidalarinianiqlashtiradi va muayyanlashtiradi.Shu sababli ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidanyaratiladigan ma’muriy-huquqiy normalar ushbu hokimiyatfaoliyati doirasida qonunlarni amaliyotga tatbiq etish jarayonidaalohida o‘rin tutadi.Ta’kidlash joizki, ijro etuvchi hokimiyat organlariningma’muriy huquq ijodkorligi muayyan sharoitlarda amalga oshirilishimumkin. Bunday sharoitlarga quyidagilar kiradi:— tegishli qonunchilik hujjatida mazkur imkoniyat to‘g‘ridanto‘g‘rinazarda tutiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining«Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi qonunida O‘zbekistonHukumatining suv resurslaridan kompleks foydalanish va ularnimuhofaza qilish sxemalarini ishlab chiqish, muvofiqlashtirish,davlat ekspertizasidan o‘tkazish, tasdiqlash va amalga tatbiq etishtartibini belgilashi nazarda tutilgan;— ijro etuvchi hokimiyatning mazkur subyekti uchun belgilaadiganvakolatlar majmui uning huquq ijodkorlik borasidagivakolatlarini oddiy qayd etish tarzida emas, balki aniq ifodalanganko‘rinishda o‘z ichiga oladi (masalan, normativ hujjatlar qaysimasalalar bo‘yicha qabul qilinishi mumkinligi ko‘rsatib o‘tiladi).Jumladan, vazirliklar to‘g‘risidagi nizomlarda ijro etuvchihokimiyatning mazkur organlarga o‘z vakolatlari (belgilanganfaoliyat sohasi) doirasida qonunlarga muvofiq ijro etuvchihokimiyatning o‘zga organlari, shuningdek tashkilotlar va fuqarolartomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan normativ-huquqiyhujjatlar qabul qilish huquqi berilgan;— ijro etuvchi hokimiyat (ma’muriy) norma ijodkorligidanba’zan tizim doirasida tartibga solish maqsadida, ya’ni ijro etuvchihokimiyat (davlat boshqaruvi) mexanizmining ichki tashkiliymanfaatlari yo‘lida foydalaniladi.Muhimi shundaki, to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilmaydigan qonunchilikhujjatlarida ularni kim bajarishi lozimligi aniq ko‘rsatilishi vaayni vaqtda, buning uchun zarur bo‘lgan qonun osti normaijodkorligi vakolatlarining hajmi belgilanishi lozim.36 37

Ma’muriy huquq sohasidagi ijtimoiy munosabatlarningquyidagi guruhlari ma’muriy-huquqiy normalarning tartibga solishpredmeti sifatida namoyon bo‘ladi:1) davlat boshqaruvi subyektlari boshqaruv faoliyatini, ya’nio‘z vazifalari, funksiyalari va vakolatlarini bevosita amalga oshirishibilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar;2) tashkilotning ichki munosabatlari — davlat boshqaruvisubyektlari doirasidagi, shuningdek qonun chiqaruvchi va sudorganlari tizimidagi ularning faoliyatini tashkil etish (devoni)hamda ularda davlat xizmatini o‘tash bilan bog‘liq bo‘lganmunosabatlar;3) ma’muriy sudlov ishlarini yuritishni tashkil etish bilanbog‘liq munosabatlar.Shunday qilib, ma’muriy-huquqiy normalar deganda, davlatboshqaruvi sohasidagi hamda boshqaruv xususiyatiga ega bo‘lganmunosabatlarni, ijro etuvchi hokimiyat organlarining ichkitashkiliy sohadagi, qonun chiqaruvchi va sud hokimiyati organlariapparatlarining faoliyati hamda davlat xizmatini amalga oshirishsohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normatushuniladi.2-§. Ma’muriy-huquqiy normalarning turlari,ularning funksiyalari va tuzilishiMa’muriy-huquqiy normalar o‘zining tartibga solishyo‘nalishlari va yuridik mazmuniga ko‘ra bir-biridan farq qiladi.Ma’muriy-huquqiy normalar turli mezonlar, ya’ni tartibgasolinadigan ijtimoiy munosabatlarning xususiyatlari, vazifasi,shuningdek funksiyalariga ko‘ra turlarga ajratiladi.1. Ma’muriy-huquqiy normalar vazifasiga ko‘ra moddiy vaprotsessual turlarga bo‘linadi.Moddiy ma’muriy-huquqiy normalar ma’muriy huquq bilantartibga solinadigan boshqaruvga oid munosabat ishtirokchilarininghuquq va majburiyatlari majmuini, shuningdek ularningjavobgarligi, ya’ni ma’muriy-huquqiy maqomini yuridik jihatdanmustahkamlaydi. Moddiy normalarda ijro etuvchi hokimiyat (davlatboshqaruvi) tizimi, tartibga solinayotgan boshqaruvga oidmunosabat ishtirokchilari faoliyat ko‘rsatishi lozim bo‘lganhuquqiy makon (rejim) o‘z ifodasini topadi. Bunday ma’muriyhuquqiynormalar ba’zan statik normalar deb ataladi. Ular toifasigamansabdor shaxslarning fuqarolar shikoyatini qabul qilish vabelgilangan muddatda ko‘rib chiqish borasidagi majburiyatlari yokiijro etuvchi hokimiyat muayyan subyektining vakolatlari asosinibelgilovchi normalar kiradi. Shunday qilib, moddiy ma’muriyhuquqiynormalar bilan boshqaruvga doir munosabatsubyektlarining o‘zaro aloqasi asoslari belgilanadi; ma’muriy huquqnormalarining bajarilishi, qo‘llanilishi va ularga rioya qilinishi zarurhollarda davlat majburlov choralari bilan ta’minlanadi.Protsessual ma’muriy-huquqiy normalar davlat boshqaruviniamalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan protsessual masalalarnitartibga soladi. Masalan, bu normalar fuqarolarning shikoyat vaarizalarini qabul qilish, ko‘rib chiqish va hal qilish tartibini;ma’muriy huquqbuzarliklarga doir ishlarni yuritish tartibinibelgilaydi. Ularning vazifasi moddiy ma’muriy huquq normalaribilan belgilangan yuridik huquqlar va majburiyatlarning tartibgasolinayotgan boshqaruvga oid munosabatlar doirasida amalgaoshirilish tartib-taomillarini belgilashdan iborat.Ma’muriy huquq sohasidagi moddiy va protsessual normalarningo‘zaro nisbatini quyidagi misolda ko‘rish mumkin.«O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy protseduralar to‘g‘risida»gi2007-yil 30-iyun qonunida ma’muriy protseduralarningmazmuni, uni amalga oshiruvchi organlarning ro‘yxati vavakolatlari, ularning ma’muriy ishlarni ko‘rish bilan bog‘liqfaoliyati ta’riflangan. Shuningdek, ma’muriy protseduralarningumumiy qoidalari, ma’muriy ishlarni ko‘rish prinsiðlari,bosqichlari, tartib-taomillari, muddatlari, protsessual rasmiylashtirishtalablari belgilangan. Bu normalar fuqarolar va yuridikshaxslarning ma’muriy ishlarni ko‘rib chiqish jarayonidagihuquq va imkoniyatlarini aks ettiradi. Bunda ularning yuridiktalqindagi statik xususiyati va moddiyligi namoyon bo‘ladi. Aynivaqtda, Qonunda protsessual (dinamik) normalar to‘g‘risida so‘zyuritiladi.38 39

organlar (masalan, vazirliklar)ga biriktirilgan sohalar doirasidayuzaga keluvchi boshqaruvga doir munosabatlarning turlitomonlarini tartibga soluvchi normalar.Ma’muriy-huquqiy normalarning boshqa tasnifiy guruhlariham mavjud. Masalan, ular yo tizim doirasida amal qiluvchi(ularning yuridik kuchi ijro etuvchi hokimiyat mexanizminingquyi bo‘g‘inlariga nisbatan tatbiq etiladi), yoki hamma uchunmajburiy (ular tartibga solinayotgan munosabatlarning barchaishtirokchilariga nisbatan tatbiq etiladi) xususiyat kasb etishimumkin.Ma’muriy-huquqiy normalarning funksiyalari haqida so‘zyuritganda, avvalo shuni qayd etish lozimki, ular tartibga solishfunksiyasini bajaradi, ya’ni davlat boshqaruvi sohasida yuzagakeladigan munosabatlarni tashkil etish, tartibga solish vatakomillashtirishga qaratilgan. Ma’muriy-huquqiy normalarvositasida davlat boshqaruvi subyektlarining huquqiy holati vavakolatlari belgilanadi, ular faoliyatining shakllari va usullari,fuqarolar hamda tashkilotlarning o‘zaro munosabatlari tartibgasolinadi. Ma’muriy huquq normalari bilan tashkilotlar vafuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqiy holati(maqomi) ham belgilanadi.Ta’kidlash joizki, ma’muriy huquq normalari qo‘riqlash vahimoya qilish funksiyasini ham bajaradi, ya’ni ma’muriy huquqsohasidagi ijtimoiy munosabatlarning qo‘riqlanishi va himoyaqilinishini ta’minlaydi. Bu normalar g‘ayriqonuniy qilmishlarsodir etishdan o‘zini tiyishni talab etadi, shuningdek ma’muriyhuquq bilan qo‘riqlanadigan munosabatlarga tajovuz sodir etilgandama’muriy ta’sir ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarnitartibga soladi.Ma’muriy-huquqiy normaning tuzilishi deganda normaning ichkistrukturasi, uning tarkibiy qismlari, elementlari o‘zaro aloqasiningmuayyan tartibi, ularning o‘zaro aloqadorligi tushuniladi.Ma’muriy-huquqiy norma giðoteza, dispozitsiya va sanksiya singaritarkibiy qismlardan tashkil topadi.Giðoteza ma’muriy-huquqiy normaning bir qismi sifatida uniamalga tatbiq etishning haqiqiy shartlarini belgilaydi. Giðotezadayuridik fakt, normani amalga kiritish, uning dispozitsiyasini hayotgatatbiq etish shart-sharoitlari (masalan, ma’muriy-huquqiyjavobgarlikka tortish shartlari) ko‘rsatiladi. Giðoteza mutlaqmuayyanyoki nisbiy-muayyan bo‘lishi mumkin. Mutlaq-muayyangiðoteza muayyan vaziyatda qo‘llaniladigan qoidadir. Masalan, birorxatti-harakat uchun jarima solinsa, bu jarima uch oy ichida undiribolinishi kerak. Agar bu muddat o‘tib ketsa, ma’muriy jarimaniundirib olish mumkin emas. Nisbiy-muayyan giðotezada birorholatga umumiy tavsif beriladi. Ma’muriy-huquqiy normalarko‘pincha nisbiy-muayyan giðotezadan iborat bo‘ladi.Dispozitsiya — yuridik normaning tarkibiy elementi bo‘lib,unda norma bilan belgilangan xulq-atvor qoidasi, taraflarninghuquqlari va majburiyatlari o‘rnatildi. Ifodalash shakliga ko‘rama’muriy-huquqiy normalarning majburiyat yuklovchi, vakolatberuvchi yoki taqiqlovchi dispozitsiyalari farqlanadi.Majburiyat yuklovchi dispozitsiyalar subyektlarga muayyanharakatlarni bajarish majburiyatini yuklaydi, ularga joiz xulqatvorningu yoki bu ko‘rinishini buyuradi. Masalan, Yo‘l harakatiqoidalarining tegishli bandiga muvofiq yo‘l harakati qatnashchilariharakatlanish vaqtida boshqa qatnashchilarning harakatlanishigaxavf tug‘dirmasliklari lozim.Ma’muriy huquqda vakolat beruvchi dispozitsiyalar, odatda,davlat boshqaruvi subyektlarining funksiyalari va vakolatlarinibelgilaydi. Masalan, «O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasi to‘g‘risida» gi qonun (yangi tahriri)ning 5-moddasigabinoan Vazirlar Mahkamasi o‘z vakolatlari doirasida: iqtisodiy,ijtimoiy-madaniy jarayonlarni boshqaradi, mulkchilikning barchashakllarini uyg‘unlashtirish va ularning tengligi, iqtisodiyotnimonopoliyalashtirishdan chiqarish, bozor iqtisodiyotininghuquqiy mexanizmini ishga solish asosida erkin tadbirkorlik uchunshart-sharoitlar yaratadi; xo‘jalik yuritishning yangi shakllari —konsernlar, konsorsiumlar, tarmoqlararo birlashmalar, turliuyushmalar va boshqa shunga o‘xshash tashkilotlarni barpo etishgava mustahkamlashga yordamlashadi, iqtisodiyotni rivojlantirish vaaholi talab-ehtiyojlarini qondirish zaruriyatidan kelib chiqqanholda ular faoliyatini yo‘naltiradi va muvofiqlashtiradi; O‘zbekiston42 43

Respublikasida pul va kredit tizimini mustahkamlash choratadbirlariniamalga oshirishga ko‘maklashadi, yagona narx siyosatinio‘tkazish, mehnatga haq to‘lash miqdorining belgilangankafolatlarini hamda ijtimoiy ta’minot darajasini ta’minlash choratadbirlariniishlab chiqadi va amalga oshiradi; O‘zbekistonRespublikasi Davlat budjetini, shuningdek O‘zbekistonRespublikasini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish istiqbolko‘rsatkichlarini va eng muhim dasturlarini ishlab chiqishni hamdaularning ijrosini tashkil etadi va hokazo.Muayyan g‘ayriqonuniy qilmishlar (harakat yokiharakatsizlik) sodir etishni man etuvchi dispozitsiyalar taqiqlovchidispozitsiyalar deb ataladi. Taqiqlovchi dispozitsiya xulq-atvorningqonunga muvofiq huquqbuzarlik hisoblanadigan muayyanko‘rinishidan o‘zini tiyishni talab qiladi.Huquqlar va majburiyatlar bir vaqtda ta’riflangan dispozitsiyalarma’muriy huquq normalarida nisbatan kam uchraydi.Sanksiya ma’muriy-huquqiy normaning elementi sifatidahuquqbuzarga nisbatan ko‘riladigan ta’sir choralarini aks ettiradi.Bunda har qanday ma’muriy ta’sir emas, balki huquqbuzarlikmunosabati bilan qo‘llanilishi normada belgilangan ta’sirgina nazardatutiladi. Ma’muriy huquqbuzarliklar uchun qo‘llaniladiganma’muriy-huquqiy sanksiyalar O‘zbekiston RespublikasiningMa’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksida nazarda tutiladi.Masalan, mazkur Kodeksning 96-moddasiga binoan loyihalarnidavlat ekologik (sanitariya-ekologik) ekspertizasining ijobiyxulosasisiz ro‘yobga chiqarish uchun sanksiya mansabdor shaxslargaeng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdordajarima solishdan, xuddi shunday huquqbuzarliklar ma’muriy jazochorasi qo‘llanilgandan keyin bir yil davomida takror sodir etilganbo‘lsa, mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining uchbaravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solish bilanjazolanadi.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks normalarinibuzganlik uchun qo‘llaniladigan ma’muriy-huquqiy sanksiyalaruning 23-moddasida sanab o‘tilgan. Ma’muriy huquqbuzarlik sodiretganlik uchun quyidagi ma’muriy jazo choralari qo‘llanilishimumkin: 1) jarima; 2) ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etishquroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bo‘lgan ashyonihaqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yish; 3) ma’muriy huquqbuzarliknisodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shundaynarsa bo‘lgan ashyoni musodara qilish; 4) muayyan shaxsni ungaberilgan maxsus huquqdan (transport vositasini boshqarishhuquqidan, ov qilish huquqidan) mahrum etish; 5) ma’muriyqamoqqa olish.3-§. Ma’muriy-huquqiy normalarniamalga oshirishMa’muriy-huquqiy normalarni amalga oshirish ushbunormalarda aks ettirilgan talablar, xulq-atvor qoidalariningma’muriy huquq subyektlari tomonidan hayotga tatbiq etilishidir.Binobarin, ma’muriy-huquqiy normalarni amalga oshirish —ma’muriy huquq subyektlarining ma’muriy huquq normalaridabelgilangan talablarga mos keladigan qonuniy xulq-atvori (faoliyati).U normalarda belgilangan huquqlarga ega bo‘lish va ulardanfoydalanishda hamda ayni shu normalarda nazarda tutilganmajburiyatlarni bajarishda ifodalanadi.Ma’muriy huquq nazariyasida huquqiy normalarni amaldajoriy etishning to‘rt shakli farqlanadi: a) rioya qilish; b) qo‘llash;d) bajarish; e) foydalanish.Ma’muriy-huquqiy normalarga rioya qilish huquq subyektima’muriy-huquqiy normalarning talablariga ixtiyoriy bo‘ysunishibilan tavsiflanadi. Huquqiy normalarni amalda joriy etishningmazkur shakli subyektning taqiqlangan harakatlarni bajarishdantiyilishini nazarda tutadi.Ma’muriy-huquqiy normalarni qo‘llash ijro etuvchi hokimiyatningtegishli subyektlari tomonidan amalga oshiriladi. U amaldavakolatli organ (mansabdor shaxs) moddiy yoki protsessualnormalarning talablariga asoslangan individual yuridik hujjatlarniqabul qilishida namoyon bo‘ladi. Bu hujjatlar muayyan ma’muriyishlarga tatbiqan qabul qilinadi (masalan, lavozimga tayinlashto‘g‘risida buyruq, fuqaroning shikoyati yuzasidan chiqarilgan44 45

qaror, jamoat birlashmasini ro‘yxatdan o‘tkazish va hokazo). Shunita’kidlash joizki, ma’muriy huquqda huquqni qo‘llash ijroiyahokimiyat mexanizmi faoliyat ko‘rsatishi bilan bevosita bog‘liq.Fuqarolar ma’muriy-huquqiy normalarni qo‘llash vakolatlarigaega emaslar.Ma’muriy-huquqiy normalarni bajarish — tartibga solinayotganboshqaruvga oid munosabat ishtirokchilarining bunormalarda ifodalangan yuridik qoidalar, taqiqlar yoki ijozatlargaqat’iy rioya qilishidir. Huquqiy normalarni amalga oshirishning buko‘rinishi universaldir, chunki uning subyektlari sifatida boshqaruvgaoid munosabatlarning barcha ishtirokchilari amal qiladi.Ma’muriy-huquqiy normalar va ular davlat boshqaruvi sohasidao‘rnatadigan huquqiy tartibning ta’sirchanligi ularni bajarish sifati,hajmi va darajasi bilan belgilanadi. Shu sababli, ma’muriy-huquqiynormalarni bajarish ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshirishsohasida huquq-tartibot va davlat intizomini yetarli darajadata’minlashning muhim vositasi hisoblanadi.Ma’muriy-huquqiy normalardan foydalanish huquq subyektlariningboshqaruv sohasida subyektiv huquqlarni amalga oshirishbilan bog‘liq bo‘lgan qonuniy harakatlarni ixtiyoriy bajarishininazarda tutadi. Bunda ma’muriy-huquqiy normalarni bajarishdanfarqli o‘laroq, ulardan foydalanish jarayonida subyektiv huquqlaramalga oshirilishini qayd etib o‘tish lozim. Masalan, fuqaro tegishlitartib-taomillarni bajarish (imtihon topshirish, hujjatlarni qo‘lgakiritish va hokazo.) yo‘li bilan olingan transport vositasiniboshqarishga bo‘lgan huquqni amalga oshirishi mumkin.Shuningdek, amaldagi qonunchilik hujjatlarida maxsus nazardatutilgan hollarda ma’muriy tartibda huquqni qo‘llash sudlarga(sudyalarga) yuklatiladi. Jumladan, bunday harakatlarni sudorganlari ma’muriy huquqbuzarliklar sodir etganlik uchunma’muriy jazolar tayinlash hamda ayrim ma’muriy nizolarni ko‘ribchiqish va hal qilish chog‘ida amalga oshiradi.Shunday qilib, ma’muriy-huquqiy normalarni qo‘llash ulargarioya qilish, ularni bajarish va ulardan foydalanishdan ayrim o‘zigaxos jihatlari bilan ajralib turadi.Birinchidan, ma’muriy huquq normalarini qo‘llash davlatboshqaruvi subyektlarining hokimiyat vakolatini amalga oshirishborasidagi faoliyati bo‘lib, uning vositasida jamiyat hayoti ijtimoiymunosabatlarning turli subyektlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarninganiq tashkiliy asoslarini belgilash yo‘li bilan tartibgasolinadi.Ikkinchidan, huquqni qo‘llash doim aniq huquqiy munosabatlardoirasida amalga oshiriladi. «Huquqni qo‘llashga doirmunosabatlar» deb ataladigan bu huquqiy munosabat ishtirokchilarininghuquqiy holati turlicha bo‘ladi. Mazkur munosabatlardahuquqni qo‘llashning davlat-hokimiyat vakolatlariga ega bo‘lgansubyekti ayniqsa faol rol o‘ynaydi.Uchinchidan, huquqni qo‘llash borasidagi faoliyat doimoqonun bilan belgilangan alohida shakllarda amalga oshiriladi.To‘rtinchidan, huquqni qo‘llash doim uning subyektitomonidan amalga oshiriladigan individual-huquqiy hujjat(huquqni qo‘llashga doir hujjat) qabul qilish orqali ro‘yobgachiqariladi.Qonuniylik, adolatlilik va maqsadga muvofiqlik ma’muriy huquqnormalarini qo‘llashning asosiy talablaridir.Ma’muriy-huquqiy normalarni amalga oshirishda ko‘rsatilganmunosabatlarning barcha subyektlari o‘z ma’muriy-huquqiymaqomiga muvofiq ishtirok etadi.4-§. Ma’muriy huquq manbalariHuquq manbai deganda huquq normalarini ifoda etish,rasmiylashtirish va mustahkamlash shakli tushuniladi. Bu yerdadialektika nuqtai nazaridan huquq normasi — mazmunni,normativ-huquqiy hujjat (qonun, farmon, qaror va boshqalar) —shaklni aks ettiradi. Yuridik adabiyotlarda huquq shakli bilan huquqmanbai sinonim tushunchalar sifatida talqin etiladi. Shundan kelibchiqib, ma’muriy huquq manbalari deganda ma’muriy-huquqiynormalarni aks ettirishning tashqi shakli tushuniladi. Amalda turlidavlat organlarining bunday huquqiy normalarni o‘z ichiga olganyuridik hujjatlari, ya’ni normativ-huquqiy hujjatlar nazarda tutiladi.Ma’muriy-huquqiy normalarning rang-barangligi ular aksettirilgan va ifodalangan manbalarning turli-tumanligini ham46 47

nazarda tutadi. Ma’muriy huquq manbalari (shakllari) jumlasigaquyidagilar kiradi:1. Aksariyat normalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’muriy-huquqiyyo‘nalishga ega bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.Bu, masalan, ro‘yobga chiqarish asosan davlat boshqaruvisohasida amalga oshiriladigan fuqarolarning asosiy huquqlari,erkinliklari va burchlarini mustahkamlovchi (21, 24-25, 27, 30-36-moddalar); davlat organlarining vakolatlarini belgilovchi (68-73, 78-80, 93, 99-105-moddalar) konstitutsiyaviy normalar.Konstitutsiyaga ijro etuvchi hokimiyat faoliyati sohasidagimunosabatlarni tartibga solishga qaratilgan normalar kiritilgan. Ularjumlasiga, xususan, O‘zbekiston Respublikasida ijro etuvchihokimiyat tizimini belgilovchi 98, 99-102-moddalarning normalari,shuningdek ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshirish tartibi,O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining maqomi, uning funksiyalariva vakolatlarini, ijro etuvchi hokimiyat mahalliy organlari,boshqa davlat organlari bilan o‘zaro munosabatlari tartibinibelgilovchi normalari kiradi.2. O‘zbekiston Respublikasining, shuningdek Qoraqalpog‘istonRespublikasining qonunchilik hujjatlari. Bu yerda konstitutsiyaviyqonunlar va qonunlar ayniqsa katta ahamiyat kasb etadi.Ma’muriy huquqning mazkur manbalari orasida «O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida»gi qonunni, Ma’muriyjavobgarlik to‘g‘risidagi kodeksni, davlat boshqaruvi masalalarigadoir boshqa bir qator qonunlarni qayd etish mumkin.Jumladan, «O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasito‘g‘risida»gi qonun O‘zbekiston Respublikasi Hukumatiningmaqomi, tarkibi va uni shakllantirish tartibini, Hukumatningvakolatlarini, uning faoliyatini tashkil etish masalalarini, Hukumatva davlat hokimiyati organlarining o‘zaro munosabatlarini, VazirlarMahkamasining faoliyatini ta’minlash masalalarini o‘z ichiga oladi.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning vazifalariga insonva jamiyat farovonligi yo‘lida fuqarolarning huquq va erkinliklarini,mulkni, davlat va jamoat tartibini, atrof tabiiy muhitni muhofazaqilish, ijtimoiy adolat va qonuniylikni ta’minlash, ma’muriyhuquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarning o‘z vaqtida va obyektivko‘rib chiqilishi, shuningdek bunday huquqbuzarliklarning oldiniolish, fuqarolarni O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiva qonunlariga rioya etish ruhida tarbiyalash kiradi. Bu vazifalarniamalga oshirish uchun Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiqanday harakat yoki harakatsizlik ma’muriy huquqbuzarlikhisoblanishini, ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsganisbatan qaysi organ (mansabdor shaxs) tomonidan qay tartibdaqanday ma’muriy jazo qo‘llanilishi va ijro etilishini belgilaydi.Ma’muriy-huquqiy normalar Qoraqalpog‘iston Respublikasidavlat organlarining qonunchilik hujjatlarida ham o‘z ifodasinitopishi mumkin.3. Ma’muriy huquq manbalari orasida O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining normativ farmonlari ayniqsa muhim rolo‘ynaydi. Bu O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 94-moddasida belgilangan.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari qonun ostihujjatlarning yuqori cho‘qqisida turadi. Prezident farmonlarinormativ va individual xususiyatga ega bo‘lishi mumkin. FarmonlarO‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga muvofiqva ular ijrosi yuzasidan chiqariladi. Prezidentning davlat hokimiyatiorganlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi figura sifatida davlatmexanizmida tutgan qat’iy o‘rni uning farmonlarining normativhuquqiyhujjatlar tizimida egallaydigan yuksak mavqei va rolinibelgilab beradi.Prezident farmonlari yuridik kuchi va ahamiyati jihatidanqonundan keyingi o‘rinda turadi.Prezident farmonlari yuksak nufuzliligi tufayli mamlakatiqtisodiyotining, aholi ijtimoiy hayotining hamda davlat boshqaruviningqonunlar va hukumat qarorlari bilan qamrab olinmagantalaygina dolzarb masalalarini tez va samarali hal etish imkoniniberadi 1 .Prezident farmonlari strategik va dasturiy xarakterga ega bo‘lib,ularda Hukumat, u yoki bu vazirlik, davlat qo‘mitasi muayyan1Îäèë³îðèåâ ¥.Ò. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèäà ³îíóí ÷è³àðèø æàðà¸íè.–Ò., 1995. – 47-á.48 49

yirik murakkab masalani qanday hal etishi kerakligining aniq rejasiva yo‘l-yo‘riqlari belgilab beriladi. Farmonlar Vazirlar Mahkamasiva davlat boshqaruvining boshqa bo‘g‘inlari faoliyatiga rahbarlikqilishning samarali vositasidir. Biroq, farmonlar hukumat qarorlario‘rnini egallab olmaydi. Har ikki turdagi bu hujjatlar Konstitutsiyava qonunda belgilangan vakolatlar doirasida chiqariladi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublikada davlatnazorati tizimini takomillashtirishning ba’zi chora-tadbirlarito‘g‘risida» gi 1994-yil 16-fevral, farmoni, «Respublika davlatboshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida» gi 2003-yil 9-dekabr farmoni, shuningdek, vazirliklar va davlat qo‘mitalarinitashkil etishga oid hujjatlar, masalan, O‘zbekistonRespublikasi Davlat bojxona qo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risida» gi(1997-yil 8-iyul), «O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari davlatqo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risida» gi (1998-yil 24-iyul) farmonlariva boshqalar ma’muriy huquq manbalari sifatida alohidaahamiyatga molik.4. Ma’muriy huquq manbalari qatoriga O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining qarorlari ham kiradi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 98-moddasining 1-qismida ta’kidlanganidek, «Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunhujjatlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining butun hududidagibarcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar,mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiybo‘lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi». Quyidagi qarorlarnimisol tarzida keltirish mumkin. Respublika Hukumatining«O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi apparati tuzilmasinitakomillashtirish to‘g‘risida» gi (1997-yil 20-may), «Kimyosanoati korxonalarini boshqarish tuzilmasini takomillashtirish vaqishloq xo‘jaligiga agrokimyo xizmati ko‘rsatishni yaxshilashchora-tadbirlari to‘g‘risida» gi (2004 yil 23-yanvar), «O‘zbekistonRespublikasiga iste’mol tovarlarini olib kelishni takomillashtirishchora-tadbirlarini amalga oshirish to‘g‘risida» gi (2002-yil 5-dekabr), «Mualliflik haqi va boshqa haq to‘lash stavkalarinitasdiqlash to‘g‘risida» gi (2007-yil 8-yanvar) va boshqa qarorlarishular jumlasidan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiturli nizomlarni tasdiqlaydi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi VazirlarKengashining normativ qarorlari ham ma’muriy huquqningmanbai bo‘lib hisoblanadi.5. Tarmoqlararo va tarmoq miqyosida respublika vazirliklarining,ijro etuvchi hokimiyat boshqa organlarining, mahalliy hokimlarningnormativ hujjatlari ma’muriy huquq manbalari bo‘lib xizmatqiladi.6. Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish vakillik va ijroiya organlariningnormativ hujjatlari ham, basharti bu organlarga qonunga muvofiqtegishli davlat vakolatlari berilgan bo‘lsa, ma’muriy huquqmanbalari hisoblanadi.7. Ma’muriy-huquqiy normalar davlat bitimlarida ham o‘zaksini topishi mumkin bo‘lib, bunday hollarda mazkur bitimlarma’muriy huquq manbalari sifatida e’tirof etilishi lozim.8. Ma’muriy huquq manbalari qatoriga ichki tashkiliy xususiyatkasb etadigan hujjatlar — davlat korporatsiyalari, konsernlar,birlashmalar, korxonalar va muassasalar rahbarlarining normativhujjatlarini (yoki ularning jamoaviy organlari hujjatlarini) hamkiritish mumkin. Bunday hujjatlarning normalari muayyan tuzilmadoirasidagina amal qiladi. Ayrim hollarda davlat korporatsiyalari,konsernlarning normativ hujjatlari bir jamoaviy tuzilma chegarasidanchetga chiqishi mumkin (masalan, yonilg‘i-energetika majmuisohasida).Tavsiflangan ma’muriy huquq manbalari tizimining turlitumanligima’muriy-huquqiy normalarni tizimga solish vakodekslashtirishni takomillashtirish muammosini kun tartibigaqo‘yadi.Ma’muriy huquqni tizimga solishga nisbatan aniq yondashuvlaruzoq yillar mobaynida kuzatilmagan. Holbuki, huquqningboshqa ko‘pgina tarmoqlari bilan taqqoslaganda, ma’muriy huquqo‘zining o‘ta harakatchanligi (muttasil o‘zgarishi, modifikatsiyalanishi)bilan ajralib turadi. O‘zbekiston RespublikasiningKonstitutsiyasi tizimga solish va kodekslashtirish ishlarini amalgaoshirish, shu jumladan ijro etuvchi hokimiyat mexanizmi faoliyatko‘rsatishini tashkil etish, turli darajada amal qiluvchi, ba’zaneskirgan va bir-biriga zid bo‘lgan ma’muriy-huquqiy normalarning50 51

ulkan majmuini tartibga keltirish uchun mustahkam huquqiyzamin yaratadi.Umuman, hozirgi vaqtda O‘zbekistonda ma’muriy huquqningfaqat bir instituti kodekslashtirilgan. Bu — moddiy va protsessualma’muriy huquq normalarini birlashtirgan Ma’muriy javobgarlikto‘g‘risidagi kodeksdir. Ammo bu qisman kodekslashtirish, xolos.Albatta, umumiy ma’muriy-huquqiy kodekslashtirish haqida so‘zyuritish ham mushkul.Hozirgi vaqtda ma’muriy-huquqiy normalarni tizimga solish,ularni davr talablari, amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy vama’muriy islohotlar, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidamustahkamlangan institutlar bilan muvofiq holga keltirishvazifasi birinchi o‘ringa chiqmoqda. Tabiiyki, tegishli ma’muriyhuquqiynormativ materialni sezilarli darajada yangilash, shuningdekboshqaruvga doir ijtimoiy munosabatlarni ma’muriy-huquqiytartibga solishdagi mavjud ko‘plab kamchiliklarni bartaraf etish,ma’muriy huquqni inkorporatsiya qilish (uning muhim institutlaribo‘yicha normalarni birlashtirish va tizimga solish) zarur.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Ma’muriy-huquqiy norma deganda nimani tushunasiz?2. Ma’muriy-huquqiy normaning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlang.3. Ma’muriy-huquqiy normalarning turlarini aniqlang.4. Ma’muriy-huquqiy normaning giðotezasini ko‘rsating.5. Ma’muriy-huquqiy normaning dispozitsiyasini ko‘rsating.6. Ma’muriy-huquqiy normaning sanksiyasini ko‘rsating.7. Ma’muriy huquq nazariyasida huquqiy normalarni amalda joriyetishning qanday shakllari mavjud?8. Ma’muriy huquq manbalarini ko‘rsating.III bobMA’MURIY-HUQUQIY MUNOSABATLAR1-§. Ma’muriy-huquqiy munosabatlarningmazmuniMa’muriy-huquqiy munosabatlar huquqiy munosabatlarning,ya’ni boshqaruv sohasidagi huquq bilan tartibga solinadiganijtimoiy munosabatlarning alohida turidir. Har qanday huquqiymunosabat kabi ma’muriy-huquqiy munosabat:— birinchidan, ijtimoiy munosabatga huquq normasiningtartibga soluvchi va unga yuridik tus beruvchi ta’siri mahsulidir;— ikkinchidan, huquqiy munosabat tomonlarining harakatlari(xulq-atvori)ni huquq normasi bilan tartibga soladi;— uchinchidan, huquqiy munosabat tomonlarining huquqlariva majburiyatlarini huquqiy norma bilan belgilangan tartibdame’yorlaydi va mutanosiblashtiradi;— to‘rtinchidan, huquq normasi talablariga javob bermaydiganxulq-atvor uchun tomonlarning yuridik javobgarligini belgilaydi.Shunday qilib, ma’muriy-huquqiy munosabat ikki tomonlamaxususiyat kasb etadi, ya’ni, bir subyekt huquqlariga boshqasubyektning majburiyatlari mos keladi, yoki aksincha.Ma’muriy huquq normasi o‘z-o‘zidan muayyan ma’muriyhuquqiymunosabatni vujudga keltirmaydi. U — bunday munosabatvujudga kelishining asosi bo‘lib, tegishli sharoitda va tegishlisubyektlar mavjud bo‘lganda boshqaruvga oid munosabatma’muriy-huquqiy shakl-shamoyil kasb etadi. Ma’muriy-huquqiynorma taraflar vakolatlarining hajmini, ularning o‘zaro huquq vamajburiyatlarini, shuningdek majburiyatlarni bajarmaganlik yokihuquqlarni buzganlik uchun yuridik javobgarlikni belgilaydi.Ma’muriy-huquqiy norma bir taraf uchun mumkin bo‘lgan xulqatvorturi va me’yorini, boshqa taraf uchun esa — joiz xulq-avorturi va me’yorini belgilaydi.52 53

Ma’muriy-huquqiy munosabatni davlat boshqaruvi sohasidavujudga keluvchi, ma’muriy-huquqiy norma bilan tartibga solinganboshqaruvga oid ijtimoiy munosabat sifatida tavsiflash mumkin.Ma’muriy huquq nazariyasida qayd etilishicha, barcha ma’muriyhuquqiymunosabatlar boshqaruvga oid munosabatlarning yuridikshakli bo‘lganligi bois, ularga boshqaruvning asosiy xususiyatlari xosdir.Ular davlat boshqaruvi funksiyalarini amalga oshirish jarayonida turlijamoalar o‘rtasida yuzaga keluvchi ijtimoiy munosabat shakllaridanbiridir. Ular o‘z mazmuniga ko‘ra irodaviy munosabatlardir, chunkima’muriy-huquqiy munosabatlar o‘z ishtirokchilarining xohishirodasiva ongi bilan belgilanadi. Shuningdek, bunday munosabatlartashkiliy xususiyatga ega, zero ular davlat boshqaruviningtashkillashtiruvchi mohiyatini aks ettiradi. Nihoyat, mazkurmunosabatlar ma’muriy xususiyat kasb etadi, ya’ni taraflaro‘rtasidagi aloqalar zamirida hokimiyat-tashkiliy (boshqarishbo‘ysunish)munosabatlari yotadi. Ushbu muhim umumiy jihatlardoirasida ularning asosiy xususiyatlarini yoritish o‘rinli bo‘ladi.Birinchidan, ma’muriy-huquqiy munosabatlar faqat mazkurmunosabatlarni vujudga keltiradigan va ular orqali amalda joriyetiladigan ma’muriy-huquqiy normalarga muvofiq yuzaga keladi,o‘zgartiriladi yoki bekor qilinadi. Bu huquqiy munosabatlar doirasidataraflarning xulq-atvori, ularning o‘zaro huquq va majburiyatlarima’muriy huquq normalari bilan qat’iy tartibga solinadi.Ikkinchidan, ma’muriy-huquqiy munosabatlar alohidasohada, aniqroq aytganda, davlat boshqaruvi subyektlariningijroiya-boshqaruv, ya’ni hokimiyat-tashkiliy faoliyati sohasidavujudga keladi. Bu huquqiy munosabat taraflarining huquqlari vamajburiyatlari mazkur turdagi davlat faoliyatining vazifalari bilanuzviy bog‘liq. Demak, ma’muriy-huquqiy munosabatlar yuzagakeladigan, o‘zgaradigan va bekor qilinadigan sohaning chegarasiancha aniq namoyon bo‘ladi.Uchinchidan, ma’muriy-huquqiy munosabatlarning taraflarisubyektiv huquqlar va yuridik majburiyatlar bilan o‘zaro bog‘liq.Bu bog‘lanish natijasida yuzaga keluvchi huquqiy munosabatdoirasida bir tarafning (huquqiy munosabat subyektining)huquqiga boshqa tarafning majburiyati mos keladi, yoki aksincha.To‘rtinchidan, ma’muriy-huquqiy munosabatlar irodaviyxususiyat kasb etadi, chunki uning o‘z-o‘zidan namoyon bo‘lishiva ishtirokchilarining yoki hech bo‘lmasa, ulardan birining xohishirodasisizamal qilishi mumkin emas. Binobarin, huquqiymunosabatga turtki beruvchi irodaviy harakat yuz berishi zarur.Beshinchidan, ma’muriy-huquqiy munosabatlarda subyektningmavjudligi muqarrardir. Bunday subyekt sifatida, odatda, davlatboshqaruvining tegishli organi (yoki mansabdor shaxs) namoyonbo‘ladi. Mazkur munosabatlar ijroiya-boshqaruv faoliyatini amalgaoshirish bo‘yicha majburiyat va huquqlarga ega bo‘lgan subyektningishtirokisiz vujudga kelishi mumkin emas. Ma’muriy-huquqiymunosabatlarning ehtimol tutilgan boshqa barcha subyektlariikkinchi taraf bo‘lishi mumkin. Ma’muriy-huquqiy munosabatlarningmazkur xususiyati, avvalo shu bilan izohlanadiki, ijroiyaboshqaruvfaoliyatini davlat nomidan amalga oshirishga davlatboshqaruvi organlari va ularning mansabdor shaxslari vakolatlibo‘ladi. Aynan shu sababli ularning ishtirokisiz huquqiy shakldagiboshqaruvga oid munosabatning bo‘lishi mumkin emas.Oltinchidan, ma’muriy-huquqiy munosabatlar ham huquqkabi davlat tomonidan qo‘riqlanadi. Huquqiy munosabatni tashkiletuvchi huquqlar va majburiyatlarni buzganlik uchun yuridikjavobgarlik belgilanadi. Bu bilan huquqiy munosabatlar ijtimoiymunosabatlarning boshqa turlaridan, xususan axloqiy munosabatlardanfarq qiladi.Yettinchidan, ma’muriy-huquqiy munosabatlar yana shunisibilan ajralib turadiki, ularning muqarrar subyekti doimo yuridikiroda bilan ish ko‘radi. Ularning bu xususiyati bundan oldingixususiyat bilan belgilanadi va bevosita undan kelib chiqadi.Darhaqiqat, ma’muriy-huquqiy munosabatlarda muqarrarsubyekt davlat nomidan ish ko‘rsa va bu munosabatlarda uningmanfaatlarini ifoda etsa, u hokimiyat irodasisiz ish ko‘rishi mumkinemas. Hokimiyat vakolatlari hamisha ijroiya-boshqaruvfaoliyatini amalga oshiruvchi subyekt tomonida bo‘ladi.Sakkizinchidan, ma’muriy-huquqiy munosabatlar taraflardanistalgan birining tashabbusi bilan yuzaga kelishi mumkin, lekinikkinchi tarafning roziligi (istagi) muqarrar shart hisoblanmaydi.Bunday rozilik talab etilgan hollarda u ma’muriy-huquqiy54 55

munosabat yuzaga kelishiga zamin yaratuvchi omil rolini o‘taydi.Ammo bu yerda rozilik bevosita huquqni vujudga keltiruvchiahamiyat kasb etmaydi, ya’ni mustaqil yuridik aktga (masalan,shartnomaga) aylanmaydi. Bu hol, avvalo shu bilan izohlanadiki,davlat boshqaruvi organlari o‘z tashabbusi bilan muayyanma’muriy-huquqiy munosabatlarni yaratishga haqlidirlar.Binobarin, taraflar tashabbusi bevosita ma’muriy-huquqiymunosabatni u ma’muriy-huquqiy normalarda (huquqiy munosabatyuzaga kelishining yuridik sharti sifatida) nazarda tutilganhollardagina vujudga keltiradi. Bunday munosabatlarga kirishishninghuquqiy imkoniyati davlat boshqaruvi organlari uchun ayni vaqtdamajburiyat ham hisoblanadi. Biroq, ma’muriy-huquqiy munosabatningboshqa taraflari bunday imkoniyatga ega bo‘lmaydi.To‘qqizinchidan, ma’muriy-huquqiy munosabatlarning muhimxususiyati shundaki, ularning ishtirokchilari o‘rtasida kelib chiqishimumkin bo‘lgan nizolar, odatda, ma’muriy tartibda (sudsiz),ya’ni vakolatli davlat boshqaruvi organi (mansabdor shaxs)ningbevosita yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan va bir taraflama farmoyishibilan hal qilinadi. Ayni vaqtda, amaldagi qonunchilik hujjatlaridabunday nizolarni sudda ko‘rishning ayrim holatlari nazarda tutiladi.Subyekt, obyekt va yuridik faktlar ma’muriy-huquqiy munosabatlarningelementlari hisoblanadi.Ma’muriy-huquqiy munosabatlarning subyektlariga ma’muriyhuquqlar va majburiyatlar yuklatiladi; bular davlat boshqaruvisubyektlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, davlat idoralarixodimlari, fuqarolar, chet elliklar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslardir.Davlat boshqaruvi organlari ma’muriy huquq layoqatiningmohiyati ularning maxsus ijtimoiy vazifasi bilan belgilanadi. Umazkur organlarning u yoki bu hajmda davlat boshqaruvi vazifalarigaega bo‘lish va ularni bajarish, mazkur vazifalarni amalga oshirishbilan bog‘liq bo‘lgan ma’muriy-huquqiy munosabatlarga kirishishlayoqatini anglatadi. Unga davlat boshqaruvi tizimining mazkurbo‘g‘iniga beriladigan davlat-boshqaruv vakolatlari hajmi mos keladi.Davlat boshqaruvi organlarining vakolatlari majmui belgilangantartibda tasdiqlanadigan tegishli nizomlarda, shuningdek boshqanormativ-huquqiy hujjatlarda mustahkamlanadi. Ularda muayyanboshqaruv organi ishtirok etishga haqli bo‘lgan huquqiy muno-sabatlarning turlari, shuningdek unga berilgan vakolatlar vama’muriy-huquqiy munosabatlarni amalga oshirish jarayonida ufoydalanadigan davlat-boshqaruv vakolatlari doirasi belgilanadi.Davlat boshqaruvi organining umumiy ma’muriy huquqlayoqatiga uning tegishli hajmdagi ijroiya-boshqaruv funksiyalarinimustaqil bajarish layoqati xosdir. Bundan tashqari, boshqaruvorgani maxsus ma’muriy huquq layoqatiga ega bo‘lishi ham mumkin.Bunday huquq layoqatiga muvofiq, boshqaruv organiga ungayuklatilgan vazifalarga mos keluvchi alohida vakolatlar beriladi.Masalan, ma’muriy majburlov choralarini bevosita qo‘llashga harqanday boshqaruv organi ham haqli emas. Odatda, maxsus huquqlayoqati umumiy huquq layoqatiga qo‘shimcha hisoblanadi.Davlat boshqaruv organlarining ma’muriy huquq layoqatiular tashkil topgan va vakolatlari belgilangan paytdan e’tiboranvujudga keladi; shu bilan bir vaqtda ushbu organlarning ma’muriymuomala layoqati, ya’ni o‘z huquq layoqatini amalda ro‘yobgachiqarish layoqati (imkoniyati) ham vujudga keladi.Davlat xizmatchilarining ma’muriy huquq layoqati shu bilanbelgilanadiki, ular amalda davlat boshqaruvi organlarining xizmatapparatiga uyushgan holda kundalik ijroiya-boshqaruv faoliyatibilan shug‘ullanadi. Tabiiyki, ushbu o‘rinda ma’muriy-boshqaruvpersonal tarkibiga kiruvchi xodimlar nazarda tutiladi.Davlat xizmatchisining ma’muriy huquq layoqati u boshqaruvapparatida egallagan lavozimi bilan belgilanadi. Umuman olganda,u mazkur boshqaruv organining vakolatlari, uning ma’muriyhuquq layoqati bilan belgilanadi. Davlat xizmatchisining faoliyati— organ faoliyatining tarkibiy qismidir, chunki har qandayboshqaruv organi mazkur organning vazifalari va tashkiliytuzilmasiga bo‘ysundirilgan shaxslar jamoasi (guruhi) hisoblanadi.Davlat xizmatchisining vakolatlari majmui — u muayyan lavozimniegallagan organ vakolatlari majmuining bir qismi. Uning ma’muriyhuquq layoqati lavozim yo‘riqnomalari bilan, agar ular bo‘lmasa,davlat huquqi va ma’muriy huquqning umumiy yoki maxsusnormalari bilan belgilanadi.Davlat xizmatchisi ma’muriy huquq layoqatining hajmi uxodimlarning qaysi toifasiga (rahbariy tarkib, yordamchi xodimlar)kirishi bilan belgilanadi. U mansabdor shaxslar va ma’muriy56 57

hokimiyat vakillarida ayniqsa salmoqlidir, bunda ma’muriy shaxslarumumiy ma’muriy huquq layoqatiga, hokimiyat vakillari esa —maxsus ma’muriy huquq layoqatiga ega bo‘ladi. Davlatxizmatchilarining bu ikki toifasi vakillari tegishli davlat boshqaruviorganlarining boshqaruv vakolatlarini bevosita amalga oshiradilar.Yordamchi tarkib xodimlari, odatda, mansabdor shaxslar tomonidanboshqariladigan shaxslar hisoblanadi.Jamoat birlashmalarining ma’muriy-huquqiy layoqati ustavnormalari bilan emas, balki davlat organlarining hujjatlari bilanbelgilanadi. Mazkur hujjatlarda jamoat birlashmalari organlariningdavlat boshqaruvi sohasidagi vakolatlari, ular ishtirok etishimumkin bo‘lgan ma’muriy-huquqiy munosabatlarning turlarinazarda tutiladi. Bunday hujjatlar qabul qilingan paytdan e’tiboranular ma’muriy huquq subyektiga aylanadi.Jamoat birlashmalari ishtirokidagi ma’muriy-huquqiy munosabatlarularning o‘zida emas, balki ulardan tashqarida, ya’niular davlat boshqaruvi organlari, fuqarolar bilan hamkorlik qilishichog‘ida yuzaga keladi.Fuqarolarning ma’muriy huquq layoqati ular tug‘ilgan paytdanboshlab vujudga keladi. Ularning davlat boshqaruvi sohasidagimuomala layoqati esa, odatda, 16 yoshdan paydo bo‘ladi.Fuqarolarning ma’muriy huquq layoqati hajmi Konstitutsiya,qonunlar, shuningdek ma’muriy-huquqiy normalar mustahkamlanganboshqa normativ-huquqiy hujjatlar bilan belgilanadi.Fuqarolar huquqlari va majburiyatlarining muayyan hajmi birqancha holatlarga, chunonchi: ularning yoshi, ma’lumoti, jinsi,sog‘lig‘ining holatiga bog‘liq bo‘ladi. Fuqarolarning ma’muriy huquqlayoqati ularda davlat boshqaruvi sohasida subyektiv huquqlar vamajburiyatlar mavjudligi bilan tavsiflanadi.Davlat boshqaruvi sohasidagi munosabatlar ma’muriyhuquqiymunosabatlarning umumiy obyekti hisoblanadi. Har birmuayyan ma’muriy-huquqiy munosabatda uning ishtirokchilarihuquq va majburiyatlari yo‘naltirilgan obyekt mazkur munosabatobyekti hisoblanadi. Ma’muriy-huquqiy munosabatlardaboshqaruv sohasidagi subyektlarning xulq-atvori, harakatlari vaularning natijalari muayyan huquqiy munosabatlar obyekti sifatidanamoyon bo‘ladi.2-§. Ma’muriy-huquqiy munosabatlarning turlariMa’muriy-huquqiy munosabatlar o‘z mazmuniga,ishtirokchilari huquq va majburiyatlarining o‘zaro nisbatiga,shuningdek ularni vujudga keltiruvchi yuridik faktlarning xususiyatigako‘ra bir-biridan farq qiladi.Ma’muriy-huquqiy munosabatlar mazmun jihatidan moddiyva protsessual bo‘ladi. Moddiy ma’muriy-huquqiy munosabatlarqatoriga boshqaruv sohasida yuzaga keluvchi va ma’muriy huquqningmoddiy normalari bilan tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabatlarkiradi. Ma’muriy-protsessual munosabatlar—boshqaruv sohasidaindividual-aniq ishlar hal qilinishi tufayli yuzaga keladigan vama’muriy-huquqiy normalar bilan tartibga solinadigan munosabatlardir.Masalan, fuqarolarning arizalari va shikoyatlarini ijroetuvchi hokimiyat organlari va ularning mansabdor shaxslaritomonidan hal qilish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar ma’muriy-protsessualmunosabatlar hisoblanadi. Moddiy va protsessualma’muriy-huquqiy munosabatlarning o‘zaro aloqasi shundaniboratki, moddiy munosabatlar protsessual munosabatlarvositasida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, protsessual ma’muriyhuquqiymunosabatlar vositasida huquqning boshqa tarmoqlari(moliya, yer, ekologiya va boshqa) huquqiy munosabatlari hamhayotga joriy etiladi.Ma’muriy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari huquq vamajburiyatlarining o‘zaro nisbatiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi:ishtirokchilardan biri boshqasiga bo‘ysunuvchi munosabatlar(vertikal huquqiy munosabatlar) va ishtirokchilari bir-birigabo‘ysunmaydigan munosabatlar (gorizontal huquqiy munosabatlar).Vertikal ma’muriy-huquqiy munosabatlar bir munosabatsubyektining boshqasiga bo‘ysunishi doirasida — ijro etuvchihokimiyatning yuqori turuvchi va quyi turuvchi organlari o‘rtasida,ijro etuvchi hokimiyat organlari va tobe tashkilotlar o‘rtasida,ijro etuvchi hokimiyat organlarining biri boshqasiga bo‘ysunuvchituzilmalari o‘rtasida; biri boshqasiga bo‘ysunuvchi davlat xizmatixodimlari o‘rtasida yuzaga keladi. Bunda ijro etuvchi hokimiyat58 59

organlari va fuqarolar o‘rtasida fuqarolarning boshqaruv sohasidagimajburiyatlarini amalga oshirish (jamoat tartibiga rioya qilish, harbiymajburiyatni bajarish va sh.k.) borasidagi huquqiy munosabatlari,odatda, vertikal munosabatlar hisoblanadi, chunki fuqaroga uningmajburiyatlarini bajarish qismida ijro etuvchi hokimiyat organiningboshqaruv vakolatlari tatbiq etiladi.Vertikal ma’muriy-huquqiy munosabatlarda ma’muriyhuquqiytartibga solishning hamda davlat-boshqaruv faoliyatigaxos bo‘lgan boshqaruv subyekti va obyekti o‘rtasidagi boshqarish —bo‘ysunish aloqalarining mohiyati ayniqsa yaqqol namoyon bo‘ladi.Bu munosabatlar, odatda, hokimiyatga oid munosabatlar debataladi. Ular biri boshqasiga bo‘ysunuvchi taraflar o‘rtasida yuzagakeladi va ayni vaqtda, fuqarolik-huquqiy munosabatlardan farqlio‘laroq, taraflar tengligi mavjud emasligidan dalolat beradi. Ammobiri boshqasiga bo‘ysunishni aynan tushunmaslik lozim. Amaldavertikallik bir tarafda yuridik boshqaruv vakolatlari bo‘lib, ularboshqa tarafda (masalan, fuqaroda) yo‘qligini, yoki ularning hajmiunda (masalan, quyi turuvchi boshqaruv organida) kamroqekanligini anglatadi. Bunda boshqaruvchi taraf sifatida ijro etuvchihokimiyatning tegishli subyekti (ijro etuvchi organ, davlatboshqaruvi organi) amal qiladi. O‘z-o‘zidan ravshanki, boshqaruvsubyektining tashkiliy jihatdan barcha hollarda ham o‘zigabo‘ysunmaydigan muayyan obyektga bevosita boshqaruvmazmunidagi ta’siri aynan vertikal munosabatlarda amalga oshiriladi.Gorizontal ma’muriy-huquqiy munosabatlar bir-birigabo‘ysunmaydigan subyektlar o‘rtasida vujudga keladi. Bundaymunosabatlar ijro etuvchi hokimiyatning bir-biriga bo‘ysunmaydiganorganlari, shuningdek korxonalar, muassasalar, tashkilotlarva fuqarolar o‘rtasida ular boshqaruv sohasidagi o‘zhuquqlarini ro‘yobga chiqarishlari munosabati bilan (masalan,fuqaro ijro etuvchi hokimiyat organiga shikoyat bilan murojaatetganda, jamoat tashkiloti ro‘yxatdan o‘tkazilganda va sh.k.) vujudgakeladi.Taraflar amalda va yuridik jihatdan teng huquqli bo‘lganmunosabatlar gorizontal ma’muriy-huquqiy munosabatlar deb e’tirofetiladi. Ularda bir tarafning boshqa taraf uchun majburiy sanalganhokimiyat amri-irodasi mavjud bo‘lmaydi. Albatta, bunday huquqiymunosabatlar davlat boshqaruvi sohasida vertikal huquqiymunosabatlar kabi keng tarqalmagan. Bu tabiiy holdir, zero ularma’muriy-huquqiy tartibga solishning umumiy o‘zanidan chetgachiqadi. Shunga qaramay, ularning yuzaga kelish imkoniyati mavjud.Boshqaruvga oid aloqalarning umumiy majmuida gorizontalmunosabatlarni farqlash nisbatan qiyin, chunki ular davlatboshqaruvi sohasiga xos emas va vertikal munosabatlar kabi yaqqolnamoyon bo‘lmaydi. Shunga qaramay, boshqaruv amaliyotida ularqatoriga quyidagi ma’muriy-huquqiy munosabatlarni kiritishuchun muayyan asoslar mavjud.Bevosita boshqaruv ta’siri ko‘rsatilishiga sabab bo‘lgan munosabatlar.Ular vertikal munosabatlar uchun asos bo‘lib xizmatqiladi, ya’ni bir taraflama yuridik boshqaruv qarorini qabul qilishuchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar yaratish uchun mo‘ljallangan.Bular — bir huquqiy darajada turgan ijro etuvchi organlar(mansabdor shaxslar) o‘rtasida yuzaga keluvchi, masalan,boshqaruvning qo‘shma normativ hujjatlarini tayyorlash va qabulqilish (masalan, ikki vazirlik o‘rtasida); birgalikdagi boshqaruvharakatlarini muvofiqlashtirish; qo‘shma majlislar (masalan, ikkivazirlik hay’atlarining majlislarini) o‘tkazish; idoralararo maslahatyoki muvofiqlashtirish kengashlarini tuzish bilan bog‘liq bo‘lganaloqalar; bular ijro etuvchi hokimiyat organlari va, masalan,kasaba uyushmalari o‘rtasidagi mazkur uyushmalarning qonuniymanfaatlarini qondirish borasidagi munosabatlardir.Bir taraflama tartibda qabul qilingan yuridik boshqaruvqarorini samarali amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratishmaqsadida bevosita boshqaruv ta’siri ko‘rsatish amalga oshirilganidanso‘ng yuzaga keladigan munosabatlar. Bu munosabatlarjarayoni va natijasida normativ hujjatlarni ijro etish bo‘yichabirgalikda chora-tadbirlar ishlab chiqiladi (idoralararo komissiyalartuzish, qo‘shma taftishlar o‘tkazish va sh.k.). Munosabatlarningbu ikki guruhi ma’muriy-protseduraga oid (belgilangan tartibtaomilasosidagi) munosabatlar jumlasiga kiradi.Taraflari teng huquqli bo‘lgan ma’muriy-protsessual munosabatlar(masalan, fuqarolarning shikoyatlari bo‘yicha, ma’muriy60 61

huquqbuzarliklarga doir ishlar bo‘yicha ish yuritish doirasidagimunosabatlar). Bu munosabatlarning mazmuni ma’muriy-huquqiynizolarni ko‘rib chiqish bilan belgilanadi.Turli bitimlar ko‘rinishidagi ma’muriy-shartnoma munosabatlari(masalan, u yoki bu lavozimga qabul qilish to‘g‘risidagidastlabki bitim). Bitimlar ijro etuvchi hokimiyat subyektlario‘rtasida ham tuzilishi mumkin.3-§. Ma’muriy huquq sohasidagi yuridik faktlarYuridik faktlar ma’muriy-huquqiy munosabatlarning yuzagakelishi, ularni o‘zgartirish yoki bekor qilinishi uchun asos bo‘ladi.Yuridik faktlar shaxslar va organlarning harakatlari natijasida ham,muayyan voqealar natijasida ham yuzaga kelishi mumkin.Harakatlar subyekt o‘z xohish-irodasini faol ifoda etishimahsulidir. Tegishli yuridik faktlar irodaviy yuridik faktlar debataladi. Masalan, fuqaroning ijro etuvchi hokimiyat organigashikoyat berishi uning mansabdor shaxslar tomonidan ko‘ribchiqilishi bilan bog‘liq bo‘lgan huquqiy munosabatni vujudgakeltiradi. Bunda muayyan ma’muriy qonunchilikda nazarda tutilganhuquq amalga oshadi va tegishli ma’muriy huquqiy majburiyatado etiladi.Ma’muriy-huquqiy munosabatlarda qonuniy va g‘ayriqonuniyharakatlar farqlanadi.Qonuniy harakatlar har doim ma’muriy-huquqiy normalarningtalablariga mos keladi. Fuqarolarning va ma’muriy-huquqiymunosabatlar boshqa ishtirokchilarining qonuniy harakatlariyuridik faktlar sifatida amal qiladi. Masalan, fuqaroning shikoyatberishi u bilan shikoyat berilgan ijro etuvchi organ (mansabdorshaxs) o‘rtasida muayyan ma’muriy-huquqiy munosabat yuzagakelishiga sabab bo‘ladi.Ma’muriy huquqqa doir yuridik faktlar bo‘lib, qonuniyharakatlarning asosiy turi sifatida ijro etuvchi hokimiyatsubyektlarining individual xususiyat kasb etuvchi, ya’ni muayyanshaxs va ishga taalluqli huquqiy hujjatlari xizmat qiladi. Ularningbevosita yuridik natijasi — ma’muriy-huquqiy munosabat yuzagakelishi, uning o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishidan iborat.G‘ayriqonuniy harakatlar ma’muriy-huquqiy normalarningtalablariga mos kelmaydi, aksincha ularni buzadi. Bular —intizomiy va ma’muriy qilmishlar (ular, ayniqsa, ko‘proq davlatboshqaruvi sohasiga xosdir). Ular yurisdiksion (vakolatni amalgaoshirish bilan bog‘liq) huquqiy munosabatlar yuzaga kelishigasabab bo‘ladi. G‘ayriqonuniy harakatlar qatoriga harakatsizlik(masalan, tegishli ichki ishlar organi jamoat tartibini ta’minlashbo‘yicha zarur choralar ko‘rmagani) ham kiradi.Voqealar — huquqiy oqibatlarga sabab bo‘luvchi, ammokishilarning xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda yuz beruvchiyuridik faktlar. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining«O‘zbekiston Respublikasida pasport tizimini takomillashtirishto‘g‘risida» gi 1999- yil 26-fevraldagi farmoni bilan tasdiqlanganNizomga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining 16 yoshga to‘lganva O‘zbekiston hududida yashaydigan har bir fuqarosi pasportgaega bo‘lishi mumkin. Binobarin, fuqaroning 16 yoshga to‘lishiunda pasport olish huquqi va majburiyatini, davlat organlarida esa— fuqaroga bunday pasportni berish huquqi va majburiyatinivujudga keltiruvchi yuridik fakt hisoblanadi.Shunday qilib, irodaviy va noixtiyoriy yuridik faktlar o‘rtasidagifarq shundan iboratki, irodaviy yuridik faktlar vujudga kelishikishilarning xohish-irodasiga bevosita bog‘liq bo‘ladi, noixtiyoriyyuridik faktlarning vujudga kelishi esa kishilarning xohish-ixtiyorigabog‘liq bo‘lmaydi.Nazorat uchun savol va topshiriqlar62 631. Ma’muriy-huquqiy munosabat deganda nimani tushunasiz?2. Ma’muriy-huquqiy munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlarinianiqlang.3. Ma’muriy-huquqiy munosabatlarning elementlarini ko‘rsating.4. Davlat boshqaruv organlarining ma’muriy huquq layoqati degandanimani tushunasiz?5. Davlat xizmatchisining ma’muriy huquq layoqati deganda nimanitushunasiz?6. Ma’muriy-huquqiy munosabatlarning turlarini ko‘rsating.7. Ma’muriy-huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi, ularni o‘zgartirishyoki bekor qilinishi uchun nima asos bo‘ladi?

I k k i n c h i b o ‘ l i mMA’MURIY HUQUQ SUBYEKTLARIIV bobIJRO ETUVCHI HOKIMIYAT ORGANLARI1-§. Ijro etuvchi hokimiyat organlaritushunchasi va xususiyatlariIjro etuvchi hokimiyat organlari davlatning vazifa vafunksiyalarini amalga oshirish maqsadida tashkil etiladigan hamdadavlat hokimiyat vakolatlariga ega bo‘lgan davlat hokimiyatiningmustaqil bir bo‘g‘inidir. Ma’muriy huquq sohasi olimlariningfikricha, ijro etuvchi hokimiyat subyektlari o‘rnatilgan vakolatlar(kompetensiya) doirasida davlat boshqaruvini amalga oshiradilar,shuningdek ijro etuvchi hokimiyat davlat boshqaruvi organlaritizimidan tashqarida bo‘lishi mumkin emas. Binobarin, ijro etuvchihokimiyat bu hokimiyat organlari tizimining bir qismi bo‘lgan,qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni ijro etish vaijrosini ta’minlash maqsadida davlat tomonidan tashkil etiladigan,boshqaruv faoliyatining maxsus shakl va usullaridan foydalanib,davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida boshqaruvfunksiyalarini amalga oshiradigan, tegishli tuzilishiga, vakolatlardoirasi (kompetensiya)ga, davlat-hokimiyat vakolatlariga va davlatxizmatchilari shtatlariga ega bo‘lgan tashkilotdir 1 .Ijro etuvchi hokimiyat organi shu hokimiyat mexanizmi(tizimi)ning tarkibiy qismi bo‘lib, davlat nomidan ish ko‘radi,ijro etish va farmoyish berish faoliyatni amalga oshiradi, o‘ziningqonunchilik hujjatlarida belgilangan vakolatlari doirasi hamdatuzilishiga ega, faoliyatining o‘ziga xos shakl va usullarini qo‘llaydi.1Qarang: Áàõðàõ Ä.Í., Ðîññèíñêèé Á.Â., Ñòàðèëîâ Þ.Í. Àäìèíèñòðàòèâíîåïðàâî. Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ. – Ì.; 2004. – Ñ. 186. Õîæèåâ Ý., ÕîæèåâÒ. Ìàúìóðèé µó³ó³. Äàðñëèê. – Ò. 2006. – 189-á.Ushbu organlar faoliyatining mazmuniga ko‘ra davlat boshqaruviniamalga oshiradi.Ijro etuvchi hokimiyat organlari o‘zining davlat-huquqiytabiatiga ko‘ra, o‘zini o‘zi boshqarish organlaridan, funksionalahamiyatiga ko‘ra esa, davlat hokimiyatining boshqa organlaridanfarq qiladi. Shu bilan birga, ijro etuvchi hokimiyat organlaridavlatning muayyan funksiya va vazifalarini ta’minlashda qonunchilikhamda sud organlari bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi. Bumunosabatlar turli xil kelishuv komissiyalari, vakillik organlarningyig‘ilishlarida ijro etuvchi hokimiyat organi rahbarining hisobotinieshitish kabi shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin.Ijro etuvchi hokimiyat organlarining bir necha xususiyatlariniqayd etish mumkin.Birinchidan, ijro etuvchi hokimiyat organi – qonun chiqaruvchiva sud hokimiyati singari davlat apparatining mustaqilbug‘ini hisoblanadi, u davlatning xo‘jalik, ijtimoiy-madaniy,ma’muriy-siyosiy, tarmoqlararo sohalarida ijro etish va farmoyishberish faoliyatini amalga oshiradi. Ikkinchidan, ijro etuvchihokimiyat organlari huquqiy hujjatlarni qabul qilish, o‘rnatilgantalablar va qoidalarga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish,huquqiy aktlar talablarining buzilishidan turli boshqaruv usullariorqali himoya qilishdan iborat davlat-hokimiyat vakolatlariga ega.Uchinchidan, ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyati qonunosti xususiyatga ega, ya’ni ular o‘z faoliyatini qonun asosida vaqonunlarni ijro etish maqsadida amalga oshiradi. To‘rtinchidan,har bir ijro etuvchi hokimiyat organi o‘zining funksiyasi vavakolatlari doirasiga ega. Respublikamizda amalga oshirilayotganma’muriy islohotlar doirasida qabul qilingan normativ-huquqiyhujjatlarda ijro etuvchi hokimiyat organlarining asosiy funksiyalariva vazifalari belgilab berildi. Jumladan, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining «Respublika davlat boshqaruvi organlari tiziminitakomillashtirish to‘g‘risida»gi 2003-yil 9-dekabr farmonidaRespublika davlat boshqaruvi organlarining asosiy vazifalari vafunksiyalari etib quyidagilar belgilangan.– O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining farmonlari hamda boshqa normativ-huquqiy64 65

hujjatlarning amalda ro‘yobga chiqarilishini, ular ijrosi ustidanta’sirchan nazoratning amalga oshirilishini ta’minlash;— tashqi va ichki siyosatni amalga oshirish, davlatning tashqiva ichki xavfsizligini ta’minlash;— mamlakatni strategik rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarinibelgilash, davlatning maqsadli dasturlarini ishlab chiqishhamda ularni amalga oshirishni tashkil qilish, iqtisodiy islohotlarniro‘yobga chiqarish borasidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish;— insonning konstitutsiyaviy huquqi va erkinliklarini,aholining ta’lim, tibbiy xizmat, ijtimoiy ta’minotga bo‘lganhuquqlarini ta’minlash va himoya qilish, mehnat bozorini tartibgasolish, ijtimoiy sohada umumdavlat boshqaruv tizimi faoliyatiniboshqarish va muvofiqlashtirish;— tegishli huquqiy muhitni yaratish, litsenziyalash, sertifikatlashtirishva standartlashtirish orqali xo‘jalik yurituvchisubyektlar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish;— soliqlar, bojxona to‘lovlarini yig‘ish, davlat daromadlarinitaqsimlash yo‘li bilan xazinaga oid vazifalarni amalga oshirish.Beshinchidan, har bir ijro etuvchi hokimiyat organi tashkiliytuzilishga ega, ya’ni zaruriy moddiy-texnik, moliyaviy, axborotva boshqa resurslar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Oltinchidan,har bir ijro etuvchi hokimiyat organi davlat faoliyatini muayyanhududda amalga oshiradi.Shunday qilib, ijro etuvchi hokimiyat organi — bu o‘ztuzilishiga, vakolat doirasiga, faoliyat ko‘rsatish hududiga ega,tegishli qonunchilik hujjatlarida tashkil etiladigan, davlat nomidanish ko‘radigan, ijro etish va farmoyish berish tartibida xo‘jalik,ijtimoiy-madaniy, ma’muriy-siyosiy, tarmoqlararo sohalargarahbarlikni amalga oshiruvchi, davlat mexanizmining mustaqiltarkibiy bo‘g‘inidir.Ijro etuvchi hokimiyat organlarini quyidagi asoslarga ko‘ratasniflash mumkin:1. Ijro etuvchi organlar vakolatining xususiyatiga ko‘ra:umumiy; maxsus; sohaviy; sohalararo vakolatli organlarga bo‘linadi.Umumiy vakolatli ijro etuvchi organlarga O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi VazirlarKengashi, hokimliklarni kiritish mumkin. Ushbu davlat organlario‘z vakolatlari doirasida barcha sohalarga taalluqli qarorlar qabulqilishi mumkin.Maxsus vakolatli davlat boshqaruv organlariga davlat inspeksiyalari(parvozlar xavfsizligini nazorat qilish davlat inspeksiyasi,Davlat don inspeksiyasi va b.) va boshqa maxsus davlat organlarikiradi.Sohaviy ijro etuvchi organlarning vakolatlar doirasi ularninganiq davlat-boshqaruv faoliyati sohasida belgilab qo‘yilgan. Bugungikunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 9-dekabrdagi «Respublika davlat boshqaruvi organlari tiziminitakomillashtirish to‘g‘risida»gi farmoniga asosan vazirliklar, davlatqo‘mitalari va boshqa markaziy davlat boshqaruv organlaritasdiqlangan. Ushbu organlarning aksariyati muayyan sohadafaoliyat olib boradi.Sohalararo vakolatli ijro etuvchi organlar davlat organlariningalohida faoliyat yo‘nalishlarida muvofiqlashtirish funksiyasinibajaradi. Masalan, O‘zbekiston Aloqa va axborotlashtirish agentligialoqa, axborotlashtirish va radiochastota spektridan foydalanishsohasidagi vazifalarni hal qilish va davlat siyosatini o‘tkazish uchunvakolat berilgan muvofiqlashtiruvchi boshqaruv organi hisoblanadi.2. Ijro etuvchi organlar tashkiliy-huquqiy asoslariga ko‘raquyidagi organlarga bo‘linadi:a) Konstitutsiya asosida tashkil etiladigan organlarga (masalan,O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi);b) qonunchilik hujjatlari asosida tashkil etiladigan organlar(vazirliklar, davlat qo‘mitalari).Bundan tashqari, ijro etuvchi hokimiyat organlari tashkiletish tartibiga ko‘ra Prezident tomonidan tashkil etiladiganorganlarga, Vazirlar Mahkamasi tomonidan tashkil etiladiganorganlarga, markaziy hamda mahalliy ijro etuvchi organlartomonidan tashkil etiladigan organlarga bo‘linadi.3. Boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda qarorlar qabul qilishtartibiga ko‘ra ijro etuvchi hokimiyat organlari:— kollegial organlarga;— yakkaboshchilik asosida faoliyat olib boradigan organlargabo‘linadi.66 67

Kollegial organlar faoliyatining mazmuni boshqaruv qarorlariniorganning tegishli a’zolari bilan birgalikda kelishuv asosidaqabul qilinishi bilan ifodalanadi. Ijro etuvchi organlar faoliyatidayakkaboshchilik prinsiði, organ rahbari (vazir, boshliq)ning yakkao‘zi u yoki bu boshqaruv qarorlarini qabul qilishini anglatadi.Albatta, bunda har bir organ rahbari boshqaruv qarorlariningxususiyatidan kelib chiqib, sohaviy tarkibiy tuzilmalar fikriniinobatga olgan holda, shuningdek har bir vazirlik, davlat qo‘mitasituzilmasida mavjud maslahat organi-hay’at muhokamasidan so‘ngshunday qarorlar qabul qilishi mumkin.4. Ijro etuvchi organlarni tashkiliy-huquqiy shakllariga ko‘ramuayyan turlarga ajratish mumkin. O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining yuqorida qayd etib o‘tilgan farmonida respublikadavlat boshqaruvi organlarining umumiy funksional tavsifi bilanbirga tashkiliy - huquqiy shakllari ham belgilab berilgan. UshbuFarmon asosida ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatinitakomillashtirish to‘g‘risida bir necha normativ-huquqiy hujjatqabul qilinib, davlat boshqaruv organlarining turli tashkiliyhuquqiyshakllari (vazirlik, davlat qo‘mitasi, agentlik, markaz,inspeksiya, departament) ijro etuvchi hokimiyat tizimida paydobo‘lishiga asos yaratiladi.5. Ijro etuvchi organlar moliyaviy mablag‘ bilan ta’minlanishigako‘ra: budjet organlari va xo‘jalik hisobidagi organlarga bo‘linadi.6. Ijro etuvchi organlar qaysi hududda faoliyat ko‘rsatishibo‘yicha: markaziy va mahalliy organlarga bo‘linadi.2-§. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentininghuquqiy maqomiO‘zbekiston Respublikasida Prezidentlik instituti «O‘zbekistonRespublikasi Prezidenti lavozimini ta’sis etish hamda O‘zbekistonRespublikasi Konstitutsiyasi (Asosiy qonuniga)ga o‘zgartish vaqo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining1990- yil 24-mart qonuniga asosan joriy etilgan. «Prezident»tushunchasi konstitutsiyaviy-huquqiy ma’noda davlat boshlig‘inianglatadi. O‘zbekiston Respublikasining 1992-yil 8-dekabrda qabulqilingan Konstitutsiyasiga muvofiq Prezidentlik instituti –hokimiyatlar bo‘linishi prinsiðiga rioya qilinishida davlat mexanizmiuchun eng muhim institutdir.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining huquqiy maqomiO‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89-93-moddalaridahamda «O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti faoliyatining asosiykafolatlari to‘g‘risida»gi 2003-yil 25-aprel qonuni2 bilan belgilanadi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89-moddasigamuvofiq, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlatboshlig‘idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holdafaoliyati yuritishini hamda hamkorligini ta’minlaydi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasigaasosan Prezident lavozimiga nomzodlarga quyidagi talablar qo‘yiladi:birinchidan, 35 yoshdan kichik bo‘lmagan, faqat O‘zbekistonRespublikasining fuqarosi Prezident etib saylanishi mumkin;ikkinchidan, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti bo‘lib,faqat O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi saylanishi mumkin;uchinchidan, bevosita saylovgacha kamida 10 yil O‘zbekistonhududida muqim yashayotgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarosiPrezidentlikka saylanishi mumkin. Bu muddat — Prezidentlikkanomzodga faqat bilimlar va amaliy tajribalarni emas, balkiO‘zbekistondagi hayotning o‘ziga xos sharoitlarini tushunishuchun ham zarur va yetarlidir;to‘rtinchidan, davlat tilini yaxshi biladigan O‘zbekistonRespublikasi fuqarosi Prezidentlikka saylanishi mumkin.O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti O‘zbekiston Respublikasiningfuqarolari tomonidan umumiy, teng va to‘g‘ridan-to‘g‘risaylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan yetti yilmuddatga saylanadi.Prezident o‘z vazifasini bajarib turgan davrda boshqa haqto‘lanadigan lavozimni egallashi, vakillik organining deputati bo‘lishi,tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi mumkin emas.Prezidentning shaxsi daxlsizdir va qonun bilan muhofaza etiladi.(91-m.) Prezident O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi yig‘ilishida,Konstitutsiyaning 92-moddasida o‘z ifodasini topganqasamyodni qabul qilgan paytdan boshlab o‘z lavozimiga kirishganhisoblanadi.68 69

O‘zbekiston Konstitutsiyasining 93-moddasiga ko‘ra, O‘zbekistonRespublikasining Prezidenti:— fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, O‘zbekistonRespublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishiningkafilidir;— O‘zbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi vahududiy yaxlitligini muhofaza etish, milliy-davlat tuzilishi masalalarigadoir qarorlarni amalga oshirish yuzasidan zarur choratadbirlarko‘radi;— mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda O‘zbekistonRespublikasi nomidan ish ko‘radi;— muzokaralar olib boradi hamda O‘zbekiston Respublikasiningshartnoma va bitimlarini imzolaydi, respublika tomonidantuzilgan shartnomalarga, bitimlarga va uning qabul qilinganmajburiyatlariga rioya etilishini ta’minlaydi;— o‘z huzurida akkreditatsiyadan o‘tgan diðlomatik hamdaboshqa vakillarning ishonch va chaqiruv yorliqlarini qabul qiladi;— O‘zbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diðlomatikva boshqa vakillarini tayinlash uchun nomzodlarni O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdim etadi;— O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga har yili mamlakatijtimoiy-iqtisodiy hayotining, ichki va tashqi siyosatining engmuhim masalalari yuzasidan ma’ruzalar taqdim etadi;— ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzadi va unga rahbarlikqiladi; respublika oliy hokimiyat va boshqaruv organlariningbahamjihat ishlashini ta’minlaydi; vazirliklar, davlat qo‘mitalarihamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi,shu masalalarga doir farmonlarni keyinchalik O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdig‘iga kiritadi;— Senat Raisi lavozimiga saylash uchun nomzodni O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdim etadi;— O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari ko‘ribchiqishi va tasdiqlashi uchun O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirinomzodini taqdim etadi va lavozimidan ozod qiladi;— O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining taqdimiga binoanO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a’zolarini tasdiqlaydiva lavozimlaridan ozod qiladi;— O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va uningo‘rinbosarlarini tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi,keyinchalik bu masalalarni O‘zbekiston Respublikasi OliyMajlisining Senati tasdig‘iga kiritadi;— O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining SenatigaKonstitutsiyaviy sud raisi va sudyalari, Oliy sud raisi va sudyalari,Oliy xo‘jalik sudi raisi va sudyalari, O‘zbekiston RespublikasiMarkaziy banki boshqaruvining raisi, O‘zbekiston RespublikasiTabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining raisi lavozimlariganomzodlarni taqdim etadi;— viloyat, tumanlararo, tuman, shahar, harbiy va xo‘jaliksudlarining sudyalarini tayinlaydi va lavozimlaridan ozod etadi;— viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokiminiqonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi.Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan yoki o‘z sha’ni va qadrqimmatigadog‘ tushiradigan xatti-harakat sodir etgan tuman vashahar hokimlarini Prezident o‘z qarori bilan lavozimidan ozodetishga haqli;— respublika davlat boshqaruv organlarining, shuningdekhokimlarning qabul qilgan hujjatlarini to‘xtatadi, bekor qiladi;— O‘zbekiston Respublikasining qonunlarini imzolaydi vae’lon qiladi; qonunga o‘z e’tirozlarini ilova etib, uni takroranmuhokama qilish va ovozga qo‘yish uchun O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisiga qaytarishga haqli;— O‘zbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yokitajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnomamajburiyatlarini bajarish zaruriyati tug‘ilganda urush holati e’lonqiladi va qabul qilgan qarorini uch kun ichida O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisi palatalarining tasdig‘iga kiritadi;— favqulodda vaziyatlar (real tashqi xavf, ommaviy tartibsizliklar,yirik halokat, tabiiy ofat, epidemiyalar) yuz bergantaqdirda fuqarolarning xavfsizligini ta’minlashni ko‘zlab, O‘zbekistonRespublikasining butun hududida yoki uning ayrim joylaridafavqulodda holat joriy etadi va qabul qilgan qarorini uch kun ichidaO‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdig‘igakiritadi. Favqulodda holat joriy etish shartlari va tartibi qonunbilan belgilanadi;70 71

— O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining Oliy Boshqo‘mondoni hisoblanadi, Qurolli Kuchlarning oliy qo‘mondonlarinitayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi, oliy harbiy unvonlarberadi;— O‘zbekiston Respublikasining ordenlari, medallari va yorlig‘ibilan mukofotlaydi, O‘zbekiston Respublikasining malakaviy vafaxriy unvonlarini beradi;— O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligiga va siyosiyboshpana berishga oid masalalarni hal etadi;— amnistiya to‘g‘risidagi hujjatlarni qabul qilish haqida O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdimnoma kiritadiva O‘zbekiston Respublikasining sudlari tomonidan hukm qilinganshaxslarni afv etadi;— O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmatini tuzadi.Milliy xavfsizlik xizmati raisini tayinlaydi va lavozimidan ozodetadi, keyinchalik shu masalalarga doir farmonlarni O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisining Senati tasdig‘iga kiritadi;Prezident o‘z vakolatlarini bajarishni davlat idoralariga yokimansabdor shaxslarga topshirishga haqli emas.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiyaning 94-moddasiga muvofiq o‘z vazifalari va Konstitutsiyaviy vakolatlariniamalga oshirish maqsadida serqirra huquq ijodkorlik faoliyatiniyuritadi. Prezident Konstitutsiya va qonunlarga asoslanib hamdaularni ijro etish yuzasidan respublikaning butun hududida majburiykuchga ega bo‘lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.Prezident tomonidan qabul qilinadigan mazkur normativ-huquqiyhujjatlar Konstitutsiya va qonunlarda ko‘zda tutilgan tashkiliyhuquqiymasalalarni davlat boshlig‘i nuqtai nazaridan amalgaoshirish mexanizmini belgilab berishi bilan birga ularningmohiyatini aks ettiradi. Prezidentning huquq ijodkorlik faoliyatidoirasida qabul qilgan hujjatlarining huquqiy tabiati o‘ziga xosxususiyatlari bilan izohlanadi. Prezident farmonlari, qarorlari,farmoyishlari huquqni qo‘llash xususiyatiga, normativ mazmunga,individual-tashkiliy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin.Konstitutsiyaning 95-moddasiga binoan, Qonunchilik palatasiyoki Senat tarkibida ularning normal faoliyatiga tahdid soluvchihal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda yoxud ular birnecha marta O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga zidqarorlar qabul qilgan taqdirda, shuningdek Qonunchilik palatasibilan Senat o‘rtasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiningnormal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflaryuz berganda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekistonRespublikasi Konstitutsiyaviy sudi bilan bamaslahat qabul qilganqarori asosida O‘zbekiston Respublikasi Oliy MajlisiningQonunchilik palatasi, Senati tarqatib yuborilishi mumkin.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi,Senati tarqatib yuborilgan taqdirda yangi saylov uch oymobaynida o‘tkaziladi.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiva Senati favqulodda holat joriy etilgan davrda tarqatibyuborilishi mumkin emas.O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti betobligi sababli o‘zvazifasini bajara olmasligi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiningpalatalari qo‘shma qaroriga ko‘ra tuzilgan davlat tibbiykomissiyasi xulosasi bilan tasdiqlangan taqdirda o‘n kun muddatichida palatalarning qo‘shma favqulodda yig‘ilishida deputatlar,senatorlar orasidan uch oygacha bo‘lgan muddatga O‘zbekistonRespublikasi Prezidenti vazifasini vaqtincha bajaruvchi saylanadi.Bu holda uch oy muddat ichida O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining umumxalq saylovi o‘tkazilishi shart (96-m).Vakolati tugashi munosabati bilan iste’foga chiqqan Prezidentumrbod Senat a’zosi lavozimini egallaydi(97-m.).3-§. O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining huquqiy maqomiO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining huquqiymaqomi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va «VazirlarMahkamasi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining yangitahrirdagi 2003 yil 29- avgust qonuni bilan tartibga solingan.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasigabinoan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi72 73

hokimiyatni amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasi O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uningo‘rinbosarlari, vazirlar, davlat qo‘mitalarining raislaridan iborat.Qoraqalpog‘iston Respublikasi hukumatining boshlig‘i VazirlarMahkamasi tarkibiga o‘z lavozimi bo‘yicha kiradi.Vazirlar Mahkamasining tarkibi O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti tomonidan shakllantiriladi. O‘zbekiston RespublikasiBosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiningtaqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiningpalatalari tomonidan ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi. VazirlarMahkamasining a’zolari O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziritaqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidantasdiqlanadi.O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining vakolatlarini amalgaoshirish yuzasidan uning faoliyatini tashkil etish tartibi O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005-yil 14-fevraldagi 62-sonli qaroriga bilan tasdiqlangan «O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining Reglamenti»da o‘z ifodasini topgan.Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviysohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, O‘zbekiston Respublikasiqonunlari, Oliy Majlis qarorlari, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosinita’minlaydi.Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiqO‘zbekiston Respublikasining butun hududidagi barcha organlar,korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar vafuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan qarorlar vafarmoyishlar chiqaradi.O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasifaoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samaraliishlashi uchun shaxsan javobgar bo‘ladi, Vazirlar Mahkamasiningmajlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining topshirig‘iga binoan xalqaromunosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasinomidan ish ko‘radi. O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida,O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari vafarmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi.O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaning89-moddasi va 93-moddasiga asoslangan holda Vazirlar Mahkamasimajlislarida raislik qilishga, Vazirlar Mahkamasi vakolatiga kiruvchimasalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishga, shuningdek VazirlarMahkamasi qarorlari va farmoyishlarini, O‘zbekiston RespublikasiBosh vaziri farmoyishlarini bekor qilishga haqli.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchihokimiyat organlari tizimiga va o‘zi tashkil etadigan xo‘jalik boshqaruviorganlari tizimiga boshchilik qiladi, ularning hamjihatlikbilan faoliyat ko‘rsatishini ta’minlaydi.Vazirlar Mahkamasi qonunchilik tashabbusi huquqiga ega.Vazirlar Mahkamasi o‘z faoliyatida kollegiallik, demokratiyava qonuniylik, O‘zbekiston Respublikasida yashovchi barcha millatva elatlarning manfaatlarini hisobga olish prinsiðlariga asoslanadi.Vazirlar Mahkamasi yangi saylangan O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisining oldida o‘z vakolatlarini zimmasidan soqit qiladiVazirlar Mahkamasi o‘z vakolatlari doirasida:iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy jarayonlarni boshqaradi, mulkchilikningbarcha shakllarini uyg‘unlashtirish va ularning tengligi,iqtisodiyotni monopoliyalashtirishdan chiqarish, bozoriqtisodiyotining huquqiy mexanizmini ishga solish asosida erkintadbirkorlik uchun shart-sharoitlar yaratadi;xo‘jalik yuritishning yangi shakllari — konsernlar, konsorsiumlar,tarmoqlararo birlashmalar, turli uyushmalar va boshqashunga o‘xshash tashkilotlarni barpo etishga va mustahkamlashgayordamlashadi, iqtisodiyotni rivojlantirish va aholi talab-ehtiyojlariniqondirish zaruriyatidan kelib chiqqan holda ularfaoliyatini yo‘naltiradi va muvofiqlashtiradi;O‘zbekiston Respublikasida pul va kredit tizimini mustahkamlashchora-tadbirlarini amalga oshirishga ko‘maklashadi, yagonanarx siyosatini o‘tkazish, mehnatga haq to‘lash miqdoriningbelgilangan kafolatlarini hamda ijtimoiy ta’minot darajasinita’minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi;O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetini, shuningdekO‘zbekiston Respublikasini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishistiqbol ko‘rsatkichlari va eng muhim dasturlarini ishlab chiqishhamda ular ijrosini tashkil etadi;74 75

oshqaruv tuzilmasini takomillashtirish to‘g‘risida vazirliklar,davlat qo‘mitalari, idoralar hamda O‘zbekiston Respublikasi davlatva xo‘jalik boshqaruvining boshqa organlarini tuzish, qayta tashkiletish va tugatish to‘g‘risida takliflar ishlab chiqadi;fan va texnikani rivojlantirish, tabiiy resurslardan oqilonafoydalanish va ularni muhofaza qilish chora-tadbirlarini amalgaoshiradi;fuqarolarning huquq va erkinliklarini, ularning mehnatqilishga, ijtimoiy va huquqiy himoyalanishga bo‘lgan huquqlarinita’minlash hamda himoya qilish chora-tadbirlarini ko‘radi, ijtimoiyta’minot tizimini takomillashtiradi;sog‘liqni saqlash, xalq ta’limini rivojlantirish va takomillashtirishningasosiy yo‘nalishlarini belgilaydi, madaniyatni rivojlantirishgako‘maklashadi;O‘zbekiston Respublikasining davlat xavfsizligi va mudofaaqobiliyatini, davlat chegaralari qo‘riqlanishini ta’minlash, davlatmanfaatlarini himoya qilish, jamoat tartibini saqlash choratadbirlariniamalga oshirishga yordamlashadi;ijro etuvchi hokimiyat organlarining tabiatni muhofaza qilishtadbirlarini birgalikda o‘tkazish hamda respublika va xalqaroahamiyatga molik yirik ekologik dasturlarni amalga oshirish borasidagiishlarini muvofiqlashtiradi, yirik avariyalar va falokatlarning,shuningdek, tabiiy ofatlarning oqibatlarini tugatish chora-tadbirlariniko‘radi;O‘zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlar va xalqarotashkilotlardagi vakilligini ta’minlaydi, hukumatlararo shartnomava bitimlar tuzadi, ularni bajarish chora-tadbirlarini ko‘radi;tashqi iqtisodiy faoliyat, ilmiy-texnikaviy va madaniy hamkorliksohasida rahbarlikni amalga oshiradi.Vazirlar Mahkamasi vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralarhamda davlat va xo‘jalik boshqaruvining boshqa organlari ishinimuvofiqlashtirib hamda yo‘naltirib boradi.Vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar hamda davlat boshqaruviningboshqa organlari haqidagi nizomlar Vazirlar Mahkamasitomonidan tasdiqlanadi.Vazirlar Mahkamasi vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralarhamda O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti hisobidanta’minlanadigan davlat boshqaruvi boshqa organlarining markaziydevoni xodimlari sonini va ular ta’minotiga ajratiladigan mablag‘larmiqdorini belgilaydi.Vazirlar va davlat qo‘mitalari raislarining o‘rinbosarlari O‘zbekistonRespublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimidanozod etiladi. Davlat boshqaruvi boshqa organlarining rahbarlariva ularning o‘rinbosarlari, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoidanazarda tutilmagan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomodanlavozimga tayinlanadi va lavozimidan ozod etiladi.Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasi Hukumatitomonidan tashkil etiladigan xo‘jalik boshqaruvi organlariningrahbarlarini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan kelishilganholda tasdiqlaydi.Davlat boshqaruvi organlari hay’atlarining a’zolari, shuningdekO‘zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan tashkil etiladiganxo‘jalik boshqaruvi organlari boshqaruvlarining a’zolari VazirlarMahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.Vazirlar Mahkamasi zarurat bo‘lganda o‘z vakolatiga kiruvchidavlat boshqaruvining ayrim masalalarini hal etishni, agar bumasalalarning hal etilishi qonun hujjatlarida O‘zbekiston RespublikasiHukumatining mutlaq vakolatlariga kiritilgan bo‘lmasa,vazirliklar, davlat qo‘mitalari va o‘z bo‘yso‘nuvidagi davlat boshqaruviboshqa organlariga berishi mumkin.Vazirlar Mahkamasi vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralarva davlat boshqaruvi boshqa organlarining faoliyati ustidan nazoratniamalga oshiradi.Vazirlar Mahkamasi vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralarhamda davlat va xo‘jalik boshqaruvi boshqa organlarining hujjatlariamaldagi qonun hujjatlariga zid bo‘lgan hollarda ularni bekor qilishhuquqiga ega.Yangi shakllantirilgan Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti bilan kelishilgan holda O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisiga ko‘rib chiqish uchun o‘z vakolatlari davridagifaoliyati dasturini taqdim etadi.Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasini iqtisodiy vaijtimoiy rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini, O‘zbekistonRespublikasi Davlat budjetining asosiy ko‘rsatkichlarini va unga76 77

kiritiladigan o‘zgartishlarni ishlab chiqadi hamda ularni O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisi ko‘rib chiqishi uchun taqdim etadi.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari VazirlarMahkamasi muayyan a’zosining o‘zi rahbarlik qilayotgan davlatyoki xo‘jalik boshqaruvi organi faoliyati masalalari yuzasidanaxborotini eshitishlari hamda zarur bo‘lganda uni iste’foga chiqarishto‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ko‘rib chiqishiuchun taklif kiritishlari mumkin.Vazirlar Mahkamasining a’zolari O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisi palatalari majlislarida, palatalarning qo‘mitalarimajlislarida hozir bo‘lish va axborot berishga haqli.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilikpalatasi deputatlari va O‘zbekiston Respublikasi Oliy MajlisiningSenati a’zolari tomonidan Vazirlar Mahkamasi yoki uningmuayyan a’zolari faoliyatiga taalluqli masalalar qo‘yilgan taqdirda,Bosh vazir shu masalalar yuzasidan zarur tushuntirishlar olishva tushuntirishlar berishga haqli.Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisipalatalari qo‘mitalarining O‘zbekiston Respublikasi Hukumati faoliyatimasalalariga doir tavsiyalari va takliflarini ko‘rib chiqadi hamda ularyuzasidan chora-tadbirlar ko‘radi. Tavsiyalar va takliflarni ko‘ribchiqish natijalari haqida hamda ko‘rilgan chora-tadbirlar to‘g‘risidaVazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisipalatalarining tegishli qo‘mitalariga kelishilgan muddatda ma’lum qiladi.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilikpalatasidan, Qonunchilik palatasi deputatidan, O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisining Senatidan, Senat a’zosidanO‘zbekiston Respublikasi Hukumatining yoki unga bo‘ysunuvchidavlat yoxud xo‘jalik boshqaruvi organlarining faoliyatiga doirparlament so‘rovi olgan Vazirlar Mahkamasi yoxud O‘zbekistonRespublikasi Hukumati a’zosi qonun bilan belgilangan muddatlardaO‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tegishli palatalariningmajlislarida og‘zaki yoki yozma javob berishi shart.Vazirlar Mahkamasi:Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi bilan o‘zarohamkorlik qiladi, uning O‘zbekiston Respublikasi qonunlari,O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining hamda Oliy Majlispalatalarining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiningfarmonlari, qarorlari va farmoyishlari hamda xo‘jalik va ijtimoiymadaniyqurilish masalalariga doir boshqa hujjatlar qandaybajarilayotganligi haqidagi ma’lumotlarini eshitadi;Vazirlar Mahkamasining vakolatiga kiruvchi masalalar bo‘yichaQoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashining takliflariniko‘rib chiqadi;vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar hamda davlat va xo‘jalikboshqaruvining boshqa organlari tomonidan tarmoqlararo vamintaqaviy o‘ta muhim kompleks dasturlarni amalga oshirishdaQoraqalpog‘iston Respublikasi huquqlariga rioya etilishinita’minlaydi, bunda chiqib qoladigan bahsli masalalarni hal etadi;Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar KengashiningO‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, qonunlariga,O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari vafarmoyishlariga hamda Vazirlar Mahkamasining qarorlariga zidbo‘lgan qarorlari va farmoyishlarining ijro etilishini o‘z vakolatidoirasida to‘xtatib qo‘yish huquqiga ega.Qoraqalpog‘iston Respublikasini iqtisodiy, ijtimoiy-madaniyrivojlantirishga, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularnimuhofaza qilishga taalluqli masalalar Vazirlar Mahkamasitomonidan hal etilayotganda Qoraqalpog‘iston RespublikasiVazirlar Kengashining fikri hisobga olinadi.Vazirlar Mahkamasi huzurida Qoraqalpog‘iston RespublikasiVazirlar Kengashining doimiy vakolatxonasi bo‘ladi.Vazirlar Mahkamasi o‘z vakolatlari doirasida:hududlarning iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy rivojlantirilishinita’minlash bilan bog‘liq masalalarda mahalliy ijro etuvchi hokimiyatorganlarining faoliyatini muvofiqlashtirib boradi;viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarining Vazirlar Mahkamasitomonidan hal etilishi talab qilinadigan masalalarga doir takliflariniko‘rib chiqadi, Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlariningbajarilish jarayonini nazorat qiladi, ularning amalga oshirilishiyuzasidan mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari rahbarlarini taklifqilish hamda ularning axborotlarini eshitishga haqli;vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar hamda davlat va xo‘jalikboshqaruvi boshqa organlarining viloyatlar va Toshkent shahar78 79

hokimlari bilan o‘zaro hamkorligini ta’minlaydi, bunda chiqibqoladigan bahsli masalalarni hal etadi;hududlarni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning asosiyko‘rsatkichlarini tasdiqlaydi, mahalliy ijro etuvchi hokimiyatdevonining soni va namunaviy tuzilmasini belgilaydi;viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarining qonun hujjatlarigazid bo‘lgan qarorlari va farmoyishlari ijrosini to‘xtatib qo‘yishhamda ularni bekor qilishga haqli.Vazirlar Mahkamasi o‘z vakolatiga kiruvchi masalalaryuzasidan nodavlat notijorat tashkilotlari bilan o‘zaro hamkorlikqiladi va qonun hujjatlariga muvofiq ularga zarur ko‘mak ko‘rsatadi.Davlat boshqaruvining, xo‘jalik va ijtimoiy-madaniy qurilishningeng muhim masalalari Vazirlar Mahkamasining majlislaridahal etiladi.Vazirlar Mahkamasining majlislari yilning har choragidakamida bir marta o‘tkaziladi.Vazirlar Mahkamasining majlislarini Bosh vazir o‘tkazadi.O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Vazirlar Mahkamasiningmajlislarida raislik qilishga haqli.Vazirlar Mahkamasining majlislarini tayyorlash va o‘tkazishtartibi Vazirlar Mahkamasining Reglamenti bilan belgilanadi.Quyidagilar faqat Vazirlar Mahkamasining majlislarida ko‘ribchiqiladi:O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetini ishlab chiqish vaijro etish, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Hukumatitasarrufidagi aniq maqsadli davlat fondlarini shakllantirish vaulardan foydalanish masalalari;boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish masalalari, O‘zbekistonRespublikasini va uning ayrim mintaqalarini iqtisodiy vaijtimoiy-madaniy rivojlantirish dasturlari loyihalari;davlat qimmatli qog‘ozlarini chiqarish hajmi hamda O‘zbekistonRespublikasining davlat ichki va tashqi qarzi ko‘lamini oshirishto‘g‘risidagi takliflar;soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar stavkalarini belgilashhamda o‘zgartirish to‘g‘risidagi takliflar;davlat mulki obyektlarini xususiylashtirish dasturlariningloyihalari hamda xususiylashtirishdan olingan mablag‘lardanfoydalanishning asosiy yo‘nalishlari to‘g‘risidagi takliflar;belgilab qo‘yilgan davlat narxlari qo‘llaniladigan mahsulotlar,tovarlar va xizmatlar ro‘yxati;qonunchilik tashabbusi tartibida O‘zbekiston Respublikasi OliyMajlisining Qonunchilik palatasiga kiritiladigan qonunlar loyihalari;davlatlararo shartnomalar va bitimlarni imzolash to‘g‘risidagitakliflar.Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risidagi qonunning 15-moddasidaBosh vazirning huquqiy maqomi belgilangan. Unga asosan Boshvazir Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlikqiladi hamda uning samarali ishlashi uchun shaxsan javob beradi.Shuningdek Bosh vazir quyidagi vakolatlarga ega:– O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan kelishilgan holdaBosh vazirning o‘rinbosarlari o‘rtasida vazifalarni taqsimlaydi;– Vazirlar Mahkamasining majlislarida raislik qiladi;– Vazirlar Mahkamasining qarorlarini imzolaydi;– O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig‘iga binoanxalqaro munosabatlarda Vazirlar Mahkamasi nomidan ish ko‘radihamda hukumatlararo shartnomalar va bitimlarni imzolaydi;– davlat va xo‘jalik boshqaruvining Vazirlar Mahkamasimajlisida ko‘rib chiqish talab etilmaydigan masalalari bo‘yichaqarorlar qabul qiladi;– O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlaridanazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.Bosh vazir o‘z vakolatlariga kiruvchi masalalar yuzasidanfarmoyishlar chiqaradi.Bosh vazir Vazirlar Mahkamasining ishi to‘g‘risida O‘zbekistonRespublikasi Prezidentiga muntazam ravishda axborot beribboradi.Bosh vazir yo‘qligida uning vazifasini Bosh vazir o‘rinbosarlaridanbiri bajaradi.O‘zbekiston Bosh vazirini tayinlash va lavozimidan ozod etishtartibi O‘zbekiston Respublikasining «Davlat boshqaruvini yan-80 81

gilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiyaqilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida»gi2007-yil 11- apreldagi konstitutsiyaviy qonunida belgilangan1.Ushbu Qonunga asosan, O‘zbekiston Respublikasi Boshvaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalariningmansabdor shaxslari saylanganidan va organlari shakllantirilganidankeyin bir oy ichida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentitomonidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilikpalatasidagi siyosiy partiyalar fraksiyalarining har biri bilan hamdasaylovchilar tashabbuskor guruhlaridan saylangan deputatlarbilan maslahatlashuvlar o‘tkazilganidan so‘ng O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati ko‘ribchiqishi hamda tasdiqlashi uchun taqdim etiladi.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasideputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining ko‘pchilik ovoziniolgan O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi tasdiqlanganhisoblanadi.Agar ovoz berish vaqtida O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirinomzodi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilikpalatasi yoki Senatida O‘zbekiston Respublikasi Oliy MajlisiningQonunchilik palatasi deputatlari yoki Senati a’zolari umumiy soniningko‘pchilik ovozini ololmasa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentisiyosiy partiyalar fraksiyalari va saylovchilar tashabbuskorguruhlaridan saylangan deputatlar bilan qo‘shimcha maslahatlashuvlaro‘tkazganidan so‘ng O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirilavozimiga nomzodlarni yana ikki marta taqdim etish huquqiga ega.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiyoki Senati taqdim etilgan O‘zbekiston Respublikasi Boshvaziri nomzodini uch marta rad etgan taqdirda, O‘zbekistonRespublikasi Prezidenti O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirivazifasini bajaruvchini tayinlaydi, O‘zbekiston Respublikasi OliyMajlisini yoki uning palatalaridan birini tarqatib yuboradi.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi,Senati tarqatib yuborilgan taqdirda, yangi saylov tarqatibyuborish to‘g‘risida qaror qabul qilingan kundan e’tiboran uchoy ichida o‘tkaziladi.O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti tomonidan quyidagi hollarda lavozimidan ozodetiladi:a) Bosh vazirning iste’foga chiqish to‘g‘risidagi arizasigabinoan;b) Bosh vazir o‘z vakolatlarini bajarishi mumkin bo‘lmayqolgan taqdirda;d) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibidauning normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo‘lmaydiganixtiloflar yuz berganda, shuningdek Vazirlar Mahkamasi bir nechamarta O‘zbekiston Respublikasining qonunlariga, O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarigazid qarorlar qabul qilgan taqdirda;e) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilikpalatasidagi siyosiy partiyalar fraksiyalarining O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti ko‘rib chiqishi uchun taqdim etgan tashabbusigabinoan. Agar zarur asoslarga ega bo‘lgan bunday tashabbusniO‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasidagisiyosiy partiyalar yetakchi fraksiyalari qo‘llab-quvvatlasahamda mazkur tashabbus O‘zbekiston Respublikasi Prezidentitomonidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilikpalatasi va Senatida ovozga qo‘yilganda tegishincha O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari vaSenati a’zolari umumiy soni uchdan ikki qismidan ko‘prog‘iningovozini olsa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti O‘zbekistonRespublikasi Bosh vazirini lavozimidan ozod etish to‘g‘risida qarorqabul qiladi.O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining lavozimdan ozodetilishi bir vaqtning o‘zida O‘zbekiston Respublikasi Hukumatiningiste’foga chiqishiga sabab bo‘ladi.Bosh vazirning o‘rinbosarlari vazifalar taqsimotiga muvofiqo‘zlari rahbarlik qilayotgan tarmoqdagi ishlarning ahvoli uchunjavob beradilar, tegishli vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralarhamda davlat va xo‘jalik boshqaruvining boshqa organlari faoliyatinimuvofiqlashtirishni, ularning ishini nazorat qilishni amalgaoshiradilar hamda ularga topshiriqlar beradilar, Vazirlar Mah-82 83

kamasi muhokamasiga kiritilgan takliflarni hamda qaror vafarmoyishlarning loyihalarini dastlabki tarzda ko‘rib chiqadilar.Vazirlar Mahkamasining a’zolari:o‘zlariga topshirilgan faoliyat sohasi uchun javob beradilar;Vazirlar Mahkamasining majlislarida masalalarni ko‘ribchiqishda ishtirok etadilar;Vazirlar Mahkamasining vakolatiga kiruvchi masalalarni ko‘ribchiqish haqida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritishlari, VazirlarMahkamasi qarorlarining loyihalarini tayyorlash tashabbusi bilanchiqishlari mumkin.Vazirlar Mahkamasining a’zolari ilmiy va pedagogik faoliyatdantashqari haq to‘lanadigan boshqa turdagi faoliyat bilan shug‘ullanishlarimumkin emas.Bosh vazir va uning o‘rinbosarlaridan iborat tarkibdagiVazirlar Mahkamasining Rayosati Vazirlar Mahkamasining doimiyorgani sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Bosh vazirning qarorigabinoan Vazirlar Mahkamasi Rayosatining tarkibiga O‘zbekistonRespublikasi Hukumatining boshqa a’zolari ham kiritilishimumkin.Vazirlar Mahkamasi doimiy komissiyalar tuzadi va ularningvazifalari, vakolatlari hamda faoliyat tartibini belgilaydi.Davlat va xo‘jalik boshqaruvining ayrim masalalari bo‘yichatakliflar tayyorlash, Vazirlar Mahkamasining qarorlari loyihalariniishlab chiqish, shuningdek Vazirlar Mahkamasining ayrimtopshiriqlarini bajarish uchun Vazirlar Mahkamasining muvaqqatkomissiyalari va boshqa ishchi organlari tuzilishi mumkin.Vazirlar Mahkamasi qonun hujjatlariga muvofiq O‘zbekistonRespublikasining butun hududida barcha organlar, korxonalar,muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidanbajarilishi majburiy bo‘lgan qarorlar hamda farmoyishlarqabul qiladi.Vazirlar Mahkamasining normativ tusdagi yoki o‘ta muhimahamiyatga ega bo‘lgan hujjatlari Vazirlar Mahkamasining qarorlarishaklida qabul qilinadi.Vazirlar Mahkamasining tezkor va boshqa joriy masalalarbo‘yicha qarorlari Vazirlar Mahkamasining farmoyishlari shaklidaqabul qilinadi.Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari Bosh vazirtomonidan imzolanadi.O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti O‘zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasining 89-moddasi va 93-moddasiga asoslanganholda Vazirlar Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidanqarorlar qabul qilishga, Vazirlar Mahkamasi qarorlari vafarmoyishlarini hamda Bosh vazir farmoyishlarini bekor qilishgahaqli.Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, agar ulardaboshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, imzolangan kundanboshlab kuchga kiradi.Vazirlar Mahkamasi o‘zi qabul qilgan qarorlarning bajarilishiustidan bevosita yoki vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar hamdadavlat va xo‘jalik boshqaruvining boshqa organlari orqali nazoratniamalga oshiradi.Vazirlar Mahkamasining normativ tusdagi qarorlari O‘zbekistonRespublikasi Hukumati qarorlari to‘plamida e’lon qilinadi,keng ommaga darhol yetkazish zarur bo‘lganda esa ommaviyaxborot vositalari orqali e’lon qilinadi.4-§. Markaziy davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarihamda ularning maqomiO‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 93-moddasining 8-bandiga asosan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti — ijro etuvchihokimiyat devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi, respublika oliyhokimiyat va boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashinita’minlaydi, vazirliklar, davlat qo‘mitalari hamda davlat boshqaruviningboshqa organlarini tuzadi va tugatadi, shu masalalargadoir farmonlarni keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi OliyMajlisining palatalari tasdig‘iga kiritadi.O‘zbekiston Respublikasida markaziy davlat boshqaruvi organi,davlat mahkamasining muhim qismi sifatida vazirliklar faoliyatko‘rsatadi.Vazirlik — alohida bir sohaga rahbarlik qiladigan ijrochi organbo‘lib, uning asosiy vazifasi iqtisodiyotning muayyan tarmog‘iga,ijtimoiy-madaniy qurilish va ma’muriy-siyosiy faoliyatga rahbarlik84 85

qilishdan, o‘ziga topshirilgan tarmoqning har jihatdan rivojlanishinita’minlashdan iborat.Davlat qo‘mitalari — umumdavlat vazifalarini bajaradigansohalararo markaziy davlat boshqaruvi organidir. Davlat qo‘mitalaritegishli tarmoq muassasalari faoliyatini muvofiqlashtiradi va nazoratqiladi. Davlat qo‘mitasi tegishli tarmoqdagi ahvol uchun mas’ulhisoblanadi. «O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘-risida»gi qonunga binoan davlat qo‘mitalari faoliyati ustidannazoratni Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi.Agentlik — davlat boshqaruvi sohasida bosh tuzilma yokimarkaziy boshqaruv maqomiga ega bo‘lgan maxsus vakolatlimustaqil organdir.Jamiyat hayotining barcha tomonlarini erkinlashtirish va islohqilishning hozirgi bosqichi talablariga muvofiq iqtisodiyotniboshqarish tizimini yanada takomillashtirish, davlat tuzilmalarininghokimiyat vakolatlarini qisqartirish, davlat va xo‘jalik boshqaruvivazifalarini aniq chegaralab qo‘yish, shuningdek respublika ijroetuvchi hokimiyat organlari faoliyati samaradorligini oshirishmaqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublikaijro etuvchi hokimiyat organlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi2003 yil 9-dekabr farmoniga asosan, vazirliklar, davlatqo‘mitalari, qo‘mitalar, agentliklar, shuningdek ular huzurida vaO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida tashkiletiladigan davlat boshqaruvi tuzilmalari respublika ijro etuvchihokimiyat organlari jumlasiga kiritildi1.Ushbu Farmon bilan Respublika ijro etuvchi hokimiyatorganlarining quyidagi ro‘yxati tasdiqlandi.I. Vazirliklar1. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi.2. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.3. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi.4. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiymuhofaza qilish vazirligi.5. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi.6. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi.7. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi.8. O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi.9. O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi.10. O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi.11. O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi.12. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi.13. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi.14. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar,investitsiyalar va savdo vazirligi.II. Davlat qo‘mitalari1. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish davlatqo‘mitasi.2. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi.3. O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobatva tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat qo‘mitasi.4. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi.5. O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi.6. O‘zbekiston Respublikasi Davlat tabiatni muhofaza qilishqo‘mitasi.7. O‘zbekiston Respublikasi Davlat geologiya va mineralresurslar qo‘mitasi.8. O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilishqo‘mitasi.9. O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya,kartografiya va davlat kadastri bo‘yicha davlat qo‘mitasi.III. Agentliklar1. O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligi.2. O‘zbekiston Aloqa va axborotlashtirish agentligi.3. O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishagentligi.4. O‘zbekiston «O‘zkommunxizmat» agentligi.5. O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligi.6. O‘zbekiston mualliflik huquqini himoya qilish respublikaagentligi.86 87

7. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki huzuridagiQimmatbaho metallar agentligi.8. «O‘zarxiv» agentligi.IV. Qo‘mitalar1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiDavlat zaxiralarini boshqarish qo‘mitasi.2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiDin ishlari bo‘yicha qo‘mita.3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiFan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo‘mitasi.V. Markazlar1. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo‘mitasi huzuridagiQimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazoratqilish markazi.2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’limvazirligining O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi.3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiDavlat test markazi.4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiNarkotik moddalarni nazorat qilish milliy axborot-tahlil markazi.5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi«Sifat» O‘zbekiston paxta tolasini sertifikatlash markazi.6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiGidrometeorologiya xizmati markazi.VI. Inspeksiyalar1. O‘zbekiston Respublikasi Parvozlar xavfsizligini nazoratqilish davlat inspeksiyasi.2. O‘zbekiston Respublikasi Temir yo‘llarda yuk va yo‘lovchilartashish xavfsizligini nazorat qilish davlat inspeksiyasi.3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiKatta va alohida muhim suv xo‘jaligi obyektlarining texnik holatinihamda bexatar ishlashini nazorat qilish davlat inspeksiyasi.4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiO‘zbekiston neft mahsulotlari va gazdan foydalanishni nazoratqilish davlat inspeksiyasi.5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiDavlat don inspeksiyasi.6. O‘zbekiston Respublikasi Elektr energetikada nazoratbo‘yicha davlat inspeksiyasi.7. O‘zbekiston Respublikasi Sanoatda, konchilikda vakommunal-maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishininazorat qilish davlat inspeksiyasi.Bozor islohotlarining hozirgi bosqichi talablariga muvofiqiqtisodiyotni boshqarishni yanada erkinlashtirish, ma’muriyislohotlarni chuqurlashtirish, korporativ boshqaruv me’yor vatamoyillarini keng joriy etish, xo‘jalik birlashmalarini unifikatsiyalashva ular faoliyatini tashkil qilish samaradorligini oshirishmaqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xo‘jalikboshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi 2003-yil 22-dekabr farmoniga asosan xo‘jalik boshqaruvi organlariningasosiy tashkiliy-huquqiy shakllari belgilandi1. Unga ko‘ra, xo‘jalikboshqaruvi organlarining asosiy tashkiliy-huquqiy shakllarigaaksiyadorlik kompaniyalari, shu jumladan davlat-aksiyadorlikkompaniyalari, uyushmalar kiritildi.Shuningdek, Farmonda xo‘jalik boshqaruvi organlariningasosiy vazifa va funksiyalari sifatida quyidagilar qayd etilgan.— tarmoq va iqtisodiyot sohalarini barqaror rivojlantirishningistiqbolli strategiyasini belgilash;— marketing tadqiqotlarini tashkil etish, ichki va tashqi bozorlardaraqobatbardosh mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishni(ishlar, xizmatlarni) o‘zlashtirish, ularning jahon bozorlariga kiribborishiga ko‘maklashish;— korxonalarni modernizatsiya qilish va texnologik jihatdanqayta qurollantirish, ushbu maqsadlarga xorijiy investitsiyalarnikeng jalb qilishda yordam berish;— ular tarkibiga kiruvchi korxonalar va tashkilotlarga axborotxizmatlari ko‘rsatish;— kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishnitashkil qilish.88 89

5-§. Mahalliy davlat hokimiyati organlarininghuquqiy maqomiO‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishganidanso‘ng, milliy, tarixiy an’analarimiz, qadriyatlarimizga asoslanib,mahalliy davlat hokimiyatini o‘ziga xos modeli yaratildi.«O‘zbekiston Respublikasining mahalliy hokimiyat idoralariniqayta tashkil etish to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq 1992-yil yanvardanboshlab viloyat, tuman va shaharlarda joylardagi vakillik hamdaijroiya-boshqaruv hokimiyatiga rahbarlik qiluvchi hokimlik lavozimijoriy etildi1. Hokimliklar mahalliy ahamiyatga molik hammamasalalarni umumdavlat nuqtai nazaridan va hududda yashayotganfuqarolarning manfaatlariga asoslangan holda hal qilishlari belgilabqo‘yildi.Mahalliy davlat hokimiyatiga oid vazifalarni bajarish uchunhokimlar huzurida ijroiya apparati tuzildi. Bu apparat ilgari xalqdeputatlari mahalliy Kengashlari va ijroiya qo‘mitalari bajarib kelganvazifalarni o‘z zimmasiga oldi. Shu bilan birga respublika va mahalliydarajada boshqaruv organlarining vazifalari aniq chegaralab qo‘yildi.1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasi mahalliy davlat hokimiyatining asoslarini belgilabberdi. Konstitutsiyaning XXI bobida viloyatlar, tumanlar vashaharlarda hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlariKengashlari hokimiyatning vakillik organlari bo‘lib, ular davlat vafuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab o‘z vakolatlariga taalluqli masalalarnihal etishi, mahalliy hokimiyat organlari ixtiyoriga kiradiganmasalalar, ularning vakolat muddati, hisobdorligi, mansabdorshaxslarning lavozimga qo‘yilishi, javobgarligiga oid normalar o‘zifodasini topgan.Mahalliy davlat hokimiyati bilan bog‘liq munosabatlarnitartibga soluvchi qonun hujjatiga ehtiyoj tug‘ilganligi bois, 1993-yil 2- sentabrda O‘zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlathokimiyati to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilindi.Mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarini ma’lum birhududda faoliyat yuritadigan, hokimiyat vakolatlariga, huquqiy,moddiy, moliyaviy, axborot va boshqa resurslarga ega bo‘lgan, ijroetuvchi hokimiyat vazifalarini amalga oshiradigan davlat mexanizminingmustaqil tarkibiy elementi sifatida belgilash mumkin.O‘zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyatto‘g‘risida»gi qonuniga asosan viloyat, tuman va shahar hokimlariquyidagi vakolatlarga ega:— qonunlarning hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisipalatalari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Vazirlar Mahkamasihujjatlarining, yuqori turuvchi organlar va tegishli xalq deputatlariKengashi qarorlarining ijrosini tashkil etadi;— jamoat tartibiga rioya etilishi va jinoyatchilikka qarshi kurash,fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash, ularning huquqlarini himoyaqilish va salomatligini muhofaza etish bilan bog‘liq chora-tadbirlarko‘radi, tabiiy ofatlar, epidemiyalar va boshqa favqulodda hollardategishli ishlarni tashkil etadi;— viloyat, tuman va shaharni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishningasosiy yo‘nalishlarini, viloyat, tuman, shahar budjetiningasosiy ko‘rsatkichlarini va ularning ijrosiga doir hisobotlarnixalq deputatlari Kengashining tasdig‘iga taqdim etadi;— o‘z o‘rinbosarlari va ijroiya hokimiyati tarkibiy bo‘linmalariningrahbarlarini lavozimga tayinlash va lavozimdan ozodetish to‘g‘risidagi qarorlarni xalq deputatlari Kengashi tasdig‘igataqdim etadi;— hokimlik devoni bo‘linmalari rahbarlarini lavozimgatayinlaydi va lavozimdan ozod qiladi;— quyi turuvchi hokimlarning qarorlarini, basharti ularO‘zbekiston Respublikasining qonunlariga va O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisi palatalari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti,Vazirlar Mahkamasi hujjatlariga, shuningdek yuqori turuvchixalq deputatlari Kengashi va hokimning qarorlariga zid bo‘lsa,bekor qiladi va xalq deputatlari Kengashiga quyi turuvchi xalqdeputatlari Kengashlarining hujjatlarini bekor qilish to‘g‘risidataqdimnoma kiritadi;— rahbarlari tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidanlavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod etiladigan ijroiyahokimiyati tarkibiy bo‘linmalarining ishini nazorat qiladi;— xalq deputatlari Kengashi va hokim qabul qilgan va chiqarganhujjatlarni bajarmaganliklari uchun mansabdor shaxslarni intizo-90 91

miy javobgarlikka tortish to‘g‘risida qonunda belgilangan tartibdataqdimnoma kiritadi;— davlat mukofotlari bilan taqdirlashga doir iltimosnomalarniqarab chiqadi va takliflar kiritadi;— respublika va xorijda viloyat, tuman hamda shaharningrasmiy vakili sifatida ish ko‘radi;— aholini qabul qilishni tashkil etadi, fuqarolarning shikoyatlari,arizalari va takliflarini qarab chiqadi.Hokim rejalashtirish, budjet, moliya, hisob-kitob, viloyat,tuman, shahar mulkini boshqarish, mulkchilikning turli shakligamansub korxonalar, muassasalar va tashkilotlar bilan hamjihatlikqilish, qishloq xo‘jaligi, yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish,tabiatni muhofaza qilish, qurilish, transport, yo‘l xo‘jaligiva aloqa, aholiga kommunal, savdo va ijtimoiy-madaniy xizmatko‘rsatish, aholini ijtimoiy muhofaza qilish, qonuniylik, huquqtartibotva xavfsizlikni ta’minlash, fuqarolarning huquq vaerkinliklarini muhofaza qilish sohasida qonun hujjatlarida o‘zvakolatiga berilgan boshqa masalalarni ham hal etadi.Hokimlarning O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiva qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari,qarorlari va farmoyishlariga, Hukumat hujjatlariga,shuningdek O‘zbekiston Respublikasining davlat manfaatlariga zidkeladigan hujjatlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan,O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidanto‘xtatiladi va bekor qilinadi.Bundan tashqari, mahalliy hokimiyat organlari faoliyatiga oidbo‘lgan normalar 50 dan ziyod qonunlar va boshqa normativhujjatlarda o‘z aksini topgan.Ijro etuvchi hokimiyat tizimida amalga oshirilayotgan islohotlardoirasida respublika davlat boshqaruvi organlarining ba’zivakolatlarini markazdan mahalliy davlat hokimiyati organlarigabosqichma-bosqich o‘tkazish, joylarda davlat boshqaruvi tiziminitakomillashtirish hamda hokimiyat vakillik organlari, hokimlarvakolatlarini kengaytirish va aniqlashtirish, ular zimmalarigayuklatilgan vazifalarning bajarilishi uchun mas’uliyatni oshirishninazarda tutuvchi qonunchilik hujjatlarini takomillashtirish vazifasibelgilab berildi.Shu asoslarda mahalliy bo‘g‘inda davlat boshqaruvi sohasidagiislohotlarning qo‘yidagi asosiy yo‘nalishlarini qayd etish mumkin:birinchidan, yuqorida qayd etilgan davlat qurilishi vaboshqaruvi, qonun chiqaruvchi hokimiyatning roli va ta’sirinikuchaytirish sohasida islohotlarning ustuvor yo‘nalishlarini amalgaoshirish Konsepsiyasi talablari asosida mahalliy davlat boshqaruvidamahalliy davlat hokimiyati ixtiyoriga berilgan masalalarninghuquqiy mexanizmlarini ochib berish;ikkinchidan viloyat, tuman, shahar hokimlari vakolatlarinianiqlashtirish asosida ularning ayrim masalalar bo‘yicha mustaqilliginita’minlash;uchinchidan, rivojlangan davlatlar tajribasini qiyosiy tahlilasosida o‘rganish;to‘rtinchidan, hokimiyatni markazlashtirmaslik masalasinitadrijiy asosda bosqichma-bosqich amalga oshirilishini ta’minlash;beshinchidan, mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatinitashkiliy jihatdan samarali ta’minlashni nazarda tutuvchi ijtimoiysherikchilik asosida fuqarolik institutlari bilan o‘zaro munosabatlarinitartibga soluvchi huquqiy choralarni ishlab chiqish.Nazorat uchun savol va topshiriqlar92 931. Ijro etuvchi organlar deganda nimani tushunasiz?2. Ijro etuvchi organlarning o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat?3. Ijro etuvchi organlarni tasniflash asosida tushuntirib bering.4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining huquqiy maqomi qanday?5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilinadigannormativ-huquqiy hujjatlar va ularning huquqiy tabiati haqida so‘zlabbering.6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining huquqiy holatihaqida so‘zlab bering.7. O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirini lavozimga tayinlash valavozimidan ozod qilish tartibi qanday?8. Markaziy davlat boshqaruvi organlarining asosiy vazifalari vafunksiyalari nimalardan iborat?9. Mahalliy davlat hokimiyati organlari va ularning huquqiy holatihaqida tushuntirib bering.10. Hokimlarning vakolatlari haqida so‘zlab bering.

V bobO‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA DAVLAT XIZMATI1-§. Davlat xizmatining mazmuni vaasosiy prinsiðlariDavlat xizmati mohiyatini va uning asosiy xususiyatlarinianiqlashdan oldin, insonlar tomonidan amalga oshiriladiganijtimoiy foydali faoliyat turlari to‘g‘risida tushuncha hosil qilishlozim. Bularni quyidagi shakllarga bo‘lish mumkin:1) tovarlar, moddiy boyliklar ishlab chiqarish, ma’lum birxizmatlar ko‘rsatish va ishlarni bajarish;2) nomoddiy (ma’naviy) boyliklar yaratish (masalan, kitoblar,maqolalar yozish, kino va videofilmlar yaratish, ssenariylartayyorlash);3) ijtimoiy-madaniy faoliyatni amalga oshirish (masalan,ta’lim, sog‘liqni saqlash va hokazolar);4) davlat xizmatini amalga oshirish:a) ijtimoiy-madaniy sohalarni (ta’lim, sog‘liqni saqlash, fan,madaniyat, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish) boshqarish;b) iqtisodiyot sohalarini (sanoat, qishloq va suv xo‘jaligi,qurilish, transport, aloqa, xizmat ko‘rsatish sohalari) boshqarish;d) ma’muriy-siyosiy sohalarni (mudofaa, davlat xavfsizligi,adliya, ichki ishlar, tashqi ishlar) boshqarish;5) nodavlat, jamoat, diniy, xalqaro, xorijiy tashkilotlardafaoliyat ko‘rsatish;6) jamiyatning turli sohalarida ma’lum bir ehtiyojlarni qondirishmaqsadida ijtimoiy faoliyat bilan shug‘ullanish va boshqalar 1 .D. N. Baxraxning fikricha, insonlarning, shuningdek, davlatva jamiyatning maqsadga muvofiq faoliyat yo‘nalishlaridan biri –xizmatdir. Bu tushuncha turli ma’nolarda: insonning faoliyat turi,ijtimoiy-huquqiy institut, davlat organlarining maxsus tizimi1Àëåõèí À.Ï., Êîçëîâ Þ.Ì., Êàðìîëèöêèé À.À. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâîÐîññèéñêîé Ôåäåðàöèè. – Ì., 1996. – Ñ 76-236.sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin. Xizmat - boshqaruv, davlatfaoliyatini amalga oshirish, boshqaruvni ta’minlash, aholigaijtimoiy-madaniy xizmat ko‘rsatishdan iborat 1 .YU.M. Kozlovning fikricha, davlat xizmati — davlat organlaridaamalga oshiriladigan hamda ishchilarining mehnatidan mazmuniva shakli jihatidan farq qiladigan har qanday faoliyat tushuniladi 2 .Davlat xizmatiga bunday yondashish mehnat faoliyatiningikki shakliga asoslanadi: birinchidan, bevosita moddiy boyliklarni,tovarlarni yaratish (ishlarni bajarish); ikkinchidan, boshqaruv,rahbarlik, kontrol va nazoratni amalga oshirish. Bunda ma’naviyboyliklarning yaratilishi yoki davlat organlarining funksiyalariamalga oshirilishi mumkin.Davlat va mahalliy organlaridagi xizmatning zaruriyati -davlatning mavjud bo‘lishidan, uning vazifa va funksiyalaridan,shuningdek, davlat organlarini (qonunchilik, ijro etish va sudhokimiyati) tashkil etish ehtiyojidan kelib chiqadi.Aynan xizmatchilar ko‘pgina davlat organlari tuzilmasida,muassasa va tashkilotlarida, boshqaruv hamda boshqariluvchi tizimichida personal sifatida harakat qiladi; ularning o‘z vazifalarinivijdonan bajarishi esa, davlat va jamiyatda huquqiy tartibotnio‘rnatishda xizmat qiladi.D.N. Baxraxning fikricha, davlat xizmati tushunchasini birnecha ma’nolarda ko‘rib chiqish mumkin:Ijtimoiy ma’noda — davlat xizmati ijtimoiy kategoriya bo‘lib,davlat tashkilotida ma’lum bir lavozimni egallab turgan shaxstomonidan davlatning ko‘rsatmasiga ko‘ra ijtimoiy foydali faoliyatniamalga oshirishdan iborat.Siyosiy ma’noda — davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilganfaoliyat bo‘lib, davlatning maqsad va vazifalariga mavjud siyosiykuch va vositalar orqali erishish; davlat xizmati jamiyatdagimuvozanatning asosiy ko‘rinishidir.Huquqiy ma’noda — davlat-xizmat munosabatlarini huquqiyo‘rnatish bo‘lib, mansab majburiyatlari, xizmatchilarning vako-136-137.94 951Áàõðàõ Ä.Í. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî. – Ì., 1993. – Ñ 97.2Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî / Ïîä.ðåä. Þ.Ì.Êîçëîâà. – Ì., 1973. – Ñ.

latlari, davlat organlari vakolatli funksiyalarining bajarilishita’minlanadi. Davlat xizmati murakkab ijtimoiy-huquqiyinstitutlardan biri bo‘lib, uni o‘rganish davlat xizmatining ijtimoiyva huquqiy asoslarini tahlil etishni talab qiladi. Bu institut davlatxizmatmunosabatlarini tartibga soluvchi normalar yig‘indisidaniborat bo‘lib, u orqali xizmatchilarning huquqlari, majburiyatlari,ularga belgilanadigan cheklovlar, javobgarlik hamda davlat xizmatinio‘tash, ya’ni xizmat munosabatlarining vujudga kelishi va bekorbo‘lishi tartibga solinadi. Demak, davlat xizmati huquqiy institutbo‘lib, turli huquq sohalarining normalaridan tashkil topgan kichikinstitutlarni o‘z ichiga oladi.Tashkiliy ma’noda — davlat xizmati davlat apparatiningtashkiliy-funksional elementlari bilan aloqada bo‘ladi. U quyidagielementlardan tashkil topgan tizim sifatida namoyon bo‘ladi: davlatapparati faoliyatining tashkiliy va protsessual asoslarini tashkil etish,lavozimlarning qurilishi va ularning huquqiy ko‘rinishi, xodimlarnianiqlash, baholash. Davlat xizmati davlatni mustahkamlashninghuquqiy asosi bo‘lib, davlat hokimiyatini belgilaydi va fuqarolikjamiyatining normal ishlashini ta’minlaydi 1 .Davlat xizmati tushunchasi keng ma’noda davlat organlaritomonidan boshqaruvning kadrlar funksiyasini amalga oshirish,davlat organlari apparatida doimiy yoki vaqtincha mansabni egallabturgan hamda davlat budjetidan mablag‘ bilan ta’minlanadiganbarcha shaxslarning faoliyatidir.Davlat xizmati davlat apparatini boshqarishni tashkil etish vahuquqiy tartibga solish bo‘yicha davlat faoliyatining asosiyturlaridan biri bo‘lib, davlat oldida turgan vazifalarning samaraliamalga oshirilishini ta’minlaydi.O‘zbekiston Respublikasida davlat xizmatining asosiy maqsadi- O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlaribilan belgilangan prinsiðlar va boshqa holatlarga asoslanib, davlatfunksiyalarini amalga oshirish, uning vazifalarini bajarish,jamiyat va fuqarolar ehtiyojlarining qondirilishini ta’minlashdaniboratdir.Davlat xizmati tushunchasi funksional ma’noga ham ega. Ungako‘ra davlat xizmati - davlat faoliyatining, davlat organlarining,ma’muriy-boshqaruv tuzilmalari faoliyatining alohida turi hisoblanadi.Davlat xizmatining umumiy xususiyatlariga quyidagilarnikiritish mumkin:birinchidan, davlat xizmatchilarining davlat xizmatini davlatorganida nazarda tutilgan shtat jadvali asosida olib borishi;ikkinchidan, davlat xizmatchilarining belgilangan pul mukofotievaziga davlat organi vakolatlarini, mansab majburiyatlarini amalgaoshirishi 1 .O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir nechamoddalari bevosita davlat xizmati bilan bog‘liq bo‘lib, uning asosiyprinsiðlarini mustahkamlaydi. Masalan, davlat xizmatidaqonuniylik, inson va fuqarolar huquqlari va erkinliklarining ustunligi,davlat xizmati sohasida vakolatlarning taqsimlanganligi, davlatxizmatida ishtirok etuvchi fuqarolarning tengligi va boshqakonstitutsiyaviy prinsiðlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin.O‘zbekiston Respublikasida davlat xizmatini tashkil etishningasosiy prinsiðlaridan biri - bu davlat organlari va mansabdorshaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida mas’ulligidir. Davlatxalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Buholat huquqiy demokratik davlat qurishning asosiy belgisidir.Davlat, uning organlari insonlar uchun zarur bo‘lgan shartsharoitlarniyaratib beradi.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga binoan O‘zbekistonRespublikasida Konstitutsiyaning va qonunlarning ustunligiso‘zsiz tan olinadi (15-m.). Davlat xizmatchilari amaldagi qonunchilikhujjatlariga tayanib, faqatgina davlat organining vakolatidoirasida o‘z faoliyatlarini amalga oshirishlari, zimmalariga yuklanganvazifalarni o‘z vaqtida bajarishlari, berilgan huquqlardan to‘g‘rifoydalanishlari, belgilangan tartibga rioya qilishlari lozim. Qonuniylikprinsiðiga binoan davlat xizmatini tashkil etish va faoliyat ko‘rsatishi1Áàõðàõ Ä.Í. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî. – Ì., 1993. – Ñ 1021Qarang: Õîæèåâ Ý.Ò. Äàâëàò õèçìàòè. ¤³óâ ³´ëëàíìà. – Ò., 2004. 17-á.96 97

huquq normalariga asoslanishi hamda jamiyat va fuqarolarningmanfaatlarini ta’minlagan holda amalga oshirilishi lozim.Davlat xizmati O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidako‘rsatib o‘tilgan davlat hokimiyatining tizimi asosida, ya’nihokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatigabo‘linishi asosida tashkil qilinadi. Davlat hokimiyatixalq manfaatlarini ko‘zlab va O‘zbekiston Konstitutsiyasi hamdauning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralartomonidangina amalga oshiriladi. Hokimiyat organlari bir-biridanmustaqil bo‘lib, ularning har biri davlat oldida turgan ma’lumbir vazifa va funksiyalarni amalga oshiradilar. Huquqiy demokratikdavlat qurishning muhim belgilaridan biri - bu davlat vakolatlarinihokimiyat organlari o‘rtasida taqsimlashdir.Qonunchilikka binoan fuqarolar davlat xizmatida bevositaishtirok etishlari mumkin. Bunday ishtirok davlat xizmatida ma’lumbir faoliyatni amalga oshirish yoki davlat organlariga murojaatqilish orqali amalga oshirilishi mumkin. Jumladan, O‘zbekistonKonstitutsiyasining 32-moddasiga binoan fuqarolar jamiyat vadavlat ishlarini boshqarishda bevosita va o‘z vakillari orqali ishtiroketish huquqiga egadirlar. Konstitutsiyaning 35-moddasiga binoanesa har bir shaxs bevosita o‘zi va boshqalar bilan birgalikda vakolatlidavlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif,shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega. Ta’kidlash joizki,O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarigina davlat xizmatida bevositaishtirok etish huquqiga ega bo‘lib hisoblanadilar.Davlat xizmatida ishtirok etuvchi barcha fuqarolar bir xilhuquqqa ega bo‘lib, millati, jinsi, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishiva boshqa belgilaridan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar. Davlatxizmatida fuqarolarning faoliyati uchun mansab yoki vazifasibo‘yicha ish olib borishida davlat tomonidan teng shart-sharoitlaryaratib beriladi.Yuridik adabiyotlarda davlat xizmatining asosiy prinsiðlaridantashqari, tashkiliy-funksional prinsiðlari ham ko‘rsatib o‘tilgan.Ularga quyidagilarni kiritish mumkin:1. Yuqori davlat organi (mansabdor shaxs) tomonidanchiqarilgan qarorlarning quyi turuvchi organlar (davlat xizmatchilari)uchun majburiyligi prinsiði.Bu prinsið orqali davlat xizmatidagi quyidagi asosiy holatlarbelgilab beriladi: birinchidan, yuqori davlat organi yoki rahbartomonidan chiqarilgan qarorlar quyi turuvchi organlar va davlatxizmatchilari tomonidan bajarilishi majburiydir; ikkinchidan,chiqariladigan qarorlar qonuniy bo‘lishi, ya’ni uni chiqarishvakolatiga ega bo‘lgan davlat organi (mansabdor shaxs) tomonidanvakolat doirasida amalga oshirilishi lozim; uchinchidan, bu qarorlarqonun talablariga zid kelmasligi lozim.Bu prinsið orqali davlat organlarining normal faoliyat yuritishita’minlanadi;2. Davlat xizmatida o‘rnatiladigan asosiy talablarning yagonaligiprinsiði.Mazkur prinsiðga binoan davlat xizmati va davlat xizmatchilarigao‘rnatiladigan barcha talablar, ya’ni davlat xizmatini tashkil etish,davlat xizmatiga kirish, xizmatchilarga nisbatan malakaviy, mansabmajbariyatlarini bajarishga qo‘yiladigan talablar, davlat xizmatchilariniattestatsiyadan o‘tkazish, xizmatchilarga nisbatan intizomiyjavobgarlikni qo‘llash, malakasini oshirish va boshqa talablarqonunchilikda bir xil belgilanadi.3. Davlat xizmatini amalga oshirishda oshkoralik prinsiði.Davlat xizmatini amalga oshirishda oshkoralik prinsiði yordamidadavlat organlari va davlat xizmatchilarining faoliyati to‘g‘risidagima’lumotlarni olish ta’minlanadi. Har qanday davlat xizmatioshkoralik prinsiði asosida tashkil etilishi va amalga oshirilishi lozim.Oshkoralik prinsiði orqali bir tomondan, fuqarolarning davlat vajamiyat ishlarida ishtirok etishi, ikkinchi tomondan esa, davlatoldida turgan vazifalarni hal etishda fuqarolarning fikrini e’tiborgaolish ta’minlanadi.Davlat xizmatida oshkoralikni ta’minlash uchun quyidagilarzarur: birinchidan, fuqarolar fikrini inobatga olish mexanizminitashkil etish; ikkinchidan, davlat organlari, davlat xizmatchilarifaoliyatiga nisbatan fuqarolar bildirgan fikrlar muhofazasininghuquqiy sharoitini yaratish; uchinchidan, axborot vositalari orqalidavlat organlari va davlat xizmatchilarining o‘z vakolatlarini amalgaoshirish jarayonida oshkoralikni ta’minlash.98 99

4. Qabul qilinadigan qarorlar, o‘z vazifasini bajarmaganlik yokilozim darajada bajarmaganlik uchun davlat xizmatchilariningjavobgarligi prinsiði.Mazkur prinsið davlat xizmatchilarining mansab majburiyatlarinivijdonan va to‘g‘ri bajarishlarini ta’minlaydi.Davlat xizmatchilari tomonidan qabul qilinadigan har qandayqaror qonuniy, maqsadga muvofiq va boshqaruv aktlarigaqo‘yiladigan talablarga mos bo‘lishi lozim.Davlat xizmatchisining o‘ziga yuklatilgan vazifalarni bajarmasligiyoki lozim darajada bajarmaganligi yoxud mansabvakolatlaridan chetga chiqishi, unga nisbatan javobgarlik choralariniqo‘llashga olib keladi.5. Davlat xizmatchilarini ijtimoiy himoya qilish prinsiði.Amaldagi qonunchilikda davlat xizmatchilari uchun quyidagiijtimoiy himoya vositalari o‘rnatilgan: haq to‘lanadigan mehnatta’tili; davlat hisobidan tibbiy xizmatdan foydalanish; davlat xizmatchilario‘z vazifalarini bajarayotganda ularning va oila a’zolariningsha’ni, qadr-qimmati hamda boshqa huquq va manfaatlarininoqonuniy xatti-harakatlardan himoya qilish; transport va boshqaaloqa vositalari bilan ta’minlash va boshqalar.2-§. Davlat xizmatchisi tushunchasi,xususiyatlari va turlariDavlat xizmatchilari — huquqning individual subyektlaridaniborat bo‘lgan ijtimoiy guruh bo‘lib, ma’lum bir haq evaziga davlatorganlarining vazifa va funksiyalarini amalga oshiradilar.Tuziladigan har bir tashkilot normal faoliyat ko‘rsatishiuchun maxsus tayyorlangan xizmatchilardan iborat ma’lumpersonaliga ega bo‘lishi lozim. Tashkilot turiga qarab huquqobyektlarining quyidagi, ya’ni davlat (davlat organlari), mahalliyorganlar, jamoat birlashmalari, nodavlat, tijorat, notijorat, diniy,xususiy, xalqaro tashkilotlarning xizmatchilarini ko‘rsatib o‘tishmumkin.Davlat va mahalliy organlarning xizmatchilari davlat va mahalliyorganlar oldida turgan vazifa va funksiyalarni amalga oshiradilar.Davlat xizmatchisi, keng ma’noda, davlat vazifa va funksiyalarininafaqat davlat organlarida, balki davlatning boshqa tashkilot,muassasa va korxonalarida amalga oshiradigan huquqning individualsubyektidir.Davlat xizmatchisi - bu davlat organlari vakolatlarini bajarishnita’minlash bo‘yicha muayyan kasbiy faoliyatni amalga oshiruvchishaxsdir. Davlat xizmatchisi va davlat (davlat organi) o‘rtasida davlatxizmatmunosabatlari vujudga kelib, ular o‘zaro huquq va majburiyatlargaega bo‘ladi.Davlat xizmatchisi, tor ma’noda davlat xizmatida davlat lavoziminiegallagan, ya’ni davlat ma’muriyatining tuzilmalari tizimidama’lum bir mansabni egallaydigan, pul mukofoti evaziga mazkurdavlat organining funksiyalarini amalga oshiradigan shaxsdir.Davlat xizmatchilarining aksariyati ijro-farmoyish berish(tashkillashtirish) vakolatlarini va ijtimoiy-madaniy faoliyatniamalga oshirish bilan shug‘ullanadilar. Faqatgina ayrim davlatxizmatchilari maxsus davlat lavozimlarini egallaydilar, masalan,odil sudlov va prokuror nazoratini (ya’ni, huquqni muhofazaqilish faoliyatini) amalga oshiradilar.Ko‘pgina yuridik adabiyotlarda davlat xizmatchisiga quyidagichata’rif beriladi:Davlat xizmatchisi — bu davlat ma’muriyati apparatida bevositayoki bilvosita ma’lum bir haq evaziga domiy yoki vaqtincha xizmatmajburiyatlarini amalga oshiruvchi shaxsdir 1 . Bunda «xizmatchitomonidan xizmat majburiyatlarining bajarilishi» asosiy tushunchasifatida namoyon bo‘ladi.Davlat xizmatchisi tushunchasini uch ma’noda ko‘rib chiqishmumkin:birinchidan, davlat-huquqiy nuqtai nazaridan davlat xizmatchisi– bu davlatning (davlat organlarining) xususiyati va1Qarang. Ñòàðèëîâ Þ.Í. Ñëóæåáíîå ïðàâî. – Ì., ÁÅÊ, 1996; ÀëåõèíÀ.Ï., Êàðìîëèöêèé À.À., Êîçëîâ Þ.Ì. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî. – Ì., 1998;Áàõðàõ Ä.Í., Ðîññèíñêèé Á.Â., Ñòàðèëîâ Þ.Í. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî. –Ì., 2004; Êîçëîâ Þ.Ì. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî. – Ì., 2003; Ãàáðè÷èäçåÁ.Í., ×åðíÿâñêèé À.Ã., Êèì-Êèìýí À.Í. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî. – Ì.,2004.100 101

ahamiyati bo‘yicha turli vakolatlarga ega bo‘lgan «xizmatkori»hisoblanadi. Davlat xizmatchilari davlat ma’muriyatining ichidagiturli ijtimoiy munosabatlarda yoki tashqi aloqalarda davlat nomidanharakat qiladilar. Davlat xizmatchisi – davlat va jamiyattaraqqiyotining mahsuli bo‘lib, davlat funksiyalarini amalgaoshiradi;ikkinchidan, ma’muriy-huquqiy nuqtai nazardan davlatxizmatchisi - maxsus hokimiyat, tashkil etuvchi-farmoyishberuvchi vakolatlarga ega. Davlat xizmatchisi yurisdiksiyaviy(huquqni muhofaza qiluvchi) choralar va vakolatlarni amalgaoshirish hamda ma’muriy-huquqiy sanksiyalarni qo‘llash huquqigaega bo‘lgan hokimiyat vakilidir;uchinchidan, jinoiy-huquqiy nuqtai nazardan davlat xizmatchisi- jinoiy javobgarlikning maxsus subyekti hisoblanadi (davlatxizmatchisi - mansabdor shaxslar - mansabdorlik jinoyatlariuchun javobgarlikka tortiladilar).Har bir davlat xizmatchisi egallab turgan lavozimidan kelibchiquvchi ma’lum bir vazifani bajarishi kerak. Davlat lavozimi -bu davlat xizmatchisining ish (xizmat) joyi hisoblanadi. Har birdavlat lavozimi davlat xizmatining asosiy elementlaridan biri bo‘lganshtat birligiga kiritiladi. Shtat jadvali davlat organi (tashkiloti)datashkil etilgan lavozimlardan iborat. Davlat tashkilotlaridalavozimlar davlat hokimiyati subyektlari tomonidan farmoyishberish tartibida tashkil etiladi.Xizmatchi ma’lum bir lavozimni uzoq vaqt davomida(masalan, butun faoliyati davomida) egallashi mumkin. Davlatxizmatchisi davlat organida faoliyat yuritishi jarayonida lavozimbo‘yicha harakatlanishi mumkin. Davlat xizmatida malaka darajalarijoriy etilgan. Malaka darajalari davlat xizmatchisining birlavozimdan ikkinchi lavozimga o‘tishini (masalan, yuqoriga yokipastga qarab harakatlanishini) belgilab beradi. Malaka darajasi butunkasbiy faoliyat jarayonida davlat xizmatchisini davlat bilan bog‘labturadi hamda davlat va jamiyatdagi munosabatlarning muvozanatinita’minlaydi. G‘arbiy Yevropa davlatlarining ko‘pchiligida, agardavlat lavozimi bekor qilinadigan bo‘lsa, lavozimni egallagan shaxsishdan bo‘shatilishi mumkin emas, chunki u olgan malaka darajasiboshqa davlat lavozimini egallash huquqini beradi. Malaka darajasidavlat xizmatchisi uchun himoya hisoblanadi. Aynan mana shujihatlari bilan malaka darajasi davlat lavozimidan ajralib turadi 1 .O‘zbekiston Respublikasida davlat xizmatchisi tushunchasiniquyidagicha belgilash mumkin:Birinchidan, davlat xizmatchisi — 18 yoshga to‘lgan, davlattilini bilgan, muayyan bilimga ega bo‘lgan O‘zbekistonRespublikasining fuqarosi. Davlat xizmatchisi davlat-xizmatmunosabatlarining bir tomonini tashkil etadi. Davlat organi hamdaxizmatchi o‘rtasida mehnat shartnomasi tuzilib, unga ko‘raxizmatchi davlat organining vakolatlarini, davlat funksiyalarinibajaradi; davlat qurilishining ma’lum bir maqsadlariga erishishuchun maxsus vazifalarni hal etadi. Davlat (davlat organi) esa,o‘z navbatida, xizmatchining huquq va manfaatlarini o‘rnatadi vata’minlaydi, ijtimoiy-huquqiy kafolatlar, javobgarlik, pul mablag‘ibilan ta’minlash kabi majburiyatlarga ega bo‘ladi. Davlat xizmatchisima’muriyatning vakili, davlat mexanizmining bir qismi hisoblanadi.Davlat xizmatchilarining barcha harakatlari davlat nomidan va uningko‘rsatmasi asosida amalga oshiriladi, davlat esa davlat xizmatchisifaoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi va tegishli hollarda ularganisbatan majburlov choralarini qo‘llaydi. Davlat xizmatchisifaqatgina davlat organida davlat lavozimini egallashi mumkin.Ikkinchidan, davlat xizmatchisining faoliyati davlat xizmatinitartibga soluvchi qonunchilik hujjatlari talablariga mos kelishi kerak.Uchinchidan, davlat xizmatchisi qonunda o‘rnatilgan tartibdadavlat xizmatining pul bilan ta’minlanadigan davlat lavoziminiegallaydi. Qonunchilikda davlat xizmatchisi faoliyatining mazmuni,uning huquqiy holati, faoliyatining maqsadi, vazifasi va asosiyyo‘nalishlari, huquqlar, majburiyatlar, javobgarlik, cheklovlar,kafolatlar belgilab beriladi. Davlat lavozimlarini faqatgina davlatxizmatchilari egallashlari mumkin.To‘rtinchidan, davlat xizmatchisiga qonunchilikda belgilangantartibda malaka darajalari beriladi.102 10349-á.1Qarang: Õîæèåâ Ý.Ò. Äàâëàò õèçìàòè. ¤³óâ ³´ëëàíìà. – Ò., 2004. – 48-

Beshinchidan, davlat xizmatchisi davlat funksiyalarini, davlatorganlarining vakolatlarini bajaradilar, iqtisodiy, ijtimoiy,ma’muriy-siyosiy sohalarda (davlatning moliyaviy faoliyati,madaniyatni rivojlantirish, jamoat tartibi va xavfsizligini ta’minlash,bojxona, bank ishi, soliqqa tortish, huquqbuzarliklarga qarshikurashish, ichki ishlar, tashqi siyosiy faoliyat va hokazolarda)davlat vazifalarini amalga oshiradilar.Oltinchidan, davlat xizmatchisi aksariyat hollarda yuridikoqibatlarni keltirib chiqaruvchi harakatlarni amalga oshiradi(masalan, boshqaruv qarorlarini qabul qiladi, jazoga tortadi).Bunday harakatlar yuridik fakt sifatida namoyon bo‘lishi mumkin.Davlat xizmatchisining bunday harakatlari davlat va jamiyathayotida turli ijtimoiy munosabatlarni vujudga keltirishi, o‘zgartirishiyoki bekor qilishi mumkin.Yettinchidan, davlat xizmatchilarining faoliyati, odatda ishlabchiqarish xususiyatiga ega emas. Lekin ularning faoliyati umumanishlab chiqarish bilan bog‘liq emas, degan xulosani bermaydi.Chunki, davlat xizmatchilari ishlab chiqarish jarayonini yo‘naltirish,boshqarish, loyihalarini tayyorlash va boshqa funksiyalarorqali ta’sir ko‘rsatadi.Davlat xizmatchilari o‘z faoliyatlari orqali kishilar ongiga,iqtisodiy hayotga, ishlab chiqarishning texnologik jarayoniga,mehnat jamoalarining tashkil etilishi va faoliyat yuritishiga ta’sirko‘rsatadi.Barcha davlat xizmatchilarini turli asoslarga ko‘ra guruhlargabo‘lish, ya’ni tasniflash mumkin. O‘zbekiston Konstitutsiyasidankelib chiqqan holda, ya’ni hokimiyatning uchga bo‘linishini e’tiborgaolib, barcha davlat xizmatchilarini uch guruhga bo‘lishimizmumkin:Birinchidan, qonunchilik hokimiyati organlarining xizmatchilari.Ma’lumki O‘zbekiston Respublikasida qonunchilik hokimiyatiO‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan amalgaoshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 76-moddasiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oliy davlatvakillik organi bo‘lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalgaoshiradi.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatadan -Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata)iborat.Ikkinchidan, ijro etuvchi hokimiyat organlarining xizmatchilari.Davlat va uning apparatining ish faoliyati ijro etuvchihokimiyat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Ijro etuvchihokimiyat organlari tashkiliy-boshqaruv va ijroiya farmoyish berishfaoliyatini amalga oshiradi.Uchinchidan, sud hokimiyati organlarining xizmatchilari.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 107-moddasigabinoan O‘zbekiston Respublikasining sud tizimi besh yil muddatgasaylanadigan O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi,O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xo‘jalik sudi, Qoraqalpog‘istonRespublikasining Oliy sudi va xo‘jalik sudidan, viloyatsudlari, Toshkent shahar sudi, tuman, shahar va xo‘jalik sudlaridaniborat.Davlat xizmatchilarining tasnifi yuridik adabiyotlarda turlichaberilgan. Jumladan, huquqshunos olim D.M. Ovsyankoning fikrichadavlat xizmatchilarini quyidagilarga bo‘lish mumkin:1) davlat hokimiyati organlarining faoliyat doirasiga qarabdavlat xizmatchilari: respublika miqyosida harakat qiluvchixizmatchilar; mahalliy miqyosda harakat qiluvchi xizmatchilar;2) davlat xizmatining xususiyatlaridan kelib chiqqan holdadavlat xizmatchilari: fuqarolardan iborat davlat xizmatchilari; kuchtuzilmalariga asoslangan davlat xizmatchilari (masalan, harbiyxizmatchilar, ichki ishlar organlari xizmatchilari);3) hokimiyatlarning bo‘linishi prinsiðidan kelib chiqqan holdadavlat xizmatchilari; qonunchilik hokimiyati organlariningxizmatchilari; ijro etuvchi hokimiyat organlarining xizmatchilari;sud hokimiyati organlarining xizmatchilari;4) mansab vakolatlarining hajmiga ko‘ra davlat xizmatchilari:mansabdor shaxslar; mansabdor shaxslar tarkibiga kirmaydiganboshqa xizmatchilar;5) xizmat muddatining davomiyligiga ko‘ra davlat xizmatchilari:ma’lum muddatga tayinlanadigan (saylanadigan) xizmatchilar;104 105

elgilanmagan muddatga tayinlangan xizmatchilar; sinov muddatibilan tayinlangan xizmatchilar va boshqalarga bo‘linadi 1 .X.R. Alimov davlat xizmatchilarining quyidagi to‘rtta guruhiniko‘rsatib o‘tadi:Birinchisi — rahbarlar. Rahbarlar mazkur davlat organining,korxona, muassasa va tashkilotning funksiyalarini amalga oshirib,unga bo‘ysundirilgan davlat xizmatchilari apparatining ishfaoliyatini boshqaradi; ishga qabul qilish va ishdan bo‘shatish,intizomiy javobgarlikka tortish, pul mablag‘lari hamda tovarmoddiyboyliklarga egalik qilish, rag‘batlantirish, mazkur organnomidan imzo chekish va boshqa yuridik ahamiyatga molikharakatlarni sodir etish huquqiga ega bo‘ladi.Demak, rahbarlar davlat-hokimiyat vakolatlarini amalgaoshirib, o‘zlari rahbarlik qilayotgan organ faoliyati uchun shaxsanjavobgar hisoblanadilar.Rahbarlar o‘zlariga bo‘ysungan organlar, korxona, muassasava tashkilotlarning operativ (ya’ni kundalik) va xo‘jalik faoliyatigaaralashish, ularning ishini yo‘naltirish, nazorat qilish, majburiyko‘rsatmalar berish huquqiga ega. Rahbarlar tarkibiga vazirlar,davlat qo‘mitalarining raislari, boshliqlar, boshqaruvchilar,direktorlar, rektorlar va boshqalarni kiritish mumkin.Mazkur toifadagi davlat xizmatchilari yuridik adabiyotlardako‘pincha mansabdor shaxslar sifatida ifoda etiladi. Lekin davlatxizmatchilarining aksariyati davlat tashkilotida ma’lum bir davlatlavozimini egallagani sababli, ularni mansabdor shaxslar jumlasigakiritish mumkin. Shu sababli har qanday davlat xizmatchisini(mansabdor shaxsni) rahbarlar tarkibiga kiritish mumkin emas.O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksi 15-moddasining 2-qismiga binoan mulk shaklidan qat’inazar, korxona, muassasa, tashkilotda muayyan mansabni egallabturgan shaxs, basharti unga rahbarlik, tashkiliy, farmoyish berish,tekshiruv-nazorat vazifalari yoki moddiy boyliklar harakati bilanbog‘liq bo‘lgan vazifalar yuklatilgan bo‘lsa, mansabdor shaxsdeb hisoblanadi.1Qarang: Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî. – Ì., 2000. – Ñ 211-216.Ko‘rinib turibdiki, mansabdor shaxs bo‘lib, rahbarlar ham,nazorat funksiyasini amalga oshirish huquqiga ega bo‘lgan boshqaxizmatchilar ham (masalan, ichki ishlar organlarining xodimlari,sanitariya nazorati organlarining xodimlari va hokazolar) hisoblanadi.Ikkinchisi — asosiy tarkib — davlat xizmatchilari tasnifiningasosiy va muhim guruhi bo‘lib, mazkur organga yuklatilganfunksiyalarning deyarli barchasini bajaradi. Asosiy tarkibga kiruvchidavlat xizmatchilari rahbarlar tomonidan amalga oshiriladiganyuridik ahamiyatga ega bo‘lgan harakatlarni sodir etmaydilar(masalan, ishga olish, ishdan bo‘shatish, faoliyatni yo‘naltirishva hokazolar). Bu guruh davlat xizmatchilariga - muhandislar,iqtisodchilar, agronomlar, me’morlar, shifokorlar, o‘qituvchilar,ilmiy xodimlar va boshqalarni kiritish mumkin. Ta’kidlash joizki,ayrim hollarda rahbarlar tomonidan yuridik harakatlarning amalgaoshirilishi mutaxassislarga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, rahbar xodimnimehnatdan vaqtincha bo‘shatish to‘g‘risidagi buyruqni, shifokorningma’lumotnomasisiz chiqarishi mumkin emas. Davlatxizmatchilari asosiy tarkibining harakatlari, pirovardida davlatorgani, korxona, muassasa va tashkilot faoliyatining sifatini hambelgilab beradi. Asosiy tarkibning ishiga qarab davlat organiningfaoliyatiga baho beriladi. Shu sababli ham, davlat organidaxizmatchilarning asosiy tarkibini shakllantirishda kadrlarni tanlashva joy-joyiga qo‘yish masalasiga katta e’tibor beriladi;Uchinchisi — yordamchi xizmatchilar. Davlat xizmatchilariningmazkur guruhini davlat organining normal faoliyat yuritishiuchun zarur bo‘lgan yordamchi funksiyalarni amalga oshiruvchixizmatchilar tashkil etadi.Yordamchi xizmatchilar davlat organining normal faoliyatyuritishi uchun sharoit yaratib beradi. Yordamchi xizmatchilartarkibiga - ish yurituvchilar, kuryerlar, kompyuter operatorlari,laborantlar, ekspeditorlar va boshqalarni kiritish mumkin.Yordamchi xizmatchilarning faoliyat doirasiga: xizmathujjatlari, statistik ma’lumotlarni tayyorlash; hujjatlarni yuborishva boshqa yordamchi-texnik harakatlarni amalga oshirish kiradi.Yordamchi xizmatchilarning faoliyati yuridik ahamiyatga egaemas. Masalan, qo‘lda yozilgan xizmat hujjatining operator106 107

tomonidan kompyuterda terilishi, tegishli rahbar tomonidan imzoqo‘yilmaguncha yoki muhrlanmaguncha yuridik ahamiyatga egabo‘lmaydi.To‘rtinchisi — ma’muriy hokimiyat vakillari - davlatxizmatchilarining alohida guruhi hisoblanadi. Ma’muriy hokimiyatvakillari - davlat xizmatchilarining shunday guruhiki, ular o‘zvakolatlari doirasida boshqa shaxslarga, xizmat bo‘ysunuvidan qat’inazar, bajarilishi majbur bo‘lgan ko‘rsatmalar berishi mumkin.Hokimiyat vakillariga sudyalar, prokurorlar, deputatlar, QurolliKuchlar, ichki ishlar organlari, milliy xavfsizlik xizmatiorganlarining boshliqlar tarkibiga kiruvchilar va boshqalarni kiritishmumkin.Hokimiyat vakillari umumiy xususiyatga ega vakolatlarni amalgaoshiradilar, masalan, xizmat yuzasidan ularga bo‘ysunmaganshaxslarga majburiy farmoyishlar berish, ma’muriy ta’sirchoralarini qo‘llash va hokazolar. Ma’muriy hokimiyat vakillaridavlat-hokimiyat vakolatiga ega bo‘lib, muayyan davlat organinomidan va uning ko‘rsatmasiga binoan harakat qiladilar.Demak, davlat xizmatchilarini qonunchilik hujjatlari bilano‘rnatilgan holatlardan kelib chiqqan holda turli asoslarga ko‘rabir necha guruhlarga bo‘lish, ya’ni tasniflash mumkin.3-§. Davlat xizmatchisining huquqiy maqomiDavlat xizmatchilari uchun davlat xizmatiga kirish, uni o‘tashhamda davlat xizmati bekor bo‘lishining maxsus shartlario‘rnatilgan. Davlat xizmatchilari o‘zlariga berilgan vakolatlar vafunksiyalarni davlat ma’muriyati ichida ham, tashqi huquqsubyektlariga (fuqarolarga, boshqa tashkilotlarga) nisbatan hamamalga oshiradilar.Fuqaro davlat xizmatiga kirishi bilan quyidagi to‘rt elementdaniborat bo‘lgan «organizm»ga birlashadi:birinchidan, egallanadigan davlat lavozimi;ikkinchidan, aniq malaka darajasining mavjudligi;uchinchidan, davlat xizmatchilarining belgilangan shtat birligigakirishi;to‘rtinchidan, mansab majburiyatlari bilan belgilanadigan davlatxizmatchisining maxsus o‘rni, ya’ni rahbar, mansabdor shaxs,hokimiyat vakili va boshqalar 1 .Davlat xizmati va davlat xizmatchisi bilan bog‘liq barcha holatlarhuquqiy jihatdan tartibga solingan bo‘lishi kerak.Davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi - bu davlat-xizmatmunosabatlarining mazmuni (mohiyati)dir. Xizmatchilarninghuquqiy maqomi ularning huquqlari, majburiyatlari, javobgarliginio‘rnatish orqali belgilanadi. Davlat-xizmat munosabatlari o‘zgarishibilan davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi ham o‘zgaradi,masalan, ishdan bo‘shatish, fuqarolikni yo‘qotish, pensiyagachiqish va hokazolar.Davlat xizmatchilarining maqomi — tabaqalashgan komplekstizim bo‘lib, vertikal va gorizontal tuzilishga ega.Har bir davlat xizmatchisi normativ-huquqiy aktlar bilanbelgilangan hamda davlat xizmati huquqiy institutining asosiyelementi hisoblangan huquqiy holatga egadir. Davlat xizmatiningboshqa elementlari esa davlat xizmati va xizmatchilariga xizmat qilishmaqsadida o‘rnatiladi, ya’ni ular davlat xizmatchilari huquqiymaqomini aniqlashtiradi va ularning to‘liq amalga oshirilishigako‘maklashadi.Davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi qonun bilano‘rnatilgan va davlat tomonidan kafolatlangan huquq, erkinlik,majburiyat, cheklovlar, javobgarliklarning yig‘indisidir.O‘zbekiston Respublikasida davlat xizmatchilarining huquqiymaqomi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, qonunlari,O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Vazirlar Mahkamasiningnormativ hujjatlari, davlat organlarining nizom va ustavlari hamdaboshqa normativ-huquqiy hujjatlar bilan belgilanadi. Masalan,Vazirlar Mahkamasida faoliyat ko‘rsatuvchi xizmatchilarninghuquqlari, majburiyatlari, javobgarligi va boshqalar O‘zbekistonRespublikasining Konstitutsiyasi, «O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi to‘g‘risida»gi qonuni, Vazirlar Mahkamasiningish tartibi va boshqa normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.2Ñòàðèëîâ Þ.Í. Ñëóæåáíîå ïðàâî. – Ì., 1996. – Ñ. 318.108 109

Davlat xizmatchilari huquqiy maqomining mazmuni davlatxizmatchilarining kategoriyasiga, davlat xizmati olib boriladigansharoitlarga bog‘liq bo‘lishi mumkin.Davlat xizmatchisi maqomiga ega bo‘lish masalasi juda muhimdir.Amaldagi qonunchilik hujjatlaridan kelib chiqqanda, fuqaroningdavlat xizmatchisi maqomiga ega bo‘lishi uning davlat organi bilanmehnat shartnomasi tuzishi va ma’lum bir davlat lavozimiga uniqabul qilish to‘g‘risida qaror chiqishi vaqtidan vujudga keladi.Davlat xizmatchisi maqomiga ega bo‘lish bilan fuqaro va davlatorgani o‘rtasida davlat-xizmat munosabatlari vujudga keladi.Davlat xizmatchisi davlat-xizmat munosabatlari tugashi bilano‘z maqomini yo‘qotadi. Davlat-xizmat munosabatlari: ishdanbo‘shatish, pensiyaga chiqish va boshqa holatlarda bekor bo‘lishimumkin. Ba’zi hollarda normativ aktlarda davlat xizmati bekorbo‘lishining aniq muddatlari ham belgilab qo‘yilishi mumkin.Davlat xizmatchilari huquqiy maqomining asosiy elementlaridanbiri - davlat xizmatchisining huquqlari bo‘lib, davlatxizmatining oshkoraligini, samarali faoliyatini asoslab beradi.Davlat xizmatchisi – O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi sifatidao‘rnatilgan konstitutsiyaviy huquqlarga ega. Lekin davlat–xizmatfaoliyati nuqtai nazaridan, davlat xizmatchisi huquqiy maqominingasosiy elementini xizmat huquqlari tashkil etadi. Xizmat huquqlariamalga oshirilishi bilan davlat xizmatining ish faoliyati ta’minlanadi.Xizmat huquqlari mansab majburiyatlarini bajarish bilan bevositabog‘liqdir, ba’zi hollarda xizmat huquqlari qonunchilik aktlari orqalio‘rnatilgan mansab majburiyatlarini bajarish maqsadida amalgaoshiriladi.Amaldagi qonunga asoslanib davlat xizmatchilarininghuquqlarini uch guruhga bo‘lish mumkin:Xizmatchilarning huquqiy maqomi va huquqiy kafolatini ifodaetuvchi huquqlar. Bunga quyidagilarni kiritish mumkin:— davlat xizmatchisi egallaydigan davlat lavozimi bo‘yichahuquq va majburiyatlarni belgilovchi hujjatlar bilan, masalan,ish sifatini belgilovchi omillar, davlat xizmati bo‘yicha harakatlanish,mansab majburiyatlarini bajarish uchun zarur tashkiliytexniksharoitlar bilan tanishib chiqish;— shaxsiy hujjatidagi barcha ma’lumotlar bilan tanishibchiqish;— uning talabiga ko‘ra xizmat tekshiruvlarini, masalan, xizmatchiningsha’ni, qadr-qimmatiga yetkazilishi mumkin bo‘lganma’lumotlarni rad etish maqsadida o‘tkazish;— davlat xizmatchisining davlat xizmati bilan bog‘liq bo‘lgannizolarni hal etish maqsadida tegishli davlat organlariga yoki sudgamurojaat qilish huquqi va boshqalar.Xizmat majburiyatlarini bevosita bajarish bilan bog‘liq bo‘lganhuquqlar. Bunga quyidagilarni kiritish mumkin:— belgilangan tartibda, mansab majburiyatlarini bajarishuchun zarur bo‘lgan axborot va materiallarni olish;— belgilangan tartibda, mansab majburiyatlarini bajarishuchun korxona, muassasa va tashkilotlarda bo‘lish;— mansab majburiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan qarorlar qabulqilish va tayyorlashda ishtirok etish;— tegishli budjet mablag‘lari hisobidan malakasini oshirish,qayta tayyorlanish;— davlat xizmatini takomillashtirish bo‘yicha takliflar berish.Davlat xizmatchisining lavozim bo‘yicha faolligini yuksaltirish,konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini amalga oshirish va ijtimoiykafolatlarni ta’minlashga qaratilgan huquqlari:— vakant (vaqtincha bo‘sh) lavozimni egallash bo‘yichatanlovda o‘z xohishiga ko‘ra ishtirok etish;— ish faoliyatining natijalari va ish staji, malakasiningdarajasiga ko‘ra lavozim bo‘yicha yuqoriga qarab harakatlanish,mablag‘ bilan ta’minlanishini oshirish;— davlat xizmatidagi ish stajiga qarab pensiya ta’minoti olish;— o‘zining huquqlarini, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbiy manfaatlarinihimoya qilish maqsadida kasaba uyushmalariga birlashish;— mansab okladidan kelib chiqqan holda pul bilan ta’minlanish,malaka darajasidan kelib chiqqan holda esa qo‘shimchamablag‘lar olish, ish faoliyatining natijalariga ko‘ra mukofotlar olish;— har yili haq to‘lanadigan mehnat ta’tiliga chiqish (mehnatta’tilining muddati davlat tashkilotining xususiyatlaridan kelibchiqqan holda belgilanadi);— davlat xizmati stajiga davlat xizmatchisining boshqa davrdagimehnat faoliyatining qo‘shilishini talab etish (masalan bu holatxizmatchining pensiyaga chiqishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin);110 111

— davlat xizmatchisi va uning oila a’zolarining tibbiy xizmatdanfoydalanishi;— davlat lavozimlarini bajarish bilan bog‘liq holda sog‘liqqayoki mulkka yetkazilishi mumkin bo‘lgan zarar bo‘yicha majburiydavlat sug‘urtasi;— davlat xizmatini o‘tash vaqtida sog‘lig‘i yoki mehnatqobiliyatini yo‘qotishi sababli, davlat tomonidan majburiy ijtimoiysug‘urtalanish va boshqa huquqlarga egadir.Davlat xizmatchisiga davlat xizmatini o‘tash xususiyatlaridankelib chiqqan holda, qonunchilikda belgilangan tartibda, xizmatuylari, xizmat avtotransporti berilishi mumkin.Davlat xizmatchilarining majburiyatlari ular xizmat faoliyatiningmohiyatini tavsiflaydi, chunki davlat (davlat organi) fuqaroniunga ma’lum bir mansab majburiyatlarini yuklash maqsadidaishga qabul qiladi.O‘zbekiston Respublikasida davlat xizmatchilarining majburiyatlariturli qonunchilik hujjatlari bilan belgilanadi. Majburiyatlarningmazmuni va turlari davlat tashkilotining o‘z oldiga qo‘yganmaqsadi, vazifasi va funksiyalariga qarab belgilanadi.Amaldagi qonunchilikni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, davlatxizmatchilariga umumiy bo‘lgan majburiyatlar - konstitutsiyaviytuzumni qo‘llab-quvvatlash va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga,qonunlariga, shuningdek, ularning vakolatlarinitartibga soluvchi boshqa normativ hujjatlarga rioya etilishinita’minlashdan iborat.Davlat xizmatchilari egallab turgan lavozimlaridan kelibchiqqan holda belgilangan huquq va majburiyatlarni bajarishgamajburdir.Davlat xizmatchilari majburiyatlarining asosiy xususiyatishundaki, ular nafaqat davlat xizmati sha’niga dog‘ tushiruvchiyoki davlat organiga zarar yetkazuvchi harakatlardan, balki davlatxizmatchilariga nisbatan «davlat va jamiyat manfaatlariga zidharakatlarni sodir etmoqda», degan fikrlarning paydo bo‘lishidansaqlanishi lozim.Davlat xizmatchisi xizmat majburiyatlaridan sha’niga dog‘tushirish, davlat organlari yoki mansabdor shaxslarning faoliyatiniqoralashda foydalanishi mumkin emas.Davlat xizmatchilarining asosiy majburiyatlaridan biri — bumansab majburiyatlarini vijdonan bajarishidir. Qonunchilik va boshqanormativ hujjatlarda davlat xizmatchilarining funksiyalari vavakolatlari aniq ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lib, ular xizmatchilar tomonidanto‘g‘ri va aniq bajarilishi lozim. Mansab majburiyatlarini bajarmaganlikyoki lozim darajada bajarmaganlik - nojo‘ya harakat,huquqbuzarlik, ba’zi hollarda esa jinoyat hisoblanishi mumkin.Davlat xizmatchilarining o‘z vakolatlarini amalga oshirishmajburiyati davlat organida o‘rnatilgan xizmat tartibiga rioya qilishbilan bevosita bog‘liqdir.Davlat xizmatchilarining mansab majburiyatlari avvalofuqarolarning huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarini ta’minlashva ularni muhofaza etishdan kelib chiqadi.Shu bois fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlari davlatxizmatchilari uchun muhim kategoriyalardir. Davlat xizmatchilaritomonidan mazkur majburiyatning bajarilishi ijtimoiy munosabatlarningmuvozanatini, qonuniylik tartibiga rioya qilinishinita’minlaydi, umumiy huquq tartibotni kafolatlaydi. Fuqarolarninghuquqlari va qonuniy manfaatlari davlat tomonidan himoya qilingantaqdirda davlatning asosiy vazifalaridan biri bajarilgan hisoblanadi.Davlat xizmatchilari yuqori turuvchi davlat organining (davlatxizmatchisining) farmoyishlari, buyruqlari va boshqa ko‘rsatmalariniijro etishga majburdirlar. Davlat xizmati bo‘ysunishga asoslanganiyerarxiya prinsiði bo‘yicha amalga oshiriladi va davlat xizmatchilario‘zlaridan yuqori turuvchi rahbarlarning vakolat doirasida berilganbuyruqlari, farmoyishlari, ko‘rsatmalari va boshqa qonuniyqarorlarini ijro etishni shaxsiy javobgarlik asosida amalga oshiradilar.Shuning uchun ham ijro etish uchun olingan farmoyish davlatxizmatchisi tomonidan qonuniylik va davlat manfaatlariga mos kelishnuqtai nazaridan baholanishi lozim.Davlat xizmatchilari mansab majburiyatlarini bajarib borishmaqsadida o‘z malaka darajasini saqlashi va oshirib borishi shart.U xizmat funksiyalari va mansab majburiyatlarini sifatli bajarishgatayyor bo‘lishi, ishchanlik xususiyatlariga ko‘ra egallanadigan davlatlavozimi talablariga mos kelishi kerak.Nazariy va amaliy ta’lim olish barcha davlat xizmatchilariningxizmat majburiyati hisoblanadi va odatda kasbiy tayyorgarlik112 113

mahorati malaka darajasini berish, maxsus unvon olishda talabqilinadi.Davlat xizmatchilari o‘zlarining xizmat faoliyatlarini olib borishjarayonida bir davlat organi doirasida ahamiyatiga ko‘ra turlichafunksiyalarni amalga oshiradilar. Davlat xizmatchisi lavozimibo‘yicha yuqori ko‘tarilganida, uning yanada murakkabroq majburiyatlarnibajarishiga to‘g‘ri keladi. Boshqa tomondan, kasblarningevolutsiyasi sodir bo‘lishi, masalan, ba’zilari tugashi, boshqasipaydo bo‘lishi yoki uning mazmuni o‘zgarishi mumkin.Davlat xizmatchisi xizmat etikasi normalariga rioya qilishi lozim.U davlat siri hamda qonunchilik hujjatlari bilan himoya qilinadiganboshqa sirlarni saqlash majburiyatiga ega. Ayniqsa, davlatxizmatchisi mansab vakolatlarini ijro etish vaqtida o‘ziga ma’lumbo‘lgan tegishli ma’lumotlarni sir saqlashi shart. Ma’lumki, Asosiyqonunimiz - O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 35-moddasiga binoan har bir shaxs bevosita o‘zi va boshqalar bilanbirgalikda vakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalqvakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqigaegadir. Arizalar, takliflar va shikoyatlar qonunda belgilangan tartibdava muddatlarda ko‘rib chiqilishi shart. Shu munosabat bilan, davlatxizmatchilari vakolat doirasiga kiradigan turli murojaatlarni(fuqarolarning, korxona, muassasa va tashkilotlarning ariza,shikoyat va takliflarini) o‘z vaqtida ko‘rib chiqishga majbur. JumladanO‘zbekiston Respublikasining 2002-yil 13-dekabrda qabulqilingan «Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida»gi qonunning 12-moddasiga binoan fuqarolarning murojaatlari albatta qabul qilinishiva ko‘rib chiqilishi kerak_.Davlat xizmatchilari o‘zlarining mansab majburiyatlarini vafunksiyalarini amalga oshirishda:1) davlat xizmatining maqsadlariga va vazifalariga qat’iy rioya qilish;2) qonunlarga, davlat manfaatlariga, mansab ko‘rsatmalarigaasoslanib faoliyat ko‘rsatish, vakolat doirasiga kiruvchi davlatorganlari va yuqori turuvchi mansabdor shaxslarning qarorlarinio‘z vaqtida va sifatli bajarish;3) o‘z faoliyatini doimo takomillashtirish va kasbiy malakasinioshirib borish;4) davlat va xizmat sirlarini saqlash;5) fuqarolarning qadr-qimmatini va shaxsini hurmat qilish,ularning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga rioya qilishva himoya qilish;6) ma’muriy hokimiyat sohasida qonuniylikni ta’minlash;7) xizmat etikasiga rioya qilish;8) boshqaruv madaniyati darajasini oshirib borish, boshqaruvishiga yangi zamonaviy uslub va shakllarni tatbiq qilish;9) qonun bilan o‘rnatilgan ish kuni vaqtida xizmatda bo‘lish;10) qonunchilik hujjatlariga tayangan holda murojaatlarni(ariza, shikoyat va takliflarni) o‘z vaqtida va xolis ko‘rib chiqish;11) davlat xizmatchilarining maqomi va tegishli davlat mansabibilan o‘rnatilgan boshqa majburiyatlarni bajarishlari lozim_.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 43-moddasigabinoan davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlanganhuquqlari va erkinliklarini ta’minlaydi. Mazkur konstitutsiyaviynormadan kelib chiqqan holda, davlat xizmatini amalgaoshiruvchi fuqarolarning ham qonunchilik hujjatlari bilan o‘rnatilganhuquqlari va qonuniy manfaatlari davlat tomonidan ta’minlanadi.Shuningdek Konstitutsiyaga binoan har bir shaxsga o‘z huquqva erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdorshaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlariustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi(44-m.).Davlat xizmatchilari o‘zlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarinihimoya qilishda qonunchilikda o‘rnatilgan barcha vositalardanfoydalanadilar.Ular uchun o‘rnatilgan kafolatlar O‘zbekiston Konstitutsiyasidantashqari, amaldagi qonunchilik hujjatlarida ham o‘zifodasini topgan va ularning bajaradigan xizmat majburiyatlari bilanham bog‘liq bo‘lishi mumkin.Davlat xizmatchilari uchun kafolat - davlat xizmatchilarimaqomining qonun orqali o‘rnatilgan ijtimoiy-huquqiy tomoninitavsiflovchi asosiy holatlardir.Amaldagi qonunchilikni tahlil qilish orqali davlat xizmatchilarigao‘rnatilgan quyidagi kafolatlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin:114 115

irinchidan, mansab majburiyatlarining bajarilishini ta’minlovchiish sharoitlarining joriy etilishi;ikkinchidan, qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazardatutilgan pul ta’minoti va boshqa xil to‘lovlar (masalan, ijtimoiy,kompensatsiya to‘lovlari va hokazo);uchinchidan, pul bilan ta’minlanadigan har yilgi mehnat ta’tili;to‘rtinchidan, davlat xizmatchisi va uning oila a’zolarining tibbiyxizmatdan foydalanishi;beshinchidan, qayta tayyorlash va malaka oshirish (pulta’minoti saqlangan holda);oltinchidan, majburiy ijtimoiy davlat sug‘urtasi va hokazo.4-§. Davlat xizmatchilarini rag‘batlantirish vajavobgarlikka tortish asoslariDavlat xizmati sohasida davlat xizmatchilarini rag‘batlantirishva javobgarlikka tortish alohida ahamiyatga ega.Davlat xizmati huquqiy institutini ko‘rib chiqish vaqtida,rag‘batlantirish masalasiga to‘xtalib o‘tmaslik mumkin emas, chunkiaksariyat davlat xizmati to‘g‘risidagi normalarni o‘z ichiga olganqonunchilik hujjatlarida aynan shu atamadan foydalaniladi.Rag‘batlantirish — davlat organining mansabdor shaxs yokiboshqa subyektning xizmatchi ehtiyojlariga, manfaatlariga, irodasiga,amaliy maqomiga, shuningdek, uning davlat-xizmat faoliyatigata’sir ko‘rsatishidir.Rag‘batlantirish — intizomning, mehnat sifatining yaxshilanishigako‘maklashadi, xizmatchilarni tashabbuskorlik va javobgarlikruhida tarbiyalaydi.Rag‘batlantirish hamma vaqt ma’lum bir huquqiy asosgatayanadi. U — o‘z vaqtida, obyektiv va ahamiyatli bo‘lishi kerak.Rag‘batlantirishning qo‘llanilishi boshqaruv ishining yuqorinatijalariga erishish vositasiga aylanishi lozim. Bu ma’nodarag‘batlantirish muvozanatga keltirishning turi (shakli) sifatidanamoyon bo‘ladi.Rag‘batlantirish individual yoki jamoa (kollektiv) tarzida,mazmuniga ko‘ra esa — moddiy, ma’naviy yoki aralash bo‘lishimumkin.Davlat xizmatchilariga nisbatan rag‘batlantirish choralariniqo‘llash bunday chorani qo‘llash huquqiga ega bo‘lgan organ yokirahbar tomonidan amalga oshiriladi. Bunda ular qonunchilikdabelgilangan tartibda va vakolat doirasida rag‘batlantirish choralariniqo‘llashlari mumkin.Amaldagi qonunchilikda davlat xizmatchilarining ma’naviy vamoddiy shakldagi turli rag‘batlantirish choralari nazarda tutilgan.Rag‘batlantirish uchun davlat xizmatchisining:— o‘z oldida turgan vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishi;— vazifa va ko‘rsatmalarni muddatidan oldin bajarishi;— tashabbuskorligi;— vazifalarni vijdonan bajarishi va intizomliligi asos bo‘libxizmat qiladi.O‘zbekiston Respublikasining 1995-yil 21-dekabr qonunibilan tasdiqlangan Mehnat kodeksining 180-moddasiga binoanishdagi yutuqlar uchun xodimga nisbatan rag‘batlantirish choralariqo‘llanilishi mumkin. Rag‘batlantirish turlari, ularni qo‘llashtartibi, afzallik va imtiyozlar berish jamoa shartnomalari, ichkimehnat tartibi qoidalari va boshqa mahalliy hujjatlarda, jamoakelishuvlarida, intizom to‘g‘risidagi ustav va nizomlarda belgilabqo‘yiladi. Xodimlar mehnat sohasida davlat va jamiyat oldidagi alohidaxizmatlari uchun davlat mukofotlariga taqdim etilishi mumkin.O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksiga binoan ish haqi,mukofotlar, qo‘shimcha to‘lovlar, ustamalar va mehnat haqitizimida nazarda tutilgan boshqa to‘lovlar rag‘batlantirish turlarigakirmaydi.Amaldagi qonunchilikda davlat xizmatchilarini nafaqatrag‘batlantirish, balki yuridik javobgarlikka: intizomiy, ma’muriy,moddiy va jinoiy javobgarlikka tortish ham nazarda tutilgan.Davlat xizmatchilarining yuridik javobgarligi deganda ularningqonunga xilof qilmishiga nisbatan qonunchilik hujjatlarida nazardatutilgan u yoki bu turdagi jazo choralarini qo‘llash tushuniladi.Yuridik adabiyotlardan kelib chiqqan holda, qonunga xilofqilmishni, ikkiga: ya’ni huquqbuzarlik va jinoyatga bo‘lish mumkin.Davlat xizmatchilarining yuridik javobgarligi ularning qonuntalablarini bajarmasligi, mansab majburiyatlariga befarq qarashi,116 117

davlatga, jamoat birlashmalariga moddiy zarar yetkazishi,fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini buzishi oqibatidavujudga kelishi mumkin.Davlat xizmatchilari javobgarligining asoslaridan biri - fuqarolarninghuquqlari va qonuniy manfaatlarining buzilishiga olibkeladigan harakat yoki harakatsizlikdir. Jumladan, O‘zbekistonRespublikasining «Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarinibuzadigan xatti-harakatlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘-risida»gi 1995-yil 30-avgust qonunining 1-moddasiga binoan harbir fuqaro davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar,jamoat birlashmalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishorganlari yoki mansabdor shaxslarning g‘ayriqonuniy xattiharakatlari(qarorlari) bilan o‘z huquqlari yoki erkinliklari buzilgandeb hisoblasa, shikoyat bilan sudga murojaat qilish huquqigaega.Davlat xizmatchilarining javobgarligi ularning qonuniylik yokixizmat intizomini buzgan taqdirda, mansab majburiyatlaribajarilmaganida yoki lozim darajada bajarilmaganida vujudga kelishimumkin.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Davlat xizmati deganda nima tushuniladi?2. Davlat xizmatining o‘ziga xos xususiyatlarini aytib bering.3. Davlat xizmati prinsiðlarini sanab bering.4. Davlat xizmatining maqsadi nimalardan iborat?5. Davlat xizmatining asosiy vazifalarini nimalar tashkil etadi?6. Davlat xizmatchilari deganda kimlar tushuniladi?7. Davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi qanday?8. Davlat xizmatchilarining huquqlari nimalarda o‘z ifodasini topgan?9. Davlat xizmatchilarining majburiyatlari nimalardan iborat?10. Davlat xizmatchilariga o‘rnatilgan kafolatlar qanday huquqmanbalaridan joy olgan?11. Davlat xizmatchilarini tasniflab bering.12. Davlat xizmatchilarini rag‘batlantirish turlari haqida so‘zlab bering.13. Davlat xizmatchilarining yuridik javobgarligi haqida tushuntirib bering.VI bobNODAVLAT NOTIJORAT TASHKILOTLARI1-§. Nodavlat notijorat tashkilotlari — ma’muriyhuquq subyekti sifatidaNodavlat notijorat tashkiloti (jismoniy va (yoki) yuridik shaxslartomonidan ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan, daromad (foyda)olishni o‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan hamda olingandaromadlarni (foydani) o‘z qatnashchilari (a’zolari) o‘rtasidataqsimlamaydigan o‘zini o‘zi boshqarish tashkilotidir.Nodavlat notijorat tashkiloti jismoniy va yuridik shaxslarninghuquqlari va qonuniy manfaatlarini, boshqa demokratik qadriyatlarnihimoya qilish, ijtimoiy, madaniy va ma’rifiy maqsadlargaerishish, ma’naviy va boshqa nomoddiy ehtiyojlarni qondirish,xayriya faoliyatini amalga oshirish uchun hamda boshqa ijtimoiyfoydali maqsadlarda tuziladi.Nodavlat notijorat tashkilotlari o‘zining faoliyatini O‘zbekistonRespublikasining Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining«Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida»gi 1999-yil 14-aprelqonuni, boshqa qonunlar va qonun osti normativ-huquqiy hujjatlariasosida olib boradilar. Siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari,diniy tashkilotlar hamda boshqa ayrim nodavlat notijorattashkilotlarini tuzish, ularning faoliyatini tashkil etish, qayta tashkiletish va tugatish tartibi tegishli qonunlar bilan tartibga solinadi.Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasidanodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasiningqonunchilik hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqachaqoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.Davlat nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqlari va qonuniymanfaatlariga rioya etilishini ta’minlaydi, ularga ijtimoiy hayotdaishtirok etish uchun teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi.Shuningdek, nodavlat notijorat tashkilotlarining alohida ijtimoiyfoydali dasturlariga davlat ko‘mak ko‘rsatishi mumkin.Davlat organlari hamda ular mansabdor shaxslarining nodavlatnotijorat tashkiloti faoliyatiga aralashishiga, xuddi shuningdek118 119

nodavlat notijorat tashkilotining davlat organlari hamda ularmansabdor shaxslarining faoliyatiga aralashishiga yo‘l qo‘yilmaydi.Nodavlat notijorat tashkiloti qonunchilik hujjatlariga muvofiqxalqaro nodavlat notijorat tashkilotlariga kirishi, ular bilan to‘g‘-ridan to‘g‘ri xalqaro aloqalar o‘rnatishi, hamkorlik to‘g‘risida tegishlibitimlar tuzishi mumkin.Nodavlat notijorat tashkiloti yuridik shaxs bo‘ladi va u, agaruning ta’sis hujjatlarida boshqacha qoida belgilangan bo‘lmasa,faoliyat muddati cheklanmagan holda tashkil etiladi.Qonunchilik hujjatlarida nodavlat notijorat tashkilotlargaquyidagi huquqlar berilgan:— o‘z a’zolari va qatnashchilarining huquqlari va qonuniymanfaatlarini ifodalash hamda himoya qilish;— ijtimoiy hayotning turli masalalariga doir tashabbuslar bilanchiqish, davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga takliflar kiritish;— davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining qarorlarini ishlabchiqishda qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ishtirok etish;— o‘z faoliyati to‘g‘risida axborot tarqatish;— ommaviy axborot vositalarini ta’sis etish hamda belgilangantartibda noshirlik faoliyatini amalga oshirish;— ustavda belgilangan vazifalarni bajarish uchun tadbirkorliktuzilmalarini tashkil etish;— o‘z ramziy belgilarini ta’sis etish;— o‘z faoliyatiga taalluqli masalalar yuzasidan yig‘ilishlar,konferensiyalar o‘tkazish;— qonunchilik hujjatlariga muvofiq vakolatxonalar ochish vafiliallar tashkil etish hamda qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilganboshqa huquqlar.Shu bilan birga, qonunchilik hujjatlarida nodavlat notijorattashkilotlariga quyidagi majburiyatlar yuklatilgan:— qonunchilik hujjatlariga rioya etish;— o‘z mol-mulki va pul mablag‘laridan foydalanish to‘g‘risidagiaxborot bilan tanishish erkinligini ta’minlash;— nodavlat notijorat tashkilotini ro‘yxatdan o‘tkazuvchiorganga o‘zi o‘tkazayotgan tadbirlarga erkin kirish imkonini berish;— soliq va statistika organlariga o‘z faoliyati to‘g‘risida hisobotlartaqdim etish va qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan boshqamajburiyatlar.Nodavlat notijorat tashkilotining vakolatxonasi u turganyerdan tashqarida joylashgan alohida bo‘linma bo‘lib, mazkurtashkilotning manfaatlarini ifodalaydi va himoya qiladi. Nodavlatnotijorat tashkilotining filiali u turgan yerdan tashqarida joylashganalohida bo‘linma bo‘lib, uning barcha vazifalari yoki vazifalariningbir qismini, shu jumladan vakolatxona vazifalarini amalga oshiradi.Nodavlat notijorat tashkilotining vakolatxonalari va filiallaridavlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan e’tiboran yuridik shaxsmaqomiga ega bo‘lishi mumkin.iðQonunlarga muvofiq nodavlat notijorat tashkiloti davlatro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan e’tiboran tuzilgan deb hisoblanadi.Mustaqillik yillari O‘zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlariningfaoliyatini rivojlantirishga qaratilgan bir qator ishlar amalgaoshirildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilikpalatasi Kengashining va Senati Kengashining «Nodavlatnotijorat tashkilotlarini, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlariniqo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi2008-yil 10-iyul Qo‘shma qarorida mustaqil nodavlat notijorattashkilotlari va fuqarolik jamiyati institutlarini yanada rivojlantirishhamda ularning mamlakatda demokratik o‘zgarishlarni amalgaoshirish jamiyatni erkinlashtirishda faol ishtirok etishiga ko‘maklashish,ularni moliyalashtirish manbalarini shakllantirish uchunmustaqil tizim va obyektiv sharoitlar yaratishga alohida e’tiborqaratildi. Ushbu Qo‘shma qarorga muvofiq, O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisi huzurida nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolikjamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondiva Fond mablag‘larini boshqarish bo‘yicha Parlament komissiyasituzildi hamda ularning asosiy vazifalari belgilab berildi.2-§. Nodavlat notijorat tashkilotlarining turlariva huquqiy maqomiNodavlat notijorat tashkilotlari jamoat birlashmasi, ijtimoiyfond, muassasa shaklida, shuningdek qonunlarda nazarda tutilganboshqa shaklda tashkil etilishi mumkin:Jamoat birlashmasi (o‘z huquqlari, erkinliklarini xamdasiyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy rivojlanish, fan, madaniyat, ekologiya120 121

va hayotning boshqa sohalaridagi qonuniy manfaatlarini birgalikdaro‘yobga chiqarish uchun birlashgan fuqarolarning xohish-irodalarinierkin bildirishlari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilmadir.Jamoat birlashmalari maqsadi, tashkiliy-huquqiy shakliga ko‘rajamoat tashkilotlari, jamoat fondlari, jamoat harakatlari, jamoato‘zini o‘zi boshqarish organlari bo‘lishi mumkin.Ijtimoiy fond ( jismoniy va (yoki) yuridik shaxslar tomonidanixtiyoriy mulkiy badallar asosida ta’sis etilgan, xayriya, ijtimoiy,madaniy, ma’rifiy yoki boshqa ijtimoiy foydali maqsadlarniko‘zlaydigan, a’zoligi bo‘lmagan tashkilot deb e’tirof etiladi.Ijtimoiy fondga uning muassislari tomonidan berilgan molmulkfondning mulki bo‘ladi. Muassislar o‘zlari tuzgan fondmajburiyatlari bo‘yicha javob bermaydilar, fond esa o‘z muassislariningmajburiyatlari bo‘yicha javob bermaydi.Ijtimoiy fond mol-mulkdan o‘z ustavida belgilangan maqsadlaruchun foydalanadi hamda har yili bu to‘g‘rida hisobotlar e’lon qiladi.Muassasa ( ijtimoiy, madaniy va boshqa notijorat tusdagivazifalarni amalga oshirish uchun jismoniy va (yoki) yuridik shaxslartomonidan tuzilgan nodavlat notijorat tashkiloti hisoblanadi.O‘z ustaviga va O‘zbekiston Respublikasining qonunchilik hujjatlarigamuvofiq O‘zbekiston Respublikasi hududida hamda bitta yoki undanko‘proq chet el davlati hududida faoliyat olib borishi mumkin bo‘lganxalqaro tashkilot xalqaro nodavlat notijorat tashkiloti deb hisoblanadi.Nodavlat notijorat tashkilotlari o‘zlarining faoliyatini muvofiqlashtiribborish, shuningdek umumiy manfaatlarini ifodalashhamda himoya qilish maqsadida uyushmalar (ittifoqlar) shaklidabirlashmalar tuzishi mumkin. Mazkur uyushmalar kamida ikkitanodavlat notijorat tashkiloti tashabbusi bilan tuzilishi mumkin.O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalarining huquqiyholati Konstitutsiya va boshqa qonunlarda, Prezident farmonlarida,Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan maxsus ustav vanizomlarda qayd etiladi.Konstitutsiyaning 56-moddasiga asosan, O‘zbekiston Respublikasidaqonunda belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilgan kasabauyushmalari, siyosiy partiyalar, olimlarning jamiyatlari, xotinqizlar,faxriylar va yoshlar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, ommaviyharakatlar va fuqarolarning boshqa uyushmalari jamoatbirlashmalari sifatida e’tirof etiladi.Konstitutsiyaviy tuzumni zo‘rlik bilan o‘zgartirishni maqsadqilib qo‘yuvchi, respublikaning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga,fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshichiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ‘ibqiluvchi, xalqning sog‘lig‘i va ma’naviyatiga tajovuz qiluvchi siyosiypartiyalarni, maxfiy jamiyat va uyushmalarni hamda harbiylashtirilganyoki jamoat birlashmalarini tuzish taqiqlanadi.Davlat jamoat birlashmalarining huquqi va qonuniy manfaatlarinikafolatlaydi, ijtimoiy hayotda ishtirok etish uchun ularga huquqiyimkoniyatlar yaratib beradi. Davlat organlari va mansabdor shaxslarjamoat birlashmalarining faoliyatiga aralashishlari mumkin emas,shuningdek, jamoat birlashmalari ham davlat organlari va mansabdorshaxslarning faoliyatiga aralashishlari mumkin emas.Siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasiniifodalaydi va o‘zlarining demokratik yo‘l bilan saylab qo‘yilganvakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadi. Diniytashkilotlar va birlashmalar davlatdan ajratilgan bo‘lib, ular qonunoldida tengdirlar. Davlat diniy birlashmalarning faoliyatigaaralashmaydi, lekin 1992-yil martda Prezident farmoni asosidaVazirlar Mahkamasi huzuridagi din ishlari bo‘yicha qo‘mitazimmasiga quyidagi asosiy vazifalar yuklatilgan: respublika hududidadavlat organlari bilan diniy tashkilotlarning bahamjihat harakativa hamkorligini o‘rnatish; viloyat shahar va tuman hokimlari bilano‘zaro hamkorlikda diniy masalalarni hal qilish bo‘yicha yagonasiyosat yurgizish; qonunda belgilangan tartibda ro‘yxatga olingandiniy tashkilotlarning manfaatlarini davlat siyosatida ifoda etish.Jamoat birlashmalarining ma’muriy huquqqa ega bo‘lishqobiliyati, ma’muriy-huquqiy munosabatlarda qatnashishqoidalari, ularning davlat boshqaruvidagi umumiy huquq vaburchlaridan kelib chiqadi. Bu huquq va burchlarini ularning o‘zlaribelgilamaydi, balki davlat organlari ishlab chiqadi.Jamoat birlashmalarining davlat boshqaruvida qatnashishshakllari asosan quyidagilardan iborat:1) davlat organlari bilan o‘zaro hamkorlikda qaror qabul qilish;2) davlat organlariga yuklangan vazifalarni bajarishda qatnashish;3) davlat boshqaruv organlarining faoliyatini yaxshilash to‘g‘-risida takliflar kiritish;122 123

4) davlat boshqaruv organlarining faoliyati ustidan nazorato‘rnatish va fuqarolarning huquqiy normalarni qanday bajarayotganinitekshirish;5) o‘z tarkibida bo‘lgan korxonalarning faoliyatini boshqarish.Masalan, O‘zbekiston Respublikasining «Kasaba uyushmalari,ularning huquqlari va faoliyatlari kafolatlari to‘g‘risida»gi_ 1992-yil 2-iyul qonuniga ko‘ra kasaba uyushmalariga davlat boshqaruvisohasida quyidagi huquqlar berilgan:1) o‘z a’zolarining mehnat va ijtimoiy-iqtisodiy huquqi hamdamanfaatlarini himoya qilish;2) mehnat va ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga oid qonunchilikhujjatlarini ishlab chiqishda qatnashish;3) mehnatga va ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga oid normativhujjatlar qabul qilish to‘g‘risidagi takliflarni tegishli davlatboshqaruvi, xo‘jalik va kooperativ idoralariga taqdim etish;4) aholini ish bilan ta’minlash bo‘yicha davlat siyosatini ishlabchiqishda qatnashish;5) ma’muriyat, mulkdor yoki ular vakil qilgan boshqaruv idorasibilan muzokaralar olib borishda va jamoa shartnomalari, bitimlarituzishda faol qatnashishi, ularning bajarilishini nazorat qilishi;6) ularning mehnat sharoiti va mehnatga haq to‘lash, mehnatnimuhofaza qilish va ishlab chiqarish xavfsizligini ta’minlashga oid,uy-joy sharoitiga, ijtimoiy sug‘urtaga, sog‘liqni saqlash vamadaniyatga taalluqli manfaatlarini himoya qilish.Ular ma’muriyatdan mehnat hamda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishbilan bog‘liq masalalar yuzasidan belgilab qo‘yilgan statistikahisoboti doirasida bepul ma’lumotlar olishga haqlidirlar.O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasidayoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to‘g‘risida»gi, 1991-yil21-noyabr qonunining 19-moddasiga asosan, Respublika yoshlariningfuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquq hamdaerkinliklarini ro‘yobga chiqarish va himoya qilish, shuningdek,ularning faoliyati va tashabbuskorligini rivojlantirishni o‘ziningasosiy maqsadlaridan biri deb bilgan fuqarolarning belgilangantartibda ro‘yxatdan o‘tgan, ko‘ngilli uyushmasi— O‘zbekistonRespublikasi yoshlarining jamoat birlashmasi tashkil etilgan.Yoshlar jamoat birlashmasining Ustavida a’zo bo‘luvchiningyoki qatnashchisining yoshi chegaralab qo‘yilgan (30 yoshgacha)bo‘lishi kerak. yoshlar jamoat birlashmasiga 30 yoshga to‘lganlarjami sonining 10 foizidan ortiq bo‘lmasligi kerak.Yoshlarning jamoat birlashmalari yoshlarga oid siyosatni amalgaoshirish bo‘yicha davlatning kompleks va aniq maqsadli dasturiniishlab chiqishda qatnashadilar.Jamoat komissiyalari eng tajribali va xolis tadbirkorlar, fermerlarva savdo-sanoat doiralarining boshqa vakillaridan tuzilgan;komissiyalarning raislari va a’zolari esa O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti huzuridagi Nazorat inspeksiyasi hamda uning respublikahududidagi bo‘linma, tizimi rahbarlari va xodimlari uchun berilganbarcha vakolatlar va huquqlarga ega. Respublika komissiyasiningraisi ayni vaqtda Nazorat inspeksiyasi raisining jamoatchilikasosidagi o‘rinbosaridir va Prezidentning farmoni bilan lavozimgatayinlanadi. Viloyat, shahar va tuman komissiyalarining raislariham Respublika Nazorat inspeksiyasi hududiy organlari rahbariningjamoatchilik asosidagi o‘rinbosarlaridir.Komissiya faoliyatining asosiy vazifalari va yo‘nalishlariquyidagilardan iborat:1) iqtisodiy islohot masalalariga doir normativ hujjatlarning bajarilishibo‘yicha idoralararo nazorat qilish organlari ishini muvofiqlashtirish;2) korxonalar va xo‘jaliklarning mustaqilligini kengaytirish,bozor tuzilmalari va tarkibiy qismlarini vujudga keltirish, ko‘ptarmoqli iqtisodiyotni shakllantirish, tashqi iqtisodiy tadbirkorliknikuchaytirishga qaratilgan Prezident farmonlari va hukumatqarorlarini vazirliklar va idoralar, konsernlar, assotsiatsiyalar,korxonalar va xo‘jaliklar, Koraqalpog‘iston Vazirlar Kengashi,viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari qanday bajarayotganlarinitekshirishni yo‘lga qo‘yish;3) joylarda ijro intizomi holatini o‘rganish, bozor iqtisodiyotigaizchil o‘tishni ta’minlashga qaratilgan normativ hujjatlarning dastlabkiloyihalarini tayyorlashda qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatorganlari, shuningdek, turli iqtisodiy tuzilmalar bilan hamkorlik qilish;4) respublikaning muayyan korxonalar, muassasa, tashkilotva xo‘jaliklarida iqtisodiy islohotlar qanday amalga oshirilayotganinitahlil qilish va bundan O‘zbekiston hukumatini xabardor etish:5) amaldagi normativ hujjatlarning moliyaviy va xo‘jalikmexanizmlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, respublikada124 125

iqtisodiy islohotlarni ro‘yobga chiqarishni kuchaytirish va jadallashtirishgaqaratilgan boshqaruvga oid qabul qilinayotgan qaror vaqonunchilik hujjatlarining huquqiy asosini yanada takomillashtirishgadoir tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish.Bugungi kunda ijtimoiy hayotni jamoat tashkilotlariningfaoliyatisiz tasavvur qilish qiyin. Ayniqsa, har bir tuman, shaharlarhududida faoliyat olib borayotgan Voyaga yetmaganlar ishlaribo‘yicha komissiyalar, Jazoni o‘tash joylaridan ozod qilinganshaxslarga ijtimoiy-maishiy jihatdan va ishga joylashishda yordamko‘rsatish bo‘yicha maxsus komissiyalar huquqi-tartibotnita’minlashda katta rol o‘ynaydi.Voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyalar mustaqillikyillari mamlakatimizda yoshlarni ijtimoiy mehnatga jalb etish,tarbiyalash, ular o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikning oldiniolishga mutasaddi bo‘lgan o‘zini o‘zi boshqarish organlari, o‘quvmuassasalari va boshqa idoralarning faoliyatini muvofiqlashtirishmaqsadida mahalliy hokimliklar huzurida tashkil etilgan.Voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug‘ullanuvchi komissiya -bolalarning nazoratsiz, qarovsiz qolishlari, huquqbuzarliklari vajamiyat uchun zararli xatti-harakatlarining oldini olish, ularninghuquqlari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta’minlash,shuningdek ijtimoiy jihatdan xavfli ahvolda bo‘lgan voyaga yetmaganlarniijtimoiy-pedagogik jihatdan reabilitatsiya qilish bo‘yichafaoliyatni muvofiqlashtiruvchi yuqorida ta’kidlanganidek, mahalliyhokimliklar huzurida jamoatchilik asosida ish olib boruvchi tuzilmadir.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2000-yil21- sentabrdagi «Voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyalarfaoliyatini takomillashtirish haqida»gi 360-sonli qarorining qabulqilinishi esa mazkur komissiyalarning faoliyatini zamon talablariasosida tashkil etishga, takomillashtirishga xizmat qildi. Shuningdek,mazkur qaror asosida komissiyalar faoliyati izchil amalga oshirilishinita’minlash maqsadida ularning tarkibida mahalliy budjethisobidan alohida mas’ul kotib lavozimi joriy etildi.Voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyalarning asosiyvazifalari etib quyidagilar belgilangan:— voyaga yetmaganlarning huquq va qonuniy manfaatlarinihimoya qilish, ularning nazoratsiz, qarovsiz qolishi hamda ularo‘rtasida sodir etilayotgan huquqbuzarlik va jinoyatlarning kelibchiqishi sabablari, shart-sharoitlarini aniqlash va bartaraf etishchoralarini amalga oshirish;— davlat idoralari, o‘zini o‘zi boshqarish organlari va jamoattashkilotlarining voyaga yetmaganlarning nazoratsiz qolishi va ularhuquqbuzarliklarining oldini olish masalalari yuzasidan faoliyatinimuvofiqlashtirish;— Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirliginingixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiya muassasalari va Ichki ishlar vazirliginingmuassasalarida voyaga yetmaganlarning saqlanishi, ularnio‘qitish, tarbiyalash shart-sharoitlari ustidan nazoratni tashkil etish;— voyaga yetmagan yoshlarning ongi, tafakkurini shakllantirish,yuksaltirish, dunyoqarashini kengaytirish hamda huquqiy savodxonliginioshirish maqsadida ma’naviyat va ma’rifat ishlarini jonlantirish;— jazoni ijro etish joylaridan bo‘shatilgan yoki maxsus o‘quvtarbiyamuassasalaridan qaytgan voyaga yetmaganlarni turar joyva ish bilan ta’minlashda yordam berish, shuningdek, voyagayetmaganlarni ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha qonunda ko‘zdatutilgan boshqa vazifalarni amalga oshirish.Sir emas, sobiq Ittifoq davrida jazoni ijro etish muassasalaridanbo‘shatilgan shaxslar, hatto amnistiya orqali jazodan ozodetilgan bo‘lsa ham, yashash joyiga qaytgach, jamiyatda «ijtimoiypillapoya»ning eng quyi pog‘onasidan joy olishardi 1 . Mustaqillikdankeyin Prezidentimiz I. A. Karimov tomonidan jazoni o‘tash joylaridanqaytib kelgan shaxslarni ish va turar joy bilan ta’minlash,ularni hayotga qayta ko‘niktirish ishlari yetarli tashkil qilinmaganligitanqid ostiga olingach 2 , bu boradagi ishlar takomillashtirilib,huquqiy jihatdan mustahkamlandi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil19-apreldagi «Jazoni o‘tash joylaridan ozod qilingan shaxslargaijtimoiy-maishiy jihatdan va ishga joylashishda yordam ko‘rsatishbo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi vahokimliklar huzuridagi Maxsus komissiyalar, «Mahalla posboni»jamoat tuzilmalari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari1Êðèñòè Íèëüñ. Áîðüáà ñ ïðåñòóïíîñòüþ êàê èíäóñòðèÿ. Âïåðåä, ê Ãóëàãóçàïàäíîãî îáðàçöà / Ïåð. ñ. àíãë. – Ì., 2001. – Ñ. 74–75.2Êàðèìîâ È.A. ßíãè÷à ôèêðëàø âà èøëàø – äàâð òàëàáè. Ò. 5. – Ò., 1997.– 273–274-á.126 127

huzuridagi yarashtirish komissiyalari to‘g‘risidagi nizomlarnitasdiqlash haqida»gi 180-sonli Qarorining qabul qilinishi buboradagi ishlarni yangi bosqichga olib chiqdi.Mazkur qarorning qabul qilinishi bilan jazoni o‘tash joylaridanozod qilingan shaxslarga ijtimoiy-maishiy jihatdan va ishgajoylashishda yordam ko‘rsatish bo‘yicha Qoraqalpog‘iston RespublikasiVazirlar Kengashi, viloyatlar, tuman va shahar hokimliklarihuzurida Maxsus komissiyalarning faoliyati yo‘lga qo‘yildi.Jazo o‘tash joylaridan ozod qilingan shaxslarga ijtimoiymaishiyjihatdan va ishga joylashtirishda yordam ko‘rsatishbo‘yicha maxsus komissiya — mahalliy davlat va huquqni muhofazaqiluvchi organlar hamda jamoat tuzilmalarining jazoni o‘tashjoylaridan ozod qilingan shaxslarni ishga joylashtirishda va ularningijtimoiy-maishiy ta’minotida yordam ko‘rsatish jarayonidaqatnashishini ta’minlovchi mahalliy hokimliklar huzuridajamoatchilik asosida faoliyat ko‘rsatuvchi tuzilmadir.Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyat,shahar va tuman hokimliklari huzuridagi jazoni o‘tash joylaridanozod qilingan va maxsus komendatura hisobidan chiqarilganshaxslarning ijtimoiy moslashuvi markazlari jazoni o‘tashjoylaridan ozod qilingan shaxslarga ijtimoiy-maishiy jihatdan vaishga joylashishda yordam ko‘rsatish bo‘yicha Maxsus komissiyalarningishchi organi hisoblanadi.Maxsus komissiyalar Qoraqalpog‘iston Respublikasi VazirlarKengashi, hokimliklar, jazoni o‘tash joylaridan ozod qilinganshaxslar uchun ijtimoiy moslashuv markazlari, huquqni muhofazaqilish organlari, mehnat birjalari, ijtimoiy ta’minot, fuqarolarningo‘zini o‘zi boshqarish organlari vakillari, kasaba uyushmalari,yoshlar va boshqa jamoat birlashmalari hamda mehnat jamoalarivakillaridan rais (Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashiraisi o‘rinbosari, tegishli hokimliklar hokimi o‘rinbosari), raiso‘rinbosari, mas’ul kotib (Ichki ishlar vazirligining joylardagijazoni o‘tash joylaridan ozod qilingan shaxslar bilan ishlashbo‘linmalarining boshlig‘i) va komissiya a’zolaridan kamida oltikishidan iborat tarkibda tuziladi.Maxsus komissiyalar tuman markazidan ancha olisda joylashganfuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari huzurida hamtuzilishi mumkin.Maxsus komissiyalarning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:— ishga joylashtirish, ijtimoiy ta’minot, fuqarolarning o‘zinio‘zi boshqarish va huquqni muhofaza qilish organlari, jazoni ijroetish muassasalari, jamoat birlashmalarining, jazoni o‘tashjoylaridan ozod qilingan shaxslarni, shuningdek ozodlikdanmahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazoga hukm qilinganshaxslarni ishga joylashtirish va ularga ijtimoiy-maishiy jihatdanzarur yordam ko‘rsatish bo‘yicha korxonalar ma’muriyati bilanularning o‘zaro hamkorligini muvofiqlashtirish va ta’minlash;— jazoni o‘tash joylaridan ozod qilingan shaxslar uchunijtimoiy moslashuv markazlari ishini bevosita tashkil etish vaularning faoliyati ustidan doimiy nazoratni amalga oshirish;— ushbu shaxslarni ishga qabul qilishni rad etishningqonuniyligi va asosliligini tekshirish; ularning qonuniy huquq vamanfaatlari kamsitilishining oldini olish; tegishli davlat organlaritomonidan ilgari sudlangan shaxslarning shikoyatlari, arizalari vaxatlari o‘z vaqtida va to‘g‘ri ko‘rib chiqilishini nazorat qilish;— korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda axloq tuzatish ishlarigahukm etilgan, shuningdek, jazoni o‘tash joylaridan muddatidan oldinshartli ravishda ozod qilingan shaxslar bilan tarbiyaviy ishlarning tashkiletilishi va olib borilishi ustidan nazorat o‘rnatish.Ma’lumki, 2001-yil 25-aprelda O‘zbekiston Respublikasi«Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakatining ta’sis qurultoyi bo‘libo‘tdi. Unda yoshlarning yangi ijtimoiy harakati tuzildi.Jamoat birlashmalarini bir qancha guruhlarga bo‘lish mumkin:1) ommaviy jamoat birlashmalari (siyosiy partiyalar, ommaviyharakatlar, kasaba uyushmalari, yoshlar uyushmasi);2) kooperativlar (iste’mol qiluvchi kooperatsiya, uy-joy shirkatlariuyushmalari);3) ixtiyoriy (ko‘ngilli) jamoalar va ularning ittifoqlari (mahallaposbonlari, tibbiyot xodimlarining ilmiy jamoalari, sport jamoalari,Qizil yarim oy jamiyati va boshqalar);4) ijodiy ittifoqlar, birlashmalar (jurnalistlar, kinochilar,kompozitorlar, yozuvchilar, rassomlar va boshqalar);5) xalq tomonidan tashkil qilingan jamoat birlashmalari(mahalla qo‘mitalari, ota-onalar qo‘mitalari, o‘rtoqlik sudlari vahokazo).128 129

Jamoat birlashmalarini tarqatib yuborish, ularning faoliyatinitaqiqlab yoki cheklab kuyish faqat sud qarori asosida amalga oshiriladi.Siyosiy partiyalarning huquqiy holati. O‘zbekiston Respublikasining«Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi 1996-yil 26-dekabrqonuni O‘zbekiston Respublikasida siyosiy partiyalarning huquqiymaqomini belgilab beradi.Siyosiy partiyalar o‘z faoliyatini Konstitutsiyaga, undan kelibchiquvchi qonunga, boshqa qonunchilik hujjatlariga muvofiq,shuningdek, o‘z ustavlari asosida amalga oshiradilar.Siyosiy partiyalar fuqarolarning huquq va erkinliklarini amalgaoshirish maqsadida, xohish-irodani erkin bildirish, partiyagaixtiyoriy ravishda kirish va undan chiqish, a’zolarining tenghuquqliligi, o‘zini o‘zi boshqarish, qonuniylik va oshkoralik asosidatuziladi va faoliyat ko‘rsatadi.Sudyalar, prokurorlar va prokuratura tergovchilari, ichkiishlar organlari, milliy xavfsizlik xizmati xodimlari, harbiy xizmatchilar,xorijiy davlatlarning fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmaganshaxslar siyosiy partiyalarga a’zo bo‘la olmaydilar.Siyosiy partiyalarning davlat organlari va mansabdor shaxslarfaoliyatiga aralashuviga yo‘l qo‘yilmaydi. Xususiy ish beruvchilaro‘z xodimlaridan ular mehnat vazifalarini bajarayotgan paytdapartiya nimalar asosida siyosiy faoliyat bilan shug‘ullanishini talabqilishlari man etiladi.Siyosiy partiyani tuzish uchun kamida sakkizta hududiysubyektda (viloyatda), shu jumladan Qoraqalpog‘iston Respublikasiva Toshkent shahrida yashayotgan hamda partiyaga birlashish istagidabo‘lgan kamida yigirma ming fuqaroning imzosi bo‘lishi talab etiladi.Siyosiy partiya tuzish tashabbuskorlari kamida ellik kishidaniborat bo‘lishi, ular partiya ta’sis hujjatlarini tayyorlash, a’zolartarkibini shakilantirish hamda ta’sis syezdi yoki konferensiyasinichaqirish bo‘yicha tashkiliy qo‘mitani tuzishlari lozim.Tashkiliy qo‘mita o‘zi tuzilgan kundan boshlab yetti kunlikmuddatdan kechiktirmay O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligigao‘z tashabbusi bilan qo‘mitaning tarkibi, rahbari (yetakchisi),joylashgan manzili hamda ta’sis syezdi yoki konferensiyasichaqiriladigan sanani yozma ravishda xabar qilishi lozim. Tashkiliyqo‘mita tuzilgan kundan boshlab uzog‘i bilan uch oy faoliyatko‘rsatish huquqiga egadir.Siyosiy partiya ta’sis syezdi yoki konferensiyasida tuziladi va uyerda partiya ustavi va dasturi qabul qilinadi; shuningdek uningsaylab qo‘yiladigan organlari tuziladi.Siyosiy partiyalar O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligidaro‘yxatga olinadi. Partiyani ro‘yxatdan o‘tkazish uchun partiyarahbar organining kamida uch a’zosi imzolagan ariza, ustav,dastur, ta’sis syezdi yoki konferensiyasining bayoni, ro‘yxatdano‘tish badali to‘langanlikni tasdiqlovchi bank hujjati va qonundako‘rsatilgan boshqa hujjatlar taqdim etiladi. Partiya ro‘yxatdano‘tgan kundan e’tiboran yuridik shaxs maqomini oladi va o‘zfaoliyatini amalga oshirishi mumkin.Agar siyosiy partiyaning ustavi maqsad, vazifalari va faoliyatuslubi Konstitutsiyaga, respublika qonunlariga zid bo‘lsa yokioldinroq xuddi shunday nomdagi siyosiy partiya yoki jamoatchilikharakati ro‘yxatga olingan bo‘lsa, bu partiya ro‘yxatga olinmaydi.Siyosiy partiya Konstitutsiyani va respublika qonunchilikhujjatlarini yoki o‘z ustavini, buzgan taqdirda Adliya vazirligi partiyarahbar organlariga qaysi normalar buzilganini ko‘rsatgan holda yozmaravishda xabar qiladi va bunday buzishlarni bartaraf etish uchunmuddat belgilaydi. Agar ular belgilangan muddat davomida bartarafetilmasa, Adliya vazirligi yoki respublika Bosh prokuroriningtaqdimnomasiga binoan respublika Oliy sudi siyosiy partiyaningfaoliyatini olti oygacha muddatga to‘xtatib turishi mumkin. Agarbir yil ichida o‘sha xatti-harakatlar takror sodir etilsa, respublikaOliy sudining qarori bilan siyosiy partiyaning faoliyati tugatiladi.Siyosiy partiyalar quyidagi huquqlarga ega:– o‘z faoliyati to‘g‘risidagi axborotni erkin tarqatish, o‘zg‘oyalari, maqsadlari va qarorlarini targ‘ib etish;– saylab qo‘yiladigan davlat organlarida o‘z vakillari orqalitegishli qarorlar tayyorlashda ishtirok etish;— qonunda belgilab qo‘yilgan tartibda respublika Prezidenti, davlathokimiyati organlari saylovlarida ishtirok etish, partiya faoliyati bilanbog‘liq yig‘ilishlar, konferensiyalar va boshqa tadbirlar o‘tkazish;— qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ommaviyaxborot vositalari ta’sis etish va boshqa ommaviy axborot vositalaridanfoydalanish;130 131

— respublikaning boshqa siyosiy partiyalari bilan ittifoq (blok)tuzish, ular va boshqa jamoat birlashmalari bilan shartnomamunosabatlari o‘rnatish.Siyosiy partiyalar respublikaning boshqa qonunlarida nazardatutilgan o‘zga huquqlarga ham ega bo‘lishlari mumkin.Siyosiy partiyalar respublika Oliy Majlisida o‘z fraksiyalarinituzish huquqiga ega. Qonunchilik palatasining kamida to‘qqiz nafardeputati fraksiya yoki deputatlar guruhini tuzish huquqiga ega.Fraksiyalar va deputatlar guruhlari ro‘yxatdan o‘tishi kerak.Qonunchilik palatasining majlisida fraksiya va deputatlarguruhining rahbari yoki boshqa vakili tegishincha fraksiya yokideputatlar guruhi tuzilgani haqida palataga axborot beradi, buQonunchilik palatasi majlisining bayonnomasida qayd etiladi.Qonunchilik palatasi fraksiya va deputatlar guruhi tuzilganito‘g‘risida qaror qabul qiladi.Bunday fraksiyalar: sessiya kun tartibini tuzishda ishtirok etish;sessiya kun tartibidagi har bir masala bo‘yicha muzokaralardaqatnashish; O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirini lavozimidanozod etish to‘g‘risidagi tashabbus bilan O‘zbekiston RespublikasiPrezidentiga murojaat qilish; Qonunchilik palatasi majlisining kuntartibidagi har bir masala bo‘yicha muzokaralarda fraksiya vakiligakafolatlangan so‘z berilishi; tegishli ravishda O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeriga va O‘zbekistonRespublikasi Hukumatiga, vazirlarga, shuningdek boshqa davlatorganlarining rahbarlariga so‘rov bilan murojaat etish; Qonunchilikpalatasining Spiker o‘rinbosarligiga, qo‘mitalari va komissiyalariraisligiga nomzodlar bo‘yicha takliflar kiritish; Qonunchilik palatasiningmajlisida muhokama qilinayotgan masala bo‘yicha fraksiyafikrini deputatlar orasida tarqatish va qonun hujjatlarida nazardatutilgan boshqa vazifalarni amalga oshirish.O‘zbekiston ekologik harakati mamlakatimiz ekolog olimlari vashu sohada ish olib borayotgan nodavlat notijorat tashkilotlari hamdafaol jamoatchilikning tashabbusi bilan 2008-yil 2-avgustda tashkiletilgan bo‘lib, 2008-yil 20-sentabr kuni jamoat birlashmasi sifatidaO‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi ro‘yxatidan o‘tkazilgan.O‘zbekiston ekologik harakati — O‘zbekiston fuqarolariningbugungi va kelajak avlodning qulay atrof tabiiy muhitga ega bo‘lish,sog‘liqni saqlash, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiyboyliklardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizliginita’minlashga bo‘lgan huquqlarini amalga oshirish va ularga so‘zsizrioya etilishiga qaratilgan yangilanish jarayonlarini yanadachuqurlashtirishda bevosita faol ishtirok etishga hamda bu boradajamiyatning barcha sa’y-harakatlarini safarbar etishga intiluvchimamlakat fuqarolari va tashkilotlarni ixtiyoriylik asosida birlashtiruvchiommaviy jamoat harakatidir.Ekoharakat o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi,O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasidajamoat birlashmalari to‘g‘risida»gi, «Nodavlat notijorat tashkilotlarito‘g‘risida»gi qonunlari, boshqa qonunlari va qonun osti hujjatlarihamda o‘zining ustaviga muvofiq ravishda amalga oshiradi.Ekoharakatning faoliyati qonuniylik, o‘zini o‘zi boshqarishva oshkoralik prinsiplarigaasoslanadi hamdaRespublikaning barchahududlarida amalga oshiriladi.Ekoharakatning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat bo‘lib, ular:— jamoatchilikning atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish vaekologik vaziyatni sog‘lomlashtirish ishidagi faolligini oshirish;— atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish masalalari bo‘yicha qonunchilikniyanada takomillashtirish va rivojlantirishga ko‘maklashish;— atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va shu maqsadlargayo‘naltirilgan mablag‘lardan oqilona foydalanish bo‘yicha qonunlarva boshqa davlat qarorlarining so‘zsiz ijro etilishi ustidan jamoatchiliknazoratini amalga oshirish;— aholining ekologik madaniyatini yuksaltirish, ekologik ta’limva tarbiya tizimini rivojlantirish;— atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish sohasidagi xalqarohamkorlikni rivojlantirish;— harakatning jamoaviy ishtirokchilari bo‘lgan nodavlatnotijorat tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirish;— qonunda belgilangan tartibda davlat hokimiyati vakillikorganlariga bo‘ladigan saylovlarda qatnashishXususan Ekoharakat:– fuqarolarning qulay atrof tabiiy muhitga bo‘lgan huquqinihimoya qilishga hamda tabiatdan foydlanish sohasida iqtisodiymexanizmlarni joriy qilishga qaratilgan ekologik xavfsizliknikompleks tarzda ta’minlash bo‘yicha qonun hujjatlarini qabul qilishva ularni amalga oshirishga;132 133

— mamlakatda ekologik huquqbuzarliklar va tabiatga boshqachatarzda zarar yetkazganlik uchun korxona va tashkilotlarning, mansabdorshaxslar va alohida fuqarolarning javobgarligini kuchaytirishgaqaratilgan chora-tadbirlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga;— ekologik huquqbuzarliklar va tabiatga zararli bo‘lgan boshqata’sirlar oqibatlarini bartaraf etish, shu jumladan transchegaraviyahamiyatga ega bo‘lagan holatlarda ham, ular tomonidan atrofmuhitgava inson salomatligiga yetkazilgan zararni qoplashni huquqiyjihatdan tartibga solish hamda huquqni qo‘llash amaliyoti samaradorliginioshirishga intiladi.Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining huquqiyholati. O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning o‘zini o‘ziboshqarish organlari to‘g‘risida»gi qonuniga asosan fuqarolarningo‘zini o‘zi boshqarish organlari o‘z faoliyatida demokratizm,oshkoralik, ijtimoiy adolat, insonparvarlik, mahalliy ahamiyatgamolik masalalarni yechishda mustaqillik, jamoatchilik asosidagio‘zaro yordam kabi asosiy prinsiðga tayanadi.Fuqarolar yig‘ini o‘zini o‘zi boshqarish organi sifatida quyidagivakolatlarga ega:— ushbu organning faoliyati, dasturi, xarajatlar smetasini,aholi punktlarini obodonlashtirish va sanitariya holatini yaxshilashgadoir tadbirlar rejalarini tasdiqlaydi;— rais (oqsoqol) va uning maslahatchilari ishining asosiyyo‘nalishlarini belgilaydi, har yili ularning hisobotlarini tinglaydi;— o‘z hududidagi ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirishuchun aholining, mulkchilik barcha shakllaridagi korxona, tashkilotva muassasalarning mablag‘larini ixtiyoriylik asosidabirlashtirish masalalari yuzasidan qarorlar qabul qiladi;— pul mablag‘lari sarflanishi ustidan nazoratni tashkil etadi,zarur bo‘lganida, taftish komissiyasi tuzadi va ushbu komissiyato‘g‘risidagi nizomni tasdiqlaydi;— qonunlarda belgilangan tartibda o‘z hududidan kichikkorxonalar, kooperativlar, ustaxonalar, xalq hunarmandchiliksexlarini tashkil etish masalalarini ko‘rib chiqadi;— yig‘in ma’muriy-hududiy tuzilmalarning chegaralarinio‘zgartirishga, ko‘cha, maydon va boshqa joylarning nominio‘zgartirishga doir masalalarni ko‘rib chiqadi hamda tegishli davlatorganlariga takliflar tayyorlaydi.Fuqarolar yig‘ini respublikaning qonunlariga muvofiq boshqavakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.Yig‘in davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari bilan kelishganholda savdo, umumiy ovqatlanish hamda aholiga maishiy xizmatko‘rsatish korxonalarining aholi uchun kulay soatlarda ishlashini belgilaydi.Fuqarolar yig‘ini respublika qonunlariga muvofiq yer munosabatlarisohasidagi masalalarni ham hal etadi.Fuqarolar yig‘iniga rais (oqsoqol) boshchilik qiladi. Fuqarolaryig‘inining raisi:respublika qonunlari, Prezidentning farmonlarini, respublikahukumati va mahalliy hokimiyat organlarining qarorlarini bajarishgadoir ishlarni tashkil etadi;fuqarolarning moddiy va uy-joy, maishiy sharoitlarini yaxshilashto‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi;qonunlarda ko‘zda tutilgan hollarda davlat hokimiyati vaboshqaruv organlarida, sud idoralarida, korxona, muassasa vatashkilotlar bilan bo‘ladigan munosabatlarda fuqarolar manfaatlarinihimoya qila oladi;— fuqarolarning hududni obodonlashtirish va ko‘kalamzorlashtirishda,ommaviy-siyosiy tadbirlarda qatnashishini tashkiletadi; aholiga savdo va kommunal-maishiy xizmat ko‘rsatilishiniyaxshilashga ko‘maklashadi, bu maqsadlarda tegishli hududdajoylashgan korxonalar va tashkilotlar taqdim etadigan moddiy vaboshqa mablag‘lardan foydalanadi hamda do‘konlar, oshxonalar,choyxonalar, bozorlar ishi, savdo qoidalariga rioya etilishi,fuqarolarga madaniy xizmat ko‘rsatishning ta’minlanishi ustidanjamoatchilik nazoratini tashkil etadi;— aholi punktlari, suv ta’minoti manbalari, uy-joylar, maktablarva boshqa muassasalarning sanitariya holati ustidan nazoratqilinishiga ko‘maklashadi;— qabristonlar, qardoshlik qabrlari va boshqa mozorlarni saranjomsarishtasaqlash yuzasidan jamoatchilik ishlarini tashkil qiladi;— aloqa organlariga mahalliy telefon va pochta aloqasinirivojlantirish, radiolashtirish borasida, mahalliy aloqa inshootlarinimuhofaza qilishda yordam beradi;— egasiz mol-mulkni, shuningdek, davlatga meros tarzidao‘tgan mol-mulkni saqlash va tasarruf etish choralarini ko‘radi;134 135

— dehqon xo‘jaliklarining oilaviy mulk taqsimotlarini ro‘yxatgaoladi, o‘z hududi doirasida yashovchilarning hisobini olib boradi;— o‘z hududidagi yerlarning ishlatilishi va muhofaza etilishiustidan nazorat qiladi, fuqarolar yig‘ini muhokamasiga yer munosabatlarinitartibga solish masalalarini kiritadi;— imorat qurish qoidalariga rioya etish, xonadonlarga tutashjoylarning orasta bo‘lishi, jonivorlarni saqlashga oid veterinariyaqoidalarini bajarish ustidan jamoat nazoratini tashkil etadi;— aholidan soliq, sug‘urta va boshqa xil to‘lovlarning o‘z vaqtidatushishiga ko‘maklashadi;— aholi punktlarida yong‘inga qarshi tadbirlar o‘tkazishnitashkil etadi, zarur bo‘lganida esa tabiiy ofatlarga qarshi kurash vaularning oqibatini tugatishga fuqarolarni jalb etadi;— tegishli hududda jamoat tartibini ta’minlashda huquqnimuhofaza qilish organlariga ko‘maklashadi;— harbiy xizmatga majbur shaxslar va chaqiriluvchilarnimahalliy mudofaa organlariga chaqirilayotganlaridan xabardorqilishni tashkil qiladi, aholini fuqaro mudofaasiga doir tadbirlaro‘tkazishga jalb etadi;— davlat va jamoat organlariga nogironlar, boquvchisidanmahrum bo‘lgan oilalar, ko‘p bolali oilalar, yolg‘iz onalar,shuningdek, tabiiy ofatlardan jabr ko‘rgan fuqarolarning moddiyva uy-joy, maishiy sharoitlarini yaxshilash to‘g‘risida takliflar kiritadi;— voyaga yetmaganlarning nazoratsiz qolishining oldini olishgadoir jamoatchilik ishlarini tashkil etadi, ota-onasining qaramog‘idanmahrum bo‘lgan bolalarni tegishli davlat muassasalariga joylashtirishga,shuningdek, yoshlarni ishga joylashtirishga ko‘maklashadi;— aholi orasida ma’ruza va suhbatlar o‘tkazishni tashkil etadi,fuqarolarga muntazam ravishda madaniy xizmat ko‘rsatishga, kitobsavdosini rivojlantirishga, gazeta va jurnallarning tarqatilishigayordamlashadi, mehnatkashlar ommaviy ravishda dam oladiganhududlarni tashkil etish, sport inshootlari tarmog‘ini rivojlantirishgako‘maklashadi;— tegishli hududda bayram kunlari va shonli sanalar munosabatibilan ommaviy tadbirlar o‘tkazishni tashkil qiladi;— davlat organlariga fuqarolar yig‘inining ko‘cha va maydonlar,aholi punktlari tarkibiy qismining nomini o‘zgartirish, uylarniraqamlab chiqish xususida takliflar kiritadi;— fuqarolarni qabul qiladi, ularning ariza va shikoyatlariniko‘rib chiqadi, ular yuzasidan zarur choralar ko‘radi;— fuqarolarga ularning shaxsini, oilaviy va mulkiy ahvolinitasdiqlovchi ma’lumotnomalar hamda respublika qonunlarida ko‘zdatutilgan boshqa hujjatlar beradi;— fuqarolik holati aktlarini ro‘yxatga oladi, ayrim notarialharakatlarni amalga oshiradi.Respublika qonunlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalgaoshirishi mumkin.O‘zini o‘zi boshqarish organlari o‘z vakolatlari doirasida qarorlarqabul qiladilar. Bu qarorlarni tegishli hududda yashaydiganbarcha fuqarolar ado etishlari shart. O‘zini o‘zi boshqarish organlariningqonunlarga zid hujjatlarini xalq deputatlari tuman, shaharKengashlari yoki tegishli hokimlar bekor qiladilar.O‘zini o‘zi boshqarish organlarining qarorlari, shuningdek,rais (oqsoqol)ning xatti-harakatlari ustidan sud tartibida shikoyatqilinishi mumkin.Fuqarolarning o‘zini boshqarish organlari qoshida O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 19-aprel qarorigaasosan tashkil etilgan «Mahalla posboni» jamoat tuzilmalari hamfaoliyat ko‘rsatadi.«Mahalla posboni» jamoat tuzilmalari shaharchalar, qishloqlar,ovullar va mahallalarda fuqarolarning o‘zaro hamjihatligini oshirish,jamoat tartibi va xavfsizligini ta’minlash, jinoyatchilikka qarshikurash va huquqbuzarliklarning oldini olishda davlat hokimiyati,fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga ko‘maklashishgajalb etish hamda ular bilan hamkorlik qilish maqsadida tuziladi.«Mahalla posboni» jamoat tuzilmasiga fuqarolar yig‘ini kengashiningqaroriga binoan ongli ravishda vatan, xalq manfaatlari yo‘lidasadoqat bilan xizmat qilishga tayyor, jismoniy va ma’naviy sog‘lom,pok, iymon-e’tiqodli, yuksak insoniy va axloqiy fazilarlarga egabo‘lgan, jinoyatchilikning oldini olish va jamoat tartibini saqlashdahuquq-tartibot organlariga ko‘ngilli ravishda yordam berish istaginibildirgan, tegishli mahallada istiqomat qiluvchi 18 yoshga to‘lganO‘zbekiston Respublikasi fuqarolari qabul qilinadilar.«Mahalla posboni» jamoat tuzilmalari fuqarolarning o‘zinio‘zi boshqarish organlari qarorlarining ijrosini ta’minlash maqsadidabevosita quyidagi vazifalarni amalga oshiradilar:136 137

— davlat hokimiyat organlari, hududda faoliyat ko‘rsatayotganboshqa jamoat tuzilmalari, korxona, muassasa, tashkilotlar bilanhamkorlik qilish;— mahallalarni obodonlashtirish va ko‘kalamzorlashtirishyuzasidan turli hasharlar va tadbirlarni amalga oshirish;— shaharcha, qishloq, ovul va mahalla miqyosida o‘tkaziladiganommaviy tadbirlar, to‘y va boshqa marosimlarda tartibni saqlash;— qariyalar, nogironlar, boquvchisini yo‘qotgan oilalargaxo‘jalik yuritishda yordam berish;— jinoyat va huquqbuzarliklardan, yo‘l transport, yong‘in, tabiiy,texnogen va boshqa hodisalardan jabrlanganlarga yordam ko‘rsatish;— jinoyat va jamiyatga zid boshqa g‘ayriijtimoiy qilmishlarningoldini olish bo‘yicha targ‘ibot va tashviqot ishlarini olib borish;— hududda faoliyat olib borayotgan huquqni muhofaza qiluvchiorganlar faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini olib borish.«Mahalla posboni» jamoat tuzilmalari, shuningdek hududiyichki ishlar organlarining quyidagi yo‘nalishlardagi faoliyatidabevosita ishtirok etib, yordam ko‘rsatadilar:— jamoat tartibini saqlash va fuqarolar xavfsizligini ta’minlash;— mulkni qo‘riqlash;— huquqbuzarliklarning oldini olish;— sodir etilgan jinoyatlarni ochish;— yong‘in va yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash;— pasport tizimi, sanitariya, ekologiya qoidalariga rioya etilishininazorat qilish;— bolalar qarovsizligi va nazoratsizligining oldini olish;— voyaga yetmaganlarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish;— aholining huquqiy madaniyatini oshirish.«Mahalla posboni» tuzilmasi a’zolari orasidan o‘ziningishchanlik va boshqaruvchilik xususiyatlari bilan ajralib turuvchi,o‘z safdoshlariga har tomonlama o‘rnak bo‘la oladigan shaxslarmahalla fuqarolar yig‘ini kengashining qarori bilan rahbar etibtayinlanadi hamda unga mahalliy budjet hisobidan tegishlifuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi raisining maoshigateng miqdorda oylik ish haqi belgilanadi.Bundan tashqari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishorganlari huzurida fuqarolarning oilada va mahallada tinch-osoyishtahamda hamjihatlikda yashashlarini ta’minlash, oilaviy kelishmov-chiliklarni tinch yo‘l bilan hal etish, sog‘lom turmush tarzinitarg‘ib-tashviq qilish maqsadida tuziladigan yarashtirish komissiyalariham faoliyat ko‘rsatadi.Yarashtirish komissiyasi — sog‘lom avlodni tarbiyalash,fuqarolarning oilada va mahallalarda tinch-osoyishta hamda hamjihatlikdayashashlarini ta’minlash, oilaviy kelishmovchiliklarni tinch yo‘l bilanhal etish, milliy qadriyatlar asosida sog‘lom turmush tarzini kengtarg‘ib-tashviq qilish bilan shug‘ullanuvchi fuqarolarning o‘zini o‘ziboshqarish organi huzuridagi jamoat tuzilmasi hisoblanadi.Yarashtirish komissiyalari tarkibiga xotin-qizlar qo‘mitasi raisi,militsiya profilaktika inspektorlari, hududdagi maktab direktorlari yokiularning tarbiyaviy ishlar bo‘yicha o‘rinbosarlari, shuningdek mahalladaistiqomat qiluvchi namunali oilalarning boshliqlari, imom-xatiblar,faxriylar va nuroniylar kiritiladi. Yarashtirish komissiyalariga fuqarolaryig‘ini oqsoqollari yoki ularning o‘rinbosarlari raislik qiladilar.Yarashtirish komissiyalari qonun va qonun osti normativhuquqiyhujjatlariga muvofiq quyidagi vazifalarni bajaradilar:— hududda sog‘lom turmush tarzini keng targ‘ib-tashviq qilish;— hududdagi namunali oilalar, ularda farzandlar tarbiyasi,er-xotinlar hamda farzandlar orasidagi munosabatlar bo‘yichaommalashtirishga arzigulik masalalar to‘g‘risida mahalliy matbuotdamaqolalar va televideniyeda turkum ko‘rsatuvlar tashkil etish;— to‘y va boshqa tadbirlarni ortiqcha dabdabalarsiz o‘tkazishchoralarini ko‘rish, ortiqcha sarf-xarajatlar oila turmushida salbiy izqoldirishi, oilalardagi ijtimoiy-ruhiy muhitning buzilishiga olib kelishimumkinligi to‘g‘risida aholi orasida tushuntirish ishlari olib borish;— mahallalar, ko‘chalar va boshqa jamoat joylarida spirtliichimliklar, giyohvandlik moddalari iste’mol qilish hollarining oldiniolish, inson qadr-qimmatini tahqirlab ko‘chalarda mast holda yuruvchishaxslarga jamoatchilik ta’sirini o‘tkazish maqsadida ularni oila a’zolari,mahalla faollari ishtirokida muhokama qilish choralarini ko‘rish;— spirtli ichimliklarga ashaddiy ruju qo‘ygan va giyohvandlik kasaligamubtalo bo‘lgan shaxslarni aniqlab, zarur xollarda ularni belgilangantartibda majburiy davolanishga yuborish choralarini ko‘rish;— ichki ishlar organlari hisobida turgan, ayniqsa ilgari sudlangan,oilada va turmushda muntazam ravishda huquqbuzarliklarga yo‘lqo‘yuvchi shaxslar bilan profilaktik ish olib borishda ishtirok etish;138 139

— jazoni ijro etish muassasalaridan ozod etilgan shaxslarningijtimoiy hayotga qayta moslashuvini ta’minlash;— notinch, janjalkash oilalarni aniqlash, ular bilan tegishlichora-tadbirlar olib borish, oilaviy janjallar oqibatida yaqinqarindoshlar va qo‘ni-qo‘shnilar o‘rtasida buzilgan munosabatlarniqayta tiklash choralarini ko‘rish;— hududdagi kam ta’minlangan oilalarni aniqlab, ularga o‘zdaromadlarini oshirish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatish, qo‘-shimcha vaqtbay yoki ishbay, shuningdek uy sharoitida ishlash,hunar o‘rganish, kasanachilik bilan shug‘ullanish uchun imkoniyatlaryaratish;— xotin-qizlar manfaatlarini himoya qilish, ularning ijtimoiyhayotda, oilada ma’naviy-axloqiy, shuningdek ruhiy muhitnishakllantirishdagi, yosh avlodni tarbiyalash ishidagi mavqeinioshirishga qaratilgan keng qamrovli ishlarni amalga oshirish;— milliy qadriyatlarimizga zid holda axloq-odob doirasida nojo‘yaxatti-harakatlarga yo‘l qo‘yayotgan shaxslarni, ayniqsa ayollarnianiqlash va ularga nisbatan tegishli chora-tadbirlar ko‘rishdafuqarolar yig‘inlariga faol ko‘maklashish va boshqalar.Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining«O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi faoliyatini qo‘llab-quvvatlashborasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 2004-yil 25-may farmoni_ bilan fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarinegizida faoliyati yo‘lga qo‘yilgan diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiytarbiya masalalari bo‘yicha maslahatchi jamoat tuzilmalari hamjamiyatda ayollar va voyaga yetmaganlar jinoyatlarining oldini olish,ularning huquq va erkinliklarini himoya qilishda o‘z o‘rniga egadir.Diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya masalalari bo‘yichamaslahatchi ( xotin-qizlarni kasbiy, jismoniy, ma’naviy va intellektualjihatdan o‘stirish, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish,oilalar, mahallalar, mehnat jamoalari, ta’lim muassasalarida milliydiniyan’analarni tushuntirish va ularga rioya qilish, xotin-qizlarningkonstitutsiyaviy huquqlarini ro‘yobga chiqarish va himoya qilish,buzg‘unchi kuchlarning xotin-qizlar ongiga ta’sir o‘tkazishining,ularni diniy ekstremistik va terrorchilik faoliyatiga jalb etishiningoldini olish bo‘yicha ishlarni tashkil etuvchi fuqarolarning o‘zinio‘zi boshqarish organining mas’ul xodimi hisoblanadi.Hududda kamida 500 ta oila yashaydigan mahallalarda, tarkibidamahallalar tashkil qilinmagan posyolka, qishloq va ovullarda faoliyatiyo‘lga qo‘yilgan diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya masalalaribo‘yicha maslahatchilar quyidagi vazifalarni bajaradilar:— xotin-qizlarni ijtimoiy-huquqiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash,onalik va bolalikni muhofaza qilish, xotin-qizlarning kasbiy,jismoniy, ma’naviy va intellektual jihatdan o‘stirish, ularningijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, davlat qurilishida faol qatnashishlarisohasidagi umummilliy siyosatni amalga oshirish bo‘yichachora-tadbirlar ishlab chiqish va uni hayotga tatbiq qilish;— xotin-qizlarning sog‘lig‘ini saqlash, sog‘lom oilani shakllantirish,ayollar va oila sportini rivojlantirish, sog‘lom turmush tarzinitarg‘ib qilish bo‘yicha chora-tadbirlar majmuini ishlab chiqish vaamalga oshirish;— xotin-qizlarni ish bilan ta’minlash masalalarini hal etish,ayniqsa qishloq joylarida ularning mehnat va o‘qish sharoitlariniyaxshilash, ayollarni tadbirkorlik faoliyatiga jalb etishga qaratilgandasturlarni tayyorlash va amalga oshirish;— joylarda (oila, mahallalar, mehnat jamoalari, ta’lim muassasalarida)milliy-diniy an’analarni tushuntirish va ularga rioya qilish,xotin-qizlarning konstitutsiyaviy huquqlarini ro‘yobga chiqarishva himoya qilish, buzg‘unchi kuchlarning xotin-qizlar ongiga ta’siro‘tkazish, ularni diniy ekstremistik va terrorchilik oqimlari faoliyatigajalb etish yo‘lidagi urinishlariga qarshi qaratilgan ishlarni samaralitashkil qilish;xotin-qizlarning nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatinimuvofiqlashtirish va ular bilan samarali hamkorlikni ta’minlash,bu tashkilotlarning sa’y-harakatlarini jamiyatni modernizatsiyalashva demokratik yangilash jarayonlarida, O‘zbekistonda jamiyat vadavlat qurilishida xotin-qizlarning rolini kuchaytirish bo‘yichachora-tadbirlarni amalga oshirish borasidagi ishlarga yo‘naltirish.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Fuqarolarning o‘zinio‘zi boshqarish organlarida diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiytarbiya masalalari bo‘yicha maslahatchi lavozimlarida ishlovchiayollarni ijtimoiy muhofaza qilishni kuchaytirish borasidagiqo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 2004-yil 7-dekabrfarmoni bilan ushbu lavozimlarda ishlovchi ayollarni ijtimoiy140 141

muhofaza qilishni kuchaytirish, bu ishga boy hayotiy tajribaga egabo‘lgan obro‘li, eng malakali va faol xotin-qizlarni jalb qilishmaqsadida ushbu lavozimlarda ishlovchi pensioner ayollarga yoshgaoid pensiyalar to‘liq miqdorda to‘lanishi belgilandi1.2008-yilning mamlakatimizda «Yoshlar yili» deb e’lon qilinishijamiyatda yoshlarning o‘zlarini ko‘rsatishiga yanada keng imkoniyatlaryaratib berdi. Natijada fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishorganlari negizida yana bir jamoat tuzilmasi yoshlar bilan ishlashkomissiyalari faoliyati yo‘lga qo‘yildi.Yoshlar bilan ishlash komissiyasi — yoshlar orasida sog‘lomturmush tarzini keng targ‘ib-tashviq qilish, har bir hududningo‘ziga xos xususiyatlari, yoshlar qatlamlarining talab va ehtiyojlaridankelib chiqib, shuningdek, milliy tarkibini hisobga olgan holdaular o‘rtasida ma’naviy-ma’rifiy, tarbiyaviy, ijtimoiy, ekologikishlarni olib boruvchi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organihuzuridagi yoshlar jamoat tuzilmasi hisoblanadi.Normativ-huquqiy hujjatlarda belgilanganidek, yoshlar bilanishlash komissiyalari quyidagi vazifalarni bajaradilar:— mahallalarda yoshlarning ijtimoiy-siyosiy ongini, ma’naviyma’rifiybilim doirasini kengaytirish, ularni vatanparvarlik, insonparvarlik,mehr-oqibat, el-yurt sha’nini ardoqlash kabi milliyqadriyatlarimiz ruhida tarbiyalash;— har bir hududning o‘ziga xos xususiyatlarini, yoshlarqatlamlarining talab va ehtiyojlarini, milliy tarkibini hisobga olganholda ular o‘rtasida madaniy-ma’rifiy tadbirlarni amalga oshirish;— mahallalarda sportni ommalashtirish uchun zarur sharoityaratishda bevosita ishtirok etish, bunyod etilgan sport inshootlari,bolalar sport maydonchalaridan samarali foydalanish, yoshlarnisog‘lom turmush tarzi talablari asosida tarbiyalash maqsadidajismoniy tarbiya, sportning ommaviy va milliy turlari bo‘yichamusobaqa va turnirlar o‘tkazish;— yoshlarning ijtimoiy bandligi masalalariga alohida e’tiborqaratib, band bo‘lmagan yoshlar qatlamlarini ijobiy mehnatfaoliyatiga jalb etish, Yoshlar ijtimoiy xizmatlari markazlaridao‘qitib, kasb-hunarga o‘rgatishda yaqindan yordam ko‘rsatish;— ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan bolalar, imkoniyaticheklangan nogiron yoshlarga qobiliyatlariga yarasha hunaro‘rgatish, ish bilan ta’minlashda ko‘maklashish;— yoshlar o‘rtasida diniy ekstremizm, aqidaparastlik ko‘rinishlariningoldini olish va turli nosog‘lom diniy oqimlar ta’sirigatushib qolgan yoshlar bilan yakka tartibda ishlash, individualsuhbatlar o‘tkazishda mahallada istiqomat qiluvchi ko‘p yillikhayotiy tajribaga ega obro‘-e’tiborli insonlar bilan hamkorlik qilish;— yoshlarni harbiy xizmatga tayyorlash maqsadida mahallao‘smir yoshlari o‘rtasida tanlovlar, musobaqalar, ona Vatannihimoya qilish muqaddas burch ekanligini yoshlar ongiga singdirishmaqsadida targ‘ibot ishlari olib borish, shuningdek hududlardagiharbiy qismlar rahbariyati bilan kelishgan holda yoshlar ekskursiyalarinitashkil etish;— yoshlarning tibbiy madaniyati va bilimini oshirish, ularnikelajak hayotga tayyorlash maqsadida mutaxassislar va shifokorlarishtirokida turli davra suhbatlari va tushuntirish ishlari olib borish;— hududda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib-tashviq qilishmaqsadida yoshlarning ish, o‘qish, yashash tarzi va boshqa yoshlarhayoti to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘rganish, fuqarolarning o‘zinio‘zi boshqarish organlari tomonidan o‘tkaziladigan tadbirlarda ishtiroketish, yoshlar orasida sodir etilayotgan huquqbuzarlik, jinoyatchilik,ichkilikbozlik, OITS va giyohvandlik kabi illatlarning asosiy sabablarinio‘rganish va ularning oldini olish bo‘yicha takliflar berish;— farzandlari tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi notinchoilalarda tarbiyalanayotgan yoshlarni o‘rganish, ularning o‘qishdanorqada qolmasliklariga yordam berish maqsadida mahalladagi faolyoshlarni biriktirib, jamoat ishlariga jalb etish;— nosog‘lom muhit yuzaga kelgan yosh oilalarni aniqlab, zarurhollarda ularning oila a’zolari, mahalla faollari ishtirokida muhokamaqilish va shu orqali keng jamoatchilik ta’sirini kuchaytirish;— ichki ishlar organlari hisobida turgan, ilgari tartibbuzarlik sodiretgan, oilada va jamoada muntazam ravishda huquqbuzarliklarga yo‘lqo‘yuvchi yoshlar bilan profilaktik ish olib borishda ishtirok etish va buborada mahalla profilaktika noziri, «Mahalla posboni» jamoatchiliktuzilmasi bilan hamkorlik qilish hamda zarur hollarda ularning xulqatvori,turmush-tarzini o‘z majlislarida muhokama qilish;— mahalladagi kam ta’minlangan yosh oila farzandlariga hunaro‘rgatish, ularni mahallada istiqomat qiladigan hunarmandlarga142 143

«Ustoz-shogird» an’anasi bo‘yicha shogirdlikka jalb etish, foydalihunar bilan shug‘ullanishiga ko‘maklashish;— odob-axloqda milliy qadriyatlarimizga zid, nojo‘ya xattiharakatlargayo‘l qo‘yayotgan yoshlarni aniqlash va ularga nisbatantegishli chora-tadbirlar ko‘rishda amaliy yordam ko‘rsatish;— «Oila-mahalla-maktab» konsepsiyasi tamoyillarini hayotgajoriy qilishda fuqarolar yig‘iniga doimiy yordam ko‘rsatib borish.Ma’muriy komissiyalar — amaldagi qonunlarda berilganvakolatlar doirasida ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarnifuqarolar yig‘ini tomonidan saylanadigan komissiyalar ko‘ribchiqadi. Ushbu komissiyalar tuman markazidan olisda va borishqiyin bo‘lgan yerdagi shaharcha, qishloq va ovullardagi fuqarolarningo‘zini o‘zi boshqarish organlari qoshida tuziladi.Ma’muriy komissiyalar giyohvandlik vositalari yoki psixotropmoddalar bilan noqonuniy muomala qilish, ekinzorlarni payhonqilish, spirtli ichimliklarni sotish maqsadida xonaki usuldatayyorlash va sotish, o‘qotar qurollardan foydalanish, ularniro‘yxatdan o‘tkazish qoidalarini buzish bilan bog‘liq huquqbuzarliklarnianiqlash, ko‘rib chiqish va huquqbuzarlarga nisbatanma’muriy jazo tayinlash, shuningdek ularni keltirib chiqaruvchisabab-sharoitlarni aniqlash va bartaraf etish vazifalarini hambajaradi.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Nodavlat tashkilotlar tushunchasi va huquqiy holatini yoritib bering.2. Nodavlat tashkilotlarning turlarini sanab o‘ting.3. Nodavlat notijorat tashkilotlarni tuzish asoslari va tartibi, qanday?4. Jamoat birlashmalari tushunchasi va turlarini ko‘rsating.5. Siyosiy partiyalar tushunchasi va turlari haqida so‘zlab bering.6. Kasaba uyushmalarining vazifalari nimalardan iborat?7. Voyaga yetmaganlar ishlar bilan shug‘ullanuvchi komissiyalar vaqanday vazifalarni bajaradi?8. «Mahalla posboni» jamoat tuzilmalarini huquqiy holati qanday?9. Yarashtirish komissiyalarining vazifalari qanday tashkil etilgan?10. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari =aûida sùzlab bering.VII bobFUQAROLAR – MA’MURIY HUQUQ SUBYEKTI SIFATIDA1-§. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolariningma’muriy-huquqiy maqomiMa’muriy huquqning asosiy subyektlaridan biri - bu fuqarolardir.O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, xorijiy davlatlarningfuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar - ma’muriy-huquqiymunosabatlarga kirishib, ma’lum bir subyektiv huquq va majburiyatlargaega bo‘lishlari mumkin.Fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi (ma’muriyhuquqiymunosabatlardagi) huquqlari, erkinliklari, majburiyatlari,javobgarligining yig‘indisi — fuqarolarning ma’muriy-huquqiyholatini tashkil etadi. Bu munosabatlar fuqarolarning ma’muriyhuquqning boshqa subyektlari bilan, masalan, davlat hokimiyatiorganlari, davlat va nodavlat tashkilotlari, korxona, muassasa vajamoat birlashmalari hamda ularning mansabdor shaxslari bilano‘zaro aloqasi natijasida vujudga keladi.Fuqarolarning huquq va majburiyatlari qonunchilik hujjatlaridanazarda tutilgan asoslardan, qonunchilik hujjatlarining umumiynegizlari va mazmuniga ko‘ra ularning fuqarolik huquq hamdamajburiyatlarini keltirib chiqaradigan harakatlaridan vujudga keladi.Jumladan, fuqarolik huquq va majburiyatlari:a) qonunda nazarda tutilgan shartnomalar va boshqa bitimlardan;b) qonunda huquq va majburiyatlar vujudga kelishining asosisifatida nazarda tutilgan davlat organlari yoki fuqarolarning o‘zinio‘zi boshqarish organlari hujjatlaridan;d) qonunda yo‘l qo‘yilgan asoslar bo‘yicha mol-mulk olishnatijasida;e) fan, adabiyot, san’at asarlarini yaratish, ixtirolar va boshqaintellektual faoliyat natijasida;144 145

g) boshqa shaxsga zarar yetkazish natijasida;h) fuqarolarning boshqa harakatlari natijasida vujudga kelishimumkin.Fuqarolarning ma’muriy-huquqiy holati konstitutsiyaviy vama’muriy huquq normalari bilan tartibga solingan – fuqaro huquqiyholatining ajralmas qismi hisoblanadi.Fuqarolarning ma’muriy-huquqiy munosabatlardagi huquqva majburiyatlari ularning konstitutsiyaviy huquq va majburiyatlaridankelib chiqadi hamda ma’muriy-huquqiy aktlarda o‘zifodasini topadi.Fuqarolar o‘zlariga tegishli bo‘lgan huquqlarini, shu jumladanularni himoya qilish huquqini ham o‘z xohishlariga ko‘ra tasarrufetadilar.Fuqarolarning o‘z huquqlarini amalga oshirishdan voz kechishibu huquqlarning bekor qilinishiga olib kelmaydi, qonunda nazardatutilgan hollar bundan mustasno.Fuqarolar o‘z huquqlarini amalga oshirishi bilan boshqashaxslarning huquqlarini hamda qonun bilan qo‘riqlanadiganmanfaatlarini buzmasliklari shart.Fuqarolar o‘z huquqlarini amalga oshirishda jamiyatningma’naviy-axloqiy prinsiðlari va normalarini hurmat qilishlari lozim.Fuqarolarning boshqa shaxsga zarar yetkazishiga, boshqachashakllarda huquqni suiiste’mol qilishiga, shuningdek, huquqniuning maqsadiga zid tarzda amalga oshirishga qaratilgan harakatlarigayo‘l qo‘yilmaydi.Fuqarolarning ma’muriy-huquqiy holatini amalga oshirishdama’muriy huquq layoqati va ma’muriy muomala layoqatiga egabo‘lishi katta ahamiyatga ega.Fuqarolarning ma’muriy huquq layoqati inson tug‘ilishi bilanvujudga keladi va tug‘ilgandanoq qonunchilikda belgilangan huquqva majburiyatlarga ega bo‘lishni anglatadi.Huquq layoqati inson shaxsi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, unicheklash yoki undan mahrum etish mumkin emas. Amaldagiqonunchilikka binoan ma’muriy huquq layoqati - qonundabelgilangan tartibda faqatgina sud tomonidan cheklanishi mumkin.Fuqarolarning ma’muriy huquq layoqati uning vafot etishibilan bekor bo‘lishi mumkin.Fuqarolarning ma’muriy muomala layoqati ma’muriy huquqlayoqatidan farq qilgan holda, ma’lum bir yoshdan vujudga keladi.Fuqarolarning ma’muriy muomala layoqati — bu fuqarolarningo‘z xatti-harakatlari bilan davlat boshqaruvi sohasida huquq vamajburiyatlarga ega bo‘lishlari va uni amalga oshirishlari tushuniladi.Amaldagi qonunchilik hujjatlariga binoan fuqarolarningma’muriy muomala layoqati qisman 16 yoshdan vujudga keladi.Masalan, 16 yoshga to‘lgan fuqarolar pasport olishga majburdirlaryoki ma’muriy huquqbuzarliklarning subyekti 16 yoshga to‘lganaqli raso shaxslar bo‘lishi mumkin. Bu huquqbuzarliklar asosandavlat boshqaruvi jarayonida sodir etiladi.Fuqarolar 18 yoshga to‘lganda to‘la ma’muriy muomalalayoqatiga ega bo‘ladilar, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiva qonunlarida ko‘rsatib o‘tilgan huquq va majburiyatlarniamalga oshirishlari mumkin. Masalan, Vatanni himoya qilish burchiyoki saylash huquqi 18 yoshdan vujudga keladi.Ba’zi hollarda fuqarolarning ma’muriy muomala layoqati, ya’nio‘zlarining harakatlari bilan davlat boshqaruvi sohasidagi huquqva majburiyatlarga ega bo‘lishlari, masalan: 21 yoshdan (xalqdeputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylanishhuquqi); 25 yoshdan (O‘zbekiston Respublikasi Oliy MajlisiQonunchilik palatasiga saylanish huquqi); 35 yoshdan (O‘zbekistonRespublikasi Prezidentligiga saylanish huquqi) vujudga kelishimumkin.Fuqarolarning ma’muriy muomala layoqati sud organlaritomonidan cheklanishi mumkin. Masalan, fuqaro jinoyat sodiretib ozodlikdan mahrum etish jazosini o‘tayotgan bo‘lsa, bundayshaxslar ularga tegishli bo‘lgan ayrim huquq va majburiyatlarni(misol uchun saylash va saylanish huquqi, umumiy harbiymajburiyat) amalga oshira olmaydilar.O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga binoan ruhiykasalligi yoki aqli zaifligi oqibatida o‘z harakatlarining ahamiyatinitushuna olmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan fuqaronisud qonun hujjatlarida belgilab qo‘yilgan tartibda muomalagalayoqatsiz deb topishi mumkin va bunday fuqaroga vasiylikbelgilanadi. Fuqaroning muomalaga layoqatsiz deb topilishiga sabab146 147

o‘lgan asoslar bekor bo‘lsa, sud uni muomalaga layoqatli debtopadi va unga belgilangan vasiylikni bekor qiladi.Spirtli ichimliklarni yoki giyohvandlik vositalarini suiiste’molqilish natijasida o‘z oilasini og‘ir moddiy ahvolga solib qo‘yayotganfuqaroning muomala layoqati sud tomonidan fuqarolik protsessualqonun hujjatlarida belgilangan tartibda cheklab qo‘yilishi mumkin.Unga homiylik belgilanadi. Bunday fuqaro mayda maishiy bitimlarnimustaqil tuzish huquqiga ega. U boshqa bitimlarni homiyningroziligi bilangina tuzishi, shuningdek, ish haqi, pensiya va boshqadaromadlar olishi hamda ularni tasarruf etishi mumkin. Biroq,bunday fuqaro o‘zi tuzgan bitimlar bo‘yicha va yetkazgan zarariuchun mustaqil ravishda mulkiy javobgar bo‘ladi. Fuqaroningmuomala layoqati cheklanishiga sabab bo‘lgan asoslar bekor bo‘lsa,sud uning muomala layoqatini cheklashni bekor qiladi. Fuqarogabelgilangan homiylik sud qarori asosida bekor qilinadi.Vasiylik va homiylik muomalaga layoqatsiz yoki muomalaga to‘liqlayoqatli bo‘lmagan fuqarolarning huquq va manfaatlarini himoyaqilish uchun belgilanadi.Vasiylar va homiylar o‘z himoyalaridagi shaxslarning huquqva manfaatlarini har qanday shaxslar bilan munosabatlarda, shujumladan, sudlarda ham maxsus vakolatsiz himoya qiladilar.Demak, fuqarolar o‘zlarining ma’muriy-huquqiy holatini,faqatgina ma’muriy huquq layoqati va ma’muriy muomala layoqatimavjud bo‘lganida, amalga oshirishlari mumkin.Fuqarolar ma’muriy-huquqiy holatining tarkibiy qismini —fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqlari va erkinliklari,majburiyatlari, javobgarligi tashkil etadi.Chunki Konstitutsiyaga binoan O‘zbekiston Respublikasidabarcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsiy,irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi vaijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar(18-m.).Fuqarolar o‘z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqashaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlariva erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart.Fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqlari vaerkinliklari, birinchi galda, O‘zbekiston Respublikasining Konsti-tutsiyasi bilan belgilangan bo‘lib, bularga quyidagilarni kiritishmumkin:1) yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Insonhayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyatdir;2) har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega;3) hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yokiqamoqda saqlanishi mumkin emas;4) jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsningishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko‘rib chiqilib, uning aybianiqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotganshaxsga o‘zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta’minlabberiladi. Hech kim qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka, shafqatsizyoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqaduchor etilishi mumkin emas;5) har kim o‘z sha’ni va obro‘siga qilingan tajovuzlardan,shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligihuquqiga ega. Hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdantashqari birovning turar joyiga kirishi, tintuv o‘tkazishi yoki uniko‘zdan kechirishi, yozishmalar va telefonda so‘zlashuvlar sirinioshkor qilishi mumkin emas;6) O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi Respublika hududidabir joydan ikkinchi joyga ko‘chish, O‘zbekiston Respublikasigakelish va undan chiqib ketish huquqiga ega. Qonunda belgilangancheklashlar bundan mustasnodir;7) har kim fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi huquqiga ega.Har kim o‘zi istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatishhuquqiga ega, amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilganaxborot va qonun bilan belgilangan boshqa cheklashlar bundanmustasnodir;8) hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir insonxohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslikhuquqiga ega;9) O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlatishlarini boshqarishda bevosita hamda o‘z vakillari orqali ishtiroketish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish o‘zini o‘ziboshqarish, referendumlar o‘tkazish va davlat organlarinidemokratik tarzda tashkil etish yo‘li bilan amalga oshiriladi;148 149

10) fuqarolar o‘z ijtimoiy faolliklarini O‘zbekiston Respublikasiqonunlariga muvofiq mitinglar, yig‘ilishlar va namoyishlarshaklida amalga oshirish huquqiga egadirlar;11) O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari kasaba uyushmalariga,siyosiy partiyalarga va boshqa jamoat birlashmalarigauyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqiga egadirlar;12) har bir shaxs bevosita o‘zi va boshqalar bilan birgalikdavakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillarigaariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega;13) har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatlimehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibdaishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir;14) har kim qariganda, mehnat layoqatini yo‘qotganda,shuningdek, boquvchisidan mahrum bo‘lganda va qonunda nazardatutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot olish huquqiga ega;15) har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanishhuquqiga ega;16) har kim bilim olish huquqiga ega;17) har kimga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyatyutuqlaridan foydalanish huquqi kafolatlanadi.Fuqarolar ma’muriy-huquqiy holatining ikkinchi asosiytarkibiy qismi — bu fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagiburchlari va majburiyatlaridir.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan O‘zbekistonRespublikasi fuqarolari quyidagi burchlarni bajaradilar:1) fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga, boshqakishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatinihurmat qilishga majburdirlar;2) fuqarolar O‘zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy vamadaniy merosini avaylab asrashga majburdirlar;3) fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatdabo‘lishga majburdirlar;4) fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliyyig‘imlarni to‘lashga majburdirlar;5) O‘zbekiston Respublikasini himoya qilish – O‘zbekistonRespublikasi har bir fuqarosining burchidir. Fuqarolar qonundabelgilangan tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni o‘tashgamajburdirlar.Fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqlari vamajburiyatlari Konstitutsiyadan tashqari, amaldagi qonunchilikhujjatlarida ham belgilanadi.Amaldagi qonunchilik hujjatlaridan kelib chiqib fuqarolarningma’muriy-huquqiy holati tarkibiga kiruvchi huquqlar va majburiyatlarnito‘rtta guruhga birlashtirish mumkin:birinchi guruhni fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishdabevosita yoki o‘z vakillari orqali ishtirok etishi, davlat xizmatidabo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan huquqlar va majburiyatlar tashkiletadi. Davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish keng qamrovlitushuncha bo‘lib, mohiyatiga ko‘ra, mamlakat hayotining barchasohalarini o‘z ichiga oladi. Fuqarolarning huquq va majburiyatlaribu guruhining o‘ziga xosligi shundaki, ularni amalga oshirishfuqarolarning faolligi, hohish-irodasini ifoda etishini talab etadi.Fuqarolarning ikkinchi guruhni tashkil etuvchi huquq vamajburiyatlarini amalga oshirish nafaqat ularning faolligini, balkidavlat organlari va mansabdor shaxslarning aralashuvini ham talabqiladi. Jumladan, davlat organlari yoki mansabdor shaxslarningyordami yoki qo‘llab-quvvatlashisiz fuqarolar mitinglar,namoyishlar o‘tkazish, o‘z manfaatlarini himoya qilish uchunbirlashish, davlat organlariga yakka tartibda yoki jamoa bo‘libmurojaat qilish, davlat organlari (mansabdor shaxslar)ningqonunga zid xatti-harakatlari (qarorlari) oqibatida yetkazilganzararni qoplash huquqlarini amalga oshira olmaydilar.Fuqarolarning uchinchi guruhni tashkil etuvchi huquq vamajburiyatlarini amalga oshirish - davlat organlari va mansabdorshaxslardan bu huquqlarni himoya qilish, davlat tomonidankafolatlash, ularni bajarish uchun shart-sharoitlar yaratib berishbo‘yicha funksional faoliyatni amalga oshirishni talab qiladi.Davlat boshqaruvi sohasida fuqarolarning to‘rtinchi guruhhuquq va majburiyatlari - davlat organlari faoliyatida fuqarolarishtiroki bilan bog‘liqdir. Masalan, bunga – fuqarolarning davlatorganlari faoliyatida ilmiy-texnik xodim, ekspert, maslahatchi,sohaviy yoki ishchi komissiyalarining a’zosi sifatida ishtirok etishibilan bog‘liq huquq va majburiyatlari kiradi.150 151

Fuqarolar davlat boshqaruvi sohasida o‘zlarining huquq vamajburiyatlarini amalga oshirish orqali turli ma’muriy-huquqiymunosabatlarga kirishadilar. Bu munosabatlar quyidagilar asosidavujudga kelishi, o‘zgarishi yoki bekor bo‘lishi mumkin:– fuqarolarning o‘z huquqlarini amalga oshirishlari (masalan,davlat organiga murojaat qilish, oliy o‘quv yurtlariga kirish);– fuqarolarning o‘z majburiyatlarini bajarishlari (masalan,fuqaroning 16 yoshga to‘lganda pasport olishi);– davlat organlari (mansabdor shaxslar) tomonidan fuqarolarninghuquqlari va qonuniy manfaatlarining buzilishi (masalan,asossiz ravishda shikoyatni ko‘rib chiqishni rad etish);– fuqarolar tomonidan majburiyatlarning bajarilmaganligi(masalan, belgilangan tartibda harbiy xizmatni o‘tamaganlik).«O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi to‘g‘risida»giqonunga binoan O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi - shaxsbilan davlatning doimiy siyosiy-huquqiy aloqasini belgilaydi, bualoqa ularning o‘zaro huquqlari va burchlarida ifodalanadi1.O‘zbekiston Respublikasida har bir kishi fuqaro bo‘lishhuquqiga egadir. Hech kim fuqarolikdan yoki fuqaroliknio‘zgartirish huquqidan mahrum qilinishi mumkin emas.O‘zbekiston Respublikasi fuqarolar oldida, O‘zbekistonRespublikasining fuqarosi esa, davlat oldida mas’uldir.O‘zbekiston Respublikasi – O‘zbekiston Respublikasi hududidava uning tashqarisida o‘z fuqarolarining huquqlari, erkinliklari vaqonuniy manfaatlarini himoya qiladi.O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi – fuqarolikni olishasoslaridan qat’i nazar, barcha uchun teng hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining teng huquqliligiiqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy turmushning barchasohalarida ta’minlanadi.2-§. Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmaganshaxslarning huquqiy holatiO‘zbekiston Respublikasida xorijiy fuqarolar va fuqaroligibo‘lmagan shaxslar O‘zbekiston Respublikasining qonunchilikhujjatlari va xalqaro shartnomalarda nazarda tutilgan hollardantashqari, O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari singari bir xilhuquq va majburiyatlarga egadir.Xorijiy fuqaro O‘zbekiston Respublikasi hududida bo‘lgan,O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi hisoblanmagan va xorijiy davlatfuqaroligi mavjud bo‘lgan jismoniy shaxs.«O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi to‘g‘risida»gi qonunning11-moddasiga binoan O‘zbekiston Respublikasi hududidayashab turgani holda O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmaganva chet davlat fuqaroligiga mansubligini isbotlaydigan dalillaribo‘lmagan shaxslar — fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar deb hisoblanadi.Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar O‘zbekistonRespublikasi fuqarolarining ba’zi bir huquqlaridan, jumladan,saylash va saylanish huquqidan, davlat boshqaruvida bevosita vabilvosita (masalan, o‘zini o‘zi boshqarish organlari, referendum)ishtirok etish huquqidan, jamoat birlashmalariga (masalan, siyosiypartiyalarga, kasaba uyushmalariga) uyushish huquqidan foydalanmaydilar.Ularning huquqlari va erkinliklari O‘zbekistonRespublikasining maxsus hujjatlari asosida belgilanadi.Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar O‘zbekistonRespublikasi fuqarolari singari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiva qonunlarida belgilangan bir xil majburiyatlarga egadir.Ularga nisbatan Vatanni himoya qilish burchi, ya’ni umumiyharbiy majburiyatni o‘tash yuklatilishi mumkin emas.Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning O‘zbekistonRespublikasida bo‘lishi. O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining 1996-yil 21-noyabrdagi qarori bilan tasdiqlangan«Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning O‘zbekistonRespublikasida bo‘lishlari qoidalari» bilan tartibga solinadi1. UshbuQoidalarga binoan xorijiy fuqarolar, shu jumladan, MDH qatnashchilaribo‘lgan davlatlarning fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmaganshaxslar O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashashlari yokivaqtincha bo‘lishlari mumkin. Mazkur Qoidalar:a) O‘zbekiston Respublikasida bo‘luvchi xorijiy fuqarolarkelish vizasining amal qilish muddatini vaqtincha ro‘yxatdano‘tkazish;152 153

) xorijiy fuqarolarga O‘zbekiston Respublikasida doimiyyashash uchun ruxsatnomalar berish;d) xorijiy fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasi hududidayurishlari;e) qonunchilikni va mazkur Qoidalarni buzganliklari uchunxorijiy fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasida bo‘lishlarimuddatini qisqartirish va bu yerdan chiqarib yuborish tartibinibelgilaydi.O‘zbekiston Respublikasida vaqtincha bo‘luvchi xorijiy fuqarolaro‘zlarini qabul qiluvchi tashkilotlar (vazirliklar, idoralar,mulkchilik shakllari va faoliyat turidan qat’i nazar, korxonalar vatashkilotlar, xorijiy davlatlarning doimiy vakolatxonalari, xalqarohukumatlararo tashkilotlar va xorijiy davlatlarning hukumattashkilotlari vakolatxonalari, xalqaro va xorijiy nodavlat (hukumatgaqarashli bo‘lmagan) notijorat tashkilotlarining vakolatxonalari)ni,shuningdek, xususiy ishlar bo‘yicha ularni O‘zbekiston Respublikasigataklif qilgan shaxslarni xabardor qilgan holda xohishlarigako‘ra mehmonxonalarda yoki boshqa turar joylarda yashaydilar.O‘zbekiston Respublikasidagi xorijiy fuqarolar pasportlari yokiularning o‘rnini bosuvchi hujjatlarni o‘zlari bilan olib yurishga vaularni vakolatli organlar vakillarining talabiga ko‘ra ko‘rsatishgamajburdirlar.Qabul qiluvchi tashkilotlar xorijiy fuqarolarga O‘zbekistonRespublikasining qonunchilik hujjatlarida va mazkur Qoidalardanazarda tutilgan ularning huquqlari va majburiyatlarini o‘z vaqtidatushuntirib qo‘yishni, xorijiy fuqarolar bilan munosabatlardabelgilab qo‘yilgan huquqiy normalarning aniq bajarilishinita’minlaydilar, xorijiy fuqarolarning tegishli hisobini yuritadilar,shuningdek, ularning O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirliginingtegishli ichki ishlar bo‘limlarida o‘z vaqtida ro‘yxatdano‘tkazilishini ta’minlash, ularning respublika hududida yurishlariva ularga belgilangan bo‘lish muddatlari tugashi bilan O‘zbekistonRespublikasidan chiqib ketishlari uchun javobgar bo‘ladilar.Xorijiy fuqarolarni xususiy ishlar bo‘yicha O‘zbekistonRespublikasiga taklif qilgan va ularga turar joy bergan shaxslar bufuqarolarni O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining,ichki ishlar boshqarmasining tegishli bo‘limlarida o‘z vaqtidaro‘yxatdan o‘tkazilishini ta’minlash chora-tadbirlarini ko‘rishgava ularga belgilangan bo‘lish muddatlari tugashi bilan O‘zbekistonRespublikasidan chiqib ketishlarida ko‘maklashishga majburdirlar.O‘zbekiston Respublikasida turgan xorijiy fuqarolar shumamlakat qonunchiligiga va mazkur Qoidalarga rioya qilishgamajburdirlar.Xorijiy fuqarolar, shuningdek, mansabdor shaxslar va O‘zbekistonRespublikasining boshqa fuqarolari tomonidan mazkurqoidalar talablariga rioya qilinishi ustidan nazoratni o‘z vakolatlaridoirasida ichki ishlar organlari va Tashqi ishlar vazirligi joylardagihokimiyat organlari va O‘zbekiston Respublikasining huquqnimuhofaza qilish organlari bilan hamkorlikda amalga oshiradilar.Xorijiy fuqarolarni vaqtincha ro‘yxatdan o‘tkazish, ulargadoimiy yashash va O‘zbekiston Respublikasi hududida yurishlariuchun ruxsatnomalar berish tartibi O‘zbekistonning boshqamamlakatlar bilan ikki tomonlama va ko‘p tomonlama bitimlarigaasosan, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasibilan kelishilgan holda Tashqi ishlar vazirligi va Ichki ishlarvazirligi tomonidan tenglik asosida o‘zgartirilishi mumkin.O‘zbekiston Respublikasida vaqtincha bo‘luvchi fuqarolarO‘zbekiston Respublikasi hududida vaqtincha ro‘yxatdan o‘tishasosida yashaydilar.Xorijiy fuqarolarni vaqtincha ro‘yxatdan o‘tkazish O‘zbekistonRespublikasi ichki ishlar organlari tomonidan amalga oshiriladi.Mehmonxonalar, davolash muassasalari, sanatoriylar, damolish uylarining mas’ul shaxslari tomonidan kelib joylashganshaxslarning hisobi yuritiladi.Xorijiy fuqarolar O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlarvazirligi tomonidan akkreditatsiya qilinadi.O‘zbekiston Respublikasiga olti oygacha muddatga kelgan xorijiyfuqarolarning shaxsiy va xizmat avtotransport vositalari O‘zbekistonRespublikasi bojxona organlarida hisobga olinishi kerak. Xorijiyfuqarolar o‘z transport vositalarini O‘zbekiston Respublikasigaolti oydan ortiq muddatga olib kelishlari mumkin, bu transportvositalari Davlat yo‘l harakati xavfsizligi xizmati organlarida milliyraqam belgilarini almashtirgan holda ro‘yxatga olinadi.154 155

Xalqaro haydovchilik guvohnomalari O‘zbekiston Respublikasihududida avtotransport vositalarini boshqarish uchun haqiqiyhisoblanadi. Yo‘l harakati to‘g‘risidagi konvensiyaning tegishlitalablariga javob beradigan milliy haydovchilik guvohnomalariO‘zbekiston Respublikasi hududida ularning tasdiqlangan tarjimasimavjud bo‘lganda haqiqiy hisoblanadi.Xorijiy fuqarolar O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashashlarimumkin. Buning uchun ularda ruxsatnoma va yashash guvohnomalaribo‘lishi kerak.Xorijiy fuqarolarga O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashashuchun ruxsatnoma qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibdaularning taqdim etgan ariza-anketalari asosida O‘zbekiston RespublikasiIchki ishlar vazirligi tomonidan beriladi.O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashovchi xorijiy fuqarolardoimiy turar joylari yoki vaqtincha yashab turgan joylaridagi ichkiishlar organlari tomonidan O‘zbekiston Respublikasida pasporttizimi to‘g‘risidagi nizomga muvofiq ro‘yxatdan (vaqtincha ro‘yxatdan)o‘tkaziladilar.Tashqi ishlar vazirligida akkreditatsiya qilingan xorijiy fuqarolarningO‘zbekiston Respublikasida yurishlari tartibi, agar O‘zbekistonRespublikasi ishtirokchisi bo‘lgan xalqaro bitimlarda boshqachaqoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, ikki tomonlama shartnomalarva tenglik asosida belgilanadi.Mazkur qoidalarni buzganlik uchun xorijiy fuqarolar O‘zbekistonRespublikasining amaldagi qonunchiligiga muvofiq javobgarlikkatortiladilar.Mazkur qoidalarning talablariga rioya qilishga majbur bo‘lganshaxslar (shu jumladan xorijiy fuqarolarni respublikaga xususiyishlar bo‘yicha taklif qilgan yoki ularga xizmat ko‘rsatayotganshaxslar) tomonidan ularning buzilishi O‘zbekiston Respublikasiqonunchiligiga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligini yoki mazkurqoidalarni buzgan xorijiy fuqaroning O‘zbekiston Respublikasidabelgilangan bo‘lish muddati qisqartirilishi mumkin.Qonunchilikda belgilangan hollarda xorijiy fuqarolar vafuqaroligi bo‘lmagan shaxslar O‘zbekiston Respublikasidanchiqarib yuborilishi mumkin.Xorijiy fuqaro o‘zining O‘zbekiston Respublikasidan chiqaribyuborilishi va O‘zbekiston Respublikasida bo‘lishi muddatiniqisqartirish to‘g‘risidagi qaror ustidan O‘zbekiston RespublikasiQonunchiligida nazarda tutilgan tartibda va asosda shikoyat qilishgahaqlidir.O‘zbekiston Respublikasida xorijiy fuqarolar va fuqaroligibo‘lmagan shaxslarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilishO‘zbekiston Respublikasi fuqarolari singari deyarli bir xildir. Ularqonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda o‘zlarining huquqlariva erkinliklarini sud yoki ma’muriy tartibda himoya qilishlarimumkin. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarhuquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlarustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida»gi qonunga binoan, agarO‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari va bitimlaridao‘zgacha qoidalar nazarda tutilmagan bo‘lsa, chet ellik fuqarolarqonunda belgilangan tartibda sudga shikoyat bilan murojaat qilishgahaqlidirlar1.Fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar mazkur qonunga muvofiq sudgashikoyat bilan murojaat qilish huquqiga egadirlar.O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning murojaatlarito‘g‘risida»gi qonuniga binoan esa xorijiy davlatlarning fuqarolariva fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar O‘zbekiston Respublikasi davlatorganlariga qonunga muvofiq murojaat etish huquqiga ega.Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar o‘z zimmalaridagimajburiyatlarni bajarmaganida, O‘zbekiston Respublikasiqonunchiligi bo‘yicha yuridik javobgarlikka tortilishi mumkin.Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar tomonidansodir etiladigan huquqbuzarliklarning aksariyati umummajburiyqoidalarni buzishda ifodalanishi mumkinligini e’tiborga oladiganbo‘lsak, ularga nisbatan odatda ma’muriy-huquqiy majburlovchoralari qo‘llaniladi.O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksining 17-moddasiga binoan O‘zbekiston Respublikasihududida bo‘lgan xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarumumiy asosda ma’muriy javobgarlikka tortilishlari lozim.156 157

Immunitetga ega bo‘lgan shaxslarga nisbatan ushbu KodeksningO‘zbekiston Respublikasi qatnashchi bo‘lgan xalqaro shartnomalarva bitimlarga zid bo‘lmagan qismi qo‘llaniladi.So‘nggi yillarda fuqarolarning yangi toifasi, ya’ni xorijiy fuqaroyoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxs bo‘lgan - «qochoqlar» toifasi hampaydo bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasida qochoqlarning huquqiyholati xalqaro shartnomalar va maxsus qonunchilik hujjatlari bilantartibga solinadi.Qochoqlarning huquqiy holati Birlashgan Millatlar Tashkilotiningrezolyutsiyasi bilan 1950-yil 14-dekabrda qabul qilingan«Qochoqlar holati haqida»gi Konvensiya, 1966-yil 16-dekabrdaqabul qilingan «Qochoqlar holati haqida»gi Bayonnoma asosidatartibga solinadi.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Fuqarolarning ma’muriy-huquqiy holati deganda nimanitushunasiz?2. Fuqarolar huquq va majburiyatlarining vujudga kelish asoslariqanday?3. Fuqarolarning ma’muriy huquq layoqati nimani bildiradi?4. Fuqarolarning ma’muriy muomala layoqati haqida so‘zlabbering.5. Fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi huquqlari vaerkinliklari nimalardan iborat?6. Fuqarolarning davlat boshqaruvi sohasidagi majburiyatlarinimalarda aks etadi?7. Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarningma’muriy-huquqiy holati haqida tushuntirib bering.8. Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarningO‘zbekiston Respublikasida bo‘lishi haqida so‘zlab bering.U c h i n c h i b o ‘ l i mDAVLAT BOSHQARUVI FAOLIYATININGSHAKLLARI VA USULLARIVIII bobDAVLAT BOSHQARUVI FAOLIYATININGSHAKLLARI1-§. Davlat boshqaruvi faoliyatining shakllaritushunchasi va turlariShakl – bu ma’lum bir hodisa yoki harakat mazmuniningtashqi ko‘rinishidir. Masalan, ta’lim jarayoni – ma’ruzalar yokiamaliy mashg‘ulotlarni olib borish (ya’ni ta’lim shakllari) orqalinamoyon bo‘ladi.Har qanday faoliyat singari davlat boshqaruvi faoliyati ham,ma’lum bir shakllarda ifodalanadi. Davlat boshqaruvi shundayjarayonki, unda ko‘pgina shaxslar, tashkilot va organlar ishtiroketadi. Bu jarayonda ijro etuvchi hokimiyat organlarining (boshqaruvfaoliyati asosiy subyektining) vazifalari, funksiyalari va vakolatlariamalga oshirilganligi sababli, birinchi navbatda, mazkur hokimiyatsubyektlari faoliyati shakllari muammosi vujudga keladi. Ushbufaoliyatning shakllarini aniqlash orqali davlat – boshqaruvfaoliyatining mazmunini chuqurroq anglash mumkin.Ma’lumki, davlat hokimiyati qanday ko‘rinishda bo‘lmasino‘z-o‘zidan amalga oshirilmaydi. Balki davlatning o‘zini namoyonqilish maqsadida qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud sohasidaharakat qilishi lozim bo‘ladi. Aynan davlat tegishli subyektlarininganiq harakatlarida mazkur hokimiyatning mazmuni va yo‘nalishlarinamoyon bo‘ladi.Boshqaruv organlari (mansabdor shaxslar) o‘zlariningkundalik amaliy faoliyatlarida turli xil harakatlarni amalga oshiradilar.Bunda davlat organi yoki uning vakili (mansabdor shaxs)ningkompetensiyasi – boshqaruv sohasidagi u yoki bu harakatni amalga158 159

oshirish imkonini belgilab beradi. Jumladan, ayrim ijro etuvchihokimiyat organlari qonun osti huquqiy normalarini, ya’ni davlatboshqaruvi jarayoni yoki uning ayrim sohalarida xulq-atvorqoidalarini o‘rnatish vakolatiga; boshqalari esa boshqaruv munosabatlariningu yoki bu subyektiga qaratilgan aniq yuridik hokimiyatko‘rsatmalarini berish vakolatiga; uchinchisi esa, kontrol-nazoratfunksiyalarini amalga oshirish vakolatiga ega bo‘lishi mumkin.Ularning barchasi o‘z faoliyati yoki bo‘ysunuvchi subyektlariningfaoliyatini tashkil etish maqsadida ma’lum bir harakatlarni amalgaoshiradilar; turli xil fuqarolar va jamoat birlashmalarining ehtiyojlariniqondiradilar.Ijro etuvchi hokimiyat subyektlari tomonidan amalga oshiriladiganturli xil harakatlar davlat boshqaruvining mazmunmohiyatiniifoda etadi, boshqaruv vazifalari va funksiyalari, ya’nidavlat-boshqaruv faoliyati qanday amalga oshirilishi to‘g‘risidatasavvur hosil qilishga olib keladi.Ijro etuvchi hokimiyat organlari o‘z funksiyalarini bevositadavlat nomidan amalga oshirar ekan, ular faoliyatining tashqiko‘rinishi (shakli) huquq normalari bilan tartibga solingan bo‘lishikerak. U yoki bu davlat organining huquqiy maqomini belgilabberuvchi ma’muriy-huquqiy normalar, ular faoliyatining tashqiko‘rinishi (shakllari)ni ham belgilab beradi.Boshqaruv shakllarining mazmun-mohiyatini ochib berishda«boshqaruvning maqsadi», «boshqaruv funksiyalari», «boshqaruvvazifalari», «vakolat», «kompetensiya» singari terminlarga alohidae’tibor qaratish lozim. Mazkur tushunchalar aniq bir boshqaruvsohasida boshqaruv uslubini tanlashda ham xizmat qiladi. Boshqaruvfunksiyalari - boshqaruv faoliyatining mazmunini belgilab beradi.Boshqaruv maqsadiga - boshqaruv subyektlari tomonidan foydalaniladiganbarcha boshqaruv shakllari bo‘ysundirilgan. Boshqaruvorganlari boshqaruv shakllari orqali o‘zlarining vakolatlarini amalgaoshiradilar.Boshqaruvning maqsadiga erishish uchun boshqaruv shakllari– boshqaruv funksiyalarini amalga oshirish vositasi sifatidanamoyon bo‘ladi.Demak, boshqaruv jarayonining mazmuni boshqaruvfunksiyalari, boshqaruv uslublari va boshqaruv shakllari orqaliyoritib beriladi. Boshqaruv nazariyasi aynan mana shu kategoriyalargaasoslanadi. Boshqaruv amaliyoti esa, mazkur kategoriyalariningrivojlanishiga bevosita bog‘liq bo‘ladi.Boshqaruv shakllari boshqa hokimiyat organlari faoliyatiningshakllaridan, ya’ni qonun ijodkorligi (qonunchilik faoliyati) vaodil sudlov (sud faoliyati)dan farq qiladi. Boshqaruv shakllaridavlat va jamiyat hayotining, boshqaruvning barcha sohalarida davlatfunksiyalarini amalga oshirish imkoniyatini beradi.Boshqaruv organlari va mansabdor shaxslar har bir holatdaaniq boshqaruv shaklini qo‘llaydilar. Boshqaruv harakatlariningu yoki bu shaklini tanlash esa, ma’lum bir qoidalar asosida amalgaoshiriladi. Jumladan, ular mazkur organ (mansabdor shaxs)kompetensiyasiga, yo‘nalishiga (ahamiyatiga), boshqaruv faoliyatiningfunksiyalari va uslublariga, hal qilinadigan masalalarxususiyatiga, boshqaruv ta’siri maqsadlariga, aniq obyekt xususiyatlarigamos kelishi kerak. Boshqaruv shakllari tegishli boshqaruvorgani (mansabdor shaxs) faoliyati doirasiga kiruvchi obyektlargaginaqo‘llanilishi mumkin.Boshqaruv organlari o‘z vazifa va funksiyalarini amalga oshirishjarayonida turli xil ma’muriy-huquqiy shakllardan foydalanadilar.Boshqaruv faoliyati shakllari boshqaruv faoliyati mazmuniga moskelishi kerak, ya’ni boshqaruvning u yoki bu funksiyasini amalgaoshirishda maqsadga muvofiq va kam vaqt talab etadigan kuch vavositalardan foydalanish lozim.Davlat boshqaruvi jarayonida normativ-huquqiy hujjatlar(ustavlar, nizomlar, yo‘riqnomalar) bilan o‘rnatilgan boshqaruvshakllaridan foydalaniladi. Boshqacha aytganda, boshqaruvjarayonida davlatning u yoki bu vazifasini hal etish, u yoki bufunksiyasini amalga oshirishning ruxsat berilgan (ya’ni normativhujjatlar bilan belgilangan) shakllaridan foydalaniladi. Aks holda,boshqaruv harakatlari va ularning mazmuni shubha ostiga olinishi,normativ hujjatlar talabiga mos kelmasligi mumkin. Lekin buboshqaruv subyektining o‘z xohishiga ko‘ra harakatlanish imkoniyatidanmahrum etilganligini anglatmaydi. Boshqaruv subyektihar bir holat bo‘yicha boshqaruv vazifalarini hal etish jarayonidau yoki bu shaklni tanlashga ijodiy yondashishi mumkin.160 161

Davlat boshqaruvi faoliyatining tashqi ko‘rinishlari turli xilbo‘lganligi sababli, uni har xil asoslarga ko‘ra tasniflash mumkin.Boshqaruv shakllari turli yuridik ahamiyatga ega bo‘lganma’muriy-huquqiy normalar bilan tartibga solinadi. Ularningba’zilari konstitutsiyaviy normalar (masalan, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining farmon, qaror, farmoyishlari) va qonunlarbilan (masalan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiningqonunlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari), boshqalari esaqonun osti aktlari bilan (masalan, vazirlik, davlat qo‘mitasiningbuyruqlari, ko‘rsatmalari va hokazo) tartibga solinadi. Davlatorganlarining ichki tashkiliy faoliyati shakllari ham ma’lum birnormalar bilan tartibga solingan bo‘lib, tashkilot ichidagi u yokibu organning faoliyati doirasida bo‘ladi (masalan, yo‘riqnomalar).Davlat boshqaruvi shakllari bo‘yicha keng doirada ilmiytadqiqotlar YE.Starossyak tomonidan olib borilgan bo‘lib, uningmonografiyasida boshqaruv shakllarining quyidagi turlari ko‘rsatibo‘tilgan:birinchidan, umummajburiy normalarni o‘rnatish;ikkinchidan, ma’muriy aktlar qabul qilish;uchinchidan, shartnomalar tuzish;to‘rtinchidan, ijtimoiy-tashkiliy faoliyatni amalga oshirish;beshinchidan, moddiy-texnik harakatlarni bajarish 1 .Yu.M. Kozlov boshqaruv shakllariga to‘xtalib, ularni ikkiguruhga ajratadi:Birinchisi – huquqiy shakllar. Hamma vaqt ma’lum bir yuridikoqibatlarni vujudga keltiradigan harakatlar. Bu ijro etuvchi hokimiyatsubyektlarining bevosita huquqiy oqibatlarni keltiribchiqaruvchi har qanday harakatlari hisoblanadi. Bunday harakatlardayuridik hokimiyat vakolatlari o‘z ifodasini topadi. Mazkur guruhgakiruvchi harakatlarning xususiyatlari – boshqaruvning huquqiyaktlarida yaqqol namoyon bo‘ladi.Ikkinchidan – nohuquqiy shakllar. Ushbu shakllar boshqaruvninghuquqiy aktlarini qabul qilishni nazarda tutmaganligi1Ñòàðîñüöÿê Å. Ïðàâîâûå ôîðìû àäìèíèñòðàòèâíîé äåÿòåëüíîñòè. –Ì., 1959. – 47-á.sababli, yuridik oqibatlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri vujudga keltirmaydi.Ular huquqiy shakllarga xos bo‘lgan ma’muriy-huquqiy munosabatlarnivujudga keltirmaydi. Nohuquqiy shakllar huquqiyshakllarni qo‘llashga yoki ularni keyinchalik amalga oshirilishigako‘maklashuvchi turli xil tashkiliy harakatlar hisoblanadi 1 .Boshqaruv shakllarining huquqiy va nohuquqiy shakllargabo‘linishi, ularning boshqa turlarga ham tasniflanishini inkoretmaydi. Boshqaruv jarayonidagi barcha harakatlarni boshqaruvhuquqiy aktlari jumlasiga kiritish mumkin emas. Ijro etuvchihokimiyat organlari o‘z faoliyatlarida boshqa yuridik ahamiyatgaega bo‘lgan harakatlarni ham amalga oshirishlari mumkin.X.R.Alimovning fikricha, boshqaruv faoliyati shakllari quyidagichaHuquqiy shakllar:a) huquq normalarini o‘rnatish (boshqaruv aktlarini qabulqilish);b) huquq normalarini qo‘llash (amaldagi huquq normalariasosida yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan harakatlarni amalga oshirish).Nohuquqiy shakllar:a) tashkiliy tadbirlarni amalga oshirish;b) moddiy-texnik operatsiyalarni amalga oshirish 2 .2-§. Davlat boshqaruvi aktlariningmazmuni va xususiyatlariMa’muriy huquq nazariyasida boshqaruvning huquqiy aktiinstituti alohida ahamiyatga ega bo‘lib, uning doirasida davlatboshqaruvining eng muhim funksiyalari amalga oshiriladi. Tegishlidavlat organlari va mansabdor shaxslarning qarorlari va harakatlari,qoida bo‘yicha, normativ yoki normativ bo‘lmagan huquqiyaktlar shaklida rasmiylashtiriladi.1Êîçëîâ Þ.Ì. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî. Ó÷åáíèê. – 2-å èçä., ïåðåðàá. èäîï. – Ì., 2003. – 142-á.2Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî Ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàí // Àâò. êîëëåêòèâ:Õ.Ð.Àëèìîâ, Ë.È.Ñîëîâüåâà è äð. – Ò., 1999. – Ñ. 173-174.162 163

Boshqaruvning huquqiy aktlari ijtimoiy boshqaruv oldidaturgan maqsad va vazifalarga erishish uchun uning harakatlariniamalga oshirishning muhim huquqiy shakli sifatida namoyonbo‘ladi.Boshqaruvning huquqiy aktlari muammosiga oid huquqshunosolimlarning ko‘pdan-ko‘p ilmiy ishlari mavjud bo‘libularning aksariyati o‘quv yurtlarida boshqaruv huquqiy aktlari(ma’muriy huquqiy aktlar)ni o‘rganishga qaratilgan maxsus fannikiritish tarafdoridir 1 .Boshqaruvning huquqiy aktlari, hozirgi vaqtda, keng normativasosga egadir, ya’ni bunday aktlarni qabul qilish va uningtartibi — O‘zbekiston Konstitutsiyasi, qonunlari va boshqa normativ-huquqiyhujjatlarda o‘z ifodasini topgan.Boshqaruv huquqiy aktlarini qabul qilish — ijro etuvchihokimiyat organlari faoliyatining asosiy shakllaridan biri hisoblanadi.Huquqiy aktlar orqali mazkur subyektlarning vazifalari,funksiyalari va vakolatlari, ya’ni kompetensiyasi bevosita amalgaoshiriladi.Boshqaruvning huquqiy aktlari deganda — ijro etuvchi hokimiyatsubyektlarining bir tomonlama hokimiyat ko‘rsatmalariniifodalash, yuridik oqibatlarni vujudga keltirish va bajarilishi majburiybo‘lgan aktlar tushuniladi.Huquqiy aktlar — boshqaruv qarorlarining yuridik shaklibo‘lib hisoblanadi. Ijro etuvchi hokimiyat organi (mansabdorshaxs) vakolati doirasida huquqiy akt qabul qilish orqali umumiy(normativ) yoki individual (yakka, ma’muriy) ahamiyatga egabo‘lgan masalalarni hal etadi.Huquqiy akt — ijro etuvchi hokimiyat subyektining birtomonlama yuridik hokimiyati irodasini namoyon etib, birinchidan,davlat-boshqaruv faoliyatining hokimiyat tabiatini ifodalaydi;ikkinchidan, uning yordamida ijro etuvchi hokimiyat organlariningvazifa va funksiyalari amalga oshiriladi.1Qarang: Òèõîìèðîâ Þ.À., Êîòåëåâñêàÿ È.Â. Ïðàâîâûå àêòû: Ó÷åá. ïðàêò.è ñïðàâ. Ïîñîáèå. – Ì., 1999. – Ñ. 3.; Êîñòåííèêîâ Ì.Â. Ïðîâîâûå àêòû îðãàíîâèñïîëíèòåëüíîé âëàñòè. Èõ ðàçðàáîòêà è ïðèíÿòèå. – Ì., 2000; Êíÿçåâ Ñ.Ä.Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî: Ó÷åá. ïîñîáèå. – Âëàäèâîñòîê. 1997. – Ñ. 51-56.Boshqaruvning huquqiy akti — imperativ xususiyatga egabo‘lib, uning talablari qaysi subyektga qaratilgan bo‘lsa, uninguchun majburiy hisoblanadi.Huquqiy aktlarning ijrosi, uning talablarini bajarmagan yokilozim darajada bajarmagan shaxslarni yuridik javobgarlikka tortishtahdidi bilan ta’minlanadi.Boshqaruvning huquqiy aktlari:birinchidan, davlat boshqaruvi sohasida xulq-atvor qoidalarinio‘rnatadi;ikkinchidan, aniq bir ma’muriy-huquqiy munosabatni vujudgakeltiruvchi yuridik fakt sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, vaziro‘z buyrug‘i bilan tegishli sohada faoliyat yurituvchi barcha davlatorganlari, mansabdor shaxslar, korxona va muassasalar uchunmajburiy bo‘lgan qoidalar o‘rnatishi mumkin. Shuningdek, uningshaxsni ma’lum bir lavozimga tayinlash to‘g‘risidagi buyrug‘i bilan,aniq davlat-xizmat munosabatlari vujudga kelishi mumkin.Boshqaruvning har qanday shakldagi huquqiy akti qonunosti xususiyatiga ega bo‘ladi, ya’ni ular vakolatli davlat organlaritomonidan Konstitutsiya va qonunlarga asoslanib va ularni ijro etishmaqsadida qabul qilinadi.A. G. Chernyavskiyning fikricha, davlat boshqaruv aktlariijro etuvchi hokimiyat faoliyatining boshqa shakllaridan farq qilganholda quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga egadir:1) boshqaruv aktlari – ijro etuvchi hokimiyat subyektlarining,ya’ni ma’muriy huquq subyekti hisoblangan ijro etuvchihokimiyat organlari yoki korxona va muassasa ma’muriyatiningyuridik hokimiyati irodasini ifodalashdir. Bu aktlar – ma’muriyhokimiyatning maqsad va funksiyalarini amalga oshirishning muhimvositalaridan biri bo‘lib, ijro etish va farmoyish berish faoliyatiningasosiy shakli hisoblanadi. Boshqaruv aktlari - boshqaruvsubyektlari tomonidan mamlakatning xo‘jalik, ijtimoiy-madaniy,ma’muriy-siyosiy sohalariga kundalik hamda bevosita rahbarlik qilishjarayonida qabul qilinadigan qarorlardir. Boshqaruv aktlari o‘rtasidaijro etuvchi hokimiyat organlari (mansabdor shaxslar) tomonidanqabul qilinadigan aktlar alohida ahamiyatga egadir;2) boshqaruv aktlari – ijro etuvchi hokimiyat yoki ma’muriyhuquqning vakolatli boshqa subyekti tomonidan qabul qilinishi164 165

mumkin. Bu aktlar – boshqaruv qarorlarining huquqiy shakllaridanbiri hisoblanadi;3) boshqaruv aktlari – adresatga (ya’ni qaysi shaxsga qaratilganbo‘lsa), imperativlik, majburiylik xususiyatiga ega, unda bir tomon(ma’muriy huquq subyekti)ning tegishli irodasi ifodalangan bo‘ladi;4) boshqaruv aktlari – xulq-atvorni, ma’lum bir qoidanio‘rnatish va tartibga solish xususiyatiga egadir;5) boshqaruv aktlari – ma’muriy-huquqiy munosabatlarningvujudga kelishi, o‘zgarishi va bekor bo‘lishida huquqiy asos bo‘libxizmat qiladi.Demak, boshqaruv akti — boshqaruv qarorlarining huquqiyshakli bo‘lib, ma’muriy huquqning tegishli subyekti (ijro etuvchihokimiyat organi, korxona va muassasa ma’muriyati, mansabdorshaxs) tomonidan bir tomonlama tartibda irodani ifodalash aktidir;qonunchilikda ko‘rsatilgan shaklga ega bo‘lgan va ijro etuvchihokimiyat sohasidagi vazifa va funksiyalarning amalga oshirilishinita’minlash maqsadida ma’muriy-huquqiy normalarni o‘rnatishhamda ma’muriy-huquqiy munosabatlarni vujudga keltirish,o‘zgartirish va bekor qilishga qaratilgan aktdir 1 .Yu.N.Starilovning fikricha, boshqaruvning huquqiy aktlarigaquyidagi xususiyatlar xosdir:1. Huquqiy akt – boshqaruv vazifalari va funksiyalarini amalgaoshirish uchun boshqaruv jarayonining o‘rnatilgan qoidalariasosida tayyorlangan va qabul qilingan boshqaruv qarorining birshaklidir. Boshqaruv qarori o‘z mohiyatiga ko‘ra boshqaruvsubyektlarining rejalashtirilgan va nazarda tutilgan harakatlarinatijasi hisoblanadi.2. Huquqiy akt — kompetensiya doirasida vakolatli boshqaruvsubyekti (davlat organi, mansabdor shaxs) tomonidan qabulqilinadi.3. Huquqiy akt – bir tomonlama tartibda, ya’ni ommaviyboshqaruvning maxsus organi yoki mansabdor shaxs tomonidanqabul qilinadi. Boshqaruv akti qaratilgan subyektlar hokimiyatirodasini ifodalovchi subyektning harakatiga ta’sir ko‘rsata olmaydi.Shu bilan birga, boshqaruv akti qaratilgan shaxslar yoki tashkilotlarhuquqiy aktning amal qilishi jarayonida uning asoslanganligi vaqonuniyligini aniqlashga (masalan, sudda ishni ko‘rib chiqish orqali)harakat qilishlari mumkin. Huquqiy akt sud tartibida yoki ma’muriytartibda ko‘rib chiqilishi va qonunga zid deb topilishi mumkin.4. Huquqiy akt — boshqaruv organining yuridik hokimiyatiirodasini ifodalash bo‘lib, unda davlat-hokimiyat vakolatlari o‘zifodasini topadi. Huquqiy aktning namoyon bo‘lishi davlat vajamiyat manfaatlari bilan izohlanadi va u aniq munosabatlarnitartibga solishga, umummajburiy qoidalarni o‘rnatishga, shuningdek,boshqaruv jarayonida vujudga keladigan nizolarni hal etishgaqaratilgan bo‘ladi.5. Huquqiy akt — boshqaruv sohasidagi xulq-atvor (yurishturish)ningmajburiy qoidalarini, huquq normalarini belgilabberadi yoki aniq bir boshqaruv munosabatlarini tartibga soladi.6. Huquqiy akt — davlat boshqaruvi sohasida subyektlarningnamunali xulq-atvor doirasini belgilab beradi. U ma’muriyhuquqiymunosabatlarning vujudga kelishi, o‘zgarishi yoki bekorbo‘lishi uchun huquqiy asosni yaratadi yoxud bunday munosabatlarningbevosita vujudga kelishi, o‘zgarishi va bekor bo‘lishidayuridik fakt sifatida xizmat qiladi.7. Huquqiy aktlar qonuniy, ya’ni huquqqa mos keladi yokiqonun osti xususiyatiga ega bo‘ladi.8. Huquqiy akt — boshqaruv organlari (mansabdor shaxslar)faoliyati jarayonida foydalaniladigan yuridik ahamiyatga ega bo‘lganhujjatlarning bir ko‘rinishi hisoblanib, bir tomonlama hokimiyatirodasini ifodalashni nazarda tutmagan va yuridik ahamiyatga egabo‘lgan ma’lumotnoma, xulosa, bayonnoma, taftish dalolatnomasi,inventarizatsiya, tekshirish hujjatlari orqali namoyon bo‘ladi.9. Huquqiy akt — maxsus shaklga hamda qabul qilish(tasdiqlash)ning alohida tartibiga egadir. Odatda ular muayyanqoidalarga, ya’ni loyihani tayyorlash, kelishish, muhokama qilish,ekspertizadan o‘ztkazish, tasdiqlash, ro‘yxatga olish va e’lon qilishtartibiga rioya qilgan holda yozma shaklda qabul qilinadi 1 .1Ãàáðè÷èäçå Á.Í., ×åðíÿâñêèé À.Ã., Êèì-Êèìýí À.Í. Àäìèíèñòðàòèâíîå1Áàõðàõ Ä.Í., Ðîññèíñêèé Á.Â., Ñòàðèëîâ Þ.Í. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâîïðàâî. – Ì., 2004. – Ñ. 208-209.– Ì., 2004. – Ñ. 321-323.166 167

Boshqaruv huquqiy aktlari faqatgina boshqaruv sohasi bilanchegaralanmaydi. Huquqiy aktlar orqali boshqa huquq tarmoqlaripredmetini tashkil etuvchi ijtimoiy (masalan, moliyaviy, mehnat,ekologik) munosabatlar ham tartibga solinadi.Boshqaruvning huquqiy aktlari qonunchilik hujjatlarini yanadaaniqlashtirish maqsadida ko‘pgina masalalarni hal etadi.Boshqaruv aktlarining asosiy xususiyatlaridan yana biri – buularning yuridik ahamiyatga ega ekanligidir, ya’ni:birinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari — yuridik faktlarsifatida namoyon bo‘ladi, huquqiy munosabatlarning vujudgakelishi, o‘zgarishi yoki bekor bo‘lishida, huquq subyektlarihuquqiy maqomiga yangicha tus berishda faktik asos bo‘lib xizmatqiladi (masalan, lavozimga tayinlash to‘g‘risidagi buyruq – davlatxizmatchisi huquqiy maqomini vujudga keltiradi);ikkinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari — huquq normalarinio‘rnatadi, o‘zgartiradi va bekor qiladi; keng doiradagi shaxslarishtirok etgan munosabatlarni bir xil tartibga soladi; boshqaruvtartibini, ma’muriy majburlov choralarini qo‘llash imkoniyatinibelgilab beradi.Boshqaruvning normativ yoki individual aktlari u yoki busubyektning xulq-atvorini, unga huquqlar berish yoki aniq majburiyatlaryuklash orqali yoxud har ikkisini ham o‘rnatish orqalitartibga soladi;uchinchidan, boshqaruv aktlari boshqa huquqiy aktlarningqabul qilinishida xizmat qiladi. Masalan, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining farmoni asosida Vazirlar Mahkamasining qarori,Vazirlar Mahkamasining qarori asosida vazirliklar, davlat qo‘mitalariyoki boshqa organlarning normativ hujjatlari qabul qilinadi;to‘rtinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari ma’lum bir yuridikjarayonda (masalan, sudlar tomonidan fuqarolik, ma’muriy yokijinoiy ishlarni ko‘rib chiqishda) dalil sifatida namoyon bo‘ladi;beshinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari u yoki bu harakatlarniamalga oshirishda, shuningdek, boshqa huquqiy aktlarningamal qilishida yoki jismoniy va yuridik shaxslarning huquq vaerkinliklari amalga oshirilishida xizmat qiladi. Masalan, yuridikshaxsni davlat ro‘yxatiga olganlik to‘g‘risidagi qaror mazkurshaxsning turli fuqarolik-huquqiy yoki ma’muriy-huquqiymunosabatlarda ishtirok etishga imkoniyat beradi;oltinchidan, boshqaruv aktlari huquqiy vositalar, jumladan:ma’muriy huquq sohasida davlat siyosatini o‘z vaqtida amalgaoshirish; ma’muriy islohotlarni olib borish; davlat boshqaruvimaqsadlariga erishish; ijro etuvchi hokimiyat organlari, mansabdorshaxslar, davlat va mahalliy xizmatchilarning ish faoliyatini tashkiletish; fuqarolar huquqlari va erkinliklarini himoya qilish vositasisifatida namoyon bo‘ladi.Boshqaruv huquqiy aktlarining xususiyatlari uning mohiyativa yuridik tabiatini, shuningdek, uning ijtimoiy munosabatlargata’sirining asosiy yo‘nalishlarini belgilab beradi.3-§. Davlat boshqaruvi faoliyatiningboshqa shakllariBoshqaruv faoliyatini (harakatlarini) amalga oshirishninghuquqiy shakllaridan biri — ma’muriy-huquqiy shartnomalartuzish hisoblanadi. Hozirgi sharoitda ma’muriy-huquqiy shartnomalarningahamiyati – ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdaommaviy huquqning, shuningdek, ommaviy-huquqiy munosabatlardashartnomalar rolining o‘sib borishi bilan izohlanadi.Ommaviy-huquqiy normalarning o‘rnatilishi nafaqat ijroetuvchi hokimiyat sohasida intizom va javobgarlikni kuchaytirishga,balki shartnoma vositalarini qo‘llash orqali boshqaruv vazifalarinihal etishning huquqiy mexanizmlarini yaratishga yo‘naltirilgan.Ma’lumki, xususiy huquq sohasida shartnoma subyektlaro‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi odatiy vosita sifatidanamoyon bo‘ladi. Bu munosabatlar, qoida bo‘yicha, fuqarolikhuquqi normalari bilan tartibga solinadi hamda uning ishtirokchilariteng huquqlarga ega bo‘ladilar.Ommaviy-huquqiy tartibga solish esa, normativ va imperativxususiyatga ega bo‘lgan ko‘rsatmalar vositasida amalga oshiriladi. Uumumiy maqsadlarga erishish va ommaviy manfaatlarni qondirishuchun yuridik va jismoniy shaxslarning irodasi va xulq-atvorigahokimiyat-boshqaruv ta’sirini ko‘rsatadi.168 169

Ommaviy huquqda huquqiy tartibga solishning alohida usulihisoblangan — shartnomalardan ham foydalaniladi. Ommaviyhuquqiysohada shartnomalar, ommaviy manfaatlarni qondirishmaqsadida, boshqaruv funksiyalarini (masalan, muvofiqlashtirish,bo‘ysunuv, tashkil etish, taqsimlashni) o‘z zimmasiga oladi.Ma’muriy-huquqiy shartnomalar muammosiga nafaqatmoddiy ma’muriy-huquqiy normalar, ya’ni munosabat ishtirokchilari,ularning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligini, ijroetish tartibini o‘rnatuvchi normalar orqali, balki unga ma’muriyprotsessualhuquq nuqtai nazaridan ham yondashish lozim bo‘ladi.Ma’muriy-huquqiy shartnomalar jarayoni — boshqaruvningma’lum bir turi sifatida, ma’muriy jarayon tarkibga kiradi.Demak, ma’muriy-huquqiy shartnoma — bu ma’muriyprotsessualjarayonning bir turi bo‘lib, o‘zining moddiy qismi(mazmuni)ga ega. Amaldagi qonunchilikda uning aynan protsessualqismini rivojlantirish, dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.Ma’muriy-huquqiy shartnomalar muammosiga bag‘ishlanganadabiyotlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, aksariyat mualliflarvakolatlarning taqsimlanishi va yuqoridan quyiga berilishi, ma’lumsohalarda turli subyektlar faoliyatini muvofiqlashtirish, resurslardanfoydalanish maqsadida ularni birlashtirish bilan bog‘liqgorizontal munosabatlarda ifodalanishini ko‘rsatib o‘tadilar.Ma’muriy-huquqiy shartnomalarning mazmuni ularningxususiyatlarida yanada yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Yuridikadabiyotlarda berilgan tushunchalarga tayanib, ma’muriy-huquqiyshartnomalar va ularning o‘ziga xos xususiyatlariga quyidagilarnikiritish mumkin:Ma’muriy-huquqiy shartnomalarga maxsus majburiyatlar(shartlar)ni nazarda tutadigan va oddiy fuqarolik-huquqiy shartnomalardoirasidan tashqari chiqadigan shartnomalarni kiritishmumkin.Mazkur shartnomalarda davlat va jamiyat manfaatlarini qondirishninazarda tutgan davlat vazifalarini amalga oshirish ifodalanadi.Bugungi kunda, ijro etuvchi hokimiyat organlarining ma’lumbir majburiyatlarni o‘z zimmasiga olish to‘g‘risida qabul qilganqarorlarini — huquqiy akt sifatida tan olish hamda uningmajburiyligini qonunchilikda o‘rnatish zarurati vujudga keldi.Bunday qarorlar majburiy ijro etilishi, davlat budjeti mablag‘-laridan tegishli organlar orqali ta’minlanishi kerak.Ma’muriy-huquqiy shartnomalarning majburiy shartlariikkinchi ishtirokchi tomonidan bajarilmaganligi — mazkurshartnomalarda ko‘rsatib o‘tilgan iqtisodiy sanksiyalarni harakatgakeltirishi, shuningdek, ijro etuvchi hokimiyat organi tomonidanshartnomaning bir tomonlama tartibda bekor qilinishiga olib kelishilozim.Ma’muriy-huquqiy shartnomalarga — davlat xizmati bo‘yichatuzilgan shartnomalarni kiritish darkor.Davlat xizmati to‘g‘risidagi shartnomalarda ijtimoiy ehtiyojlarniva fuqarolarning manfaatlarini qondirish, jamoat tartibini saqlashnita’minlash bo‘yicha vakolatlar va funksiyalarning ijro etuvchihokimiyat organlaridan xo‘jalik birlashmalariga va boshqa shaxslargao‘tkazilishi nazarda tutiladi.Ma’muriy-huquqiy shartnomalar ijro etuvchi hokimiyatorganlarining kontrol-nazorat vakolatlarini, shuningdek,shartnoma munosabatlariga kiruvchi ikkinchi tomonga nisbataniqtisodiy sanksiyalarni qo‘llash mumkinligini nazarda tutadi.Ma’muriy-huquqiy shartnomalarga ijro etuvchi hokimiyatorganlarining turli xil mahsulotlar yetkazib beruvchi korxonalarbilan tuzgan shartnomalarini ham kiritish mumkin. Lekin bundakorxonalarning soliq sohasida, kredit olishda, ma’lum bir budjetmablag‘laridan foydalanishda imtiyozlarga ega bo‘lishi nazardatutilishi lozim.Ijro etuvchi hokimiyat sohasida vakolatlarni taqsimlash va quyigaberish bo‘yicha tuzilgan hamda o‘z vakolatlarini beruvchi ijroetuvchi hokimiyat yuqori organining bevosita nazorati ostida vashartnoma shartlarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagantomonning javobgarligi nazarda tutilgan shartnomalarni ma’muriyhuquqiyshartnomalarga kiritish mumkin.Ma’muriy-huquqiy shartnomalarni huquqiy tartibga solishdaquyidagilarni inobatga olish kerak:a) ma’muriy-huquqiy shartnomalar kompetensiya doirasidaijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidan yoki bundayshartnomalarni tuzish vakolatiga ega bo‘lgan mansabdor shaxs170 171

(boshqaruv organi rahbari yoki maxsus ishonchnoma asosidaboshqa mansabdor shaxs) tomonidan tuzilishi mumkin, agar,shartnomaning ishtirokchisi sifatida kollegial organ namoyonbo‘lsa, shartnoma tuzilganidan so‘ng, u vakolatli organ mansabdorshaxsi tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi lozim;b) shartnoma munosabatlari ishtirokchilarining biri tomonidanmajburiyatlar bajarilmagan yoki yetarli darajada bajarilmaganida,ijro etuvchi hokimiyat organi shartnomani bir tomonlama tartibdabekor qilishi va aybdor tomonga nisbatan mazkur shartnomadanazarda tutilgan iqtisodiy va boshqa sanksiyalarni qo‘llash vakolatigaega bo‘lishi kerak;d) ijro etuvchi hokimiyat organi shartnoma munosabatlarigakirishganida, uning ijro etilishini nazorat qilish, barcha hujjatlarbilan tanishib chiqish, shartnoma subyektlarining faoliyatinitekshirish vakolatiga ega bo‘lishi kerak. Nazoratni amalga oshirishtartibi va uslublari shartnomaning o‘zida nazarda tutilishi lozim;e) ijro etuvchi hokimiyat organi nazarda tutilmagan holatlarningvujudga kelishi bilan shartnomani bir tomonlama tartibda,uning moliyaviy va boshqa muhim shartlarini buzmagan holda,o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Mazkur shartnomabo‘yicha vujudga keladigan barcha nizolar ma’muriy va sud tartibidahal qilinishi darkor;f) shartnoma munosabatlari subyektlari ustidan shikoyat qilishva prokurorning mazkur shartnoma va uning ijrosi ustidan protesti— ma’muriy sudlar tomonidan, ularning tashkil etilishiga qadaresa, tegishli sudlar (masalan, xo‘jalik sudlari) tomonidan ko‘ribchiqilishi lozim.Shartnomalarni tuzish va ijro etishda, belgilangan doirada,fuqarolik qonunchiligi bilan o‘rnatilgan shartnomalarning umumiytalablaridan foydalanish kerak. Masalan, shartnoma shakli;shartnomalarda o‘rnatiladigan muddatlar; shartnoma ishtirokchilariva ularning ma’muriy-huquqiy holati; shartnomalarni ijro etish;shartnomada nazarda tutilgan majburiyatlar bajarilishini ta’minlash;shartnoma shartlarini buzganlik uchun javobgarlik; shartnomashartlarini o‘zgartirish va uni bekor qilish va hokazo.Boshqaruv faoliyatida ijro etuvchi hokimiyat organlari yokimansabdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan barchaharakatlarni ham huquqiy aktlarni qabul qilish yoki ma’muriyhuquqiyshartnomalarni tuzishga (ya’ni huquqiy shakllarga)kiritish mumkin emas. Boshqaruv faoliyatida amalga oshiriladiganko‘pdan-ko‘p harakatlar (nohuquqiy shakllar) mavjudki, ularhuquqiy shakllarning amalga oshirilishida xizmat qiladi.Boshqaruv faoliyatining nohuquqiy shakllari – ijro etuvchihokimiyat organlarining davlat-hokimiyat vakolatlarini amalgaoshirish bilan bog‘liq emas. Bunday shakllarni qo‘llash yuridikoqibatlarni keltirib chiqarmaydi, ma’muriy-huquqiy munosabatlarnivujudga keltirmaydi yoki ularni o‘zgartirmaydi. Shu sababliham, bu shakllar «nohuquqiy» deb ataladi. Nohuquqiy shakl –huquqqa (qonunga) xilof shakl degani emas, balki biron-birhuquqiy oqibatni keltirib chiqarmaydigan shakldir.Deyarli barcha adabiyotlarda, nohuquqiy shakllarga bir xilta’rif berilgan, ya’ni nohuquqiy shakllar — davlat organlarininghokimiyat vakolatini amalga oshirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmaganva yuridik oqibatlarni vujudga keltirmaydigan boshqaruv faoliyatiningshakli hisoblanadi. Boshqaruv faoliyatining nohuquqiyshakllari ikkiga: tashkiliy va moddiy-texnik harakatlarga bo‘linadi.Boshqaruv faoliyati (harakatlari)ning nohuquqiy shakllari:Tashkiliy harakatlar yoki tadbirlarni amalga oshirish (masalan,majlislar o‘tkazish, ilg‘or va namunali tajribani, boshqaruvningsalbiy holatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tarqatish); uslubiyko‘rsatmalarni tayyorlash; joylarda ijrochilarga ko‘maklashish vaboshqalardan iborat.Tashkiliy harakatlar yoki tadbirlar boshqaruv faoliyati jarayonidaqo‘llanilib, huquqiy munosabatlarni vujudga keltirmaydi,o‘zgartirmaydi yoki bekor qilmaydi. Ular boshqaruv funksiyalariniamalga oshirmaydi.Moddiy-texnik harakatlar, ya’ni davlat-xizmat faoliyati samaradorliginita’minlashga qaratilgan va ish yuritish, ro‘yxatgaolish, rasmiylashtirish, hujjatlar, ma’lumotlar, materiallarniko‘paytirish va yuborish, axborotlar bilan ishlash, analitik hisobyuritish, moddiy-texnik ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan boshqaruvfaoliyatining shakllari.Boshqaruv faoliyatining bu shaklini amalga oshirish nafaqatxodimlarning yuqori tayyorgarlikka ega bo‘lishiga, balki davlat172 173

oshqaruvi organlarining ma’lum bir texnika bilan jihozlanganligigaham bog‘liqdir.Moddiy-texnik harakatlar boshqaruv tizimini samarali tashkiletish va moddiy ta’minlashga, boshqaruv harakatlarinishakllantirishga, maxsus texnikani qo‘llashga xizmat qiladi.Moddiy-texnik operatsiyalar ko‘p qirrali bo‘lib, boshqaruvjarayonini tayyorlash va amalga oshirishning muhim xususiyatlarinio‘z ichiga oladi. Bu nafaqat ijro etuvchi hokimiyat organlarivazifalari va funksiyalarini amalga oshirish jarayonini ta’minlovchitayyorlov-texnik faoliyat hisoblanadi, balki ular huquqiy vamaqsadga muvofiq yo‘naltirilgan xususiyatga ham egadir.Ba’zi yuridik adabiyotlarda, moddiy-texnik operatsiyalartashkiliy harakatlardan farq qilgan holda, boshqaruv faoliyatiningshakli sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin emasligi eslatib o‘tilgan.Chunki ular ko‘maklashish (yordam berish) xususiyatiga egadir.Bundan tashqari, ular ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshirishniifoda etmaydi; bu harakatlarni boshqaruv xodimlari emas, balkixizmat ko‘rsatuvchi xodim amalga oshiradi 1 .Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Boshqaruv shakli deganda nimani tushunasiz?2. Boshqaruv shakllarining o‘ziga xos xususiyatlari nimada?3. Ma’muriy-huquqiy shakllarni tasniflab bering.4. Boshqaruvning huquqiy shakllari haqida so‘zlab bering.5. Boshqaruv huquqiy aktlari deganda nimani tushunasiz?6. Boshqaruv huquqiy aktlarining o‘ziga xos xususiyatlarini aytib bering.7. Boshqaruv huquqiy aktlarining yuridik ahamiyati haqida so‘zlabbering.8. Normativ-huquqiy aktlar va ularning o‘ziga xos xususiyatlari nimalardaifodalanadi?9. Individual (yakka) huquqiy aktlar deganda nimani tushunasiz?10. Ma’muriy-huquqiy shartnomalar qanday xususiyatlarga ega?11. Boshqaruv nohuquqiy shakllarining huquqiy shakllardan farqiniaytib bering.12. Tashkiliy harakatlar nima?13. Moddiy-texnik harakatlar deganda nimani tushunasiz?1Àëåõèí À.Ï., Êàðìîëèöêèé À.À., Êîçëîâ Þ.Ì. Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâîÐîññèéñêîé Ôåäåðàöèè. Ó÷åáíèê. – Ì., 1998. – Ñ. 237.IX bobDAVLAT BOSHQARUVI FAOLIYATINING USULLARI1-§. Davlat boshqaruvi faoliyatining usullaritushunchasi va turlariBoshqaruv jarayonida ijro etuvchi organlar oldida turganvazifalarni muayyan vositalar va usullar orqali amalga oshiriladi.Davlat boshqaruvi usullari ijro etuvchi hokimiyat organlari vaularning mansabdor shaxslari tomonidan boshqariluvchi obyektlargava shaxslarga ma’muriy ta’sir ko‘rsatish maqsadida, qonunchilikdaruxsat etilgan doirada qo‘llaniladigan usul va vositalardir.Boshqaruv usuli huquqiy vosita sifatida davlat boshqaruvifaoliyatining maqsadlariga erishish, vazifalarini bajarish va funksiyalariniamalga oshirish uchun qo‘llaniladi. O‘z navbatida,boshqaruv usullari boshqaruv shaklari bilan chambarchas bog‘liqdir.Chunki muayyan boshqaruv harakatlari natijasida yuzagakelgan huquqiy oqibat (huquqiy akt) asosidagina boshqaruvusullari qo‘llanilishi mumkin. Aniqrog‘i, boshqaruvning huquqiyshakli bo‘lgan boshqaruv hujjatining qabul qilinishi u yoki buusulning qo‘llanilishiga asos bo‘ladi.Boshqaruv usullari — ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidanboshqaruv maqsadlari, vazifalari va funksiyalarini amalgaoshirish hamda vakolatlarini ta’minlash vositasi sifatida namoyonbo‘ladi. Shu bilan birga boshqaruv usullari muayyan ijro etuvchiorganlarning boshqaruv maqsadlariga qanday usul va vositalarbilan erishishini belgilab beradi. Boshqaruv usuli boshqaruvsubyektining boshqaruv obyektiga nisbatan maqsadga muvofiqyo‘naltirilgan ta’sir etish vositasi hamdir.Boshqaruv usullarining quyidagi o‘ziga xos xususiyatlariniko‘rsatib o‘tish mumkin:a) boshqaruv usulidan foydalanishdan asosiy maqsad ijroetuvchi hokimiyat organlarining boshqaruv faoliyatida davlatboshqaruvini ta’minlashdan iborat;174 175

) boshqaruv usullari boshqaruv faoliyatida qo‘llaniladi;d) davlat boshqaruv subyektlari o‘rtasida maxsus huquqiymunosabatlarni yuzaga keltiradi;e) boshqaruv usullarini qo‘llash tartibi asosan huquqiyaktlarda belgilanadi;f) davlat boshqaruv usullari boshqaruv subyektlariningvakolatlarini amalga oshirish vositasi hisoblanadi;g) boshqaruv usullarining qo‘llanilishini nazarda tutuvchihar qanday aniq holatda boshqaruv obyektining xususiyati(jismoniy shaxs, tashkilot, vertikal bo‘ysunuvning mavjudligi vahokazo.) inobatga olinadi.Shunday qilib, davlat boshqaruvi usuli deganda davlat boshqaruviniamalga oshirish maqsadida boshqaruv subyektining boshqaruvobyektiga hokimiyat ta’sirini tushunish mumkin.Davlat boshqaruv faoliyatida boshqaruv obyektlariga ta’sirko‘rsatishning ikki asosiy usuli: ishontirish va majburlash usullariqayd etilgan.Ishontirish — boshqaruv usuli sifatida shaxsning xulq-atvori,ongiga ta’sir etish uchun turli xil tushuntirish, tarbiyaviy varag‘batlantirish choralaridan foydalanishni nazarda tutadi. Ushbuusul maqsadiga shaxsdan o‘rnatilgan tartib-qoidalarga ixtiyoriyravishda rioya etishni talab etgan holda uning xulqiga axloqiy ta’siretish orqali erishiladi.Ishontirish usulining tushuntirish, tarbiyaviy va rag‘batlantirishchoralarini qo‘llash natijasida maqsadga erishilmagan taqdirdaboshqaruvning maqsad va vazifalari majburlash choralari bilanta’minlanishi mumkin.Majburlash choralari intizomiy, moddiy, ma’muriy yokijinoiy javobgarlik choralari sifatida namoyon bo‘ladi. Majburlashchoralari muayyan shaxsning huquqqa xilof xatti-harakati uchunta’sir chorasini qo‘llashni nazarda tutishi yoki ayrim hollardahuquqiy-tartibot, jamoat tartibi va xavfsizligini ta’minlashgaqaratilgan bo‘lishi mumkin.Boshqaruv usullari ma’muriy va iqtisodiy usullarga hambo‘linadi. Ma’muriy usullar boshqaruv subyektining obyektga(fuqarolar, yuridik shaxslar, davlat xizmatchilari) bir tomonlamadavlat-hokimiyat ta’siri ko‘rsatish orqali ifodalanadi. Bunda ushbuusulni qo‘llayotgan boshqaruv subyekti tegishli boshqariluvchilaruchun majburiy bo‘lgan va yuridik oqibatlarni keltirib chiqaradiganhuquqiy aktlarni qabul qiladi. Qabul qilingan qaror, buyruq yokifarmoyishning bajarilmaganligi intizomning buzilishi hisoblanib,aybdorga nisbatan qonunda belgilangan majburlov choralariqo‘llanilishiga sabab bo‘ladi.Ma’muriy usullar boshqaruv subyektining boshqaruvobyektiga ta’sir ko‘rsatish usuli sifatida boshqariluvchining irodasiniboshqaruvchining irodasiga bo‘ysundirishda, ya’ni «hokimiyatgabo‘ysundirishda» namoyon bo‘ladi. Boshqaruv subyekti o‘zigaberilgan vakolatlar doirasida bir tomonlama ravishda tegishli shakllar(hujjatlar) orqali o‘zining hukmron irodasini ifodalaydi, boshqariluvchilaruchun bajarilishi majburiy bo‘lgan ko‘rsatmalar,topshiriqlar beradi. Ushbu topshiriqlarning mazmunini boshqariluvchilaruchun beriladigan qaysi harakatlarni qanday usulda vaqaysi muddatda bajarish kerakligi yoki qaysi harakatlardan tiyilishlozimligiga doir ko‘rsatmalar tashkil qiladi. Bunday usullarmuayyan boshqaruv harakatlarini muvofiqlashtirish, boshqaruvmaqsadlariga erishish, tartib va intizomni saqlash uchun nihoyatdazarurdir.Boshqaruv obyektlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etish (ma’muriyusul)dan foydalanmay turib davlat boshqaruvining maqsad vavazifalariga erishib bo‘lmaydi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etish – boshqariluvchiningirodasiga bevosita ta’sirni, buyruq xususiyatiga egaekanligini, berilgan ko‘rsatmalarning bajarilishini rag‘batlantirishnio‘zida ifoda etadi.Ma’muriy usullarni quyidagi asoslarga ko‘ra tasniflash mumkin:a) ma’muriy usullar ifodalash shakliga ko‘ra: huquqiy (normativ-huquqiyhujjatlarda nazarda tutilgan, huquqiy mazmunga ega),tashkiliy (boshqaruv subyekti tomonidan tashkiliy-boshqaruvharakatlarini amalga oshirish) usullarga bo‘linadi.b) ma’muriy usullar ma’muriy-huquqiy xususiyatlariga asoslanib:normativ va individual usullarga bo‘linadi.d) ma’muriy usullar boshqaruv obyektiga ta’sir ko‘rsatishdarajasiga ko‘ra: imperativ, ya’ni taqiqlarni, to‘g‘ridan-to‘g‘ri176 177

ma’muriy buyruqlarni, davlat-hokimiyat ko‘rsatmalarlarininazarda tutuvchi, shuningdek, tegishli harakatlarni sodir etishyoki tegishli xulq-atvorni amalga oshirishga majburlovchi usullar;vakolat beruvchi, ya’ni ma’lum bir harakatlarni amalga oshirishyoki boshqaruvning tegishli aktini qabul qilishga ruxsat beruvchiusullar; rag‘batlantiruvchi va tavsiya beruvchi, ya’ni rag‘batlantirishyoki ma’lum bir harakatlarni amalga oshirish bo‘yicha tavsiyalarberuvchi usullarga bo‘linadi.Davlat boshqaruvining maqsad va vazifalariga bilvosita ta’siretish, ya’ni iqtisodiy usullar orqali ham erishiladi. Iqtisodiy usullarboshqariluvchilarga ularning manfaatlarini qondirish, turli imtiyozlishart-sharoitlar yaratishni nazarda tutuvchi bilvosita ta’sir usulidir.Iqtisodiy usullarning qo‘llanilishi natijasida:boshqaruv natijalariga erishish uchun boshqariluvchi shaxslarningongi va irodasiga ta’sir ko‘rsatishga;boshqariluvchi subyektlarning manfaatlariga, ehtiyojlarigata’sir ko‘rsatish orqali, ularning namunali xulq-atvorda bo‘lishinita’minlashga;ma’lum bir harakatlarni amalga oshirish va qarorlar qabulqilishni belgilovchi boshqaruv aktlari chiqarishga erishiladi.Iqtisodiy usullarning qo‘llanilishi ma’muriy yoki boshqausullar bilan chambarchas bog‘liq. Iqtisodiy usullar orqalimuayyan imtiyozlarning, shart-sharoitlarning o‘rnatilishi natijasidaboshqaruvning samaradorligiga ma’muriy usullar yoki boshqa ta’sirchoralari qo‘llanilishi oqibatida erishish mumkin (masalan, soliqlarnio‘z vaqtida to‘lash huquq subyektlarining majburiyati yokiular majburiy choralar bilan ta’minlangan bo‘lsa-da, iqtisodiyusul sifatida soliq imtiyozi o‘rnatish usulining qo‘llanilishi natijasidaboshqaruv jarayonida muayyan samarali natijaga olib kelishimumkin).Iqtisodiy usullarga mehnat jamoalarini ham, alohida xodimlarniham moddiy rag‘batlantirishda foydalaniladigan usullarning barchasikiradi. Iqtisodiy usullar tizimi foyda, ish haqi, mukofotlar, kredit,baho kabilarni o‘z ichiga oladi. Birlamchi davlat yoki mahalliyishlab chiqarish tashkiloti (korxona, birlashma) darajasida ishlabchiqarish samaradorligini oshirishda iqtisodiy rag‘batlantirish,xo‘jalik mustaqilligi, soliqqa tortish siyosati kabilar alohida o‘rintutadi.Iqtisodiy rag‘batlantirish boshqaruv usuli sifatida rejali ravishdaishlab chiqiladigan va amalga oshiriladigan hamda mehnat jamoalariva har bir xodimning ishlab chiqarishni yanada rivojlantirish hamdauning samaradorligini oshirishdan manfaatdorligini kuchaytirishgaqaratilgan tadbirlar tizimidir.Iqtisodiy rag‘batlantirish ijtimoiy (mehnat jamoalarining manfaatlari)va shaxsiy manfaatlarning; xodimlarning yuksak ongliligigaasoslangan iqtisodiy hamda ma’naviy rag‘batlantirishning; mehnatjamoalari va mansabdor shaxslarning belgilangan topshiriqlar vamajburiyatlarni bajarmaganligi hamda ishdagi xatolari uchunmoddiy javobgarligini nazarda tutuvchi iqtisodiy jazolarninguyg‘unligiga asoslanadi.Mehnatni moddiy rag‘batlantirish ham alohida ahamiyatgaega. U mehnatga ishning miqdori va sifatiga qarab haq to‘lashprinsiðining qo‘llanishini, mehnat natijalarining to‘g‘ri baholanishini,ish haqining korxona, birlashma, tashkilot foydasi bilanaloqadorligini bildiradi. Moddiy rag‘batlantirish turlaridan biriniorgan, korxona, muassasa va tashkilotlar xodimlarini ish haqifondidan mukofotlash, yil natijalari bo‘yicha mukofotlash hamdamoddiy rag‘batlantirish fondidan beriladigan bir martalik to‘lovlartashkil qiladi. Rag‘batlantirish fondlarining hajmi rentabellikdarajasiga, shuningdek mehnat unumdorligining o‘sishi, ishlabchiqariladigan mahsulot sifatining yaxshilanishi kabilarga bog‘liqdir.Mehnat jamoasi (korxona, birlashma) xo‘jalik mustaqilligiasosida faoliyat ko‘rsatib, ishlab chiqarish faoliyatidan olingandaromadlar hisobidan mahsulot ishlab chiqarish, ilmiy tadqiqothamda loyiha va konstruktorlik ishlari, mahsulot va texnikaningyangi turlarini o‘zlashtirish, boshqaruv apparatini saqlash uchunsarflanadigan xarajatlarni to‘liq qoplaydi.Olinadigan foyda budjet, banklar bilan hisob-kitob qilish,ishlab chiqarishni texnikaviy jihatdan takomillashtirish va rivojlantirish,iqtisodiy rag‘batlantirish fondlari va zaxiralarini tashkil qilishuchun ishlatiladi. Daromadlarning xarajatlardan ko‘pligi ishningrentabelli ekanidan dalolat beradi. Moddiy manfaatdorlik ikki178 179

tarkibiy qismdan iborat: moddiy rag‘batlantirish va moddiyjavobgarlik. Moddiy rag‘batlantirish choralari xodimlarga samaralimehnati uchun mukofotlar ko‘rinishida beriladigan moddiy ne’matlarningko‘payib borishini nazarda tutadi. Moddiy javobgarlik choralariesa xodimlarning faoliyati zarar keltirgan hollarda ular oladiganmoddiy ne’matlar miqdorining kamaytirilishini nazarda tutadi.Boshqaruvning iqtisodiy usullariga kredit kiradi. Kredityordamida qo‘shimcha kapital sarflashni talab etadigan ishlabchiqarish vazifalari hal qilinadi. Kreditdan foydalanish evaziga ishlabchiqarish va tovarlar shaklidagi fondlarning pul shaklidagi fondlargaaylanish jarayoni tezlashadi, ishlab chiqarish va muomala vaqtiqisqaradi, pul mablag‘larining aylanishi tezlashadi. Kredit ishlabchiqarishni kengaytirish hamda fan-texnika taraqqiyotini amalgaoshirish uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘larining yirik manbaidir.Boshqaruvda boshqa iqtisodiy usullar, chunonchi, soliqqatortish siyosati ham muhim o‘rin tutadi. Ishlab chiqarishni tashkilqilish uchun soliqning maqbul foizini belgilash ushbu tashkilotningmahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirishdan manfaatdorbo‘lishiga yordam beradi va aksincha, soliqni asossiz ravishdako‘paytirish ishlab chiqarish faoliyatini rag‘batlantirmaydi. Jamiyatuchun muhim bo‘lgan ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirishmaqsadlarida davlat imtiyozli soliqlar belgilaydi.Boshqaruvning iqtisodiy usullaridan foydalanish ularningsamaradorligini nazorat qilishining amaliy tizimi bo‘lishini talabetadi. Ma’lumki, moddiy mukofot, ayniqsa individual mukofotmiqdorini oshirish, agar u to‘g‘ri tanlangan bo‘lsa, odatda kutilgannatijaga erishilishini ta’minlaydi.Shu bilan birga, iqtisodiy usullarni noto‘g‘ri qo‘llash moddiymukofotlashning kutilgan samara bermasligiga olib kelishi mumkin.Masalan, asossiz ravishda moddiy mukofot berish ko‘p hollardasalbiy oqibatlarga olib keladi, moddiy rag‘batlantirishning ta’sirkuchini kamaytiradi. Mukofot miqdorining haddan tashqari kamligiodatda rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatmaydi.Ichki ishlar organlarida xodimlarni xizmatda erishgan kattayutuqlari uchun pul mukofotlari, qimmatbaho sovg‘alar bilanmukofotlash, lavozim maoshini oshirish kabi moddiy rag‘batlantirishshakllari keng qo‘llaniladi.Boshqa iqtisodiy choralar cheklangan sohalarda qo‘llaniladi,chunki ichki ishlar organlari ishlab chiqarish faoliyati bilan ularningishlashi uchun zarur sharoitlarni ta’minlashga kerak bo‘lgandarajadagina shug‘ullanadilar. Ular davlat budjeti hisobidan moliyalashtiriladilar,shu sababli kredit, soliqqa tortish, foyda, bahokabi usullarni joriy etishning obyektiv sharoitlariga ega emaslar.Shu bilan birga, boshqaruvning iqtisodiy usullari O‘zbekistonRespublikasi IIV tizimiga kiruvchi ishlab chiqarish korxonalari vabirlashmalarining faoliyatida to‘liq hajmda qo‘llaniladi.Boshqaruvning ma’muriy va iqtisodiy usullari bilan birqatorda, insonga ma’naviy, ruhiy ta’sir ko‘rsatish usullari kengqo‘llaniladi. Shu sababli boshqaruv ta’siri ko‘rsatishning ijtimoiypsixologikusullari mustaqil guruh sifatida ajratiladi.Boshqaruvning ma’muriy, iqtisodiy va ijtimoiy-psixologikusullari boshqaruv subyektining boshqaruv obyektiga ta’sirko‘rsatishining turli usullarini ifodalaydi hamda o‘zaro bog‘liqdir.Ushbu usullarning har biri irodaviy yo‘nalishga, iqtisodiymazmunga ega bo‘lishi hamda ijtimoiy-psixologik ta’sir ko‘rsatishimumkin. Boshqaruv amaliyotida usullar bir-biridan ajratilganholda qo‘llanilmaydi. Barcha usullar yagona vazifaga ega, ya’niboshqaruv maqsadlariga erishishga xizmat qiladi. Ularni muayyanboshqarish subyektlari qo‘llaydilar hamda shu boshqarish obyektlariningxatti-harakatlariga ta’sir ko‘rsatadilar. Bir boshqaruvsubyektiga bir vaqtning o‘zida bir necha usullar qo‘llanilishi mumkin.Boshqaruvning barcha usullari mazmuni, aniq maqsadgayo‘naltirilganligi va tashkiliy shakliga ko‘ra amaldagi qonunchilikhujjatlariga mos kelishi kerak.Turli xil boshqaruv vaziyatlari, tarmoqlari va sohalarida uyoki bu usullardan ko‘proq foydalanish mumkin. Masalan, ishlabchiqarishni boshqarish sohasida iqtisodiy usullar afzal deb topiladi,boshqaruvning ta’lim, madaniyat, sog‘liqni saqlash sohalaridaijtimoiy-psixologik usullar keng qo‘llaniladi; mudofaa, ichki ishlar,milliy xavfsizlik sohalarida ma’muriy usullar ustunlik qiladi.Boshqaruvning muayyan usullarini tanlash va ularni amaldaqo‘llash subyektiv va obyektiv xususiyatga ega bo‘lgan bir qatoromillar bilan bog‘liq.180 181

Subyektiv omil boshqaruv ta’siri ko‘rsatish usullaridanfoydalanishda alohida ahamiyatga ega. Yetarlicha malakaga egabo‘lmagan xodimning boshqaruv usullaridan foydalanishgaavtoritar yondashuvi salbiy oqibatlarga, boshqaruv maqsadlariningbuzilishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli rahbarlar tayyorgarliginingsifati va darajasi, ularning bilimdonligi, shuningdekrahbarlarning qabul qilayotgan boshqaruv qarorlari, ularni amalgaoshirish usullarini tanlashi uchun mas’uliyatini oshirish kattaahamiyatga ega.Boshqaruv usullari boshqaruvning real jarayonida qo‘llaniladi.Bunda boshqaruv tizimi oldida turgan maqsad va vazifalar,boshqaruv subyekti va obyektining xususiyatlari, muayyan hayotiyvaziyatning tabiati va o‘ziga xos jihatlari, mavjud usullardanfoydalanish samaradorligi, boshqaruv tizimining amal qilishidagiichki va tashqi holatlar hamda boshqaruv subyektining ixtiyorigabog‘liq bo‘lmagan boshqa obyektiv omillar inobatga olinishi lozim.Shu sababli boshqaruv usullaridan foydalanishning subyektivomillari obyektiv shart-sharoitdan kelib chiqishi kerak. U ijtimoiyboshqaruvning obyektiv qonuniyatlari va ehtiyojlariga bo‘ysundirilishilozim. Har qanday qaror amaliy tajriba va ishni hartomonlama o‘rganishga asoslanishi zarur.Ichki ishlar organlarining boshqaruv tajribasida, boshqaruvningboshqa tizimlarida bo‘lgani kabi, boshqaruv usullarini tanlashva qo‘llashda quyidagi vazifalar hal qilinadi: boshqaruv ishini halqilish uchun eng samarali usullarni yoki ularning eng maqbulmajmuini aniqlash; boshqaruv jarayonida tanlangan usullardanmohirlik bilan foydalanish.Boshqaruv usullaridan o‘zgarib borayotgan obyektiv sharoitlarniva ichki ishlar organlari faoliyatida yuz berayotgan o‘zgarishlarnihisobga olmay turib foydalanish boshqaruv usullariniqo‘llashda bir xillikka, binobarin, ularning amaliylik xususiyatipasayishiga olib keladi. Aksincha, ulardan boshqaruv jarayonidagio‘zgarishlarni, to‘plangan tajribani inobatga olgan holda foydalanilsa,samarali bo‘ladi. Bularning barchasi, pirovardida, ijtimoiyboshqaruv mexanizmi hamda uning tarkibiy qismi bo‘lgan boshqaruvusullarini takomillashtirish bilan bog‘liqdir.2-§. Ishontirish – davlat boshqaruvfaoliyatining usuli sifatidaYuqorida qayd etilganidek, davlat boshqaruvining eng asosiyusullaridan biri hisoblangan ishontirish usuli - boshqariluvchilarningamaldagi qonunchilik va o‘rnatilgan tartib-qoidalarningtalablarini ixtiyoriy bajarishlarini nazarda tutadigan ta’sir usulidir.Ishontirish usuli yordamida kishilarning ongi va irodasiga muayyanta’sir ko‘rsatiladi, boshqaruv subyektlarining harakatlari maqsadgamuvofiqligi hamda ularga bo‘lgan e’tiborni shakllantirishga erishiladi.Fuqarolarning qonunlarga, huquqiy tartibotga rioya etish hamdabo‘ysunish ruhida tarbiyalash bir necha qonunchilik hujjatlariningeng asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Jumladan, O‘zbekistonRespublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 2,22-moddalariga asosan, shaxsni qonunlarga rioya etish va ularnihurmat qilish ruhida tarbiyalash ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagiqonunchilik hujjatlarining eng asosiy vazifalariga kiradi.Ishontirish usuli quyidagi xususiyatlarga ega:a) bu usul fuqarolarga nisbatan doimiy qo‘llaniladi;b) o‘rnatilgan talablarning ixtiyoriy bajarilishiga olib keladi,kishilarni qonunlarga rioya etish ruhida tarbiyalashni ta’minlaydi;d) ishontirish usulini qo‘llash davlat majburlash usuliniqo‘llashga qaraganda moddiy jihatdan ancha qulay usul hisoblanadi;e) bu usul barcha subyektlar tomonidan qo‘llaniladi, boshqausullar (masalan majburlash usuli) maxsus vakolatga ega davlatorganlari va jamoat tuzilmalari tomonidan qo‘llaniladi.Ishontirish boshqaruv usuli sifatida boshqaruv subyektiningboshqariluvchilar ongi va irodasiga, kishilarning xulqiga axloqiy,psixologik, moddiy ta’sir ko‘rsatishini bildiradi. Bunday ta’sirboshqaruvning maqsad va vazifalariga muvofiq keluvchi onglilikniyuzaga keltiradi, mustahkamlaydi va rivojlantiradi, boshqaruvsubyektining topshiriqlarini anglagan holda bajarishga undaydi.Ishontirish usuli e’tibor, ichki ishonch, shaxsning ongigata’sir etish, shaxs manfaatlarini shakllantirish kabi elementlargaega. Shu bilan birga ishontirish usuli o‘qitish, tashviqot, targ‘ibot,tushuntirish ishlari, tanqid, jamiyatga zid xatti-harakatlarni182 183

muhokama qilish, tajriba almashish kabi vositalar (choralar) orqaliamalga oshiriladi.Boshqaruvda rag‘batlantirish alohida o‘rin tutadi. Rag‘batlantirishdeganda, shaxs o‘z faoliyatida yoki ijtimoiy burchinibajarishida erishgan muvaffaqiyatlari uchun uning xizmatlariniommaviy ravishda e’tirof etish, mukofotlash, jamoada sharaflashkabilar tushuniladi. Rag‘batlantirish choralari axloqiy, moddiyhamda axloqiy-moddiy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin.Rag‘batlantirish choralariga belgilangan tartibda ta’sis etilganeng yaxshi ilmiy ishlar, tasviriy san’at asarlari, sportdagi yutuqlar,maktabda a’lo o‘qish kabilar uchun beriladigan faxrli belgilar,oltin medallar ham kiradi.Korxona, muassasa va tashkilotlarning ishchi va xizmatchilariuchun belgilangan ichki mehnat tartibi qoidalarida, shuningdekboshqaruvning bir qator tarmoqlarida amal qiladigan intizomiyustavlar va nizomlarda xodimlarni mehnatdagi yutuqlari uchunrag‘batlantirishning bir qator choralari nazarda tutilgan. Masalan,ichki ishlar organlarining intizomiy ustavida xizmat faoliyatidaerishilgan muvaffaqiyatlar uchun rag‘batlantirishning quyidagiturlari nazarda tutilgan: tashakkur e’lon qilish; pul mukofotiberish, qimmatbaho sovg‘alar bilan mukofotlash, Faxriy yorliqbilan mukofotlash, navbatdagi maxsus unvonni muddatidan avvalberish, shtat lavozimida belgilangan unvondan bir pog‘ona yuqoribo‘lgan maxsus unvon berish va hokazo. Xizmat vazifasini bajarishchog‘ida ko‘rsatgan jasorati va mardligi uchun xodimlar O‘zbekistonRespublikasining davlat mukofotlariga taqdim etilishi mumkin.3-§. Davlat boshqaruvida ma’muriy majburlashva uning xususiyatlariMa’muriy majburlash davlat majburlovining muhim tarkibiyqismi sifatida ma’muriy huquq normalariga muvofiq qo‘llaniladiganhuquqiy majbulov turidir.Yuridik adabiyotlarda «ma’muriy majburlash» atamasiningtalqiniga oid bir necha yondashuvlarni uchratish mumkin. Ma’muriymajburlashga, eng avvalo, ma’muriy-huquqiy normalar bilanmustahkamlangan huquqiy majburlovning sohaviy turi sifatidaqaraladi. Huquqiy tizimning alohida tarmog‘i sifatida ma’muriyhuquqning tartibga solish predmeti nuqtai nazaridan ma’muriymajburlash davlat boshqaruvini amalga oshirishda joriy etiladi.Ma’muriy majburlov choralarini ma’muriy qonunchilikda mustahkamlanganliginiinobatga olgan holda, ushbu majburlov turinitartibga soluvchi normalar ma’muriy huquqning mustaqil huquqiyinstituti ma’muriy-huquqiy majburlov instituti sifatida ham e’tirofetiladi. Shu o‘rinda ma’muriy-huquqiy majburlash bilan ma’muriymajburlash tushunchalarini bir-biridan farqlash mumkin. Butushunchalar o‘rtasidagi farqlarning yuzaga kelishiga, «ma’muriymajburlash» atamasining huquqiy asoslari, qo‘llash tartibi vasubyektlari nuqtai nazaridan talqin qilinishida turli yondashuvlarningmavjudligi sabab bo‘lmoqda.Bu borada ma’muriy huquq lug‘atida ma’muriy majburlashni«jamiyatning hayotiy faoliyatida (jamoat tartibini saqlash, yo‘lharakati xavfsizligi, ruxsat berish tizimi, sanitariya, yong‘inxavfsizligi va b.) ijtimoiy normalar va qoidalarni bajarish maqsadidaijro etuvchi hokimiyat sohasida jismoniy va yuridik shaxslarningmunosib xulq-atvorda bo‘lishini majburiy ta’minlash usuli» debta’rif berilgan2. Ushbu tushunchadan ko‘rinib turibdiki, ma’muriymajburlashning alohida belgilaridan biri uni ijro etuvchi hokimiyatsohasida qo‘llanishidir. Shu bilan birga ma’muriy huquq fanida ijroetuvchi hokimiyat davlat hokimiyat organlarining tizimi sifatidaifodalanadi. Shu bois, ma’muriy majburlashni ijro etuvchihokimiyat organlari faoliyatining turli sohalarida qo‘llanishini qaydetish mumkin.Ma’muriy majburlash – qonunchilik hujjatlari bilan qo‘riqlanadiganijtimoiy munosabatlarni muhofaza qilish maqsadida,ma’muriy huquq normalarida belgilangan tartibda davlat boshqaruviorganlari tomonidan, qonunda nazarda tutilgan alohida hollardasudlar tomonidan qo‘llaniladigan davlat majburlovining alohidaturidir. Mazkur tushunchada ma’muriy majburlashning maxsusbelgilari sifatida uni qo‘llovchi subyektlar hamda majburiychoralarni qo‘llash tartibini belgilovchi normalarni qayd etishmumkin.184 185

Ma’muriy majburlash bilan ma’muriy-huquqiy majburlasho‘rtasidagi farq xususida rus olimi Baxrax D.N. fikr yuritib,Ma’muriy-huquqiy majburlash — huquqqa xilof xatti-harakatsodir etilishi munosabati bilan ma’muriy huquq normalaridabelgilangan majburlash choralarini funksional hokimiyat subyektlaritomonidan qo‘llaniladigan davlat majburlovining alohida turidir»deb qayd etadi. Ushbu tushunchada u ma’muriy-huquqiy majburlovsubyekti sifatida «funksional hokimiyat»ni ko‘rsatib, faqatdavlat organlarigina ma’muriy majburlash subyekti bo‘la olishimumkin degan fikrni ilgari surgan.Ma’muriy majburlash muammolari xususida juda ko‘p ilmiyizlanishlar olib borgan yana bir rus olimi M.I.Yeropkin ma’muriymajburlash «jamoat xavfsizligini ta’minlash yoki ma’muriy xattiharakatuchun javobgarlikka tortish, huquqqa xilof xattiharakatlarnito‘xtatish maqsadida fuqarolar, mansabdor shaxslardanyuridik majburiyatlarini bajarishga majbur etishdan iboratqonunda nazarda tutilgan choralarni davlat boshqaruvi organlari,sudlar, ayrim davlat-hokimiyat vakolatlariga ega bo‘lgan jamoattashkilotlari tomonidan qo‘llanilishi» deb ta’rif beradi_. Ushbutushunchada ma’muriy majburlashning «huquqqa xilof xattiharakatlarnito‘xtatish» maqsadida qo‘llanilishi bilan birga uni«jamoat xavfsizligini ta’minlash yoki ma’muriy xatti-harakatuchun javobgarlikka tortish» maqsadida ham qo‘llanilishini nazardatutuvchi maxsus belgilari sifatida qayd etilgan. Bunda muallifma’muriy majburlashni qo‘llash fuqarolar va mansabdor shaxslarningyuridik majburiyatlari bajarilishini ta’minlash vazifasinio‘taydi deb ta’kidlaydi.Huquqshunos olim H.R. Alimov esa, ma’muriy majburlashga«davlat boshqaruvi jarayonida ma’muriy huquqbuzarlikning oldiniolish va aybdorlarni ma’muriy javobgarlikka tortish maqsadidakishilarning ongiga va xulqiga ruhiy, moddiy yoki jismoniy ta’sirko‘rsatish» deb tushuncha bergan.Yu.I. Starilov va V.G. Rozenfeldlar ma’muriy majburlashgata’rif berib, uning qonunchilikda nazarda tutilgan ma’muriysanksiyalarni qo‘llash tahdidi bilan subyektlar ongi va xulq-atvorigata’sir etish hamda aybdor shaxslarni javobgarlikka tortish maqsadidaqo‘llanilishini ifodalovchi belgilarini ko‘rsatib o‘tadi_. Ma’muriymajburlashni qo‘llovchi subyektlar doirasiga vakolatli organlar vamansabdor shaxslar qatorida jamoatchilik vakillarini ham kiritadi.Shunday qilib, ma’muriy majburlash tushunchasiga oidkeltirilgan fikrlarni umumlashtirib, davlat majbulovining tarkibiyqismi hisoblagan ma’muriy majburlashning quyidagi xususiyatlariniko‘rsatib o‘tish mumkin.1. Ma’muriy majburlash davlat boshqaruvi sohasida yuzagakeladigan ijtimoiy munosabatlarni muhofaza qilish maqsadiga egadavlat majburlovining alohida turidir. Ma’muriy-huquqiy normalardadavlat organlari tomonidan huquq-tartibotni ta’minlashdaqo‘llaniladigan keng doiradagi majburiy ta’sir etish choralaribelgilagan. Ta’kidlash joizki, ushbu majburlov turi nafaqatma’muriy-huquqiy normalar va munosabatlarni, balki boshqahuquq sohasi (mehnat, fuqarolik, yer va b.) normalarini hamqo‘riqlaydi.2.Ma’muriy majburlash davlat boshqaruvi sohasida ijtimoiymunosabatlarni huquqqa xilof xatti-harakatlardan himoya qilish,shuningdek jamoat xavfsizligini ta’minlash vositasi va kafolatihisoblanadi.3. Ma’muriy majburlash xizmat bo‘ysunuvi doirasidantashqarida funksional hokimiyat subyektlari tomonidan amalgaoshiriladi. Ushbu munosabatlar tashkiliy bo‘ysunuv bo‘lmaganidaamalga oshiriladi.4. Ma’muriy majburlash subyektlari faqat vakolatli davlatorganlari yoki ularning mansabdor shaxslari hisoblanadi. Shuninguchun ham ma’muriy majburlashga xos xususiyatdan biri –sudlov tashqi tartibining qo‘llanilishidir.5. Ma’muriy majburiy ta’sir etish nafaqat alohida shaxslargabalki, tashkilotlar, jamoa subyektlariga ham qo‘llaniladi.6. Ma’muriy majburlash ma’muriy-huquqiy va ma’muriyprotsessualhuquq normalari bilan tartibga solinadi, ularda ma’muriymajburlash choralarini qo‘llash tartibi va asoslari aniq belgilanadi.Ayrim hollarda alohida choralarni (masalan, maxsus ma’muriycheklash choralari) qo‘llashning normativ-huquqiy tartibgasolinishi tarmoqlararo xususiyatga ega (masalan, pul mablag‘larinixatlash fuqarolik qonunchiligi bilan tartibga solinadi).186 187

7. Ma’muriy majburlash choralari jamoat xavfsizligiga yokishaxs hayotiga tahdid soladigan holatlarning yuzaga kelishi,ma’muriy huquqbuzarliklarning sodir etilishi (yoki sodir etilishiarafasida), shuningdek jinoyatlarning oldini olishda qo‘llaniladi.8. Ma’muriy majburlash choralarini qo‘llash tartibi nisbatanoddiyligi bilan farqlanadi. Masalan, ma’muriy-protsessualmajburlovda jinoyat-protsessual majburlovga qaraganda huquqiycheklovlar hajmi kamroq.Yuqoridagilarni inobatga olib, ma’muriy-huquqiy majburlovnijismoniy va yuridik shaxslarga yuklatilgan yuridik majburiyatlarlarniog‘ishmay bajarishini ta’minlashga qaratilgan, ma’muriy huquqnormalarida belgilangan majburiy choralarni vakolatli subyektlartomonidan qo‘llanilishini nazarda tutuvchi huquqiy majburlovningsohaviy turi deb qarash mumkin.O‘z navbatida, ma’muriy majburlash – huquqiy majburlovningsohaviy turi sifatida huquqqa xilof xatti-harakatlarning sodiretilishi yoki jamoat xavfsizligiga yoxud shaxsning xavfsizligiga tahdidsoladigan holatlar yuzaga kelishi munosabati bilan aybdorshaxslarning yuridik majburiyatlarini og‘ishmay bajarishini ta’minlashgaqaratilgan ma’muriy va ma’muriy — protsessual huquqnormalarida belgilangan majburiy ta’sir choralarining funksionalhokimiyat subyektlari tomonidan qo‘llanilishida ifodalangan davlatboshqaruvi usulidir.Ma’muriy majburlash choralarini tasniflash ma’muriyhuquqda o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, alohida ilmiy-nazariyahamiyat kasb etadi. Aytish joizki, bugungi kunga qadar ma’muriy-huquqiyfanda ma’muriy majburlash choralariga nisbatan umume’tirofetilgan yagona fikr, qarash yo‘q. Shu bilan birga, sohaolimlarining ko‘pchiligi ma’muriy majburlash choralarini tasniflashdaasosiy mezon sifatida huquq-tartibotni ta’minlash usuli vaushbu choralarni qo‘llash maqsadini asos qilib oladilar.Ma’lumki, dastlab rus olimi M.I. Yeropkin ham ma’muriymajburlash choralarini tasniflashda huquq-tartibotni ta’minlashusulidan kelib chiqib, ma’muriy majburlash choralarini uchguruhga taqsimlagan:1) ma’muriy oldini olish choralari;2) ma’muriy cheklash choralari;3) ma’muriy jazo.Ma’muriy-huquqiy majburlov choralarini ta’sir etish usuligako‘ra oldini olish, cheklash, jazo turlariga ajratish haqidagi fikrniyana bir necha olimlar qo‘llab-quvvatladi.Yuridik adabiyotlarda ma’muriy majburlash choralariningushbu tasnifidan tashqari boshqa tasniflari ham mavjud. Jumladan,D.N. Baxrax ma’muriy majburlashning uch turini, ya’ni ma’muriyjazo, ma’muriy cheklash, tiklovchi choralarni qayd etadi. A.P. Korenevesa, ma’muriy majburlash choralarini ma’muriy oldini olish,ma’muriy cheklash, ma’muriy jazo, ma’muriy-protsessual ta’minlashchoralariga ajratadi.Ushbu tasnifda keltirilgan ma’muriy-protsessual ta’minlashchoralari O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksining 285-moddasida sanab o‘tilgan. Ma’muriyhuquqbuzarlik to‘g‘risida ishlarni yuritishni ta’minlash choralarima’muriy oldini olish (shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish, ashyolarniko‘zdan kechirish), ma’muriy cheklash(ma’muriy yo‘l bilanushlab turish, transport vositasini boshqarishdan chetlatish)choralarida o‘z ifodasini topgan.Ma’muriy oldini olish choralari ma’muriy huquqbuzarlikkayo‘l qo‘ymaslik niyatida qo‘llaniladi. Xususan, bu guruhda odamlaryoki hayvonlar o‘rtasida yuqumli kasalliklar paydo bo‘lganda shuhududda karantin e’lon qilinishi; davlat chegaralarini yopish; yo‘lharakatini cheklash va to‘xtatish; transport ustidan texnik nazorato‘tkazish; sanitariya nazorati; yong‘inning oldini olish nazorati;hujjatlarni tekshirish; olib ketilayotgan yoki olib kelinayotganmollarni tekshirish; ichki ishlar organlariga fuqarolarni olib kelish,ro‘yxatdan o‘tkazish va rasmiy ogohlantirish (agar fuqaroninghuquqbuzarlik yo‘liga kirmoqchi bo‘lgani to‘g‘risida axborot bo‘lsa);jazoni ijro etish muassasalaridan bo‘shatilgan shaxslar ustidanma’muriy nazorat o‘rnatish va hokazolar kiradi.Shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish va ashyolarni ko‘zdan kechirish.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 289-moddasiga asosan,shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish ichki ishlar organlarining, harbiysoqchilik, havo transportining, bojxona organlari va chegara188 189

qo‘shinlarining vakolatli shaxslari, O‘zbekiston Respublikasiqonunlarida bevosita nazarda tutilgan hollarda esa, shunga vakolatibo‘lgan boshqa organlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin.Shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish ko‘rikdan o‘tkazilayotgan shaxsbilan bir jinsda bo‘lgan shaxslar tomonidan va shu jinsdagi ikkinafar xolis ishtirok etgan holda amalga oshirilishi mumkin.Ashyolarni ko‘zdan kechirish ichki ishlar organlarining, harbiysoqchilik, havo transportining, bojxona organlarining, chegaraqo‘shinlarining, soliq organlarining, O‘zbekiston RespublikasiBosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valutaga oid jinoyatlarga vajinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamentiva uning joylardagi bo‘linmalarining, O‘zbekiston RespublikasiTabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi organlarining, O‘zbekistonRespublikasi qonunchilik hujjatlarida bevosita nazarda tutilganhollarda esa, tegishli vakolati bo‘lgan organlarning boshqa vakolatlishaxslari tomonidan amalga oshiriladi.Ashyolarni, ov qilish va baliq tutish qurollarini, qo‘lga kiritilganmahsulotlar va boshqa buyumlarni ko‘zdan kechirish, odatda,shu ashyo va buyumlar kimning mulki yoki egaligida bo‘lsa, o‘shashaxs ishtirokida amalga oshiriladi. Kechiktirib bo‘lmaydiganhollarda, mazkur ashyolar, buyumlarni mulkdorsiz (egasisiz)ikki nafar xolis ham ko‘zdan kechirib chiqilishi mumkin.Shaxsiy ko‘rikdan o‘tkazish va ashyolarni ko‘zdan kechirishto‘g‘risida bayonnoma tuziladi yoki ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi bayonnomaga yoxud ma’muriy yo‘l bilan ushlabturish to‘g‘risidagi bayonnomaga tegishincha yozib qo‘yiladi.Bojxona muassasalarida shaxsiy ko‘rikdan o‘tkazish va ashyolarniko‘zdan kechirish bojxonaga doir qonun hujjatlari bilan belgilangantartibda amalga oshiriladi.Sanitariya nazorati. O‘zbekiston Respublikasining «Davlatsanitariya nazorati to‘g‘risida»gi 1992-yil 3-iyul qonuniga asosan,davlat sanitariya nazorati sanitariya qonunlarining buzilishini oldiniolish, aniqlash va ularga chek qo‘yishga qaratilgan sanitariyaepidemiologiyaxizmatining faoliyatidir. O‘zbekiston Respublikasiningdavlat sanitariya-epidemiologiya xizmati qaysi idoragabo‘ysunishidan va mulkchilikning shakllaridan qat’i nazar, O‘zbe-kiston Respublikasi hududida joylashgan davlat idoralari, korxonalar,muassasalar, tashkilotlar, birlashmalar sanitariya normalari,qoidalari va gigiyena normativlariga rioya etishlari ustidan davlatsanitariya nazoratini amalga oshiradi.Sanitariya-epidemiologiya stansiyasi ushbu Qonunga hamdaular to‘g‘risidagi nizomga muvofiq ish ko‘ruvchi tibbiy profilaktikmuassasa hisoblanib, sanitariyaga doir va epidemiyaga qarshi kurashchora-tadbirlari majmui uyushtirilishini va o‘tkazilishini ta’minlaydihamda davlat sanitariya nazoratini amalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa, Ichki ishlar vazirliklarining,Milliy xavfsizlik xizmatining va Markaziy Osiyo temir yo‘liningishlatilayotgan va qurilayotgan obyektlarida idoraviy sanitariyanazoratini tegishli vazirliklar va idoralarning sanitariya-epidemiologiyastansiyalari amalga oshiradilar.Sanitariya militsiyasi O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlarvazirligi O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi bilankelishgan holda tasdiqlagan Nizomga muvofiq sanitariya tekshiruviniamalga oshiradi.Davlat sanitariya-epidemiologiya xizmati idoralari, muassasalariva mansabdor shaxslari qaysi idoraga bo‘ysunishidan qat’i nazar,sanitariya-epidemiologiya xizmati faoliyatiga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatibrahbarlik qiladilar, uni uyg‘unlashtirib va tekshirib boradilar.4-§. Ichki ishlar organlari faoliyatidama’muriy majburlovO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1991-yil25- oktabrdagi 270-sonli qarori bilan tasdiqlangan «O‘zbekistonRespublikasi Ichki ishlar vazirligi to‘g‘risida»gi Nizomga asosanIchki ishlar vazirligi huquqi doirasida fuqarolarning huquqlari vaqonuniy manfaatlarini, jamoat tartibini, jamoat xavfsizliginimuhofaza qilish va jinoyatchilikka qarshi kurashni ta’minlashVazirlikning eng asosiy vazifasi sifatida belgilab qo‘yilgan1. Ichkiishlar organlari faoliyatining asosiy funksiya va vazifalariningmazmuni uning ma’muriy, tezkor-qidiruv, jinoyat-protsessualkabi asosiy faoliyat yo‘nalishlarini belgilaydi.190 191

Ichki ishlar organlarning ushbu faoliyat yo‘nalishlaridan,ular tomonidan amalga oshiriladigan majburlash choralariniqo‘llash tartibi, asoslari va maqsadidan kelib chiqib, quyidagixususiyatlarini ko‘rsatish mumkin:1. Ichki ishlar organlari faoliyatida ma’muriy majburlashchoralarining qo‘llanilishi tegishli sohaviy xizmatlarning asosiyfunksional vazifalaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. Bulargaasosan, huquqbuzarliklarning oldini olish, patrul-post xizmati vajamoat tartibini saqlash, yo‘l harakati xavfsizligi, yong‘inxavfsizligi, xorijga chiqish, kirish va fuqarolikni rasmiylashtirishkabi xizmatlar kiradi.2. Ichki ishlari organlar tomonidan majburlash choralariniqo‘llashning huquqiy asoslarini qonunchilik hujjatlari va idoraviynormativhujjatlar (nizom, yo‘riqnoma) tashkil qiladi.3. Maxsus ma’muriy majburlash choralari hisoblangan jismoniykuch ishlatish (qo‘l jangi, sambo usuli), maxsus vositalar(qo‘l kishanlari, rezina tayog‘i), zarur hollarda qurol ishlatishkabi ta’sir choralarini qo‘llash alohida tartibi mavjud.4. Ma’muriy majburlash choralarini qo‘llash vakolatiga egabo‘lgan ichki ishlar organlari xodimlari o‘z hokimiyat vakolatlariniamalga oshirishda qonunchilik hujjatlari bilan alohida huquqiymuhofazalangan. Masalan, ichki ishlar organlari xodimlariningg‘ayrihuquqiy harakatlarni to‘xtatish to‘g‘risidagi farmoyishinibajarmaslik ma’muriy javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holat debhisoblanadi yoki ichi ishlar organi xodimining qonuniy talablarinibajarmaslik shaxsni ma’muriy javobgarlikka tortishga sabab bo‘ladi.Ichki ishlar organlari tomonidan qo‘llaniladigan ma’muriyoldini choralariga: hujjatlarni tekshirish, ma’muriy nazorat,transport vositalari va yo‘lovchilarning harakatlanishini taqiqlash(cheklash), shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish va ashyolarni ko‘zdankechirish (MJTK 289-m.), ashyolar va hujjatlarni olib qo‘yish(MJTK 290-m.) kiradi.Hujjatlarni tekshirish vaqtida fuqarolarning kimligi, tekshirilayotganhujjatlarning haqiqatan shu shaxsga tegishliligi hamdahujjatlarning haqiqiyligi aniqlanadi. Ichki ishlar organlari xodimlaribir shaxsni jinoyat sodir etganlikda gumon qilsa, fuqarolardano‘z shaxsini tasdiqlovchi hujjat ko‘rsatishni talab qilishlari mumkin.Yo‘l harakati xavfsizligi xizmati xodimlari transport haydovchilarininghaydovchilik guvohnomalarini, texnik pasporti yoki yo‘lvaraqasini tekshirishlari mumkin.Ichki ishlar organlari tomonidan ma’muriy nazoratni shartliravishda umumiy va maxsus turlarga ajratish mumkin. Ichki ishlarorganlarining umumiy nazorati deb, - ichki ishlar organlariningkundalik ma’muriy faoliyatida davlat-hokimiyat vakolatlari doirasidao‘rnatilgan qoidalarga rioya qilinishi ustidan amalga oshiriladigannazorat tushuniladi. Bunday nazoratga pasport tizimi qoidalari,nazorat-litsenziya, yong‘in xavfsizligi, yo‘l harakati havfsizligiqoidalariga rioya etilishi ustidan amalga oshirladigan nazorat kiradi.Ma’muriy nazorat quyidagi asosiy xususiyatlarga ega:a) ma’muriy nazorat qonun va qonun osti hujjatlariningtalablarini amaliyotga joriy etish bo‘yicha ichki ishlar organlarima’muriy faoliyatining shakllaridan biri;b) ma’muriy nazorat xuquqbuzarliklarning oldini olish, unito‘xtatish maqsadida amalga oshiriladi;d) ma’muriy nazorat qonun talablarini jamoat ta’siri yokidavlat majburlov choralari vositasi yordamida huquqbuzarliklardanmuhofaza etadi.Jinoiy jazoni ijro etish muassasalaridan bo‘shatilgan shaxslarustidan ma’muriy nazorat (maxsus ma’muriy nazorat). O‘zbekistonRespublikasining «Jinoiy jazoni ijro etish muassasalaridanbo‘shatilgan shaxslar ustidan ichki ishlar idoralarining ma’muriynazorati to‘g‘risida»gi 1992-yil 9-dekabr qonuniga asosan tashkilqilinadi.Ma’muriy nazoratning asosiy maqsadi ilgari sudlanganlartomonidan takror jinoyatlar sodir etilishining oldini olish,ularning ijobiy yo‘lga kirishiga yordamlashishdan iborat. Ma’muriynazorat vaqtida nazorat ostidagi shaxsning boshqa huquq va qonuniymanfaatlariga putur yetkazilmasligi, kamsitilmasligi va ish, o‘qishva istiqomat joyida obro‘si to‘kilmasligi lozim.Ma’muriy nazorat voyaga yetgan quyidagi shaxslarga nisbatano‘rnatiladi:a) og‘ir jinoyatlar uchun ozodlikdan mahrum qilishga hukmetilgan yoki har qanday qasddan qilingan jinoyatlar uchun ikki192 193

yoki undan ortiq marta hukm etilgan shaxslarga nisbatan, agarularning jazoni o‘tash davridagi xulq-atvori tuzalish va halolmehnat qilib kun kechirish yo‘liga o‘tishni aslo istamaganliklaridandalolat bersa;b) og‘ir jinoyatlari uchun ozodlikdan mahrum qilishga hukmetilgan yoki har qanday qasddan qilingan jinoyatlari uchun ikkiyoki undan ortiq marta hukm etilgan shaxslarga nisbatan, agarular jazo muddatini o‘tab bo‘lganlaridan so‘ng ichki ishlar organlariningjamiyat uchun zararli kun kechirishni to‘xtatishto‘g‘risidagi ogohlantirishiga qaramay jamoat tartibini muntazambuzayotgan va fuqarolarning qonuniy manfaatlariga putur yetkazayotganbo‘lsa;d) o‘ta og‘ir jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan.Ma’muriy nazoratga olingan shaxslarga nisbatan quyidagitaqiqlovchi ma’muriy oldini olish choralari qo‘llanilishi mumkin:a) ichki ishlar organlari belgilab kuygan vaqtda uy (kvartira)dan chiqib ketish;b) tuman (shahar)ning muayyan joylarida bo‘lish;d) ichki ishlar organlarining ruxsatisiz tuman (shahar)dantashqari chiqib ketish;f) ro‘yxatdan o‘tish uchun har oyda bir martadan to‘rtmartagacha militsiyaga kelib uchrashish zarurligi.Yuqorida ko‘rsatilgan choralar to‘la hajmda yoki ayrim-ayrimyo‘sinda qo‘llaniladi. Cheklashlar ro‘yxati uzil-kesil hisoblanadi,unga qo‘shimchalar qilish yoki kengaytirib baholash mumkinemas.Sudyaning qarori ma’muriy nazorat o‘rnatish uchun asoshisoblanadi. Ma’muriy nazorat olti oydan bir yilgacha belgilanadi.Bu muddat ichki ishlar organlarining taqdimnomasiga binoan harsafar yana olti oyga uzaytirilishi mumkin, lekin uzaytirilgan nazoratmuddati mazkur jinoyat uchun belgilangan sudlanganlik muhlatiningtugashi yoki sudlanganlikning olib tashlanishi uchunqonunda nazarda tutilgan muddatlardan oshmasligi lozim. Cheklashlarro‘yxati nazorat ostidagi kishining shaxsi, uning turmushtarzi va xulq-atvoriga qarab, «Jinoiy jazoni ijro etish muassasalaridanbo‘shatilgan shaxslar ustidan ichki ishlar organlariningma’muriy nazorati to‘g‘risida»gi qonunning 5-moddasida nazardatutilgan choralar doirasida sudya tomonidan qisqartirilishi yokito‘ldirilishi mumkin.Ma’muriy nazorat quyidagi hollarda to‘xtatiladi:a) ma’muriy nazorat olib borish uchun belgilangan muddattugangandan keyin uni uzaytirishga asos bo‘lmasa;b) basharti nazorat ostida bo‘lgan shaxs muddatidan ilgari,tuzalish yo‘liga qat’iyan o‘tganligi, ishda va turmushda o‘ziningyaxshi tomonlarini ko‘rsatganligi aniqlangan bo‘lsa;d) nazorat ostida bo‘lgan shaxsning sudlanganlik muddatitugagan yoki sudlanganligi olib tashlangan hollarda.Ichki ishlar organlari tomonidan qo‘llaniladigan ma’muriycheklash choralari. Bu choralarga ma’muriy yo‘l bilan ushlabturish, transport vositasini boshqarishdan chetlatish, transportvositasini ushlab turish, majburiy davolash kabi choralar kiradi.Ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish — huquqbuzarning shaxsiyerkinligini vaqtincha cheklab qo‘yishdir. Ma’muriy yo‘l bilan ushlabturish to‘g‘risida bayonnoma tuzilishi kerak. Ushlab turilganshaxsning iltimosiga ko‘ra, u ushlab turilgan joy haqida uningqarindosh-urug‘lariga ish yoki o‘qish joyidagi ma’muriyatga xabarberiladi. Voyaga yetmagan shaxs ushlab turilgani haqida uning otaonasiyoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar albatta xabardorqilinadi.Ma’muriy ushlab turish ichki ishlar organlari, chegaraqo‘shinlari, harbiy soqchilikning katta mansabdor shaxsi, harbiyavtomobil nazoratining mansabdor shaxsi, harbiy avtomobilnazoratining mansabdor shaxslari tomonidan qo‘llanishi mumkin.Ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish uch soatdan oshmasligikerak. Mayda bezorilik qilgan shaxslar ularning ishi sudya yokiichki ishlar organi boshlig‘i (boshliq o‘rinbosari) tomonidanko‘rib chiqilgunga qadar ushlab turilishi mumkin.Ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish muddati huquqbuzarbayonnoma tuzish uchun olib kelingan paytdan boshlanadi, mastholdagi shaxslar uchun esa bu muddat ular hushyor tortgandanboshlab hisoblanadi.Ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish muddatlari O‘zbekistonRespublikasi MJTKning 288-moddasida ko‘rsatilgan. Unga asosan,194 195

Ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish uch soatdan ortiq davom etishimumkin emas. Ayrim hollarda alohida zarurat munosabati bilanO‘zbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlarida ma’muriy yo‘lbilan ushlab turishning boshqacha muddatlari belgilanishi mumkin.Chegara tartibini yoki O‘zbekiston Respublikasi davlat chegarasiorqali o‘tish punktlaridagi tartibni buzgan shaxslar bayonnomatuzish uchun uch soatgacha ushlab turilishi mumkin, huquqbuzarningshaxsini va huquqbuzarlik holatlarini aniqlash uchun zarurhollarda esa - ushlash paytidan boshlab yigirma to‘rt soat ichidaprokurorga yozma tarzda ma’lum qilib, uch sutkagacha yoki huquqbuzardao‘zining shaxsini tasdiqlovchi hujjat bo‘lmasa, prokurorningsanksiyasi bilan o‘n sutkagacha ushlab turilishi mumkin.MJTKning 56–58, 61, 90-moddalarida, 164-moddasining3-qismida, 170, 18Z, 184, 184², 184³, 191, 194, 195, 201,204–206, 210-moddalarida, 225-moddasining 1-qismida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan yoxud o‘ziningshaxsi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yashirgan shaxslarninghuquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishi ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyayoki ichki ishlar organi boshlig‘i (boshliq o‘rinbosari) tomonidanko‘rib chiqilgunga qadar, lekin uzog‘i bilan 24 soatgacha ushlabturilishi mumkin.Transport vositalarini ushlab turish O‘zbekiston RespublikasiMJTKning 291-moddasiga asosan transport vositalarini haydovchilartomonidan MJTKning 125-moddasining 4 va 5-qismlarida,126, 131, 135, 1351, 136, 1Z7, 1763-moddalarida, 194-moddasida (militsiya xodimining transport vositasini to‘xtatishto‘g‘risidagi qonuniy talabini bajarmaslik hususidagi qismi) nazardatutilgan huquqbuzarlik sodir etilganda, shuningdek qonunchilikhujjatlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazarda tutilgan boshqa hollarda -ichki ishlar organlari tomonidan ushlab turiladi.Majburiy davolash. O‘zbekiston Respublikasining «Surunkalialkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka mubtalo bo‘lganbemorlarni majburiy davolash to‘g‘risida»gi 1992-yil 9-dekabrqonuniga asosan1 surunkali alkogolizm, giyohvandlik yokizaharvandlikka mubtalo bo‘lgan bemorlarni O‘zbekiston RespublikasiSog‘liqni saqlash vazirligining maxsus davolash-oldini olishmuassasalarida mehnatga muqarrar jalb etish orqali majburiydavolash belgilab qo‘yilgan. Jamoat tartibini, boshqa shaxslarninghuquqlarini buzayotgan, yoxud aholining osoyishtaligiga, salomatligigava ma’naviyatiga xavf tug‘dirayotgan surunkali alkogolizm,giyohvandlik yoki zaharvandlikka mubtalo bo‘lgan bemorlarganisbatan majburiy davolash qo‘llaniladi.Shaxsni surunkali alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikkamubtalo bo‘lgan bemor deb topish O‘zbekiston RespublikasiSog‘liqni saqlash vazirligi belgilagan tartibda tegishli davolashmuassasalari tomonidan amalga oshiriladi.Shaxs majburiy davolashga jo‘natish uchun tibbiy ko‘rikdano‘tishdan bosh tortgan hollarda, u ichki ishlar idoralariningko‘magida o‘n kun mudat ichida narkologiya muassasasida majburiytarzda tekshirilishi kerak.Mazkur toifadagi shaxslarni majburiy davolashga yuborishto‘g‘risidagi materiallar tibbiy xulosa bo‘lgan taqdirda ichki ishlarorganlari tomonidan ularning o‘z tashabbusiga ko‘ra, yoki bemorningoila a’zolari yoxud qarindoshlarining, mehnat jamoalarining,sog‘liqni saqlash muassasalarining iltimosnomalari asosidatayyorlanadi va rasmiylashtiriladi.Sudning shaxsni majburiy davolashga yuborish to‘g‘risidagi qaroriichki ishlar organlari tomonidan bu qaror qonuniy kuchga kirganpaytdan boshlab kechi bilan o‘n kun muddat ichida ijro etiladi.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Davlat boshqaruvi faoliyatining usullari deganda nimani tushunasiz?2. Davlat boshqaruvi usullarining turlarini sanab bering.3. Boshqaruv usullarining o‘ziga xos xususiyatlari nimalarda ifodalanadi?4. Ishontirish usuli haqida tushuncha bering.5. Ma’muriy majburlash usuli tushunchasi, turlari haqida so‘zlab bering.6. Ma’muriy majburlash usulining o‘ziga xos xususiyatlari qanday?7. Ma’muriy majburlash choralarini tasniflab bering.8. Ichki ishlar organlari tomonidan qo‘llaniladigan ma’muriy majburlashchoralari haqida tushuntirib bering.9. Ma’muriy nazoratni amalga oshirish tartibi qanday?10. Ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish tartibi va muddatlari haqida so‘zlabbering.196 197

T o ‘ r t i n c h i b o ‘ l i mMA’MURIY HUQUQBUZARLIK VAMA’MURIY JAVOBGARLIKX bobMA’MURIY HUQUQBUZARLIK1-§. Ma’muriy huquqbuzarlik tushunchasiva yuridik xususiyatlariYuridik adabiyotlarda ma’muriy javobgarlikni qo‘llashning ikkiasosi ko‘rsatib o‘tilgan: birinchisi, qonunning huquqiy (normativ)asosi sifatida; ikkinchisi — ma’muriy nojo‘ya xatti-harakatning(huquqbuzarlik) faktik asosi sifatida1.Har ikki asos ham O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligidao‘z ifodasini topgan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriyjavobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining (keyingi o‘rinlarda MJTK)1-moddasida ma’muriy javobgarlikning huquqiy (normativ) asosimustahkamlab qo‘yilgan.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 10-moddasiga binoanesa, ma’muriy huquqbuzarlik deganda (faktik asos) qonunhujjatlariga binoan ma’muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilganshaxsga, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, mulkchilikka,davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g‘ayrihuquqiy,aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida) sodir etilganharakat yoki harakatsizlik tushuniladi.Huquq nazariyasiga ko‘ra, har qanday yuridik javobgarlikningasosini qonunga xilof, aybli qilmish (harakat yoki harakatsizlik),ya’ni huquqbuzarlik tashkil etadi. Huquqbuzarliklar o‘zining mazmuni,yuridik xususiyatlari va tarkibiga ega bo‘lib, turli qonunhujjatlari bilan tartibga solinadi.Huquqbuzarlik ijtimoiy ma’noda, fuqarolar, jamiyat huquqlariva qonuniy manfaatlariga xavfni vujudga keltiruvchi xulq-atvorbo‘lib, u goktimoiy munosabatlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladiva ularning buzilishiga olib keladi. Huquqbuzarlik qasddan yokiehtiyotsizlik orqasidan sodir etiladigan xulq-atvor bo‘lib, uningnatijasida jamiyat, davlat va fuqarolar manfaatlariga moddiy yokima’naviy zarar yetkaziladi.Huquqbuzarlik o‘rnatilgan xulq-atvor qoidalarining buzilishidaifodalanadi. Ma’muriy huquqbuzarlik uch xil alomatni o‘z ichiga oladi:1) g‘ayrihuquqiy harakat yoki harakatsizlik;2) aybdorlik;3) javobgarlikka tortish.Ma’muriy qonunchilik tomonidan taqiqlangan g‘ayrihuquqiyharakat yoki harakatsizlik g‘ayrihuquqiy ma’muriy huquqbuzarlikdeb hisoblanadi.Davlat boshqaruvi sohasida sodir etiladigan va ko‘p uchraydiganhuquqbuzarlik ko‘rinishlaridan biri - ma’muriy huquqbuzarlikdir.Ma’muriy huquqbuzarlikning mazmuni amaldagi qonunchilikdaaniq ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lib, quyidagi umumiy xususiyatlargaega.Birinchidan, ma’muriy huquqbuzarlik — ijtimoiy zararlihisoblanadi, ya’ni uning sodir etilishi jamiyat va fuqarolarninghuquqlari va qonuniy manfaatlariga moddiy va ma’naviy zararyetkazadi.Ikkinchidan, ma’muriy huquqbuzarlik — ma’muriy huquqqaxilof hisoblanadi, ya’ni bunday xatti-harakatlarni sodir etishqonunchilik hujjatlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqiqlangan.Ayrim hollarda, ma’muriy huquqbuzarlik ma’muriy-huquqiynormalarni buzish ma’nosida talqin qilinadi. Lekin ma’muriyhuquqiynormalar turli ko‘rinishga ega, masalan, namunali xulqatvorqoidalarini o‘rnatuvchi, tartibga soluvchi ma’muriy-huquqiynormalar va bu qoidalarning buzilishi uchun javobgarlik o‘rnatuvchi,muhofaza etuvchi ma’muriy-huquqiy normalar.Huquqbuzarliklarga qarshi kurashda, odatda, uch ko‘rinishdagi:intizomiy, ma’muriy va jinoiy jazo sanksiyalaridan foydalaniladi.Mazkur sanksiyalar barcha huquq tarmoqlarida muhofazaqilish vazifasini bajaradi. Masalan, konstitutsiyaviy, moliya,mehnat, fuqarolik, yer va boshqa huquq tarmoqlari ma’muriyjavobgarlikning tartibga soluvchi normalari orqali muhofaza qilinadi.198 199

Shu sababli, ma’muriy huquqbuzarlik umumiy ma’muriyhuquqiynormalar buzilishi sifatida emas, balki aniq tartibgasoluvchi normalar buzilishi sifatida talqin qilinishi lozim.Uchinchidan, ma’muriy huquqbuzarlik qilmishdir. Ma’muriyhuquqbuzarlik - bir yoki bir necha insonlarning ongli va irodaliharakati yoki harakatsizligida ifodalanadi.To‘rtinchidan, ma’muriy huquqbuzarlik - jismoniy shaxstomonidan sodir etiladigan qilmishdir. O‘zbekiston RespublikasiningMJTKga binoan ma’muriy huquqbuzarlikning subyektisifatida faqatgina jismoniy shaxslar namoyon bo‘lishi mumkin.Beshinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikda aybning mavjudligi,ya’ni ma’muriy huquqbuzarlik qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasidansodir etiladigan ongli, irodali qilmish hisoblanadi.Oltinchidan, ma’muriy huquqbuzarlik jazoga sazovor qilmishdir.Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi MJTK 10-moddasining1-qismiga binoan ma’muriy huquqbuzarlik deganda qonunchilikhujjatlariga binoan ma’muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilganqilmish tushuniladi.Shunday qilib, ma’muriy huquqbuzarlik deganda — qonunhujjatlariga binoan, ma’muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilganshaxsga, fuqaroning huquqlari va erkinliklariga, mulkchilikka,davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g‘ayrihuquqiy,aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida) sodir etilganharakat yoki harakatsizlik tushuniladi.Huquqbuzarlikning barcha xususiyatlari hisobga olinib, shaxsniamaldagi qonunlarga binoan jinoiy javobgarlikka tortish mumkinemas, deb hisoblangan taqdirda, bu huquqbuzarlikka nisbatanma’muriy javobgarlik amalga oshiriladi. Javobgarlikka tortish -huquqbuzarlikning asosiy xususiyatlaridan biridir.O‘zbekiston Respublikasi MJTK 10-moddasining 2-qismigabinoan ma’muriy huquqbuzarlik uchun, agar bu huquqbuzarliko‘z xususiyatiga ko‘ra jinoiy javobgarlikka tortishga sabab bo‘lmasa,ma’muriy javobgarlik kelib chiqadi. Lekin jinoiy javobgarlikkatortishga sabab bo‘ladigan holatlar mazkur Kodeksda nazardatutilmagan. Faqatgina, MJTK 271-moddasining 8-bandidama’muriy javobgarlikka tortilayotgan shaxs xususida shu faktyuzasidan jinoyaiy ish qo‘zgatilgan bo‘lsa, ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risida ish yuritishni boshlash mumkin emasligi,boshlangan ishning esa tugatilishi lozimligi belgilangan.Bundan tashqari, yuridik adabiyotlarda «huquqbuzarlik» va«nojo‘ya xatti-harakat» terminlari ko‘rsatib o‘tilgan. Bu terminlarmazmuni va xususiyatlari jihatidan o‘xshab ketadi. Lekin huquqbuzarlikkeng tushuncha bo‘lib, huquq nazariyasiga binoan, barchahuquqbuzarliklar jinoyat yoki nojo‘ya xatti-harakat sifatidanamoyon bo‘lishi mumkin. Ma’muriy, intizomiy huquqbuzarliklarma’muriy, intizomiy nojo‘ya xatti-harakat sifatida namoyon bo‘ladi.Ma’muriy huquqbuzarlik o‘z nomi ham g‘ayrihuquqiy xattiharakatdir.Bu qilinishi taqiqlangan narsani sodir etish yokihuquqiy norma bilan buyurilgan narsani qilmaslikdir. Kodeksningba’zi moddalari muayyan turdagi huquqbuzarliklarga ta’rif berishdagiðotezani (dispozitsiyani) va huquqiy norma sanksiyasini o‘z ichigaoladi, lekin ko‘pincha u «qoidalarni buzish...» degan havola qiluvchiifodani qo‘llaydi (so‘ngra aynan qanday qoidalar haqida gapborayotgani ko‘rsatiladi va sanksiya qo‘llaniladi).O‘zbekiston Respublikasi MJTKda ma’muriy huquqbuzarliklartajovuz qiladigan ijtimoiy munosabatlar doirasi atroflichatavsiflab berilgan. Ularga aholining sog‘lig‘iga, mulkiga tajovuzqiluvchi huquqbuzarliklar, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishsohasidagi, sanoat, qurilish, issiqlik va elektr energiyasidan foydalanishdagi,savdo va moliya kabi sohalardagi ma’muriy huquqbuzarliklarkiradi.Qonun chiqaruvchi ma’muriy huquqbuzarliklarga umumiytavsif berishda ularni jinoyatlardan farqli o‘laroq ijtimoiy xavflixatti-harakatlar deb atamagan. Bu bilan huquqbuzarliklarningmazkur ikki turi o‘rtasidagi farktlar qayd etilgan. Amaldagi qonunchilikhujjatlarida esa javobgarlikning sodir etilgan aybga muvofiqliginita’minlash va davlat majburlovining haddan tashqari kengayishigabarham berilishi nazarda tutilgan. Ma’lumki, sodir etilganjinoyatlar uchun sanksiyalar jinoyatga oid qonunchilik hujjatlarida«jazolash» deb atalgan, xususan, «jazo» sifatida tavsiflangan.Ma’muriy huquqda esa «jazolash» va «jazo» atamalari yo‘q vajinoyatlar bilan ma’muriy huquqbuzarliklar uchun beriladigansanksiyalar shu bilan sifat jihatidan farq qilishi ta’kidlangan.200 201

Ma’muriy huquqbuzarliklar uchun ma’muriy huquqbuzarliksodir etgan shaxslarning qonunlarga rioya qilish, umumiy yashashqoidalarini hurmat qilish ruhida tarbiyalash, shuningdek, huquqbuzarlarningham, boshqa shaxslarning ham yangi huquqbuzarliklarsodir etishining oldini olish maqsadida faqat «javobgarlikme’yori» tatbiq etiladi. Binobarin, qonun chiqaruvchi ma’muriyjazo qo‘llash maqsadini aniqlash vaqtida jinoiy jazo maqsadidanfarqli o‘laroq, «tuzatish va qayta tarbiyalash» ko‘rsatib o‘tilmaydi,bu ham jinoyat sodir etgan shaxslarga qo‘llaniladigan choralarbilan ma’muriy huquqbuzarlikka yo‘l qo‘ygan shaxslarga nisbatan(bular, odatda, tuzatish va qayta tarbiyalashga muhtoj emas)qo‘llaniladigan choralar o‘rtasidagi farqni bildiradi. Biroq,ma’muriy huquqbuzarliklar orasida jinoyatlarga tutashib ketadiganlariva ularga yaqinlari ham bo‘ladi. Ana shu «chegara mintaqasi»ganisbatan huquqbuzarliklarni to‘g‘ri tasniflash muammosi judamuhim va ayni vaqtda murakkabdir.MJTK Maxsus qismining ko‘pgina moddalaridagi ma’muriyhuquqbuzarliklar bilan ularga yaqin jinoyatlar o‘rtasida aniq chegaramavjud emas. Bunday chegara hamisha ham ko‘zga tashlanavermaydiva ular faqat Jinoyat kodeksi bilan Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksning tegishli moddalari qiyoslangandagina ko‘zgatashlanadi. Qonun chiqaruvchi chegara chiziqlari sifatida quyidagibelgilardan foydalanadi: og‘ir oqibatlarning mavjudligi, anashunday oqibatlarning ro‘y berishi mumkinligi; huquqbuzarlikyetkazgan zararning miqdori; ma’muriy jazo qo‘llanilgan taqdirdahuquqbuzarlikning takrorlanishi yoki bir necha marta sodirbo‘lishi, qasddan yoki ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilishi, ya’niqasddan ayb ekanini bila turib sodir etilishi jinoyat hisoblanadi(jinoyat belgilari orasida kamdan-kam hollarda foydalaniladi).MJTKning 10-moddasiga ko‘ra ma’muriy hukuqbuzarlik sodirqilganlik uchun qonunchilik hujjatlarida javobgarlik nazarda tutilganbo‘lib, bu javobgarlik boshqa jinoiy, intizomiy, moddiy va boshqajavobgarlikdan farqli bo‘lgan ma’muriy javobgarlikdir. Chunkihamma uchun majburiy bo‘lgan qoidalarning barchasi hamma’muriy javobgarlik orqali muhofaza qilinavermasligini hisobgaolish kerak.Qonunda ma’muriy huquqbuzarlik belgilari ifodalangan harakatyoki harakatsizlikning subyektiv tomoniga katta e’tibor beriladi vashuni hisobga olgan holda ma’muriy huquqbuzarlikni u bilan tashqitomondan o‘xshash obyektiv g‘ayrihuquqiy xulq-atvordan, ubilan rasman o‘xshash bo‘lgan harakatlardan farq qilinadi.Masalan, oxirgi zarurat, zaruriy mudofaa va g‘ayrihuquqiy holatda,qonunga ko‘ra, ma’muriy huquqbuzarlik yo‘q va shu sabablima’muriy javobgarlik istisno qilinadi.Ma’muriy javobgarlik ommaviy huquqiy xususiyatga ega. Budavlat va uning vakolatli organlari oldidagi javobgarlikdir. Agarma’muriy huquqbuzarlik sodir etish bilan biron-bir kishiga mulkiyzarar yetkazilgan bo‘lsa, u holda bu zararni qoplash masalasialohida (zararning miqdori va ishni hal qiladigan organga qarab)hal etiladi yoki ma’muriy tartibda huquqbuzarlik haqidagi ishniko‘rib chiqish bilan bir vaqtda sud tomonidan umumiy da’vobildirish tartibida hal qilinadi. Birinchi holda biz yangi huquqiyhodisani, ma’muriy ishdagi fuqarolik da’vosini bildirishga o‘xshashbir holatni ko‘ramiz. Zararni bunday qoplash ma’muriy javobgarlikhisoblanmaydi.Qonunchilik hujjatlarida huquqbuzarni ma’muriy javobgarlikdanozod qilish mumkinligi ham nazarda tutilgan. Ma’muriyhuquqbuzarlik kam ahamiyatli bo‘lgan taqdirda organ, mansabdorshaxs umuman ogohlantirish bilan kifoyalanishi mumkin, bu esama’muriy jazo hisoblanmaydi. Bu o‘rinda ma’muriy huquqbuzarlikyaqqol ko‘rinib tursa ham uning uchun javobgarlik belgilanmagan.Mazkur xatti-harakat uchun qonunchilik hujjatlarida aynanma’muriy javobgarlik ko‘zda tutilganligi va uning o‘zi shu sabablima’muriy huquqbuzarlik hisoblanishi fakti bunday xatti-harakatuchun javobgarlikning boshqa turi bo‘lgan intizomiy javobgarlikningqo‘llanishini aslo istisno qilmaydi. Ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlari bunday huquqbuzarliksodir etganida ayrim toifadagi xodimlar uchun ma’muriy javobgarlikemas, balki bevosita intizomiy javobgarlik qo‘llanishini nazardatutadi, bu esa huquqqa zid xatti-harakatlarga bir vaqtning o‘zidama’muriy hamda intizomiy xatti-harakat sifatida ikki tomonlamabaho berish bilan bog‘liqdir. Masalan, harbiy xizmatchilar hamda202 203

ichki ishlar organlarining oddiy askar va boshliqlar tarkibigamansub shaxslar ma’muriy huquqbuzarliklar uchun ma’muriyemas, balki intizomiy javobgar bo‘ladilar. Qonunchilik hujjatlaridayuridik jihatdan ikki tomonlama baho beriladigan, ya’ni hamintizomiy, ham ma’muriy jazo beriladigan ayni bitta xatti-harakatganisbatan taqiqlash mavjud emas.Ma’muriy huquqbuzarlikning o‘ziga xos xususiyatlari. Yuqoridako‘rib o‘tganimizdek, davlatning huquqiy tizimi, odatda jinoiy,ma’muriy va intizomiy jazo sanksiyalari bilan muhofaza qilinadi.Jumladan, aniq holatlarga qarab saylov huquqini, mulkchilikni,mehnat, sanitariya, ekologiya qoidalarini buzganlik uchun jinoiy,ma’muriy yoki intizomiy javobgarlik qo‘llanilishi mumkin. Ushbujavobgarliklarning birinchi o‘xshash tomoni shundaki, ularhuquq-tartibotni muhofaza qiladi; ikkinchidan, bu javobgarliksanksiyalari qonunlar bilan o‘rnatilgan; uchinchidan, ular huquqqaxilof aybli qilmish (huquqbuzarliklar) uchun qo‘llaniladi;to‘rtinchidan, qonunchilik hujjatlarida javobgarlikni qo‘llashjarayoni va uni qo‘llovchi organlarning vakolatlari ko‘rsatib o‘tilgan;beshinchidan, ularni qo‘llash aybdor shaxsga nisbatan «noxush»oqibatlarga, shuningdek, ma’lum muddatga javobgarlikka tortilganlikka(masalan, jinoyatda sudlanganlik, ma’muriy va intizomiyjavobgarlikka tortilganlikka) olib keladi.Demak, jinoiy, ma’muriy va intizomiy javobgarlik ko‘pginao‘xshash tomonlarga ega. Lekin qonuniylik tartibini ta’minlashdahuquqbuzarlikni tasniflash, aybdor shaxsni qonuniy va asoslantirilganjazoga tortish maqsadida, huquqbuzarlik ko‘rinishlarinifarqlash lozim.Jinoyat nojo‘ya (ma’muriy, intizomiy) xatti-harakatdan birqator xususiyatlari bilan farq qiladi. Bu birinchi navbatda, huquqqaxilof qilmishning ijtimoiy xavfi va turiga tegishli. O‘zbekistonRespublikasi Jinoyat kodeksining 14-moddasiga binoan ushbuKodeks bilan taqiqlangan, aybli ijtimoiy xavfli qilmish (harakatyoki harakatsizlik) jazo qo‘llash tahdidi bilan jinoyat deb topiladi.Ushbu Kodeks bilan qo‘riqlanadigan obyektlarga zarar yetkazadiganyoki shunday zarar yetkazish real xavfni keltirib chiqaradiganqilmish – ijtimoiy xavfli qilmish deb topiladi.Ma’lumki, har qanday huquqqa xilof qilmishdan kelibchiqadigan moddiy, ya’ni jamiyatga yetkaziladigan zarar darajasibirinchi o‘rinda turadi. Aynan unga qarab huquqqa xilof qilmishningturi: jinoiy, ma’muriy yoki intizomiy huquqbuzarlik ekanligimasalasi hal qilinadi. Ikkinchidan, mazkur javobgarliklarni farqlashdaularning turli protsessual normalar orqali tartibga solinganligi,shuningdek, sudlanganlik, ma’muriy yoki intizomiy javobgarlikkatortilganlik masalasi e’tiborga olinadi.Yuridik adabiyotlarda, huquqbuzarliklarning ijtimoiy xavfliligimasalasi bo‘yicha ikki xil yondashuv mavjud. Ko‘pgina huquqshunosolimlar, huquqbuzarliklarning barchasi ijtimoiy xavfli,ya’ni ijtimoiy xavfi yuqori bo‘lgan xatti-harakatlar jinoyat, nojo‘yaxatti-harakatlar esa, kam ahamiyatli huquqbuzarlik, deb ko‘rsatadilar.Ba’zi huquqshunos olimlarning ko‘rsatishicha, huquqbuzarliklaro‘rtasida miqdoriy daraja (ijtimoiy xavfning yuqori yoki kamahamiyatliligi) emas, balki aniq sifat darajasida farqlar mavjud.Jinoyat — ijtimoiy xavfli, nojo‘ya xatti-harakatlar esa, ijtimoiyxavfli emas.Huquqbuzarlikda ijtimoiy xavfning mavjudligi yoki yo‘qligimasalasi tegishli davlat organlari vakolatiga mansub va huquqbuzarliktarkibining xususiyatlarini aniqlash orqali hal qilinadi.Nojo‘ya xatti-harakatlarning ijtimoiy xavfli qilmishga kirishiyoki kirmasligi masalasi ancha vaqtdan buyon munozarali bo‘libkelmoqda. Ijtimoiy xavfli qilmishning aniq darajalari o‘rnatilmasekan, yagona qarorga kelish mushkuldir. Masalan, belgilanmaganjoydan ko‘chani kesib o‘tish, transportda chiðtasiz yurish, harbiyro‘yxatda turish majburiyatini bajarmaganlik va boshqa shungao‘xshash xatti-harakatlar ijtimoiy xavfli deb topilsa, «ijtimoiyxavfli» degan ibora tushunchasi nima, bu tushunchaning chegarasiqayerda, degan savol vujudga keladi.Ijtimoiy xavfli qilmish — ijtimoiy munosabatlarga ma’lum birzarar keltiradigan yoki keltirishi mumkin bo‘lgan qilmishdir.Bunday xatti-harakatlar yig‘indisi muayyan sharoitda, jinoyatyuzaga kelishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, barchahuquqbuzarlikni (shuningdek, ma’muriy nojo‘ya xatti-harakatlarni)ijtimoiy xavfli qilmish deb topish mumkin emas.204 205

Ba’zi huquqshunos olimlar, ma’muriy nojo‘ya xattiharakatlardaijtimoiy xavfning bo‘lishini, butunlay inkor etadilar.Lekin umumiy qoidaga to‘g‘ri kelmasa ham, ba’zi bir nojo‘yaxatti-harakatlar ijtimoiy xavfni vujudga keltirishi mumkin.Nojo‘ya xatti-harakatlar, odatda, ijtimoiy xavflilik xususiyatigaega bo‘lmay, ijtimoiy zararli qilmish hisoblanadi.Demak, jinoyatning nojo‘ya xatti-harakatdan asosiy farqishundaki, unda qilmish ijtimoiy xavfli hisoblanadi. Masalan, aynanbitta ko‘rinishga ega bo‘lgan, lekin ikki xil javobgarlikni vujudgakeltiradigan huquqbuzarlikni, ya’ni jinoyat va ma’muriy huquqbuzarliko‘rtasidagi farqni, ijtimoiy xavflilik darajasida ko‘rishmumkin. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 41-moddasiga binoan haqorat qilish, ya’ni shaxsning sha’ni va qadrqimmatiniqasddan kamsitish ma’muriy huquqbuzarlik hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasi JKning 140-moddasiga binoan esa,haqorat qilish, ya’ni shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini beodoblikbilan qasddan tahqirlash, basharti, shunday harakatlar ma’muriyjazo qo‘llanilgandan keyin sodir etilgan bo‘lsa, jinoyat hisoblanadi.Bunda, haqorat qilish harakati ma’muriy jazo qo‘llanilganidanso‘ng, qayta sodir etilishi ijtimoiy xavfni (jinoiy qilmishni) vujudgakeltiradi.Qonun chiqaruvchi ma’muriy huquqbuzarliklarga tavsif berarekan, jinoyatlardan farqli o‘laroq, ularni ijtimoiy xavfli xattiharakatlardeb atamagan (Qarang, O‘zbekiston RespublikasiMJTK 10-moddasining 1-qismi). Bu bilan mazkur huquqbuzarliklarikki turining sifat jihatdan farqlari qayd etilgan.Masalan, ma’muriy huquqbuzarlik bilan jinoyat o‘rtasidagifarqlovchi xususiyatlar (chegara chiziqlari) sifatida: birinchidan,og‘ir oqibatlarning mavjudligi, ularning ro‘y berishi mumkinligi;ikkinchidan, huquqbuzarlik oqibatida yetkazilgan zararningmiqdori; uchinchidan, ma’muriy jazo qo‘llanilgandan so‘ngtakroran huquqbuzarlik sodir etish va boshqalar ko‘rsatib o‘tiladi.Qilmish jinoyat yoki ma’muriy huquqbuzarlik sifatidatasniflangandan so‘ng, javobgarlikka tortish tartibi, jazo chorasiva boshqalarda namoyon bo‘luvchi ikkinchi darajali xususiyatlarvujudga keladi.Jumladan, Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksga binoan16 yoshga to‘lgan fuqarolar, Jinoyat kodeksiga binoan esa, ayrimjinoyatlar uchun 13 yoshga to‘lgan fuqarolar javobgarlikka tortiladi.Ma’muriy javobgarlikda uni qo‘llash jarayoni soddalashtirilgan(masalan, ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsgabayonnomani tuzish orqali ma’muriy jazoni qo‘llash mumkin),jinoyatda esa, jinoyat-protsessual qonunchiligida nazarda tutilganprotsessual harakatlarni amalga oshirish lozim; ma’muriyjavobgarlik sud va boshqa davlat organlari tomonidan, jinoiyjavobgarlik esa, faqatgina sud organlari tomonidan qo‘llanishimumkin va hokazo.Ma’muriy nojo‘ya xatti-harakatlar bilan intizomiy nojo‘yaxatti-harakatlarni taqqoslaganda, ularning ikkalasi ham ijtimoiyxavfli qilmish hisoblanmasligini e’tiborga olish lozim. Lekin ularningformal xususiyati - huquqqa xilofligi nuqtai nazaridan kelibchiqqanda, ma’lum farqli tomonlar mavjud. Ma’muriy huquqbuzarlikbilan bog‘liq barcha holatlar: uning tarkibi, sanksiyalar tizimiva boshqalar ma’muriy huquq bilan tartibga solinadi. Intizomiynojo‘ya hatti-harakatlarga qarshi kurash - mehnat qonunchiligibilan, harbiy xizmatchilarning, yig‘inga chaqirilgan harbiy xizmatgamajburlar hamda ichki ishlar organlarining oddiy askarlar va boshliqlartarkibiga mansub shaxslarning intizomiy javobgarligi -ma’muriy qonunchilik (intizom ustavlari) bilan, ozodlikdan mahrumetilgan shaxslarning jazoni o‘tash qoidalari jinoyat ijroiyaqonunchiligi bilan tartibga solinadi. Bunda intizomiy nojo‘ya xattiharakatlarningtarkibi umumiy asosda ko‘rsatib o‘tilgan, ya’nianiqlashtirilmagan.Intizomiy javobgarlik odatda, xizmat vazifalarini bajarmaganlikdanyoki lozim darajada bajarmaganlikdan vujudga keladi.Ma’muriy javobgarlik esa, umumiy qoidaga binoan, davlat boshqaruvisohasidagi umummajburiy qoidalar bajarilmagandan yokilozim darajada bajarilmagandan kelib chiqadi. Demak, ma’muriyjavobgarlik orqali muhofaza etiladigan ijtimoiy munosabatlardoirasi, intizomiy javobgarlikka qaraganda kengroqdir.Intizomiy nojo‘ya xatti-harakatlar uchun intizomiy javobgarlikvakolatli rahbar (yuqori turuvchi organ yoki mansabdor shaxs)206 207

tomonidan o‘ziga bo‘ysungan shaxsga nisbatan, ma’muriyjavobgarlikda esa vakolatli davlat organlari yoki mansabdor shaxslartomonidan xizmat bo‘yicha bo‘ysunuv mavjud bo‘lmagan holatlardaqo‘llaniladi. Demak, ma’muriy huquqbuzarlik (nojo‘ya xattiharakat)tushunchasi jinoyat va intizomiy nojo‘ya xatti-harakattushunchalariga yaqin turishi bilan bir vaqtda, turli asoslarga ko‘rafarq qiluvchi va o‘ziga xos xususiyatlarga ham egadir.2-§. Ma’muriy huquqbuzarlikning tarkibiHar qanday huquqbuzarlik tarkibi singari, ma’muriy huquqbuzarlikham: huquqbuzarlikning obyekti va obyektiv tomoni,subyekti va subyektiv tomoni kabi xususiyatlar yig‘indisidan iboratbo‘ladi.Ma’muriy huquqbuzarlikning obyekti — bu ma’muriy huquqnormalari bilan o‘rnatilgan va muhofaza etiladigan ijtimoiymunosabatlar hisoblanadi. Bu, birinchi navbatda davlat boshqaruvisohasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlardir. Davlatboshqaruvini tashkil etish va amalga oshirish jarayonida nafaqatma’muriy huquq normalari bilan, balki ma’muriy-huquqiyvositalar bilan muhofaza etiladigan boshqa huquq tarmoqlari(konstitutsiyaviy, moliya, yer, mehnat va h.k.lar) normalari bilantartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar ham vujudga keladi. Shusababli, ma’muriy huquqbuzarlik obyektiga Ma’muriy javobgarlikto‘g‘risidagi kodeks normalari bilan himoya qilinadigan har qandaymunosabatlarni kiritish mumkin.Ma’muriy huquq nazariyasida huquqbuzarlik obyekti, odatdauch guruhga bo‘linadi:Birinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikning umumiy obyekti– davlat boshqaruvi jarayonida vujudga keladigan ijtimoiymunosabatlar. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi MJTK 10-moddasining 1-qismida ma’muriy huquqbuzarlik obyekti umumiyholda – «shaxs, fuqarolarning huquqlari va erkinliklari, mulkchilik,davlat va jamoat tartibi, tabiiy muhit» ko‘rsatib o‘tilgan.Ikkinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikning turdosh obyekti- mazmuni va o‘zaro yaqin xususiyatlariga qarab yagona tizimgakeltirilgan obyektlardir. Masalan, O‘zbekiston RespublikasiMJTKning Maxsus qismida ma’muriy huquqbuzarliklar quyidagiguruhlarga birlashtirilgan:1) fuqarolarning huquq va erkinliklariga tajovuz qiladiganhuquqbuzarliklar;2) aholi sog‘lig‘ini saqlash sohasidagi huquqbuzarliklar;3) mulkka tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar;4) tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanishsohasidagi huquqbuzarliklar;5) sanoatdagi, qurilishdagi va issiqlik hamda elektr energiyasidanfoydalanish sohasidagi huquqbuzarliklar;6) qishloq xo‘jaligidagi huquqbuzarlik, veterinariya-sanitariyaqoidalarini buzish;7) transportdagi, yo‘l xo‘jaligi va aloqa sohalaridagi huquqbuzarliklar;8) fuqarolarning turar joy huquqlariga taalluqli, kommunalxizmat va obodonlashtirish sohasidagi huquqbuzarliklar;9) savdo, tadbirkorlik va moliya sohalaridagi huquqbuzarliklar;10) odil sudlovga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar;11) jamoat tartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar;12) boshqaruvning belgilangan tartibiga tajovuz qiluvchihuquqbuzarliklar.Uchinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikning bevosita obyekti- huquqbuzarlik oqibatida bevosita zarar yetkazilgan aniq obyekthisoblanadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 40-moddasida mustahkamlangan tuhmat huquqbuzarligining bevositaobyekti - fuqaroning sha’ni va qadr-qimmati hisoblanadi yoki237-moddasiga binoan harbiy xizmatga yoki muqobil xizmatgachaqirilishdan bosh tortishda ifodalangan huquqbuzarlikningbevosita obyekti bo‘lib boshqaruv jarayonida o‘rnatilgan tartib,ya’ni fuqarolarning harbiy yoki muqobil xizmatni o‘tash majburiyatihisoblanadi.Ma’muriy huquqbuzarlikning obyektiv tomoni — huquqqa xilofqilmish, ya’ni ma’muriy huquqbuzarlik obyektiga qaratilgan harakatyoki harakatsizlik, uning xususiyatlari, shuningdek, uni sodiretish (yoki sodir etmaganlik) sharoitlari hisoblanadi.208 209

Ma’muriy huquqbuzarlik obyektiv tomondan ikki ko‘rinishgaega:Birinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikni harakat natijasidasodir etish. Harakat - insonning faol xulq-atvori hisoblanadi.Aksariyat ma’muriy huquqbuzarliklar, obyektiv tomondanshaxslarning harakati orqali sodir etiladi. Masalan, tuhmat,haqorat qilish, yengil tan jarohati yetkazish, o‘rnatilgan turliumummajburiy qoidalarni buzishda ifodalangan huquqbuzarliklar- harakatlar natijasida sodir etiladi.Ikkinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikning harakatsizlik natijasidakelib chiqishi. Harakatsizlik – insonning belgilangan vazifa,majburiyatni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlikdaifodalanadigan passiv xulq-atvori. Masalan, mansabdor shaxslartomonidan fuqarolarning murojaatlarini o‘z vaqtida ko‘rib chiqmaganlik,ota-onalarning bolalarni tarbiyalash va ularga ta’limberish bo‘yicha majburiyatlarni bajarmaganligi, hokimiyat vakiliningqonuniy talablarini bajarmaganlikda ifodalangan huquqbuzarliklar— harakatsizlik natijasida kelib chiqadi.Xuquqbuzarlikni sodir etish sharoitlari, ma’muriy huquqbuzarlikobyektiv tomonining elementi sifatida, uni sodir etish vaqtiva uslubini nazarda tutadi. Masalan, O‘zbekiston RespublikasiMJTK 90-moddasining 2-qismida ov qilish qoidalarini buzishningshartlari, ya’ni tegishli ruxsati bo‘lmay turib yoki taqiqlanganjoylarda yoxud taqiqlangan muddatlarda, taqiqlangan qurollar yokiuslublar bilan ov qilish yoki baliq tutish ko‘rsatib o‘tilgan.Ma’muriy huquqbuzarlikning obyektiv tomoni — huquqnormalari bilan nazarda tutilgan, mazkur huquqbuzarlikningtashqi ko‘rinishini ifodalaydigan xususiyatlar yig‘indisidir.Obyektiv tomon - qilmishni huquqbuzar xulq-atvorining tashqiko‘rinishi sifatida ifodalaydi. Obyektiv tomon xususiyatlariga:huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik va ularning sodir etilishibilan vujudga kelgan zararli oqibat kiradi. Masalan, transportvositalari haydovchilari tomonidan yo‘l harakati qoidalarini buzish— harakat tezligini oshirish (harakat), yo‘l belgilariga rioya etmaslik(harakatsizlik)da ifodalanuvchi turli xatti-harakatlarda namoyonbo‘ladi. Bunday qilmishlar yo‘l harakati xavfsizligiga tahdid solishi,boshqa yo‘l harakati ishtirokchilarining harakatlanishiga halaqitberishi, avariya holatini vujudga keltirishi yoki yo‘l-transporthodisalarining sodir etilishiga olib kelishi mumkin.Ma’muriy huquqbuzarlik obyektiv tomonining tarkibiyqismlariga, huquqqa xilof qilmish (harakat yoki harakatsizlik) vavujudga kelgan zararli oqibatdan tashqari, sodir etilgan qilmish vaundan kelib chiqadigan zararli oqibat o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishham kiradi. Bunday bog‘lanishni aniqlash - zararli oqibatlarningkelib chiqishi sharoitlarini, zararli oqibatlarning aynan mana shuyoki boshqa qilmish oqibatida vujudga kelganligini, qilmishningvujudga kelgan oqibatlarga qay darajada ta’sir etganligi va boshqalarnianiqlashga xizmat qiladi. Lekin ma’muriy huquqbuzarlikda sababiybog‘lanishni aniqlashga hojat yo‘q, chunki qoida bo‘yicha vujudgakelgan zararli oqibatlar nomoddiy va odatda ijtimoiy zarar yokiijtimoiy xavfli ko‘rinishda bo‘ladi. Shu sababli, huquqqa xilofqilmish bilan uning oqibati o‘rtasida sababiy bog‘lanishningmavjudligiga shubha tug‘ilmaydi.Ma’muriy huquqbuzarliklar ikki ko‘rinishga: formal yokimoddiy tarkibli huquqbuzarliklarga bo‘linadi.Moddiy zarar kelib chiqishini nazarda tutmaydigan ma’muriyhuquqbuzarlik tarkibi – formal tarkibli ma’muriy huquqbuzarlikdeb ataladi. Ma’muriy huquqbuzarliklar, jinoyatlardan farqliravishda, aksariyat hollarda formal tarkibda bo‘lib, uni sodir etishnatijasida moddiy zarar kelib chiqishi yoki kelib chiqmasligidanqat’i nazar, javobgarlik nazarda tutiladi. Masalan, transport vositasihaydovchisi tomonidan harakat tezligini oshirish natijasida hechqanday moddiy zarar kelib chiqmagan bo‘lishi mumkin, lekinbu harakatni sodir etish ma’muriy huquqbuzarlik hisoblanib,unga nisbatan ma’muriy javobgarlik qo‘llaniladi.Formal tarkibli ma’muriy huquqbuzarliklardan tashqari,O‘zbekiston Respublikasi MJTKda bir necha moddiy tarkiblihuquqbuzarliklar ham nazarda tutilgan. Bunday huquqbuzarliklarnisodir etish natijasida moddiy zarar kelib chiqqan bo‘lishi kerak.Masalan, mulkchilik shaklidan qat’i nazar, korxona, muassasa,tashkilotlarning mol-mulkini o‘g‘irlash, o‘zlashtirish, rastrataqilish, mansab lavozimini suiiste’mol qilish yoki firibgarlik yo‘li210 211

ilan oz miqdorda talon-toroj qilish - moddiy tarkibli huquqbuzarlikhisoblanadi.Ma’muriy huquqbuzarlikning sodir etilganligini aniqlashdaqonun chiqaruvchi, huquqbuzarlik obyektiv tomonining boshqaxususiyatlarini ham nazarda tutishi mumkin. Jumladan, sodiretilgan qilmishni ma’muriy huquqbuzarlik sifatida tasniflashda,ushbu qilmishning qaysi vaqtda sodir etilganligi muhim ahamiyatgaega bo‘lishi mumkin. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi MJTKning192-moddasida tungi vaqtda — soat 23.00 dan 06.00 gacha -fuqarolarning osoyishtaligi va normal dam olishini buzish, ya’nibaland ovoz bilan qo‘shiq aytish, musiqa chalish, tovush signallariberish, xonadonlarda, turar joylarning yo‘laklari va eshiklarida,ko‘chalarda ovozi baland qilib qo‘yilgan televizorlar, radiopriyomniklar,magnitofonlar va ovoz chiqaruvchi boshqa apparaturalardanfoydalanish, turar joy binolari va ulardan tashqarida juda zarurbo‘lmagani holda shovqin chiqaruvchi ishlar qilish, shuningdek,maishiy shovqinga qarshi kurash talablarini buzuvchi boshqaharakatlarni sodir etish uchun ma’muriy javobgarlik nazardatutilgan. Agar, mazkur xatti-harakatlar boshqa vaqtda (soat 06.00dan 23.00 gacha) sodir etilgan bo‘lsa, ushbu huquqbuzarlikningtarkibini vujudga keltirmaydi.Ayrim hollarda, ma’muriy huquqbuzarlik uchun javobgarlikbelgilashda, huquqbuzarlikni sodir etish joyini aniqlash zarurbo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 187-moddasida ko‘chalarda, stadionlarda, xiyobonlarda, bog‘larda,barcha turdagi jamoat transportida hamda spirtli ichimliklarni quyibsotishga ruxsat etilgan savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridanboshqa jamoat joylarida spirtli ichimliklar ichganlik uchun ma’muriyjavobgarlik nazarda tutilgan. Mazkur moddada ko‘rsatib o‘tilganjoylardan tashqari, uyda yoki mehmonda spirtli ichimliklarniiste’mol qilish ushbu modda bo‘yicha javobgarlikni vujudgakeltirmaydi.Huquqbuzarlikning qanday uslubda sodir etilganligi hamma’muriy huquqbuzarlikning tarkibini vujudga keltiruvchi xususiyatlardanbiridir. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi MJTKning183-moddasida mayda bezorilik, ya’ni jamoat joylarida uyatli so‘zlarbilan so‘kinish, fuqarolarga haqoratomuz shilqimlik qilish hamdajamoat tartibini va fuqarolarning osoyishtaligini buzuvchi shu kabiboshqa xatti-harakatlarda ifodalangan jamiyatda yurish-turishqoidalarini qasddan mensimaslik uchun ma’muriy javobgarliknazarda tutilgan bo‘lib, qonun chiqaruvchi, qilmishning jamiyatganisbatan yaqqol mensimaslik uslubida sodir etilishini ko‘rsatibo‘tadi.Ma’muriy huquqbuzarlikni takroran sodir etish — huquqbuzarlikobyektiv tomoni xususiyatlaridan biri bo‘lib, ma’muriyjavobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilikning ko‘pgina moddalaridanazarda tutilgan. Lekin amaldagi O‘zbekiston RespublikasiningMJTKda ma’muriy huquqbuzarlikni takroran sodir etish tushunchasiberilmagan. Ma’muriy huquqbuzarlikni takroran sodir etishdeganda, ma’muriy javobgarlikka tortilgan shaxs tomonidan biryil davomida turdosh (bir xil yoki o‘xshash) ma’muriy huquqbuzarliksodir etishni tushunish lozim. Huquqbuzarlikni takroransodir etish aybdor shaxsga nisbatan javobgarlik sanksiyalaridanazarda tutilgan og‘irroq jazo chorasini qo‘llashga sabab bo‘ladi.Masalan, O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 190-moddasigabinoan fohishalik bilan shug‘ullanish, - eng kam ish haqiningbir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi. Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasiqo‘llanilganidan keyin bir yil davomida takroran sodir etilganbo‘lsa, eng kam ish haqining uch baravaridan besh barvarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Ma’muriy huquqbuzarlik obyektiv tomonining yuqoridako‘rsatib o‘tilgan xususiyatlari (qilmshini sodir etish vaqti, joyi,uslubi, takroran sodir etshi va hokazo) barcha huquqbuzarliklargaham xos emas, balki ular ma’muriy huquqbuzaplik tarkibiningfakultativ belgilari hisoblanadi.Huquqbuzarlik tarkibining fakultativ belgilaridan farqli ravishda,huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik, ularni sodir etishdankelib chiqadigan zararli oqibat hamda zararli oqibat bilan qilmisho‘rtasidagi sababiy bog‘lanish - ma’muriy huquqbuzarlik tarkibiningmajburiy xususiyatlari hisoblanadi.Huquqbuzarlik sodir etgan shaxs — ma’muriy huquqbuzarlikningsubyekti hisoblanadi. Bularga 16 yoshga to‘lgan aqli raso212 213

shaxs, mansabdor shaxs, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmaganshaxslar, harbiy xizmatchilar va intizom ustavi tatbiq etiladiganboshqa shaxslar kiradi 1 .Huquqbuzarning huquqqa xilof qilmishni sodir etishda aybimavjud bo‘lganida, uni javobgarlikka tortish mumkin. Ayb - sodiretilgan qilmishga nisbatan shaxsning ruhiy munosabatidir. Aybikki shaklda: qasd va ehtiyotsizlikda ifodalangan bo‘lishi mumkin.Ayb - ma’muriy huquqbuzarlik subyektiv tomonining majburiyxususiyati hisoblanadi.Ma’muriy huquqbuzarlikning subyektiv tomoni — bu huquqbuzarliksubyekti (jismoniy shaxs)ning huquqqa xilof harakat yokiharakatsizlik hamda uning oqibatlariga nisbatan ruhiy munosabatihisoblanadi.Ma’muriy huquqbuzarlik aybning ikki shaklida ham, ya’niqasddan va ehtiyotsizlikdan sodir etilishi mumkin. Jumladan,O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 11-moddasiga binoanma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxs o‘z harakati yokiharakatsizligi g‘ayrihuquqiy ekanligini bilgan bo‘lsa, uning zararlioqibatlariga ko‘zi yetgan, yuz berishini istagan bo‘lsa yoki buoqibatlarning kelib chiqishiga ongli ravishda yo‘l qo‘ygan bo‘lsa,bunday ma’muriy huquqbuzarlik qasddan sodir etilgan debhisoblanadi.Masalan, O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 61-moddasidamulkchilik shaklidan qat’i nazar, korxona, muassasa, tashkilotlarningmol-mulkini o‘g‘irlash, o‘zlashtirish, rastrata qilish, mansablavozimini suiiste’mol qilish yoki firibgarlik yo‘li bilan ozmiqdorda talon-toroj qilish uchun ma’muriy javobgarlik belgilangan.Ushbu qilmish qasddan sodir etiladi. Huquqbuzar mol-mulkinio‘g‘irlash, o‘zlashtirish, rastrata qilish, mansab lavozimini suviste’molqilish yoki firibgarlik yo‘li bilan oz miqdorda talon-torojqilish kabi harakatlarning huquqqa xilof ekanligini biladi, unisodir etish orqali korxonaga zarar yetkazilishiga ko‘zi yetadi vauning yuz berishini istaydi.1“Ma’muriy javobgarlik subyektlari” darslikning 11-bobida batafsil yoritilgan.Ma’muriy huquqbuzarlikni qasddan sodir etish ikki ko‘rinishdabo‘lishi mumkin:a) to‘g‘ri qasd, ya’ni ma’muriy huquqbuzarlik sodir etganshaxs o‘z harakati yoki harakatsizligi g‘ayrihuquqiy ekanliginibiladi, uning zararli oqibatlariga ko‘zi yetadi va uning yuz berishiniistaydi;b) egri qasd, ya’ni ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxso‘z harakati yoki harakatsizligi g‘ayrihuquqiy ekanligini biladi,uning zararli oqibatlariga ko‘zi yetadi va bu oqibatlarning kelibchiqishiga ongli ravishda yo‘l qo‘yadi.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 12-moddasiga binoanma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxs o‘z harakati yokiharakatsizligi zararli oqibatlarga olib kelishi mumkinligiga oldindanko‘zi yetsa-da, lekin kaltabinlik bilan uning oldini olish mumkindeb o‘ylagan bo‘lsa, yoxud bunday oqibatlarning kelib chiqishimumkinligini oldindan ko‘zi yetishi lozim va mumkin bo‘lganiholda oldindan ko‘zi yetmagan bo‘lsa, bunday ma’muriy huquqbuzarlikehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan deb hisoblanadi.Huquqbuzarlik faqat qasddan sodir etilishi mumkin. MJTKMaxsus qismining ayrim moddalarida aybning qasddan sodirqilingan shakli to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatib o‘tiladi. Bular ma’muriyhuquqbuzarliklarning harbiy biletni, harbiy hisob hujjatlariniqasddan yaroqsizlantirish (236-m.), muhrlar (plombalar)niqasddan buzish yoki yulib olish (228-m.) kabi tarkiblaridir. Biroqko‘pchilik hollarda huquqbuzarlik tarkibining subyektiv tomonito‘g‘risida Maxsus qismning tegishli moddasida keltirilgan barchabelgilarni tahlil qilish asosidagina xulosa chiqarish mumkin.Qasddan sodir etilgan ayb, xususan, albatta g‘arazli niyat bilanbog‘liq bo‘lib, maqsad belgisi guvohlik beradigan, masalan, militsiyaxodimining qonuniy talablarini bajarmaslik, mayda bezorilik qilganvaqtda jamiyatdagi xulq-atvor qoidalarini qasddan mensimaslik,transport vositasi haydovchisining mastlik holati to‘g‘risida ko‘rikdano‘tishdan bosh tortishi va hokazolar shular jumlasiga kiradi.Ham qasddan, ham ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilishi mumkinbo‘lgan ma’muriy huquqbuzarliklar tarkibida qasddan sodir etilganaybning mavjudligi aybdorga yanada qattiqroq jazo qo‘llash uchunasos bo‘lib xizmat qilishi mumkin.214 215

Ma’muriy nojo‘ya xatti-harakatlarning moddiy tarkiblaridaqasddan sodir etilgan ayb harakat yoki harakatsizlikning g‘ayrihuquqiyekanligini anglab yetishdan tashqari, huquqbuzarningkelib chiqqan zararli oqibatlarga munosabatini ham o‘z ichiga oladi.Shaxsning bu oqibatlarga oldindan ko‘zi yetadi va shuni xohlaydiyoki ularning sodir bo‘lishiga ongli ravishda yo‘l qo‘yadi. Aytishmumkinki, oqibatlarga oldindan ko‘zi yetish g‘arazli niyatningaqliy jihatini ifodalaydi, zararli oqibatlarning boshlanishini istashyoki unga yo‘l qo‘ymaslik ixtiyoriy jihatni anglatadi. Ixtiyoriy jihatgabog‘liq ravishda bevosita g‘arazli niyat va bavosita g‘arazli niyatfarqlanadi. Bevosita g‘arazli niyatda shaxs oqibatlarning kelibchiqishini istaydi, bavosita g‘arazli niyatda esa u faqat oqibatlarningboshlanishiga ongli ravishda yo‘l qo‘yadi. Muayyan ma’muriyhuquqbuzarlik tarkibiga (shaxs bu huquqbuzarlikni sodir etganiuchun ma’muriy javobgarlikka tortiladi) kiradigan oqibatlargaoldindan ko‘zi yetish bilan ham, shuningdek, istash yoki yo‘lqo‘yish bilan ham qamrab olinishi lozim. Masalan, shaxs maydao‘g‘rilik qilganda o‘zining ozroq miqdordagi mulk, ya’ni eng kamish haqining bir miqdoridagi mulkni bepul, g‘arazli maqsad bilanegallab olayotganini anglab yetadi, buning natijasida mulkchilikshakllaridan qat’i nazar, korxonaga, muassasaga, tashkilotgashunday zarar yetayotganiga oldindan ko‘zi yetadi va shuni xohlaydi.Ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan aybning ikki shakli: ortiqdarajada o‘ziga ishonish, ya’ni shaxsning o‘z harakati yoki harakatsizligizararli oqibatlarga olib kelishi mumkinligiga oldindan ko‘ziyetgan bo‘lsa ham, lekin yengiltaklik bilan ularning oldini olishmumkin deb o‘ylashi va beparvoligi, uning qonunda ko‘rsatilganoqibatlarning kelib chiqishi mumkinligiga oldindan ko‘zi yetishilozim va mumkin bo‘lgani holda ularga oldindan ko‘zi yetmaganibilan farqlanadi.O‘ziga ortiq darajada ishonganda shaxs o‘z harakati yokiharakatsizligining zararli oqibatlarga olib kelishi mumkinligiga ko‘ziyetmagan bo‘lsa ham ularning oldini olish mumkin deb o‘ylaydi.Bunda u muayyan real imkoniyatlardan kelib chiqadi. Shundayholatga umid qiladi, ya’ni shaxs o‘zining va boshqalarning kuchi,bilimi va tajribasiga, tabiat kuchlariga va shu kabilarga ishonadi.Masalan, u shunday vaziyatda, chunonchi, transport vositasiniboshqarishni uni boshqarish huquqiga ega bo‘lmagan shaxsga berarekan, o‘zining katta tajribasi va harakatning unchalik tez emasligibilan u avariya holatining oldini olish mumkin, deb hisoblaydi.Basharti, bunday avariya holati kelib chiqadigan bo‘lsa, haydovchio‘ziga ortiq darajada ishonishidan vujudga kelgan zararli oqibatuchun javobgar bo‘ladi.Beparvolikda huquqbuzarning zararli oqibatlarning kelibchiqishi mumkinligiga oldindan ko‘zi yetmaydi. Ko‘pincha bu holshu narsa bilan bog‘liq bo‘ladiki, huquqbuzar o‘zi amalga oshirganharakat nimalarga olib kelishi mumkinligini o‘ylab ko‘rmaydi.Shaxsning o‘z harakati yoki harakatsizligining zararli oqibatlargaolib kelishi mumkinligiga oldindan ko‘zi yetishi lozimligini aniqlabolish uchun u mavjud obyektiv shart-sharoitlarni bilishi zarurbo‘ladi. Zararli oqibatlarga oldindan ko‘zi yetishiga shaxsningbajaradigan xizmat vazifalari xususiyatlari va yashash qoidalari,masalan, olov bilan ehtiyotsizlarcha munosabatda bo‘lishi natijasidao‘rmonning yo‘q bo‘lishi yoki shikastlanishi vaqtidagi xizmatvazifalari va xususiyatlari hamda yashash qoidalari talablari bog‘liqbo‘lishi mumkin. Shaxsning kelib chiqishi mumkin bo‘lganoqibatlarga oldindan ko‘zi yetishi lozim emasligi ma’lum bo‘lganhollarda, uning ma’muriy javobgarligi haqidagi masalaga o‘rinqolmaydi va shaxsning bu oqibatlarga oldindan ko‘zi yetishi lozimmiyoki lozim emasligini aniqlashga ehtiyoj bo‘lmaydi. Agar shaxsningzararli oqibatlar kelib chiqishiga oldindan ko‘zi yetishi lozim bo‘lsa,uning bu ishni qila olishini aniqlash talab etiladi. Bu haqda to‘g‘rixulosa chiqarish uchun huquqbuzar shaxsning muayyan o‘zigaxos xususiyatlarini: uning hayotiy tajribasi, ma’lumoti, kasbi,ish staji, ko‘nikmalari, salomatligi hollari, ruhiyati, shaxs harakatqilgan vaziyat va hokazolarni hisobga olish kerak bo‘ladi.Ehtiyotsizlik bilan qilingan aybdan shaxs javobgar bo‘lmaydiganchigal ish yoki hodisani farqlash kerak. Bu keyingi holatuchun, ya’ni shaxs amalga oshirgan harakat natijasida kelib chiqqanzararli oqibatlarga oldindan ko‘zi yetishi lozim va mumkin emasligixosdir. Bu holatlarga transportdagi ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish vaqtida duch kelish mumkin.216 217

Ma’muriy huquqbuzarlikni ehtiyotsizlik natijasida sodiretishdan aybsiz zarar keltirishni farqlash lozim. Aybsiz zararkeltirish javobgarlikni keltirib chiqarmaydi.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning aksariyat moddalaridaayb shakllari to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatib o‘tilmagan hamda ma’muriyjavobgarlik ayb shaklidan qat’i nazar vujudga keladi. Masalan,MJTK 88-moddasiga binoan qurilish ishlarini va boshqa ishlarnibajarish chog‘ida yonilg‘i moddalar va binokorlik materiallarinito‘plash, maxsus texnik qurilmalarsiz ochiq alanga oldirib ularniyoqish, bitum eritishda atmosfera havosini muhofaza qilishtalablariga rioya qilmaslik qasddan sodir etilganmi yoki ehtiyotsizlikorqasida sodir etilganmi, ma’muriy javobgarlikka asos bo‘ladi.MJTKning ayrim moddalarida qasd to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatibo‘tilmagan bo‘lsa ham, uning qasddan sodir etilganligi qilmishningxususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, 188-moddaga binoan voyagayetmagan shaxsni tilamchilikka, spirtli ichimliklar iste’mol qilishga,giyohvandlik yoki psixotrop hisoblanmagan, lekin kishiningaql-idrokiga, irodasiga ta’sir qiladigan moddalar yoki vositalarniiste’mol etishga jalb qilish faqat qasddan sodir etilishi mumkin.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning ayrim moddalarida esaayb shakllari aniq ko‘rsatib o‘tiladi. Masalan, 52-moddaningbirinchi qismida ehtiyotsizlik orqasida badanga yengil shikastyetkazish, ikkinchi qismida esa, badanga qasddan yengil shikastyetkazish uchun ma’muriy javobgarlik nazarda tutilgan.MJTKda ma’muriy huqubuzarlikning maqsad va motiv singarifakultativ belgilari ham nazarda tutilgan bo‘lishi mumkin. Masalan,141-moddaga binoan haydovchilarning korxonalar, muassasalarva tashkilotlarga qarashli transport vositalaridan shaxsiy boylikorttirish maqsadida foydalanishi, ma’muriy javobgarlikni vujudgakeltiradi. Bunday maqsadning bo‘lmaganligi esa, javobgarlikka olibkelmaydi. Va aksincha, masalan, MJTKning 56-moddasiga binoangiyoxvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni o‘tkazish maqsadiniko‘zlamay oz miqdorda g‘ayriqonuniy tarzda tayyorlash,olish, saqlash, tashish yoki jo‘natish — ma’muriy javobgarlikkatortishga asos bo‘ladi.Shunday qilib, shaxsning sodir etgan qilmishini ma’muriyhuquqbuzarlik sifatida tasniflash uchun birinchidan, ma’muriyhuquqbuzarlikning yuridik xususiyatlari — huquqqa xiloflilik,aybning mavjudligi, jazoga sazovorligi va ikkinchidan, yuridik tarkibi— ma’muriy huquqbuzarlikning obyekti va obyektiv tomoni,subyekti va subyektiv tomoni mavjud bo‘lishi kerak.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Ma’muriy huquqbuzarlik deganda nimani tushunasiz?2. Ma’muriy huquqbuzarlikning o‘ziga xos xususiyatlari nimalardaniborat?3. Ma’muriy huquqbuzarlikni qasddan sodir etish qanday oqibatlarkeltirib chiqaradi?4. Ma’muriy huquqbuzarlikni ehtiyotsizlik orqasida sodir etishning uniqasddan sodir etishdan qanday farqli tomonlari bor?5. Ma’muriy huquqbuzarlikning qanday turlari mavjud?6. Ma’muriy huquqbuzarlikning tarkibi haqida so‘zlab bering.7. Ma’muriy huquqbuzarlik obyektiv tomoni belgilari nimalardan iborat?8. Ma’muriy huquqbuzarlikning subyektiv tomoni belgilarini ta’riflabbering.9. Ma’muriy huquqbuzarlik subyektini kimlar tashkil etadi?218 219

XI bobMA’MURIY JAVOBGARLIK1-§. Ma’muriy javobgarlik tushunchasi, subyektlariMa’muriy javobgarlik — yuridik javobgarlikning alohida turihisoblanib, bir vaqtning o‘zida ma’muriy majburlashning bir turihamdir. Ma’muriy javobgarlik - ma’muriy huquq normalari bilantartibga solingan bo‘lib, aybdor shaxsga nisbatan vakolati davlatorganlari va mansabdor shaxslar tomonidan ma’muriy-protsessualtartibda ma’muriy jazoni qo‘llashdir.Ma’muriy javobgarlik quyidagi xususiyatlarga ega:— bu davlat majburlovi bo‘lib, davlat faoliyatining har xilsohalarida sodir etilgan ma’muriy huquqbuzarliklar uchunqo‘llaniladi;— aybdor shaxslar qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlarasosida vakolatli organlar, mansabdor shaxslar tomonidan javobgarlikkatortiladi;— ma’muriy javobgarlikka tortilganlar sudlangan hisoblanmaydi;— yengil jazo beriladi va jazo muddati qisqa belgilanadi;— moddiy javobgarlik moddiy zarar yetkazilgandaginaqo‘llaniladi, ma’muriy javobgarlikka moddiy zarar yetkazilmaganbo‘lsa ham tortish mumkin.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 13-moddasiga binoanma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan paytda o‘n olti yoshga to‘lganshaxslar ma’muriy javobgarlikka tortiladilar.Ayrim turdagi jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni 14 yoshdanoqjinoiy javobgarlikka tortishga yo‘l qo‘yadigan jinoyatga oidqonunchilik hujjatlaridan farqli o‘laroq, ma’muriy huquqda shaxsfaqat 16 yoshga to‘lgan taqdirdagina ma’muriy javobgarlikkatortiladi, bunda ishni ko‘rib chiqish yoki ish bo‘yicha qarornibajarishning boshlanish paytida emas, balki ma’muriy huquqbuzarliksodir etgan paytga kelib mazkur yoshga to‘lgan shaxslarshu javobgarlikka tortiladi. 16 yoshga to‘lgan shaxslar ma’muriyhuquqbuzarlik nimadan iborat ekanligini to‘la anglab yetishga,ularni sodir etishga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligini tushunishga va ularnisodir etganlik uchun shaxsan javob berishga qodir bo‘ladilar.Ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan o‘n olti yoshdan o‘nsakkiz yoshgacha bo‘lgan shaxslarga nisbatan Voyaga yetmaganlarishi bilan shug‘ullanuvchi komissiyalar to‘g‘risidagi nizomdanazarda tutilgan choralar qo‘llaniladi. Ana shu shaxslar MJTKning61, 125— 136, 138, 183— 185, 194, 218, 220, 221-moddalaridanazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarni sodir etgantaqdirda, ular umumiy asoslarda ma’muriy javobgarlikka tortiladilar.Sodir etilgan huquqbuzarlik xususiyatini va huquqbuzarningshaxsini hisobga olgan holda mazkur shaxslarga nisbatan(MJTKning 194-moddasida nazarda tutilgan huquqbuzarlikni sodiretgan shaxslar bundan mustasno) ishlar Voyaga yetmaganlarishi bilan shug‘ullanuvchi shahar, tuman, shaharlardagi tumankomissiyalari ixtiyoriga berilishi mumkin, O‘zbekiston RespubliksiMJTKning 61-moddasida nazarda tutilgan huquqbuzarlikni sodiretgan shaxslarning ishlari esa shu komissiyalarga berilishi lozim.Keltirilgan ro‘yxat tugallangan ro‘yxat bo‘lib, uni kengaytirilganholda talqin qilishga ehtiyoj yo‘q. U faqat qonunchilikhujjatlarida bevosita nazarda tutilgan hollarda o‘zgartirilishi mumkin,shu bilan birga, bu masalalarni hal qilish O‘zbekiston Respublikasiningmaxsus vakolatlariga kiritilgan. Nojo‘ya xatti-harakatlarsodir qilgan 16 yoshgacha bo‘lgan shaxslar ma’muriy javobgarlikkatortilmaydi.O‘zbekiston Respublikasi MJTK 14-moddasining 2-qismivoyaga yetmaganlarga nisbatan javobgarlik hollarini katta yoshdagilarbilan umumiy asoslarda belgilar ekan, bunday hollarda hamishlarni Voyaga yetmaganlar ishi bilan shug‘ullanuvchi komissiyalargaberish imkoniyatini (194-moddadan tashqari) istisnoqilmaydi. Oz miqdorda talon-toroj to‘g‘risidagi ishlar (61-modda),odatda, voyaga yetmaganlar ishi bilan shug‘ullanuvchi komissiyalargako‘rib chiqish uchun berilishi kerak. Ishlarni komissiyalargayuborish haqidagi masalalar hal qilinayotganda huquqbuzarlikningxususiyati va huquqbuzarning shaxsi, ya’ni huquqbuzarlikning220 221

ijtimoiy zararlilik darajasi, aybning anglab yetilganligi, jazolashchorasidan ko‘ra tarbiyalash chorasini qo‘llashning maqsadgamuvofiqligi, shuningdek, huquqbuzarning xulq-atvori, ishi yokio‘qishi ustidan, bo‘sh vaqtni qanday o‘tkazishi ustidan doimiynazorat o‘rnatilishi zarurligi hisobga olinadi. Voyaga yetmaganlarishi bilan shug‘ullanuvchi komissiya, o‘z navbatida, o‘smirningturmush sharoiti haqidagi; ota-onalarining uni tarbiyalashsohasidagi burchlarni bajarishlari to‘g‘risidagi; oilaning moddiymaishiysharoiti, balog‘atga yetmaganlarning xulq-atvori, ularningyaqin kishilari va boshqa ishtirokchilar haqidagi ma’lumotlarni;o‘smir ilgari huquqbuzarliklar sodir etgani uchun javobgarlikkatortilgan-tortilmaganligi; tarbiyaviy ishda qanday kamchiliklargayo‘l qo‘yilganligi va shu kabilar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘plashilozim. Basharti, huquqbuzarlik alkogolli ichimliklarga qarshiqonunchilik hujjatlari talablarinin buzish bilan bog‘liq bo‘lsa, uholda spirtli ichimliklarni xarid qilish manbalari, ularni iste’molqilish shart-sharoitlari aniqlanadi.Mansabdor shaxslar boshqaruv, davlat va jamoat tartibinisaqlash, tabiiy muhitni, aholi sog‘lig‘ini muhofaza qilish sohasidabelgilangan qoidalarga va bajarilishini ta’minlash o‘z xizmatvazifalariga kiradigan boshqa qoidalarga rioya etmaganlik bilan bog‘liqma’muriy huquqbuzarlik sodir etganliklari uchun ma’muriyjavobgarlikka tortilishlari lozim. Mulk shaklidan qat’i nazar, korxona,muassasa, tashkilotda muayyan mansabni egallab turganshaxs, basharti unga rahbarlik, tashkiliy, farmoyish berish, tekshiruv-nazoratvazifalari yoki moddiy boyliklar harakati bilanbog‘liq bo‘lgan vazifalar yuklatilgan bo‘lsa, mansabdor shaxsdeb hisoblanadi.Mansabdor shaxslar ma’muriy javobgarlikning maxsussubyektlari hisoblanadi. Moddaning mohiyatidan kelib chiqib,mansabdor shaxslarning ma’muriy nojo‘ya xatti-harakatlari birnechta turda bo‘lishi mumkin. Mansabdor shaxslarning, birinchidan,o‘z harakatlari bilan belgilangan qoidalarni buzishlari;ikkinchidan, o‘z qo‘l ostidagilarga ana shu qoidalarga zid keladiganko‘rsatmalar berishlari; uchinchidan, o‘zlariga bo‘ysunuvchishaxslarning tegishli qoidalarga rioya qilishini ta’minlash yuzasidan(basharti bu qoidalarga rioya qilishni ta’minlash muayyanmansabdor shaxsning xizmat vazifalariga kirsa) choralar ko‘rmaganligibilan g‘ayrihuquqiy bo‘lib javobgarlikka tortishga sababbo‘ladi. Mansabdor shaxslar Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksning ko‘pgina moddalarida javobgarlikning ehtimol tutilgansubyektlari sifatida tilga olinadi. Biroq mazkur shaxslarning ro‘yxatikeltirilmaydi. Mansabdor shaxsga MJTK 15-moddasining 2-qismidaquyidagicha ta’rif berilgan:— ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxs korxona,muassasa va tashkilotda biror lavozimni egallab turgan bo‘lishi;— unga rahbarlik, tashkiliy, farmoyish berish, tekshiruvnazoratqilish vazifalari yuklatilgan bo‘lishi;— unga moddiy boyliklar harakati bilan bog‘liq vazifalaryuklatilgan bo‘lishi zarur.Amaldagi qonunchilik hujjatlariga muvofiq, mansabdor shaxslarganisbatan ma’muriy jazoning faqat bitta turi — jarima tatbiqetilishi mumkin. Mansabdor shaxslarning g‘ayrihuquqiy xattiharakati,basharti ularda davlat-hokimiyat vakolatlari bo‘lsa, boshqashaxslarning ma’muriy huquqbuzarliklariga nisbatan ko‘proq zararyetkazishi mumkin, shu bois ma’muriy nojo‘ya xatti-harakatuchun mansabdor shaxslarga jarima solish tarzidagi oshirilganjavobgarlik belgilanadi. Jarimaning ehtimol tutilgan miqdorlariMJTKning 25-moddasida keltirilgan.Mansabdor shaxslar aybli bo‘lgan taqdirdagina ma’muriyjavobgarlikka tortiladi. Ma’muriy huquqbuzarlik, odatda, ehtiyotsizlikorqasida sodir etiladi: mansabdor shaxslar o‘z harakatlariningzararli oqibatlarga olib kelishiga oldindan ko‘zlari yetsa ham, lekinkaltabinlik bilan ularning oldini olish mumkin deb o‘ylaydilaryoki bunday oqibatlar kelib chiqishi mumkinligiga oldindan ko‘zlariyetmaydi, holbuki bularga ko‘zlari yetishi lozim va mumkin edi.Mansabdor shaxsning ma’muriy nojo‘ya xatti-harakati, aynivaqtda, uning xizmat qoidalarini buzish, ya’ni intizomiy xattiharakathisoblanadi. Aybdor shaxsga birdaniga ikkita jazo —ma’muriy va intizomiy jazo berilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Mansabdorshaxslarning ma’muriy huquqbuzarligi natijasida qandaydirmoddiy zarar yetkazilgan bo‘lsa, ularning ma’muriy va moddiy222 223

javobgarligini birga qo‘shish to‘g‘risidagi masala boshqachasiga halqilinishi lozim. Huquqbuzarga moddiy zarar ham yetkazilgantakdirda bir vaqtning o‘zida ayni bitta xatti-harakat uchun hamma’muriy, ham moddiy javobgarlik tatbiq etilishi mumkin. Moddiyjavobgarlik ma’muriy javobgarlikdan farq qilib, faqat huquqnitiklash vazifasini bajaradi.Harbiy xizmatchilar va yig‘inga chaqirilgan harbiy xizmatgamajburlar, shuningdek, ichki ishlar organlarining oddiy askarlarva boshliqlar tarkibiga mansub shaxslar ma’muriy huquqbuzarlikuchun intizom ustavlariga muvofiq javobgar bo‘ladilar. Mazkurshaxslar yo‘l harakati qoidalarini, ov qilish, baliq tutish va baliqzaxiralarini saqlash qoidalarini, bojxona qoidalarini buzganliklariuchun umumiy asoslarda ma’muriy javobgar bo‘ladilar. Yuqoridako‘rsatilgan shaxslarga nisbatan ma’muriy qamoqqa olish choralariqo‘llanilishi mumkin emas. MJTK 16-moddasiga binoan muddatlixizmatdagi harbiy xizmatchilarga jarima solinishi mumkin emas.Ushbu moddaning 1-qismida ko‘rsatilgan shaxslar jumlasigakirmaydigan, intizom ustavlari yoki intizom to‘g‘risidagi maxsusqoidalar tatbiq etiladigan boshqa shaxslar, ana shu ustav yokiqoidalarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazarda tutilgan hollarda, ma’muriyhuquqbuzarlik sodir etganliklari uchun intizomiy, boshqa hollardaesa umumiy asoslarda ma’muriy javobgar bo‘ladilar.O‘zbekiston Respublikasi hududida bo‘lgan xorijiy fuqarolarva fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar umumiy asoslarda ma’muriyjavobgarlikka tortilishlari lozim. Daxlsizlik huquqiga ega bo‘lganshaxslarga nisbatan O‘zbekiston Respublikasi MJTKning O‘zbekistonRespublikasi qatnashchi bo‘lgan xalqaro shartnomalar vabitimlarga zid bo‘lmagan qismi qo‘llaniladi.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 20-moddasiga binoanesa, g‘ayrihuquqiy harakat yoki harakatsizlik sodir etgan vaqtidaaqli norasolik holatida bo‘lgan shaxs, ya’ni surunkali ruhiy kasallik,ruhiy faoliyati vaqtincha buzilganligi, aqli zaifligi yoxud boshqaxil kasallik oqibatida o‘z harakatining (harakatsizligining)ahamiyatini idrok qila olmagan yoki boshqara olmagan shaxsma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin emas.Demak, umumiy qoidaga ko‘ra, ma’muriy huquqbuzarlikningsubyekti — bu 16 yoshga to‘lgan aqli raso jismoniy shaxsdir.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlaridama’muriy javobgarlikning subyektlari uch guruhga bo‘lingan:Umumiy subyekt — har qanday 16 yoshga to‘lgan jismoniyshaxs. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 13-moddasida ma’muriy javobgarlik subyekti umumiy holda ko‘rsatibo‘tilgan.Maxsus subyekt — umumiy subyektga qaraganda o‘ziga xosxususiyatlarga (ko‘shimcha belgilarga) ega bo‘lgan subyektlardir.Ma’muriy huquqbuzarlikning maxsus subyektiga - mansabdorshaxslar, haydovchilar, voyaga yetmaganlar va boshqalarni kiritishmumkin. Mazkur shaxslar tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarva ularga nisbatan qo‘llaniladigan javobgarlik o‘ziga xosxususiyatlarga ega. Masalan, mansabdor shaxslar tomonidan sodiretiladigan ma’muriy huquqbuzarliklar ularning egallab turganlavozimi yoki mansabi bilan yoxud ular zimmasiga yuklanganvazifalar (majburiyatlar)ning bajarilmaganligi yoki lozim darajadabajarilmaganligi bilan bog‘liq holda sodir etiladi. Mansabdorshaxslarning ma’muriy javobgarligi fuqarolarga (umumiy subyekt)qaraganda yuqori bo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 175 4 -moddasiga binoanish haqini taqiqlangan shakllarda to‘lash uchun faqatgina mansabdorshaxslargina javobgarlikka tortilishi mumkin. Chunki xodimlargaish haqini berish majburiyati korxona, muassasa va tashkilotningmansabdor shaxsi zimmasiga yuklangan.O‘zbekiston Respublikasi MJTKniðg 125-moddasiga binoanfoydalanish man etiladigan darajada nosoz transport vositalariniboshqarish uchun faqatgina haydovchilar javobgarlikka tortilishimumkin. Chunki, faqat haydovchi transport vositasini boshqarishhuquqiga ega bo‘ladi.Ma’muriy javobgarlik 16 yoshga to‘lgan fuqarolarga nisbatanqo‘llanilishi belgilangan. Lekin 16 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lganfuqarolar - voyaga yetmaganlar toifasiga kirishini ham unutmaslikkerak. Ularning ma’muriy javobgarligi, odatda, maxsus qoidalarbilan tartibga solinadi.Alohida subyekt - intizom ustavlari yoki xizmat to‘g‘risidaginizomlar tatbiq qilinadigan shaxslar, masalan, harbiy xizmatchilar224 225

va yig‘inga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar, ichki ishlarorganlarining oddiy safdorlar va boshliqlar tarkibiga mansubshaxslar. Ma’muriy huquqbuzarlikning alohida subyektlari -maxsus subyektlarning alohida guruhini tashkil etadi. Alohidasubyektlar ham, maxsus subyektlar singari o‘ziga xos xususiyatlargaega.Qonunchilik hujjatlarida ma’muriy huquqbuzarlikning u yokibu subyektlari doirasiga qaratilgan javobgarlikning qo‘shimchaasoslari yoki uning yuqori hajmi, boshqalariga nisbatan esama’muriy javobgarlikni qo‘llashda cheklanishlar ko‘rsatib o‘tiladi.Masalan, O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 53-moddasigabinoan sanitariya qonunchilik hujjatlarini, sanitariya normalari,qoidalari va gigiyena normativlarini buzish, fuqarolarga eng kamish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdorshaxslarga esa - besh baravaridan o‘n baravarigacha miqdorda jarimasolishga sabab bo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagiqonunchilik hujjatlarida xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmaganshaxslarning ma’muriy javobgarligi ham nazarda tutilgan. Butoifadagi shaxslar ma’muriy huquqbuzarlik subyektlarining qaysiguruhiga kiradi, degan savol tug‘ilishi mumkin. Agar, xorijiyfuqarolar diðlomatik immunitet, ya’ni daxlsizlik huquqidan foydalanmasa,O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari singari umumiyasoslarda javobgarlikka tortiladi. Agar, bunday huquqqa ega bo‘lsa,ularning javobgarligi masalasi xalqaro shartnomalarda (yokidavlatlar o‘rtasida tuzilgan xalqaro bitimlarda) nazarda tutilgantartibda hal qilinadi. Demak, ular ma’muriy huquqbuzarlikningham umumiy subyekti, ham maxsus subyekti sifatida namoyonbo‘lishi mumkin.O‘zbekiston Respublikasi MJTKda xorijiy fuqarolar va fuqaroligibo‘lmagan shaxslarning javobgarligi nazarda tutiladi. Masalan,MJTKning 225-moddasida O‘zbekiston Respublikasida bo‘lishqoidalarini buzish, ya’ni O‘zbekistonda yashash huquqini beradiganhujjatlarsiz yoki haqiqiy bo‘lmagan hujjatlar bilan yashashi,vaqtincha yoki doimiy ro‘yxatga turish, ko‘chish yoki turar joytanlash yuzasidan belgilangan tartibga rioya etmasligi, bo‘lishmuddati tugagach chiqib ketishdan bo‘yin tovlashi, shuningdek,O‘zbekiston Respublikasining hududi orqali tranzit tarzda o‘tishtartibiga rioya qilmasligi uchun xorijiy fuqarolar va fuqaroligibo‘lmagan shaxslar ham ma’muriy javobgarlikka tortilishlarimumkin.Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, O‘zbekiston RespublikasiMJTKga binoan, faqatgina jismoniy shaxslar ma’muriy javobgarlikkatortilishi mumkin. Ayrim davlatlar, masalan Rossiya Federatsiyasida,yuridik shaxslar ham ma’muriy javobgalikka tortiladilar.O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy huquqbuzarlikningsubyekti sifatida yuridik shaxslarning namoyon bo‘lishi holati hammavjud.Ma’muriy huquq ma’muriy javobgarlikni qo‘llashni nazardatutgan holda ayrim sabablarga ko‘ra ma’muriy javobgarlikdan ozodqilish asoslarini belgilaydi. Chunonchi, O‘zbekiston RespublikasiMa’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 18, 19, 20-moddalarigako‘ra biror shaxs ma’muriy xatti-harakat sodir etgan bo‘-lib, bu harakatni o‘ta zarurat yuzasidan, ya’ni davlat yoki jamoattartibiga, mulkka, fuqarolarning huquq va erkinliklariga va boshqaruvyuzasidan belgilangan tartibga tahdid qiluvchi xavfni bartarafetish uchun sodir etgan bo‘lsa, basharti bu xavfni mavjud boshqavositalar bilan bartaraf etishning iloji bo‘lmagan taqdirda vayetkazilgan zarar oldi olingan zarardan ancha kam bo‘lsa, bundayshaxs ma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Shaxsma’muriy normalarda taqiqlangan xatti-harakatni sodir etganbo‘lsa, lekin u bu harakatni zaruriy mudofaa holatida, ya’ni davlatyoki jamoat tartibini, mulkni, fuqarolarning huquq va erkinliklarini,boshqaruv yuzasidan belgilangan tartibni g‘ayriqonuniytajovuzlardan, shunday tajovuz qilmoqchi bo‘lgan shaxsga zararyetkazib bo‘lsa ham himoya qilish vaqtida zaruriy mudofaachegarasidan chetga chiqmagan holda sodir etgan bo‘lsa, bundayshaxs ma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin emas.Sodir etilgan huquqbuzarlik kam ahamiyatli bo‘lgan taqdirdashu ishni ko‘rib chiqishga vakolatli bo‘lgan organ (mansabdorshaxs) huquqbuzarni ma’muriy javobgarlikdan ozod etib uniogohlantirish bilan kifoyalanishi mumkin (MJTK 21-m.).226 227

2-§. Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilikhujjatlari va uning prinsiðlariO‘zbekiston Respublikasining ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagiqonunchilik hujjatlariga MJTK, O‘zbekiston Respublikasiningqonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalariningqarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari,qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiningqarorlari, farmoyishlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasiningqonunlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi vaVazirlar Kengashining qarorlari, xalq deputatlari viloyatlar vaToshkent shahar Kengashlarining, viloyatlar va Toshkent shaharhokimlarining qarorlari kiradi.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlari insonva jamiyat farovonligi yo‘lida fuqarolarning huquq va erkinliklarini,mulkni, davlat va jamoat tartibini, tabiiy muhitni muhofaza qilish,ijtimoiy adolat va qonuniylikni ta’minlash, ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlarni o‘z vaqtida va obyektiv ko‘rib chiqilishini,shuningdek bunday huquqbuzarliklarning oldini olishni,fuqarolarni O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi vaqonunlariga rioya etish ruhida tarbiyalashni o‘z oldiga vazifa qilibqo‘yadi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun MJTK qandayharakat yoki harakatsizlik ma’muriy huquqbuzarlik hisoblanishini,ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxsga nisbatan qaysi organ(mansabdor shaxs) tomonidan qay tartibda qanday ma’muriyjazo qo‘llanilishi va ijro etilishini belgilaydi.O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagiqonunchilik hujjatlari quyidagi prinsiðlarga asoslanadi:— qonuniylik;— fuqarolarning qonun oldida tengligi;— demokratizm;— insonparvarlik;— odillik va ayb uchun javobgarlikning muqarrarligi.Qonuniylik — davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar,jamoat birlashmalari va fuqarolarning O‘zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasi va qonunlariga qat’iy rioya qilishidir. O‘zbekistonRespublikasi MJTKning bir necha normalarida bevosita ushbuprinsiðning talablari belgilab qo‘yilgan. Jumaladan, MJTKning8-moddasiga ko‘ra ma’muriy huquqbuzarlik uchun hech kimqonunchilik hujjatlarida belgilangan asoslar va tartibdan boshqachatarzda ta’sir ko‘rsatish chorasiga tortilishi mumkin emas. Ma’muriyhuquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni yuritish qonuniylikka rioyaqilish asosida olib boriladi. Tegishli vakolat berilgan organlar vamansabdor shaxslar ma’muriy ta’sir ko‘rsatish choralarini o‘zvakolatlari doirasida qo‘llaydilar. Ma’muriy huquqbuzarlik uchunta’sir ko‘rsatish choralarini qo‘llanish chog‘ida qonunchilikhujjatlari talablariga rioya etilishi yuqori turuvchi vakolatli organlarva mansabdor shaxslar tomonidan muntazam ravishda nazoratqilib turilishi bilan, prokuror nazorati bilan, shikoyat berishhuquqi bilan ta’minlanadi.Fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsiði. O‘zbekistonRespublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga egabo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi,shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar.MJTKning 272-moddasiga asosan, ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ish barcha fuqarolarning jinsi, ijtimoiy kelib chiqishi,shaxsiy va ijtimoiy mavqei, irqi, millati, tili, dini va e’tiqodidanqat’i nazar, qonun oldida va shu ishni ko‘rib chiquvchi organ(mansabdor shaxs) oldida tengligi asosida ko‘rib chiqiladi.Demokratizm prinsiði. Ushbu prinsiðning mazmuni shundaniboratki, ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish ochiq ko‘riladi.Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishningtarbiyaviy va ogohlantiruvchi rolini oshirish maqsadida bundayishlar huquqbuzarning ish, o‘qish joyidagi jamoalarida yokiyashash joyida ko‘rib chiqilishi mumkin.Insonparvarlik prinsiði. Vakolatli organ (mansabdor shaxs)ma’muriy jazo choralarini qo‘llashda javobgarlikning yengillashtiruvchiholatlariga, huquqbuzarning moddiy ahvoliga e’tibor berganholda ayrim huquqbuzarliklar uchun belgilangan sanksiyadan hamyengilrog‘ini qo‘llaydi yoki ogohlantirish bilan kifoyalanadi.Ma’muriy huquqbuzarlik uchun javobgarlikni yengillashtiruvchiyoki bekor qiluvchi hujjatlar orqaga qaytish kuchiga egadir, ya’niushbu hujjatlar chiqqunga qadar sodir etilgan huquqbuzarlikhollariga ham taalluqlidir. Ma’muriy huquqbuzarlik uchun228 229

javobgarlikni belgilovchi yoki kuchaytiruvchi hujjatlar esa orqagaqaytish kuchiga ega bo‘lmaydi.Odillik prinsiði. Ushbu prinsið vakolatli organlar (mansabdorshaxs) har bir ishni har tomonlama, to‘la va obyektiv ravishdaaniqlab chiqishi, ishni qonunchilik hujjatlariga muvofiq hal etishi,ma’muriy ta’sir choralarini qo‘llashda qonunda belgilanganqoidalarga amal qilgan holda huquqbuzarlikning xususiyati,huquqbuzarning shaxsi va boshqa holatlarni to‘la o‘rganib jazoqo‘llashini anglatadi.Sodir etilgan huquqqa xilof xatti-harakat uchun qonundabelgilangan muddatlarda, inson va jamiyat farovonligi yo‘lidafuqarolarning huquq va erkinliklarini, mulkni, davlat va jamoattartibini, tabiiy muhitni muhofaza qilish, ijtimoiy adolat vaqonuniylikni ta’minlash maqsadida ma’muriy ta’sir choralariningqo‘llanilishi ayb uchun javobgarlikning muqarrarligi prinsiðinianglatadi.O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksiga asosan ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilikhujjatlari sohasida O‘zbekiston Respublikasining vakolatlarigaquyidagilar kiradi: ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilikhujjatlarining prinsiðlarini aniqlash va umumiy qoidalarini belgilabberish; ma’muriy javobgarlikka sabab bo‘ladigan harakat yokiharakatsizlikni, ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarniko‘rib chiqish vakolatiga ega bo‘lgan organlar tizimini (mansabdorshaxslarni), mazkur ishlarni yuritish va chiqarilgan qarorlarningijrosi tartibini belgilash; ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunhujjatlari sohasida Qoraqalpog‘iston Respublikasining vakolatlarinibelgilash; viloyatlar va Toshkent shahar hokimiyat vakillik organlarihamda hokimlari ma’muriy javobgarlik nazarda tutilgan qaror qabulqilishlari mumkin bo‘lgan masalalar doirasini belgilash.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlarisohasida Qoraqalpog‘iston Respublikasi hamda mahalliy davlathokimiyati organlariga quyidagi vakolatlar belgilangan:a) jamoat tartibini saqlash masalalari bo‘yicha, basharti bumasalalar O‘zbekiston Respublikasi MJTK bilan tartibgasolinmagan bo‘lsa, shuningdek tabiiy ofatlar va epidemiyalargaqarshi kurash masalalari bo‘yicha ma’muriy javobgarlik belgilash;b) O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 90, 109, 110, 161,162-moddalariga, 164-moddasining 2-qismiga, 168-moddasigabinoan buzilishi ma’muriy javobgarlikka sabab bo‘ladigan qoidalarnibelgilash. Ushbu huquqbuzarliklar bo‘yicha mahalliy davlat hokimiyatiorganlarining qarorlari bilan belgilanadigan jarimaning engko‘p miqdori fuqarolarga — eng kam ish haqining uch baravaridan,mansabdor shaxslarga esa — besh baravaridan oshmasligi kerak.3-§. O‘zbekiston Respublikasida ma’muriyjavobgarlikni liberallashtirishO‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Ikkinchi chaqiriq O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisining VI sessiyasida liberallashtirishkonsepsiyasini ilgari surib, rivojlangan demokratik mamlakatlardaqo‘llanib kelinayotgan tamoyillar va talablarga javob beradiganmezonlar asosida huquqbuzarlik va jazo tizimini qayta ko‘rib chiqishzarurligini ta’kidlab o‘tdi 1 . Ushbu tarixiy sanada O‘zbekiston Respublikasining«Jinoiy jazolarni liberallashtirilishi munosabati bilanO‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual kodekslarihamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risdagi kodeksiga o‘zgartirishlarva qo‘shimchalar kiritish haqida»gi 2001-yil 29-avgustqonuni qabul qilindi. Ushbu Qonun asosida O‘zbekiston RespublikasiMJTKning 61, 164, 174, 176-moddalariga o‘zgartish vaqo‘shimchalar kiritildi. Jumladan, MJTKning 61-moddasida belgilagantalon-toroj qilingan mulkning qiymati eng kam ish haqiningbesh baravaridan oshgandagina Jinoyat kodeksining 167-moddasigamuvofiq javobgarlikka tortilishi belgilab qo‘yildi. Bundan tashqari,bir necha jinoiy xatti-harakatlarning birinchi marotaba sodir etilishiuchun ma’muriy javobgarlik (ma’muriy preyuditsiya) belgilandi.Ma’muriy qonunchilikning takomillashuvi respublikamizdaamalga oshirilayotgan sud-huquq sohasidagi islohotlarning muhimbosqichlarini belgilab beribgina qolmay, balki milliy qonunchiligimizningrivojlanishida ham alohida ahamiyat kasb etadi. Aytishjoizki, mustaqillik yillarida ma’muriy qonunchilik tizimining1Qarang: Êàðèìîâ È.À. Õàâôñèçëèê âà òèí÷ëèê ó÷óí êóðàøìî³ êåðàê. Ò.10. –Ò., 2002. – 26-á.230 231

shakllanishi va takomillashuvida muayyan natijalarga erishildi. Busohadagi islohotlarning muhim bosqichi sanalgan O‘zbekistonRespublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining tasdiqlanishiva amalga kiritilishi, ma’muriy javobgarlikni nazarda tutuvchiva boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning qabul qilinishi ma’muriyqonunchilikning takomillashuvida katta ahamiyat kasb etdi.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlari monitoringishuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston Respublikasi MJTKga kiritilgano‘zgartish va qo‘shimchalar natijasida u yoki bu huquqqaxilof xatti-harakat (harakatsizlik) uchun ma’muriy javobgarlikniyoki kuchaytirilgan sanksiyalarni nazarda tutuvchi normalar yuzagakeldi. Sud-huquq sohasini isloh qilishning muhim tarkibiy qismihisoblangan mavjud jazo tizimini liberallashtirish konsepsiyasiningtatbiq etilishi natijasida bir necha jinoiy xatti-harakatlar uchunjinoiy javobgarlik bekor qilinib, faqat ma’muriy jazo qo‘llanilgandan(ma’muriy preyuditsiya) keyin jinoiy javobgarlik belgilabqo‘yildi. Ayrim turdagi ma’muriy huquqbuzarliklarning (O‘zbekistonRespublikasi MJTKning 40, 41, 176 2 , 184 2 , 184 3 , 189,201, 202 1 , 225, 240, 239, 293 1 -moddalarida) ijtimoiy xavflilikdarajasi, xususiyati inobatga olinib, ma’muriy jarimalar miqdorioshirildi. Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘ribchiqish vakolatiga ega bo‘lgan organlar (mansabdor shaxslar)tizimida adliya organlariga, xo‘jalik sudlariga, soliq departamentiga,Moliya vazirligi nazorat-taftish bosh boshqarmasi organlariga,qishloq xo‘jaligi ekinlarini nazorat qilish davlat markazi organlarigama’muriy yurisdiksiya vakolatlari berildi.Yuqorida qayd etilgan qonun respublikamizda liberallashtirishkonsepsiyasi dastlabki bosqichini huquqiy jihatdan asoslab berdi.Sud-huquq sohasidagi islohotlarning muhim tarkibiy qismihisoblangan liberallashtirish konsepsiyasi davomli, uzoq muddatgamo‘ljallangan izchil rivojlantirishni talab etadigan jarayondir.Davlatimiz rahbarining «Jamiyatni demokratlashtirish vayangilash, mamlakatni isloh qilish hamda modernizatsiyalashmaqsad va vazifalarini amalga oshirish dasturi to‘g‘risida»gi 2005-yil 10-mart qaroriga muvofiq amaldagi qonunchilik hujjatlarinitakomillashtirishga qaratilgan bir necha tadbirlar qatorida: a)ma’muriy jazo qo‘llaydigan organlar ro‘yxatini qisqartirish; b)javobgarlikning ayrim turlarini xo‘jalik yurituvchi subyektlardanmansabdor shaxslarga o‘tkazish; d) eskirgan va asossiz, og‘irma’muriy huquqbuzarlik turlarini kamaytirish; e) ma’muriysanksiya miqdorlarini kamaytirish va ularni qo‘llash tartibini takomillashtirish;f) xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga noqonuniyaralashganlik uchun davlat organlari mansabdor shaxslariningjavobgarligini o‘zida ifoda etuvchi yangi tahrirdagi O‘zbekistonRespublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiloyihasini ishlab chiqilishi ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagiqonunchilik hujjatlarining takomillashuvida muhim bosqich bo‘ldi.Shu bilan birga ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilikhujjatlarini liberallashtirish asosida uni takomillashtirishningquyidagi asosiy yo‘nalishlarini belgilash mumkin:1) ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchiliknirivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqish;2) ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlariningmuntazam monitoringini olib borish;3) ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlariniunifikatsiyalash;4) ma’muriy qonunchilik institutlarini rivojlantirish;5) ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlaridaliberallashtirish konsepsiyasi negizida yuzaga kelgan yarashuv,jamoatchilik nazorati kabi institutlarning tatbiq etish mexanizminiishlab chiqish.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Ma’muriy javobgarlik deganda nimani tushunasiz?2. Ma’muriy javobgarlik subyektlarini aniqlang.3. Ma’muriy javobgarlikdan ozod qilish asoslari deganda nimanitushunasiz?4. Mansabdor shaxslar ma’muriy javobgarligining o‘ziga xos xususiyatlarinimalardan iborat?5. Voyaga yetmaganlar ma’muriy javobgarligining o‘ziga xosxususiyatlarini aniqlang.6. Ma’muriy javobgarlikni liberallashtirish asoslari haqida so‘zlab bering.232 233

XII bobMA’MURIY JAZO1-§. Ma’muriy jazo maqsadi va vazifalariUzoq tarixdan ma’lumki, har qanday ijtimoiy munosabatniqo‘riqlash zaruriyati har doim, har zamonda bo‘lgan va bundankeyin ham bo‘ladi. Shu bois, huquq hamisha ijtimoiy munosabatlarnimuhofaza etish vositasi bo‘lib kelgan. Huquqiy ta’sirningbu yo‘nalishi huquqning qo‘riqlovchi funksiyasini tashkil etadi.Huquqning qo‘riqlovchi funksiyasi — uning ijtimoiy vazifasibilan belgilangan huquqiy ta’sir etish yo‘nalishi bo‘lib, u umumiyahamiyatga molik, o‘ta muhim iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va boshqaijtimoiy munosabatlarni muhofaza etishga, ularning daxlsizliginita’minlashga yo‘naltiriladi va shu bilan birga jamiyatga yot, zararlimunosabatlarni siqib chiqarishga qaratiladi 1 .Huquqshunoslik fanida qo‘riqlovchi funksiyaning xususiyatlariquyidagilardan iborat ekanligi e’tirof etilgan:birinchidan, u huquqni kishilar xulq-atvoriga ta’sir etishningalohida vositasi sifatida ta’riflaydi. Huquq bu vazifani jazo qo‘llash,taqiqlar o‘rnatish va yuridik javobgarlikni amalga oshirish bilanogohlantirib, insonlar irodasiga ta’sir o‘tkazish orqali bajaradi;ikkinchidan, unda davlat, huquqiy qoidalar vositasida qandayijtimoiy qadriyatlarni o‘z himoyasiga olganligi to‘g‘risida ijtimoiymunosabat subyektlariga axborot yetkaziladi;uchinchidan, u jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyatidarajasining, huquqdagi insonparvarlik asoslarining ko‘rsatkichidir.Huquqning qo‘riqlovchi funksiyasiga xos xususiyatlar unidavlatning huquqni muhofaza etish faoliyati bilan qiyoslaganda,yanada aniqroq namoyon bo‘ladi. Tegishli davlat idoralari huquqsubyektlari tomonidan qonun talablarini so‘zsiz qat’iy bajarilishinita’minlaydi, jamiyatda qonuniylik muhitini vujudga keltiradi.1Äàâëàò âà µó³ó³ íàçàðèÿñè. Äàðñëèê/ ïðîô. ¥.Á.Áîáîåâ âà ïðîô. ¥.Ò. Îäèë³îðèåâëàðíèíãóìóìèé òàµðèðè îñòèäà. – Ò, 2000. – 528-á.Bu huquq buzilishi faktini aniqlash, ularni ko‘rib chiqish vaaybdorlarni yuridik javobgarlikka tortish bilan ta’minlanadi. Bundantashqari, eng muhimi, huquqning qo‘riqlovchi funksiyasi ijtimoiymunosabatlarni himoyalashga yo‘naltirilgandir.Turli huquq tarmoqlarida tartibga solinadigan va qo‘riqlanadiganijtimoiy munosabatlarni aybdor shaxs tomonidan buzganlik uchunyuridik javobgarlik nazarda tutiladi. Yuridik javobgarlik aybdorshaxsga nisbatan muayyan jazo qo‘llashda namoyon bo‘ladi.Masalan, mehnat intizomi buzilganda — intizomiy jazo, ma’muriyhuquqbuzarlik sodir etilganda — ma’muriy jazo, jinoyat sodiretilganda — jinoiy jazo qo‘llaniladi.Ma’muriy jazo — maqsadiga ko‘ra ma’muriy majburlov choralariningbir turi bo‘lib hisoblanadi. Ma’muriy jazo — ma’muriymajburlovning boshqa choralaridan farqli ravishda huquqbuzartomonidan ma’muriy qonunchilik hujjatlari bilan qo‘riqlanadiganijtimoiy munosabatlarga tajovuz qilinganda, ya’ni, ma’muriyhuquqbuzarlik sodir etilgandagina qo‘llaniladigan o‘ziga xosmaqsadga ega jazo sanksiyalari bo‘lib, ma’muriy-protsessual tartibdaamalga oshiriladi.Ma’muriy jazo — O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlikto‘g‘risidagi kodeks bilan, ma’muriy majburlovning boshqachoralari esa, turli normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.Huquqshunos olim Yu.M.Kozlovning fikricha, ma’muriy jazochoralari – ma’muriy huquqbuzarlik oqibatida yetkazilgan moddiyzararni qoplash maqsadida qo‘llanilmaydi. Agar ma’muriyhuquqbuzarlik orqali jismoniy yoki yuridik shaxsga moddiy zararyetkazilgan bo‘lsa, huquqbuzarlik ishini ko‘rib chiquvchi davlatorgani ma’muriy jazoni tayinlash bilan bir vaqtda, mulkiy zararniundirish bo‘yicha masalani ham hal etishi mumkin. Mulkiy zararniundirish fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish tartibida amalga oshiriladi.O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksining 22-moddasida ma’muriy jazoning maqsadi to‘liq o‘zifodasini topgan va unga ko‘ra ma’muriy jazo javobgarlikka tortishchorasi bo‘lib, u ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxsniqonunlarga rioya etish va ularni hurmat qilish ruhida tarbiyalash,234 235

shuningdek ana shu huquqbuzarning o‘zi tomonidan ham, boshqashaxslar tomonidan ham yangi huquqbuzarlik sodir etilishiningoldini olish maqsadida qo‘llaniladi.Shu bois jazolash — ma’muriy jazoning asosiy maqsadi emas,balki huquqbuzarlik sodir etgan shaxsni Konstitutsiya vaqonunlarni hurmat qilish ruhida tarbiyalash, huquq-tartibotnita’minlash, ushbu shaxsning o‘zi va boshqa shaxslar tomonidanyangi huquqqa xilof qilmishlar sodir etilishining oldini olishmaqsadida qo‘llaniladi.Shu bilan birga ma’muriy jazo, ma’lum bir ma’noda, jinoyatlarningoldini olishga ham xizmat qiladi.Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovquyidagilarni alohida ta’kidlab o‘tadilar: «Jinoyatchilikning oldiniolish, unga qarshi kurash samaradorligi jazoning og‘irligi vashafqatsizligiga emas, balki birinchi navbatda, qonunni buzganshaxsning jazoning muqarrarligini nechog‘lik anglashiga bog‘liq.Jazoning muqarrarligi jinoyatchilikni oldini olishda samarali ta’sirko‘rsatuvchi omillardan biri bo‘lib hisoblanadi» 1 .Ma’muriy jazo – ma’muriy qonunchilikka asosan, huquqbuzarliksodir etishda aybli deb topilgan shaxsga nisbatan davlatnomidan vakolatli organ mansabdor shaxs tomonidan qo‘llaniladiganva huquqbuzarni qonunda nazarda tutilgan muayyan huquqva erkinliklardan mahrum qilish yoki ularni vaqtincha cheklashdaniborat majburlov chorasi bo‘lsa-da, huquqbuzarni qiynoqqa solish,zo‘ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchiboshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etish maqsadini ko‘zlamaydi.Buning isboti Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks 8-moddasiningqoidasida o‘z aksini topgan, ya’ni, ma’muriy huquqbuzarlikuchun hech kim mamlakatimiz Konstitutsiyasidan kelibchiquvchi qonunchilik hujjatlarida belgilangan asoslar va tartibdanboshqacha tarzda ta’sir ko‘rsatish chorasiga tortilishi mumkin emas.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni yuritish qonuniylikkarioya qilish asosida olib boriladi.1Êàðèìîâ È.À. ¤çáåêèñòîí: ìèëëèé èñòè³ëîë, è³òèñîä, ñè¸ñàò, ìàôêóðà.Ò.1. – Ò., 1996. – 15-á.Tegishli vakolat berilgan organlar va mansabdor shaxslarma’muriy ta’sir ko‘rsatish choralarini o‘z vakolatlari doirasidaqo‘llaydilar hamda ma’muriy huquqbuzarlik uchun ta’sirko‘rsatish choralarini qo‘llanish chog‘ida qonunchilik hujjatlaritalablariga rioya etilishi vakolatli yuqori turuvchi organlar vamansabdor shaxslar tomonidan muntazam ravishda nazorat qilibturilishi bilan, prokuror nazorati bilan, shikoyat berish huquqibilan ta’minlanadi.Ma’muriy jazoning maqsadi va vazifalari o‘zaro uyg‘un holdabir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Ma’muriy jazoning vazifalariinson va jamiyat farovonligi yo‘lida fuqarolarning huquq vaerkinliklarini, mulkni, davlat va jamoat tartibini, tabiiy muhitnimuhofaza qilish, ijtimoiy adolat va qonuniylikni ta’minlash,ma’muriy huquqbuzarlik uchun adolatli jazoning muqarrarligi,shuningdek huquqbuzarliklarning oldini olish, fuqarolarni O‘zbekistonRespublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etish ruhidatarbiyalashni o‘z ichiga oladi.Bu vazifalarni amalga oshirish uchun Ma’muriy javobgarlikto‘g‘risidagi kodeks qanday harakat yoki harakatsizlik ma’muriyhuquqbuzarlik hisoblanishini, ma’muriy huquqbuzarlik sodiretgan shaxsga nisbatan qaysi organ (mansabdor shaxs) tomonidanqay tartibda qanday ma’muriy jazo qo‘llanilishi va ijroetilishini belgilaydi.2-§. Ma’muriy jazoni qo‘llash asoslariMa’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlari bilanqo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga tajovuz qilinganda, ya’nihuquqbuzar tomonidan ma’muriy huquqbuzarlik sodir etganlikuchun ma’muriy jazo — O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriyjavobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi va boshqa normativ hujjatlardabelgilab qo‘yilgan doirada va tartibda qo‘llaniladi.Ma’muriy jazoni qo‘llash asoslari yana quyidagilarda namoyonbo‘ladi:1) ma’muriy huquqbuzarlik hodisasi yoki alomatining mavjudligi;236 237

2) ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish paytida shaxsjavobgarlikka tortish yoshiga yetgan bo‘lsa;3) g‘ayrihuquqiy harakat yoki harakatsizlikni sodir etganshaxs aqli raso bo‘lsa;4) shaxs harakatni zaruriy mudofaa yoki oxirgi zaruratchegarasidan chetga chiqib sodir etsa;5) ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiqishpaytida Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 36-moddasidanazarda tutilgan muddatlar o‘tib ketmagan bo‘lsa.Sodir etilgan ma’muriy huquqbuzarliklar uchun ma’muriyjavobgarlikni nazarda tutuvchi sanksiyalarda – jazo chorasi va uningruxsat etilgan me’yorlari (hajmi, miqdori)ning eng kami va engyuqorisi ko‘rsatilgan bo‘ladi.Ma’muriy jazoni qo‘llashda vakolatli organ (mansabdor shaxs)ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlarining, ya’ni,qonuniylik, fuqarolarning qonun oldida tengligi, demokratizm,insonparvarlik, odillik va ayb uchun javobgarlikning muqarrarligiprinsiðlari1ga asoslanishi shartdir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKda ma’muriy jazoningqo‘llanilishiga bag‘ishlangan alohida 4-bob ajratilgan bo‘lib, uning30-moddasida ma’muriy jazo qo‘llanilishining umumiy qoidalario‘z aksini topgan. Mazkur ma’muriy-huquqiy normaga muvofiqma’muriy huquqbuzarlik uchun jazo Ma’muriy javobgarlikto‘g‘risidagi kodeks va boshqa normativ hujjatlarda belgilab qo‘yilgandoirada va tartibda qo‘llaniladi.Vakolatli organlar va mansabdor shaxslar tomonidan ma’muriyjazoni qo‘llanish chog‘ida:— sodir etilgan huquqbuzarlik xususiyati;— huquqbuzarning shaxsi;— uning aybdorlik darajasi;— mulkiy ahvoli;javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlar;javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holatlar hisobga olinadi.Ma’muriy jazo qo‘llanishining mazkur umumiy qoidalarigabarcha vakolatli organlar va mansabdor shaxslar rioya qilishlarishart.Bundan tashqari ma’muriy jazoni qo‘llashda jazoni individuallashtirishham katta ahamiyat kasb etadi, ya’ni ma’muriyhuquqda sodir etilgan qilmishning xususiyati, huquqbuzarningaybdorlik darajasi, shaxsi hamda qonunda nazarda tutilganjavobgarlikni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlarni hisobgaolgan holda ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilikhujjatlari bilan belgilangan sanksiyalar chegarasida unga jazotayinlashdir.Vakolatli organ (mansabdor shaxs) jazoni individuallashtirib,avvalo sodir etilgan qilmishning xususiyati, darajasi va huquqbuzarningshaxsini hisobga oladi. Bunda qilmishni qanday usulda,kim bilan birgalikda sodir qilinganligi, qaysi bosqichgacha olibborilgan — tayyorgarlik yoki tugallanganligi, huquqbuzar shaxsningvoyaga yetmagan yoki yetganligi, huquqbuzarlikni birinchibor yoki takroran sodir etishi, huquqbuzarlikni qasddan yokiehtiyotsizlik orqasida sodir etishi va hokazolar e’tiborga olinadi.Jazoni individuallashtirishda aybdor shaxsning barcha ijobiyva salbiy xususiyatlari, javobgarlikni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchiholatlari hisobga olinishi lozim, chunki jazo asosan shaxsiyxususiyatga ega va aybdor shaxsga qo‘llaniladi1.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 31-moddasigako‘ra, ma’muriy javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlar jumlasigaquyidagilar kiradi:1) aybdorning o‘z qilmishidan chin ko‘ngildan pushaymonbo‘lishi;2) aybdorning huquqbuzarlik zararli oqibatlarining oldiniolishi, yetkazilgan ziyonni ixtiyoriy ravishda qoplashi yoki keltirilganzararni bartaraf qilishi;3) huquqbuzarlikning kuchli ruhiy hayajon ta’siri ostida yokiog‘ir shaxsiy, oilaviy yoxud boshqa sharoitlar yuzaga kelganligioqibatida sodir etilishi;4) huquqbuzarlikning tahdid yoki majburlov ta’sirida yoxudxizmat yuzasidan, moddiy yoki boshqa jihatdan qaramligi ta’siriostida sodir etilishi;5) huquqbuzarlikning voyaga yetmagan shaxs tomonidan sodiretilishi;238 239

6) huquqbuzarlikning homilador ayol yoki o‘n to‘rt yoshgachabo‘lgan bolasini yakka o‘zi tarbiyalayotgan shaxs tomonidan sodiretilishi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiquvchiorgan (mansabdor shaxs) boshqa holatlarni ham javobgarlikniyengillashtiruvchi holat deb topishi mumkin.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 242-moddasidabelgilangan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘ribchiqishga vakolati bo‘lgan organlar va mansabdor shaxslar kodeksning33-moddasiga asosan ma’muriy jazo chorasini qo‘llayotgandama’muriy javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlarni va huquqbuzarningmoddiy ahvolini inobatga olgan holda sababini albattako‘rsatib, kodeksning maxsus qismidagi moddalarning jazobelgilash qismida nazarda tutilgan eng kam jazodan ham yengilroqjazo chorasini qo‘llashi mumkin. Ushbu holatni, ma’muriy jarimajazosi misolida ko‘rish mumkin. Bunda fuqarolarga solinadiganjarimaning eng kam miqdori – eng kam ish haqining ellikdan birqismidan, mansabdor shaxslarga esa – eng kam ish haqiningo‘ndan bir qismidan kam bo‘lmasligi kerak.Huquqbuzar shaxs tomonidan sodir etilgan ma’muriyhuquqbuzarlik kam ahamiyatli bo‘lgan taqdirda, shu ishni ko‘ribchiqishga vakolati bo‘lgan organ, mansabdor shaxs huquqbuzarnima’muriy javobgarlikdan ozod qilib, uni ogohlantirish bilankifoyalanishi mumkin. Mazkur ma’muriy-huquqiy normalaro‘zida insonparvarlik prinsiðini to‘la ifodalaydi.O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksining 32-moddasida esa ma’muriy javobgarlikniog‘irlashtiruvchi holatlarga quyidagilar kiritilgan:1) g‘ayrihuquqiy harakatlarni to‘xtatish vakolati bor shaxslartomonidan qo‘yilgan talabga qaramay, bunday harakatlarni davomettirish;2) ma’muriy jazo chorasiga tortilgan shaxsning bir yilmobaynida yana o‘sha xildagi huquqbuzarlikni sodir etishi, xuddishuningdek huquqbuzarlikni ilgari sudlangan shaxs tomonidansodir etilishi;3) voyaga yetmagan shaxsni huquqbuzarlikka tortish (jalbqilish);4) huquqbuzarlikning bir guruh shaxslar tomonidan sodiretilishi;5) huquqbuzarlikning tabiiy ofat sharoitida yoki boshqafavqulodda holatlarda sodir etilishi;6) huquqbuzarlikning mast holda sodir etilishi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiquvchiorgan (mansabdor shaxs)larga bulardan tashqari boshqa holatlarniham javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holat deb topish vakolatiberilmagan. Ular, huquqbuzarlikning mast holda sodir etilishiholatini faqat uning xususiyatiga qarab aybni og‘irlashtiruvchi holatdeb topmasligi mumkin.Ma’muriy qonunchilik hujjatlarida bir necha ma’muriyhuquqbuzarlik sodir etilganligi uchun ma’muriy jazo qo‘llashqoidalari ham belgilangan.Bir shaxs ikki yoki undan ortiq ma’muriy huquqbuzarlikxatti-harakat(harakatsizlik)larini sodir etgan bo‘lsa, ma’muriyjazo har bir huquqbuzarlik uchun alohida-alohida qo‘llaniladi.Basharti shaxs bir necha ma’muriy huquqbuzarlik sodir etganbo‘lib, shu haqdagi ishlar bir vaqtning o‘zida ayni bir organ(mansabdor shaxs) tomonidan ko‘rib chiqilayotgan bo‘lsa, bushaxsga nisbatan uzil-kesil jazo og‘irroq ma’muriy jazoni nazardatutuvchi sanksiya doirasida qo‘llaniladi. Bu holda asosiy jazoga sodiretilgan huquqbuzarliklardan istalgan bittasi uchun ma’muriyjavobgarlik to‘g‘risidagi moddalarda nazarda tutilgan qo‘shimchajazo choralaridan biri qo‘shilishi mumkin.Basharti shaxs MJTKning Maxsus qismidagi bir necha moddabilan ma’muriy javobgarlik belgilangan va ular to‘g‘risidagi ishlarnihar xil organ (mansabdor shaxs) ko‘radigan harakat(harakatsizlik) sodir etgan bo‘lsa, unga nisbatan jazo og‘irroqma’muriy jazoni nazarda tutuvchi sanksiya doirasida qo‘llaniladi.Bu holda asosiy jazoga sodir etilgan huquqbuzarliklardan istalganbittasi uchun ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi moddalarda nazardatutilgan qo‘shimcha jazo choralaridan biri qo‘shilishi mumkin_.Agar shaxs Kodeksning Maxsus qismidagi tegishli modda bilanma’muriy javobgarlik nazarda tutilgan harakat (harakatsizlik)nivoyaga yetmagan shaxsni ma’muriy huquqbuzarlik sodir etishga240 241

jalb qilgan holda (1881-modda) sodir etgan bo‘lsa, ish materiallariko‘rib chiqish uchun sudga topshiriladi. Bu holda ham, asosiyjazoga sodir etilgan huquqbuzarliklardan istalgan bittasi uchunma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi moddalarda nazarda tutilganqo‘shimcha jazo choralaridan biri qo‘shilishi mumkin.Ma’muriy qamoq va maxsus huquqdan mahrum etish kabima’muriy jazo choralarini qo‘llash uchun muddatlarni hisoblashquyidagicha belgilangan. Ma’muriy qamoq muddati sutkalar bilan,eng ko‘pi 30 sutka, maxsus huquqdan mahrum etish muddatiesa – kunlar, oylar, yillar bilan hisoblanadi va ko‘pi bilan 3 yilgachaqo‘llaniladi.Ma’muriy jazo – ma’muriy huquqbuzarlik sodir etilgankundan boshlab, davom etayotgan huquqbuzarliklar uchun esa,huquqbuzarlik aniqlangan kundan boshlab ikki oydan kechiktirmayqo‘llanilishi mumkin.Jinoyat ishini qo‘zg‘atish rad etilgan yoki jinoyat ishi tugatilganbo‘lsa-yu, lekin huquqbuzarning harakatlarida ma’muriyhuquqbuzarlik alomatlari mavjud bo‘lsa, ma’muriy jazo chorasijinoyat ishi qo‘zg‘atishni rad etish yoki jinoyat ishini tugatishto‘g‘risida qaror qabul qilingan kundan boshlab bir oydan kechiktirmayqo‘llanilishi mumkin.Mazkur muddatlar ashyolarni bojxonaga doir qonunchilikhujjatlari asosida musodara qilish hollariga nisbatan tatbiq etilmaydi.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 37-moddasigamuvofiq, ma’muriy jazoga tortilgan shaxs shu jazoni o‘tashmuddati tugagan kundan boshlab bir yil mobaynida yangi ma’muriyhuquqbuzarlik sodir etmagan bo‘lsa, mazkur shaxs ma’muriyjazoga tortilmagan deb hisoblanadi. Mazkur bir yillik muddato‘tgach ushbu shaxs tomonidan xuddi shunday ma’muriyhuquqbuzarlik sodir etilgan taqdirda uning huquqbuzarliknitakroran sodir etgan deb kvalifikatsiya qilinishi mumkin emas.Ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxs ma’muriyhuquqbuzarlik oqibatida yetkazilgan zararni qoplashi shart.Basharti ma’muriy huquqbuzarlik sodir etish oqibatidajismoniy shaxsga, korxona, muassasa, tashkilotga, fuqarolarningo‘zini o‘zi boshqarish organi yoki davlatga yetkazilgan mulkiyzarar belgilab qo‘yilgan eng kam ish haqidan ko‘p bo‘lmasa,organ (mansabdor shaxs) jazo qo‘llanishi paytida aybdor buzararni qoplashi to‘g‘risidagi masalani ham hal etishga haqlidir,ma’muriy ishlar bo‘yicha sudya esa bu masalani yetkazilgan zararmiqdoridan qat’i nazar hal qilaveradi.Boshqa hollarda ma’muriy huquqbuzarlik natijasida yetkazilganmulkiy zararni qoplash fuqarolik-huquqiy tartibida hal qilinadi.Ma’muriy jazoni qo‘llash - ma’muriy huquqbuzarlik sodiretgan shaxsni bajarilmaganligi uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganvazifani bajarishdan ozod etmaydi.3-§. Ma’muriy jazo choralariO‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksining 23-moddasiga muvofiq, ma’muriy huquqbuzarlik sodiretganlik uchun quyidagi ma’muriy jazo choralari qo‘llanilishimumkin:1) jarima;2) ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblanganyoki bevosita shunday narsa bo‘lgan ashyoni haqini to‘lash shartibilan olib qo‘yish;3) ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblanganyoki bevosita shunday narsa bo‘lgan ashyoni musodara qilish;4) muayyan shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan(transport vositasini boshqarish huquqidan, ov qilish huquqidan)mahrum etish;5) ma’muriy qamoqqa olish.Ma’muriy jarimadan tashqari barcha ma’muriy jazo choralari,faqat O‘zbekiston Respublikasi qonunlari bilan belgilanishimumkin.Qonunchilik hujjatlarida ma’muriy huquqbuzarlik sodiretganlik uchun xorijiy fuqarolarni va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarniO‘zbekiston Respublikasi hududidan ma’muriy tarzda chiqaribyuborish nazarda tutilishi mumkin.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlarigamuvofiq, ma’muriy jazo — asosiy va qo‘shimcha ma’muriy jazochoralariga bo‘linadi.242 243

Asosiy ma’muriy jazo choralari bu — ma’muriy jazo choralariboshqa ma’muriy jazo choralarining turlariga qo‘shimcha bo‘lib,ayni vaqtda tayinlanishi mumkin bo‘lmagan jazo choralaridir.Masalan, jarima, muayyan shaxsni maxsus huquqdan mahrumqilish, ma’muriy qamoq kabi choralar faqat asosiy ma’muriyjazo choralari sifatida qo‘llanilishi mumkin.Qo‘shimcha ma’muriy jazo choralari bu — ma’muriy jazochorasiga qo‘shimcha ravishda tayinlanishi mumkin bo‘lganma’muriy jazo choralaridir. Masalan, ashyolarni haqini to‘lashsharti bilan olib qo‘yish yoki musodara qilish, O‘zbekistonRespublikasi hududidan ma’muriy tarzda chiqarib yuborishqo‘shimcha jazo choralaridir. Biroq, ular ham asosiy, hamqo‘shimcha ma’muriy jazo tariqasida qo‘llanilishi mumkin.Qo‘shimcha ma’muriy jazo choralarining yana bir o‘ziga xosxususiyati bu ularning sodir etilgan ma’muriy huquqbuzarlikuchun alohida, mustaqil ravishda qo‘llanilishining mumkinemasligi, ya’ni ular faqat asosiy ma’muriy jazo choralarigaqo‘shimcha jazo chorasi sifatida tayinlanishi mumkin.Demak, bir ma’muriy huquqbuzarlik uchun yo asosiy, yokiham asosiy, ham qo‘shimcha jazo chorasi qo‘llanilishi mumkin.Lekin, bir vaqtning o‘zida ikkita asosiy yoki ikkita qo‘shimcha jazochoralarining qo‘llanilishi mumkin emas.Yuqorida ko‘rsatilgan ma’muriy jazo choralarni alohida-alohidako‘rib chiqamiz.Jarima — ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilikhujjatlarida belgilangan ma’muriy huquqbuzarliklar uchunqo‘llaniladi. Boshqacha aytganda, jarima — ma’muriy huquqbuzarliklaruchun MJTKning Maxsus qismi moddalariningsanksiyalarida belgilangan hollarda qo‘llaniladi.Jarima — ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan aybdorshaxslardan davlat hisobiga pul undirishdir.Jarima — moddiy xususiyatga ega bo‘lgan ma’muriy jazo chorasibo‘lib, aybdor shaxslardan davlat hisobiga undirib olinadiganmuayyan bir pul miqdorida ifodalanadi. Jarima tarzidagi ma’muriyjazo chorasi huquqbuzarning ongiga ta’sir ko‘rsatib, avvalo, uningmoddiy manfaatlariga zarar yetkazadi. Shu bois ma’muriy jarimasamarali jazo choralaridan biri bo‘lib hisoblanadi.Jarima ma’muriy jazo chorasining asosiy turi hisoblanadi. Uboshqa jazo choralarining o‘rniga tatbiq etilishi mumkin emas.Qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda jarima qo‘shimchama’muriy jazo chorasi bilan birgalikda solinishi mumkin (masalan,ashyoni haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yish yoki musodaraqilish).Jarimaning miqdori — ma’muriy huquqbuzarlik sodir etilganvaqtdagi, davom etayotgan ma’muriy huquqbuzarlik uchun esa uaniqlangan vaqtdagi belgilab qo‘yilgan eng kam oylik ish haqidankelib chiqqan holda belgilanadi.Jarima, solish obyektlariga ko‘ra 2 turga bo‘linadi: fuqarolarga,(ya’ni jismoniy shaxslarga) va mansabdor shaxslarga solinadiganjarimalar, ular miqdoriga ko‘ra farqlanadi.Fuqarolarga solinadigan jarimaning eng kam miqdori — engkam oylik ish haqining ellikdan bir qismidan, mansabdor shaxslargaesa — o‘ndan bir qismidan kam bo‘lmasligi kerak.Fuqarolarga solinadigan jarimaning eng ko‘p miqdori — engkam oylik ish haqining besh baravaridan, mansabdor shaxslargaesa — o‘n baravaridan oshmasligi kerak. Qonunlarda nazarda tutilganayrim hollarda ba’zi huquqbuzarliklar uchun fuqarolarga — engkam oylik ish haqining yuz baravarigacha va mansabdor shaxslarga— yuz ellik baravarigacha miqdorda jarima solinishi mumkin.Mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari bilanbelgilanadigan jarimaning eng ko‘p miqdori Kodeksning 6-moddasiga binoan fuqarolarga — eng kam ish haqining uchbaravaridan, mansabdor shaxslarga esa — besh baravaridanoshmasligi kerak.Jarima — ma’muriy javobgarlikning samarali choralaridan birisifatida, ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘ribchiqishga vakolatli barcha organ (mansabdor shaxs)lar tomonidano‘rnatilgan ma’muriy-protsessual tartibda qo‘llaniladi.Ma’muriy huquqbuzarliklarning muayyan turlari uchunjavobgarlikni nazarda tutuvchi ma’muriy-huquqiy normalar sanksiyalaridajarimaning miqdorlari huquqbuzarliklarning darajasidankelib chiqib aniqlashtiriladi. Bunda jarima miqdorlari ma’muriyjazo chorasining ushbu turi uchun belgilangan eng ko‘p va eng244 245

kam miqdorlar chegarasidan chiqib ketmasligi shart. O‘zbekistonRespublikasi MJTKning Maxsus qismida nazarda tutilganma’muriy-huquqiy normalar sanksiyalarining ko‘pchiligidama’muriy jarimaning eng ko‘p miqdori, ayrim sanksiyalarida esa,jarimaning eng ko‘p va eng kam miqdori ko‘rsatiladi. Bu hol vakolatliorgan (mansabdor shaxs)ga jarima miqdorini belgilashda sodiretilgan huquqbuzarlikni va aybdorning shaxsini tavsiflovchi barchaholatlarni hisobga olish hamda adolatli jazo qo‘llash imkonini beradi.Jarima solish to‘g‘risida organ (mansabdor shaxs)ning qarorichiqariladi. Faqat Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning283-moddasida nazarda tutilgan hollarda ma’muriy huquqbuzarliksodir etilgan joyning o‘zida bayonnoma tuzilmasdan jarima solinadi.Ma’muriy jarima jazo chorasi ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksning Maxsus qismida o‘z aksini topgan deyarli barchama’muriy huquqbuzarliklar uchun qo‘llaniladi.Ma’muriy jarimaning solinadigan miqdori, ijro etish muddatlariva tartibiga ko‘ra tasniflash mumkin.Jarimaning solinadigan miqdoriga ko‘ra — joyning o‘zidasolinadigan jarimaga, ya’ni fuqaro o‘zi sodir etgan huquqbuzarlikfaktiga e’tiroz bildirmasa va jarimaning miqdori eng kam ish haqiningikkidan bir qismidan, yo‘l harakati qoidabuzarliklari to‘g‘risidagiishlar yuzasidan esa —bir baravaridan oshmasa va aybdor shaxsjarimani darhol to‘lasa, bu joyning o‘zida undirib olinadigan jarimadeb e’tirof etiladi. Bunda huquqbuzarga qat’iy moliyaviy hisobothujjati hisoblangan belgilangan nusxadagi kvitansiya beriladi.Jarimani ijro etish muddatlariga ko‘ra — agarda jarima ma’muriyhuquqbuzarlik sodir etilgan joyning o‘zida to‘lanmasa, yokijarimaning miqdori eng kam ish haqining ikkidan bir qismidan,yo‘l harakati qoidabuzarliklari to‘g‘risidagi ishlar yuzasidan esa –bir baravaridan oshadigan bo‘lsa, ishni ko‘rib chiqish va qarorniijro etish uchun O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 332-moddasidanazarda tutilgan tartibda, ya’ni huquqbuzar tomonidanunga jarima solish to‘g‘risidagi qaror topshirilgan kundan boshlabo‘n besh kundan kechiktirmay, bunday qaror xususida shikoyatberilgan yoki protest bildirilgan taqdirda — shikoyat yoki protestqanoatlantirilmaganligi to‘g‘risida xabar berilgan kundan boshlabo‘n besh kundan kechiktirmay to‘lanishi lozim.Jarima, o‘n olti yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lganshaxslarning mustaqil ish haqi bo‘lmagan taqdirda, ularning otaonalariyoki ular o‘rnini bosuvchi shaxslardan undirib olinadi.Ma’muriy huquqbuzarlik sodir etganlik uchun solingan jarimahuquqbuzar tomonidan tegishli bank muassasasiga to‘lanadi,huquqbuzarlik sodir etilgan joyning o‘zida undirib olinadigan jarimabundan mustasno.Jarima ijro etish tartibiga ko‘ra — ixtiyoriy to‘lanadigan (o‘nbesh kunlik muddat ichida)jarimaga va majburiy tartibda (o‘n beshkunlik muddat ichida ixtiyoriy to‘lanmaganda) undirib olinadiganjarimaga bo‘linadi.Bunda huquqbuzar jarimani unga jarima solish to‘g‘risidagiqaror topshirilgan kundan boshlab o‘n besh kundan kechiktirmay,bunday qaror xususida shikoyat berilgan yoki protestbildirilgan taqdirda — shikoyat yoki protest qanoatlantirilmaganligito‘g‘risida xabar berilgan kundan boshlab o‘n besh kunlikbelgilangan muddat ichida to‘lamagan taqdirda, jarima solishto‘g‘risidagi qaror sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlariniijro etish to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlarida belgilab qo‘yilganqoidalarga muvofiq jarimani uning ish haqi yoki boshqamablag‘idan, nafaqasidan yoki stiðendiyasidan majburiy tartibdaundirib olish uchun yuboriladi.Basharti jarima solingan shaxs ishlamayotgan bo‘lsa yoxudjarimani huquqbuzarning ish haqi yoki boshqa daromadidan,pensiyasi yoki stiðendiyasidan boshqa sabablarga ko‘ra undiribolishning iloji bo‘lmasa, uni undirib olish sud ijrochisi tomonidanjarima solish to‘g‘risida tegishli organ (mansabdor shaxs) chiqarganqaror asosida huquqbuzarning mulkidan, shuningdek umumiymulkdagi uning hissasidan undirib olish yo‘li bilan amalga oshiriladi.Jarima O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlarigamuvofiq ijro hujjatlari bo‘yicha undirib olinishi mumkin bo‘lmaganmol-mulkdan undirib olinishi mumkin emas.Jarima solish to‘g‘risidagi qarorga muvofiq jarima to‘la-to‘kisundirib olingach, uning ijro etilganligi haqida belgi qo‘yilib, shuqarorni chiqargan organga (mansabdor shaxsga) yoki sudgaqaytariladi.246 247

Ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblanganyoki bevosita shunday narsa bo‘lgan ashyoni haqini to‘lash shartibilan olib qo‘yish — ma’muriy jazoning turi sifatida faqat ma’muriyhuquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevositashunday narsa bo‘lgan ashyolar uchungina tatbiq etiladi. Mazkurjazo chorasi mulkiy xususiyatga ega bo‘lgan ma’muriy jazo chorasibo‘lib, faqat ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish qurolihisoblangan yoki bevosita shunday narsa sifatida foydalanilganashyolar egasiga nisbatangina qo‘llanilishi mumkin. Lekin,huquqbuzarga tegishli bo‘lmagan ashyolarni (masalan, g‘ayriqonuniyov qilish, baliq tutish natijasida qo‘lga kiritilgan mahsulotlar:yovvoyi hayvonlar, baliqlar) haqini to‘lash sharti bilan olibqo‘yish ma’muriy jazo chorasi hisoblanmaydi.O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksining 26-moddasiga muvofiq, ma’muriy huquqbuzarliknisodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bo‘lganashyoni haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yish — shu ashyonimajburiy tarzda tortib olib, uni keyinchalik sotib yuborish hamdasotishdan tushgan pulni ashyoning sobiq egasiga tortib olinganashyoni sotish xarajatlarini chegirib tashlagan holda topshirishdaniboratdir.O‘qotar qurollar va o‘q-dorilarni haqini to‘lash sharti bilanolib qo‘yish asosiy tirikchilik manbai ovchilik bo‘lgan shaxslarganisbatan qo‘llanilishi mumkin emas.Ashyoni haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yish chorasiniqo‘llash tartibi va tortib olinadigan ashyolarning turlari O‘zbekistonRespublikasi MJTK va O‘zbekiston Respublikasining boshqaqonunchilik hujjatlari bilan belgilab qo‘yiladi1.Ashyoni haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yish ma’muriyjazo chorasi mazmuniga ko‘ra ketma-ketlikda o‘zaro bog‘langanquyidagi uch harakatni amalga oshirishdan iborat:1) huquqbuzar shaxsdan ma’muriy huquqbuzarlikni sodiretish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bo‘lganashyoni majburiy tarzda olib qo‘yish;2) majburiy tarzda olib qo‘yilgan ashyoni sotish;3) ashyoni sotishdan tushgan pulni ashyoning sobiq egasigaashyoni sotish xarajatlarini chegirib tashlagan holda topshirish.Ashyoni haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yish ham asosiy,ham qo‘shimcha ma’muriy jazo chorasi sifatida qo‘llanilishi mumkin.U asosiy jazo chorasi sifatida faqat MJTK 220-moddasining 1-qismida o‘qotar qurollar va o‘q-dorilarni saqlash yoki tashishqoidalarini buzganlik uchun jarima bilan muqobil tarzda nazardatutilgan. Qo‘shimcha jazo chorasi sifatida haqini to‘lash sharti bilanolib qo‘yish, xavfli moddalar va ashyolarni transportda tashishqoidalarini buzganlik uchun (MJTK 142-m. 2-q.) va o‘qotar ovqurollari va o‘q-dorilarni sotishdan bo‘yin tovlaganlik uchun (222-m.) belgilangan. Shu bilan birga, basharti birinchi huquqbuzarlikuchun qonun chiqaruvchi ashyoni haqini to‘lash sharti bilanolib qo‘yishni qo‘shimcha jazo chorasi sifatida nazarda tutsa, ikkinchihuquqbuzarlik uchun mazkur jazo chorasini albatta asosiy jazochorasi bo‘lgan jarima bilan to‘ldiradi.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 142, 222-moddalarigamuvofiq bunday ashyolar portlovchi, tez alangalanuvchi, zaharliva zaharlovchi moddalar hamda ashyolar, shuningdek, o‘qotarqurol va o‘q-dorilardir.Haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yish to‘g‘risidagi qarorasosida olib qo‘yilgan narsalar belgilangan tartibda shartnomavositachilikasosida yoxud auksion shaklidagi kim oshdi savdosidarealizatsiya qilinadi.O‘qotar qurollar va o‘q-dorilarning haqini to‘lab olib qo‘yishto‘g‘risidagi qaror ichki ishlar organlari tomonidan ijro etiladi.Ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblanganyoki bevosita shunday narsa bo‘lgan ashyoni musodara qilish –ma’muriy jazoning turi sifatida faqat ma’muriy huquqbuzarliknisodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bo‘lganashyolar uchungina tatbiq etiladi. Mazkur ma’muriy jazo chorasiMJTKning 27-moddasiga binoan ma’muriy huquqbuzarlikni sodiretish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bo‘lganashyoni musodara qilish — shu ashyoning haqini to‘lamasdanmajburiy tarzda davlat mulkiga o‘tkazishdan iborat.Mazkur musodara qilish chorasi:1) tuman (shahar) sudining ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyasitomonidan;248 249

2) bojxona organlari tomonidan – aksiz markalari qo‘yilmagantamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklarni O‘zbekiston Respublikasihududiga olib kirilganda, transportirovka (xalqaro tranzitbundan mustasno) qilinganda va saqlanganda, shuningdek eksportqilinishi man etilgan buyumlar va mahsulotlar O‘zbekistonRespublikasi tashqarisiga olib chiqib ketilayotgan hollarda;3) soliq organlari, O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasihuzuridagi Soliq, valutaga oid jinoyatlarga va jinoiydaromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti vauning joylardagi bo‘linmalari tomonidan – aksiz markalariqo‘yilmagan tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklar saqlanganda,realizatsiya qilinganda, shuningdek yashirin ravishda ishlabchiqarilganda qo‘llaniladi.Agar O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida boshqa qoidanazarda tutilmagan bo‘lsa, faqat huquqbuzarning shaxsiy mulkibo‘lgan ashyogina musodara qilinishi mumkin. Kontrabandaashyolari egasi kim bo‘lishidan qatyi nazar, musodara qilinadi.Musodara qilish chorasining qo‘llanish tartibi, musodara qilishmumkin bo‘lmagan buyumlarning ro‘yxati O‘zbekiston RespublikasiningMa’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi va boshqaqonunlari bilan belgilanadi.O‘qotar qurollar va o‘q-dorilarni, boshqa ov qurollarinimusodara qilish asosiy tirikchilik manbai ovchilik bo‘lgan shaxslarganisbatan qo‘llanilmaydi.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlari bilanmusodara qilish jazo chorasini quyidagi hollarda qo‘llanilishimumkinligi belgilangan:Asosiy ma’muriy jazo chorasi sifatida.Qo‘shimcha ma’muriy jazo chorasi sifatida:a) musodara qilinishi shart bo‘lgan holatlar;b) ishni ko‘rib chiquvchi organ (mansabdor shaxs) tomonidanvakolati doirasida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan holatlar;v) ishni ko‘rib chiquvchi organ (mansabdor shaxs) tomonidanvakolati doirasida haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yishjazosining o‘rniga muqobil ravishda musodara jazo chorasini qo‘llashimumkin bo‘lgan holatlar (MJTK 142-m. 2-q.);O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksining 337-339-moddalariga muvofiq, ma’muriy huquqbuzarliksodir etish quroli yoki bevosita shunday ashyo bo‘lgannarsani musodara qilish to‘g‘risidagi qaror O‘zbekiston RespublikasiAdliya vazirligi huzuridagi Sud qarorlarini ijro etish, sudlarfaoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviy ta’minlashdepartamenti organlari sud ijrochilari tomonidan ijro etiladi.Ma’muriy huquqbuzarlik sodir etish quroli yoki bevositashunday ashyo bo‘lgan musodara qilingan narsani sotish va yo‘qqilib tashlash amaldagi qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibdaamalga oshiriladi.Ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangannarsani yoki bevosita ma’muriy huquqbuzarlik narsasini musodaraqilish to‘g‘risidagi qaror ijro etilganidan so‘ng sud ijrochisi ijroishi yuritishni tamomlash to‘g‘risida qaror chiqaradi va uning birnusxasi quyidagilarga yuboriladi.uni chiqargan ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyaga;O‘zbekiston Respublikasidan tashqariga olib chiqib ketilayotgan,eksport qilinishi man etilgan buyumlar va mahsulotlarni,shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirilayotgan,transportirovka (xalqaro tranzit bundan mustasno) qilinayotganva saqlanayotgan, aksiz markalari qo‘yilmagan tamaki mahsulotlariva alkogolli ichimliklarni musodara qilish to‘g‘risidagi qarorni qabulqilgan bojxona organining mansabdor shaxsiga;saqlanayotgan, realizatsiya qilinayotgan, yashirin ravishdaishlab chiqarilayotgan, aksiz markalari qo‘yilmagan tamaki mahsulotlariva alkogolli ichimliklarni musodara qilish to‘g‘risidagi qarorniqabul qilgan soliq organining mansabdor shaxsiga.Muayyan shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan mahrumqilish (transport vositalarini boshqarish huquqidan, ov qilishhuquqidan) mahrum etish — huquqbuzarning belgilangan faoliyatbilan shug‘ullanishini, maxsus huquqlardan foydalanishhuquqini vaqtinchalik cheklashdan iborat ma’muriy jazo turidir.Qonun chiqaruvchi bu jazo chorasini qo‘llashni faqat transportvositalarini boshqarish huquqidan va ov qilish huquqidan mahrumetish hollari bilangina cheklaydi.250 251

Turli transport vositalarini boshqarish hamda ovchilik bilanshug‘ullanish — belgilangan yoshga to‘lgan shaxsda maxsus huquq(tegishli transport vositasini boshqarish uchun haydovchilikguvohnomasi, taloni shuningdek ovchilik bileti)ning mavjudbo‘lishini talab etadi.O‘zbekiston Respublikasi MJTKda maxsus huquqdan mahrumqilishning eng ko‘p va eng oz muddatlari hamda mazkur jazoniqo‘llovchi organ(mansabdor shaxs) belgilangan bo‘lib, maxsushuquqdan mahrum etishni tuman (shahar) sudining ma’muriyishlar bo‘yicha sudyasi tomonidangina aybdor shaxs o‘ziga berilganmaxsus huquq (transport vositalarini boshqarish, ov qilishhuquqi)dan foydalanish tartibini qo‘pol buzsa, yoki muntazambuzib kelsa, shu huquqdan o‘n besh kundan uch yilgachamuddatga mahrum qilish jazo chorasi qo‘llanishi mumkin.Mazkur jazo chorasini ayrim shaxslarga nisbatan qo‘llashdacheklovlar mavjud bo‘lib ular quyidagilardan iborat:— nogironligi sababli ana shunday transport vositalaridanfoydalanadigan shaxslarga nisbatan transport vositalarini boshqarishhuquqidan mahrum qilish chorasi qo‘llanilmaydi;— ov qilish asosiy tirikchilik manbai bo‘lgan shaxslarga nisbatanov qilish huquqidan mahrum etish chorasi qo‘llanilmaydi.Biroq, MJTKning 28-moddasida belgilangan hollarda, ya’nitransport vositalarini alkogolli ichimlikdan, giyovandlik vositasita’siridan mast bo‘lgan holda yoki o‘zgacha tarzda mast bo‘lganholda boshqarish hollari, mastlik darajasini belgilangan tartibdaaniqlashdan bo‘yin tovlash, shuningdek o‘zlari ishtirokchi bo‘lganyo‘l-transport hodisalari sodir etilgan joydan ketib qolish holatlaridanogironlarga ham mazkur jazo chorasi qo‘llaniladi.Maxsus huquqdan mahrum etish ko‘pincha yo‘l harakatiqoidalarini va transportdan foydalanish qoidalarini qo‘pol ravishdabuzganliklari uchun transport vositalarining haydovchilariganisbatan qo‘llaniladi. Harakat xavfsizligini ta’minlashning ta’sirchanvositasi bo‘lgan transport vositalarini boshqarish huquqidanmahrum etish — mazkur huquqlarni ma’lum darajada cheklashbilan bog‘liq jazo chorasi hisoblanadi. Bunday ma’muriy jazochorasini qo‘llash asosiy kasbi haydovchilik bo‘lgan shaxslaruchun muayyan muddatga mutaxassisligi bo‘yicha ishlash,havaskor haydovchilar, shaxsiy avto-mototransport sohiblariuchun – belgilangan muddat davomida o‘ziga tegishli transportvositasini boshqarishni taqiqlashga sabab bo‘ladi. Shu bilan birga,mazkur jazo chorasining amal qilishi avtomobil, traktor va boshqao‘ziyurar mashinalar, tramvay va trolleybuslar, mototsikllar vaboshqa mexanik transport vositalari, kichik hajmli kemalarhaydovchilari sodir etgan qo‘pol huquqbuzarliklar uchun hamtatbiq etiladi.Mazkur jazo chorasi asosan, quyidagi huquqbuzarliklaruchun qo‘llanilishi nazarda tutiladi: kichik hajmli kemalardan vaular turadigan bazalardan (inshootlardan) foydalanish qoidalarinibuzish (MJTK 119-m., 2-q); transport vositalari haydovchilariningharakat xavfsizligiga tahdid soluvchi guruh bo‘lib harakatqilishda qatnashganlik (129-m., 2-q.); transport vositalarini mastholda boshqarish (131-m., 1, 3-q.); kema haydovchilarining kichikhajmli kemalarni mast holda boshqarishi (132-m.); transportvositalari haydovchilarining yo‘l harakati qoidalarini buzishi jabrlanuvchigayengil tan jarohati yoki ancha miqdorda moddiy zararyetkazilishiga olib kelishi (133-m.); haydovchilarning yo‘l harakatiqoidalarini buzishi transport vositalarining yoki boshqa molmulkningshikastlanishiga olib kelishi (134-m.); yo‘l-transporthodisasi yuz bergan joydan ketib qolish (137-m.).Ov qilish huquqidan mahrum etish asosan quyidagi huquqbuzarliklaruchun nazarda tutiladi: ov qilishga tegishli ruxsatibo‘lmagan holda yoki taqiqlangan joylarda yoxud taqiqlanganmuddatlarda, taqiqlangan qurollar yoki usullar bilan ov qilish,shuningdek, ov qilish va baliq tutishning boshqa qoidalarini muntazamravishda buzganlik uchun nazarda tutilgan.Maxsus huquqdan mahrum etish to‘g‘risida qaror chiqariladi.Ushbu qarorni quyidagi organ (mansabdor shaxs)lar ijro etadi:— transport vositalarini boshqarish huquqidan mahrum etishto‘g‘risidagi qaror ichki ishlar organlarining mansabdor shaxslaritomonidan ijro etiladi;— kema haydovchilarini kichik hajmli kemalarni boshqarishhuquqidan mahrum etish to‘g‘risidagi qaror O‘zbekiston Respub-252 253

likasi kichik hajmli kemalar davlat inspeksiyasi organlariningmansabdor shaxslari tomonidan ijro etiladi;— ov qilish huquqidan mahrum etish to‘g‘risidagi qaror ovqilish qoidalariga rioya etilishi ustidan davlat nazorati olib boruvchiorganlarning mansabdor shaxslari tomonidan ijro etiladi.Transport vositalarini yoki kichik hajmli kemalarni boshqarishhuquqidan mahrum etish to‘g‘risidagi qaror haydovchilik guvohnomasini,shuningdek uning talonini olib qo‘yish yo‘li bilan ijro etiladi.Basharti haydovchi yoki kema haydovchisi transport vositalariningyoki kichik hajmli kemalarning ayrim turlarini boshqarishhuquqidangina mahrum etilgan bo‘lsa, haydovchilik guvohnomasigava uning taloniga transport vositalarining yoki kichik hajmli kemalarningqaysi turlarini boshqarish huquqidan mahrum etilganligiyozib qo‘yiladi.Ov qilish huquqidan mahrum etish to‘g‘risidagi qaror ovchilikbiletini olib qo‘yish yo‘li bilan ijro etiladi.Ov qilish huquqidan mahrum etilgan shaxs ovchilik biletinitopshirishdan bo‘yin tovlagan taqdirda ov qilish qoidalariga rioyaetilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiruvchi organlar ovchilikbiletini belgilangan tartibda olib qo‘yadilar.Transport vositalarining haydovchilari va ov qilish qoidalarinibuzgan shaxslar maxsus huquqdan mahrum etish to‘g‘risida qarorchiqarilgan kundan boshlab shunday huquqdan mahrum etilgandeb hisoblanadilar.Maxsus huquqdan mahrum qilish muddati o‘tgach, shuningdekbu muddat o‘rnatilgan tartibda qisqartirilgan taqdirda, shundayma’muriy jazo chorasiga tortilgan shaxsga undan olib qo‘yilganhujjatlar belgilangan tartibda qaytarib beriladi.Ma’muriy qamoqqa olish — huquqbuzar shaxsga nisbatanuning shaxsiy erkinligini ma’lum bir muddat (uch sutkadan o‘nbesh sutkagacha, favqulodda holat tartibi sharoitida esa, jamoattartibiga tajovuz qilganligi uchun — o‘ttiz sutkagacha)ga vaqtinchalikcheklash va jamiyatdan ajratib qo‘yishdan iborat bo‘lgan qattiqma’muriy jazo turidir.Ma’muriy qamoqqa olish tarzidagi ma’muriy jazo chorasifaqat ayrim ma’muriy huquqbuzarliklar uchun belgilangan bo‘lib,ular o‘zining darajasi jihatidan jinoiy qilmishlarga yaqin bo‘lganquyidagi huquqbuzarliklar uchun qo‘llaniladi:a) giyohvandlik vositalarini yoki psixotrop moddalarni ozmiqdorda g‘ayriqonuniy tarzda tayyorlash, olish, saqlash, tashishyoki jo‘natish (56-m.);b) tabiiy resurslarga egalik huquqini buzish (60-m.);d) mayda bezorilik (183-m.);f) jamoat tartibiga va fuqarolarning xavfsizligiga tahdid soladiganmateriallarni tayyorlash yoki tarqatish (184-m.);g) jamoat joylarida spirtli ichimliklar ichish, xuddi shundayhuquqbuzarlikni ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilganidan keyinbir yil davomida takror sodir etish (187-m., 2-q);h) militsiya xodimining qonuniy talablarini bajarmaslik, unitakror sodir etish (194-m., 2-q.);i) militsiya xodimlarining o‘z xizmat burchlarini bajarishlarigaqarshilik ko‘rsatish (195-m.);j) chegara qo‘shinlari harbiy xizmatchilarning qonuniytalablarini bajarmaslik va ularning qonuniy faoliyatiga qarshilikko‘rsatish (196 1 -m., 3-q.);k) yig‘ilishlar, mitinglar, ko‘cha yurishlari yoki namoyishlaruyushtirish, o‘tkazish tartibini buzish (201-m.);l) g‘ayriqonuniy nodavlat notijorat tashkilotlari, oqimlar,sektalarning faoliyatida qatnashishga undash (202 1 -m.);m) favqulodda holat tartibining talablarini buzish (204-m.);n) favqulodda holat tartibi sharoitida jamoat tartibiga tajovuzqilish (205-m.). Mazkur huquqbuzarlik uchun o‘ttiz sutkagachama’muriy qamoqqa olish jazo chorasi qo‘llaniladi;o) nodavlat notijorat tashkilotlarining faoliyatni amalgaoshirish tartibini buzishi (239-m.);p) diniy tashkilotlar to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlarinibuzish (240-m.);q) diniy ta’limotdan saboq berish tartibini buzish (241-m.).Mazkur ma’muriy-huquqiy normalarning sanksiyalaridaasosan ma’muriy qamoqqa olish jazo chorasining faqat eng ko‘pmuddati keltiriladi. Bunday hollarda ma’muriy qamoqqa olish uchsutkadan muayyan moddaning sanksiyasida ko‘rsatib o‘tilganmuddatgacha tayinlanishi mumkin.Ma’muriy qamoqqa olish faqat tuman (shahar) sudiningma’muriy ishlar bo‘yicha sudyasi tomonidan, favqulodda holat254 255

tartibi sharoitida esa, harbiy komendant yoki ichki ishlar organiboshlig‘i tomonidan qo‘llanilishi mumkin.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks 29-moddasining 2-qismida ma’muriy qamoqqa olish jazo chorasini qo‘llab bo‘lmaydiganshaxslar ro‘yxati belgilangan bo‘lib, ushbu ma’muriyhuquqiynormaga asosan homilador ayollarga, uch yoshgachabolasi bo‘lgan ayollarga, o‘n to‘rt yoshgacha bo‘lgan bolasini yakkao‘zi tarbiyalayotgan shaxslarga, o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan shaxslarga,birinchi va ikkinchi guruh nogironlariga hamda MJTKning16-moddasida ko‘rsatilgan harbiy xizmatchilar va yig‘ingachaqirilgan harbiy xizmatga majburlar, shuningdek ichki ishlarorganlarining safdorlar va boshliqlar tarkibiga mansub shaxslarganisbatan ma’muriy qamoqqa olish jazo chorasi qo‘llanilishimumkin emas.Ma’muriy qamoqqa olish to‘g‘risidagi qaror boshqa ayrimma’muriy jazo choralarini qo‘llash to‘g‘risidagi qarorlardan, qarorchiqarilgandan keyin darhol ijro etilishi bilan farqlanadi.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlaridama’muriy qamoq jazosini o‘tash tartibi belgilangan bo‘lib, u o‘zichiga quyidagilarni qamrab oladi. Ma’muriy qamoqqa olinganshaxslar ichki ishlar organlari belgilab qo‘ygan joylarda qamoqdasaqlanadilar. Ma’muriy qamoqqa olish to‘g‘risidagi qarorni ijroetish chog‘ida qamoqqa olinganlar o‘rnatilgan tartibda shaxsiyko‘rikdan o‘tkaziladilar. Ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish muddatima’muriy qamoq muddatiga qo‘shib hisoblanadi.Shuningdek, ma’muriy qamoqni o‘tash O‘zbekiston Respublikasiqonunlarida belgilangan qoidalar asosida amalga oshiriladi.Ma’muriy qamoqqa olingan shaxslardan jismoniy ishlardafoydalaniladi. Ma’muriy qamoqqa olingan shaxslar mehnatidanfoydalanishni tashkil etish tuman (shahar) hokimliklariga yuklatiladi.Ma’muriy qamoqqa olingan doimiy ish joyiga ega bo‘lganshaxslarga qamoqda bo‘lgan vaqtlari uchun doimiy ish joylaridanish haqi to‘lanmaydi.O‘zbekiston Respublikasining «Ma’muriy qamoqqa olinganshaxslarni saqlash xarajatlarini undirish to‘g‘risida»gi qonuniga1muvofiq, ma’muriy qamoqqa olingan shaxslardan ma’muriy ishlarbo‘yicha sudyaning qaroriga binoan ularni saqlash bilan bog‘liqbo‘lgan xarajatlar sutkasiga eng kam ish haqining 15 foizi miqdoridaundirib olinadi.Shaxs ma’muriy qamoqda bo‘lgan vaqtida ishlab, o‘zini saqlashxarajatlarini qoplagan hollarda undan xarajatlar undirib olinmaydi.Agarda ma’muriy qamoqqa olingan shaxslar mehnatga qobiliyatsizbo‘lsalar, ular ham bu xarajatlarni undirishdan ozod qilinadilar.Shu bilan birga, ayrim hollarda sudya aniq holatlarni vahuquqbuzarning shaxsini hisobga olib, uni mazkur xarajatlarnito‘lashdan ozod qilishi mumkin.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Ma’muriy jazo va uning maqsadi nimalardan iborat?2. Ma’muriy jazoning qanday vazifalari mavjud?3. Ma’muriy jazoni qo‘llash asoslari qanday?4. Ma’muriy jazo qo‘llanishining umumiy qoidalari haqida so‘zlab bering.5. Ma’muriy javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlarni tushuntiring.6. Ma’muriy javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holatlarni tushuntiring.7. Qanday hollarda yengilroq ma’muriy jazo chorasi qo‘llaniladi?8. Bir necha huquqbuzarlik sodir etganlik uchun qanday ma’muriy jazoqo‘llaniladi?9. Ma’muriy jazoning qo‘llanish muddatlari haqida so‘zlab bering.10. Ma’muriy jazo choralari haqida tushuntiring.11. Asosiy ma’muriy jazo deganda nimani tushunasiz?12. Qo‘shimcha ma’muriy jazo deganda nimani tushunasiz?13. Ma’muriy jarima qanday tartib va asoslarda undiriladi?14. Ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yokibevosita shunday narsa bo‘lgan ashyoni haqini to‘lash sharti bilanolib qo‘yish nima degani?15. Ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevositashunday narsa bo‘lgan ashyoni musodara qilish deganda nimanitushunasiz?16. Muayyan shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan (transport vositasiniboshqarish huquqidan, ov qilish huquqidan) mahrum etish qandayhollarda yuz beradi?17. Ma’muriy qamoq jazo chorasini qo‘llashning asoslari va tartiblarihaqida so‘zlab bering.256 257

XIII bobAYRIM TURDAGI HUQUQBUZARLIKLAR UCHUNMA’MURIY JAVOBGARLIK1-§. Fuqarolarning huquq va erkinliklariga tajovuzqiladigan huquqbuzarliklar uchunma’muriy javobgarlikO‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga ko‘ra, harbir inson erkinlik huquqiga hamda o‘z sha’ni va obro‘siga qilingantajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishlardan himoyalanish vaturar joyi daxlsizligi huquqiga ega.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 40–51-moddalarida hamfuqarolarning ana shu erkinliklari va daxlsizliklarini himoya qiluvchinormalar mustahkamlangan. Ushbu normalarda huquqbuzarliklarningayrimlarini ko‘rib chiqamiz.Tuhmat (40-m.). Tuhmat, ya’ni bila turib yolg‘on, boshqabir shaxsni sharmanda qiluvchi uydirmalarni tarqatish, eng kamish haqining yigirma baravaridan oltmish baravarigacha miqdordajarima solishga sabab bo‘ladi.Tuhmat ma’muriy huquqbuzarlik bo‘lib, fuqarolarning sha’niva qadr-qimmatiga tajovuz qilishdan iboratdir. Undan himoyalanishhuquqi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 27-moddasidabayon etilgan.Uydirmalar tarqatish deganda go‘yo ro‘y bergan ma’lumotlar,faktlarni hech bo‘lmaganda bitta shaxsga ma’lum qilish tushuniladi.Bunda ma’lum qilish og‘zaki, yozma yoki boshqa bir shaklda bayonetilganligining ahamiyati yo‘q.Bila turib yolg‘on gapirish shundan iboratki, tegishli ma’lumotlarnitarqatuvchi shaxs ularning haqiqatga to‘g‘ri kelmasliginibiladi. Ma’lumotlarning yolg‘onligini anglab yetmaslik (masalan,ma’lumotlarning rasmiy shaxsdan olinishi, hujjatlar bilan tanishish)javobgarlikni istisno qiladi. Haqiqatda sodir bo‘lmaganfaktlarning ma’lum qilinishi, lekin ularning mazmuniga noto‘g‘ribaho berilishi tuhmat hisoblanmaydi (masalan, agar texnik-slesarhaqiqatan ham nohaq yig‘imlar bilan shug‘ullanadigan bo‘lsa,uning aholidan pora olishi haqidagi xabar).Tegishli ma’lumotlarni tarqatuvchi shaxsning mazkur ma’lumotlarto‘g‘ri bo‘lishi mumkin, deb taxmin qilishi tuhmat uchunma’muriy javobgarlikni istisno qilmaydi.Boshqa shaxslarni sharmanda qilsa ham, lekin haqiqatga to‘g‘rikeladigan ma’lumotlarni tarqatish tuhmat tarkibini hosil qilmaydi.Boshqa shaxsni sharmanda qiluvchi ma’lumotlarni tarqatishuydirma hisoblanadimi, degan masala axloq va ma’naviylik normalariasosida hal etiladi. «Boshqa shaxsni sharmanda qiluvchi uydirmalar»jumlasiga qonun, axloq va ma’naviylik normalariga rioya qilishnuqtai nazaridan jamoatchilik yoki ayrim fuqarolar fikridafuqarolarning sha’ni va qadr-qimmatini yerga uruvchi uydirmalarniham kiritish mumkin.Tuhmat to‘g‘ridan-to‘g‘ri g‘arazli niyat bilan, odatda o‘cholish, ko‘rolmaslik kabi bahonalar bilan sodir etiladigan huquqbuzarlikdir.16 yoshga yetgan shaxslar huquqbuzarlik subyektlari hisoblanadi.Tuhmat qilinib, ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilgandan keyinsodir etiladigan xuddi shunday xatti-harakatlar JK 139-moddasining1-qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi.MJTKning 245-moddasiga muvofiq, aytib o‘tilgan huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlar ma’muriy ishlar bo‘yicha sudya tomonidanko‘rib chiqiladi.Haqorat qilish (41-m.). Haqorat qilish, ya’ni shaxsning sha’niva qadr-qimmatini qasddan kamsitish, eng kam ish haqiningyigirma baravaridan qirq baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi.Haqorat qilish — fuqarolarning sha’ni va qadr-qimmatigatajovuz qiluvchi ma’muriy huquqbuzarlik. Bunday tajovuz salbiybaho berishdan iborat bo‘lib, shaxsning ma’naviy nufuziga atrofdagilarko‘z o‘ngida putur yetkazadi, jabrlanuvchining o‘ziga bo‘lganhurmatga zarar yetkazadi.Bu huquqbuzarlik obyektiv tomonining xususiyati shundaniboratki, u og‘zaki, yozma (xat, rasm va shu kabilar) tarzda yoxud258 259

fuqarolarning sha’ni va qadr-qimmatini yerga uradigan harakat(tarsaki, tupurmoq, beadab imo-ishora singari)lar bilan sodiretilishi mumkin. Tuhmatdan farqli o‘laroq, haqorat qilishdajabrlanuvchining ma’naviy qiyofasini salbiy tasvirlovchi qandaydirfaktlar ko‘rsatilmaydi, balki shaxsga baho beriladi, bu bahokishining xulq-atvoriga, qiyofasi kabilarga tegishli bo‘lishi mumkin.Bu salbiy baho haqiqatga to‘g‘ri kelish-kelmasligi mazkurtarkib uchun ahamiyatsizdir. Basharti, masalan, shaxs jabrlanuvchiniahmoq deb atasa-yu, haqiqatan ham u ko‘pchilik boshqashaxslarning fikricha aqlsiz bo‘lsa, u holda haqorat yanada yaqqolnamoyon bo‘ladi.Subyektiv tomondan mazkur huquqbuzarlik to‘g‘ridan-to‘g‘riqasddan iborat qilib tavsiflanadi, ya’ni shaxs o‘zining xattiharakatlarig‘ayrihuquqiy ekanligini anglab yetadi va ularni sodirqilishni istaydi. Bundan tashqari, huquqbuzarning aniq ifodalanganmaqsadi shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini yerga urish.Haqorat ko‘pchilik o‘rtasida — aybdorga ham, jabrlanuvchigaham tanish yoki notanish kishilar ishtirokida, hatto jabrlanuvchiyo‘q bo‘lgan vaqtda ham qilinishi mumkin. Bu keyingi holatdaaybdorning niyati haqoratning jabrlanuvchiga ma’lum bo‘lishidaniboratdir.16 yoshga yetgan aqli raso shaxslar huquqbuzarlik subyektlarihisoblanadi.Haqorat qilish xuddi shunday xatti-harakat uchun ma’muriyjazo chorasi qo‘llangandan keyin nomaqbul shaklda sodir etilgantaqdirda unga JK 140-moddasining 1-qismi bo‘yicha baho beriladi.Bu huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlar ma’muriy ishlar bo‘yichasudyalar tomonidan ko‘rib chiqiladi.Bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berish borasidagi majburiyatlarnibajarmaslik (47-m.). Ota-onalar yoki ularning o‘rninibosuvchi shaxslar tomonidan voyaga yetmagan bolalarni tarbiyalashva ularga ta’lim berish borasidagi majburiyatlarni bajarmaslik,shu jumladan, voyaga yetmagan bolalarning ma’muriy huquqbuzarliksodir etishiga olib kelishi, — eng kam ish haqining ikkidanbir qismidan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi.Bolalarni tarbiyalash O‘zbekiston fuqarolarining konstitutsiyaviyburchidir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining64-moddasida ota-onalar o‘z bolalarini voyaga yetgunlariga qadarboqish va tarbiyalashga majbur ekanliklari mustahkamlangan. Buvazifani amalga oshirish uchun ota-onalarga ota-onalik huquqlari,ya’ni o‘z farzandlarini shaxsan tarbiyalash huquqi berilgan. Otaonalikhuquqlari, ayni vaqtda, ota-onalarning bolalarini tarbiyalashsohasidagi vazifasini ham belgilab bergan. Oila to‘g‘risidagi qonundabu vazifaning mazmuni: bolalarni tarbiyalash, ularning jismoniykamolotga yetishi va ta’lim olishi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish ochibberilgan.Ushbu normada ota-onalar yoki ular o‘rnini bosuvchi shaxslarningma’muriy jazolanadigan huquqbuzarliklarining quyidagiturlari nazarda tutilgan, ya’ni: a) bu shaxslarning voyaga yetmaganbolalarni tarbiyalash va o‘qitish sohasidagi vazifalarini bajarmasligi;b) ota-onalar yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslarning voyagayetmaganlarni tarbiyalash va o‘qitish sohasidagi vazifalarinibajarmasligi oqibatida voyaga yetmaganlarning ma’muriyhuquqbuzarliklar sodir etishi ifodalangan. Bolalarni tarbiyalashva ularga ta’lim berish vazifalarini bajarmaslik deganda harakatsizlikningturli shakllarini, ya’ni harakatsizlik natijasida voyagayetmaganlarni tarbiyalash yoki ularga ta’lim berish to‘g‘risida yetarlig‘amxo‘rlik qilinmayotganligini tushunmoq kerak. Ota-onalar yokiular o‘rnini bosuvchi shaxslarning o‘z vazifalarini bajarishdanbo‘yin tovlashi shu narsada ifodalanadiki, ular bolalarning ma’naviytarbiyasi, jismoniy kamolga yetishi va sog‘lig‘ini mustahkamlash,ularning o‘z vaqtida umumiy o‘rta yoki kasb-hunar ta’limiolishlari, muvaffaqiyatli o‘qishlari to‘g‘risida zarur shart-sharoitlaryaratib berish borasida g‘amxo‘rlik qilmaydilar. Bolalar tarbiyasiota-onalarning turli harakatlaridan tashkil topadi, ulardan biribolalarning xulq-atvorini nazorat qilib borishdir.Shu sababli ota-onalar yoki ular o‘rnini bosuvchi shaxslarningbolalar xulq-atvoriga yengiltaklik yoki befarqlik bilan munosabatdabo‘lishi, ular xulq-atvorining jamiyat hayoti normalariga muvofiqkelishini yetarli darajada kuzatib bormasliklari ko‘pincha bolalarninghuquqbuzarlik sodir etishiga olib keladi. Bolalar ma’muriy va boshqa260 261

xil huquqbuzarlik sodir etgan taqdirda ota-onalarning tarbiyasohasidagi vazifalarini yetarli darajada bajarmasliklari javobgarliksubyekti bo‘lib hisoblanadi. Barcha hollarda ota-onalar o‘zharakatsizliklari uchun javobgardirlar, bu harakatsizlik natijasidabolalarning lozim darajada tarbiyalanmasligi yoki ta’lim olmasligiularning huquqbuzarliklar sodir etishiga sabab bo‘ladi. Ota-onalarva ular o‘rnini bosuvchi shaxslarning ma’muriy javobgarligi 47-moddaga muvofiq, mustaqil asosga ega bo‘lib, o‘smirlarninghuquqbuzarlik qilishidan keyin emas, balki u bilan birga sodirbo‘ladi (bunda voyaga yetmaganlarning o‘ziga nisbatan ham qonundako‘zda tutilgan choralar qo‘llaniladi).Basharti aybdor bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berishsohasidagi vazifalarini qasddan bajarmagan taqdirda javobgarlikkatortiladi. Vazifalarni bajarmaslikning qasddan sodir etilgan yokietilmaganligi masalasi har bir muayyan holda bolalarni tarbiyalashva ularga ta’lim berishning davomiyligi va sabablarini, ularga o‘zvaqtida samarali ta’lim berish uchun sharoitning yo‘qligi, bolaningxulq-atvori va o‘qishi ustidan nazoratning yo‘qligi qancha davometganligi va ishga doir boshqa barcha holatlarni hisobga olgan holdahal etiladi. Huquqbuzarlikning qasddan sodir etiladigan, xususan,voyaga yetmaganlarning huquqiy normalarni takroran (bir nechamarta) buzganligi, bu huquqbuzarliklarning xususiyati, otaonalar,turli organlar, voyaga yetmaganlar ishi bilan shug‘ullanuvchikomissiyalar, ichki ishlar organlari, maktablar, hunartexnikabilim yurtlari ma’muriyati va boshqalarning e’tiborsizligi,loqaydligi hamda hokazolardan dalolat berishi mumkin.Ushbu modda bo‘yicha faqat ota-onalar, ya’ni bolaning otasiyoki onasi emas, balki voyaga yetmaganlarni tarbiyalash sohasidagivazifalarni bajarishda ularga tenglashtirilgan boshqa shaxslar hamjavobgarlikka tortiladi. Bular — bolani asrab olgan, unga nisbatanqonuniy ota-onalari o‘rnini bosuvchi shaxslar, vasiylar va tarbiyachilarbo‘lishi mumkin. Ota-onalik huquqidan mahrum etilganshaxslar mazkur modda bo‘yicha ma’muriy javobgarlikka tortilmaydi.Ota-onalar bolalarni tegishli davlat muassasalariga (masalan,internatlarga) yoki ayrim fuqarolarga tarbiyalash uchun berishgahaqlidirlar, biroq bunday holda ularni tarbiyalash vazifasi ota-onalarda qoladi va ular tarbiyaning lozim darajada amalgaoshirilmagani uchun javobgar bo‘ladilar.Ota-onalar va ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar bolalarnivoyaga yetguncha tarbiyalaydilar. Bu yoshga yetgandan keyin fuqaroto‘liq voyaga yetgan hisoblanadi va ota-onalarning bolani tarbiyalashsohasidagi huquqiy vazifasiga ehtiyoj qolmaydi. Shunga muvofiq,mazkur huquqbuzarlikning tarkibi faqat voyaga yetmaganlarnitarbiyalash va ularga ta’lim berish sohasidagi vazifalarni bajarishniqamrab oladi.Ota-onalar yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar 47-moddabo‘yicha faqat aybli xulq-atvordagina javobgar bo‘lishlari mumkin.Shuning uchun bolalarni tarbiyalash sohasidagi ota-onalikvazifalarini ruhiy kasallik, aqliy zaiflik yoki boshqa surunkali kasalliksababli va o‘zlariga bog‘liq bo‘lmagan boshqa sabablarga ko‘rabajarmagan shaxslarga jazo chorasi qo‘llanilmaydi.Voyaga yetmaganlarning ota-onalariga yoki ularning o‘rninibosuvchi shaxslarga doir ishlar ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalarva voyaga yetmaganlar ishi bilan shug‘ullanuvchi komissiyalartomonidan ko‘rib chiqiladi.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning ushbu bobi «Voyagayetmagan shaxslarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagiqonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O‘zbekistonRespublikasining ayrim qonunlariga o‘zgartish va qo‘shimchalarkiritish haqida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2008-yil 16-aprelqonuniga muvofiq «47 1 -modda. Ota-ona qaramog‘idan mahrumbo‘lgan bolalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni vasiylik va homiylikorganiga xabar qilmaslik» hamda «47 2 -modda. Ota-onaqaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni joylashtirishda qonunhujjatlari talablarini buzish» nomli moddalar bilan to‘ldirildi1.Ushbu moddalarga asosan ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lganbolalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni shunday bolalar turgan muassasarahbari yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organimansabdor shaxsi tomonidan vasiylik va homiylik organiga xabarqilmaslik, shuningdek ular tomonidan ota-ona qaramog‘idanmahrum bo‘lgan bolalar haqida atayin noto‘g‘ri ma’lumotlar berishhamda ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni oilaga262 263

tarbiyaga (patronat), farzandlikka berishda, ularga vasiylik(homiylik) belgilashda yoxud ularni yetim bolalar yoki ota-onaqaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalar uchun tayinlangan tegishlidavlat muassasasiga joylashtirishda qonun hujjatlari talablarinibuzganlik uchun ma’muriy javobgarlik belgilab qo‘yildi.2-§. Aholi sog‘lig‘ini saqlash sohasidagi huquqbuzarliklaruchun ma’muriy javobgarlikBu turdagi huquqbuzarliklar uchun javobgarlik O‘zbekistonRespublikasi MJTKning 52–59-moddalarida nazarda tutilgan.Shulardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz.Yengil tan jarohati yetkazish (52-m.). Ehtiyotsizlik orqasidayengil tan jarohati yetkazish, — eng kam ish haqining bir baravaridanikki baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Qasddan yengil tan jarohati yetkazish, bu harakat sog‘liqning qisqamuddatli yomonlashuviga yoki mehnat qobiliyatini uncha ko‘pdavom etmaydigan turg‘un tarzda yo‘qotishga olib kelmagan bo‘lsa,— eng kam ish haqining ikki baravaridan to‘rt baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Ehtiyotsizlik orqasida yengil tan jarohati yetkazish quyidagihollarda sodir bo‘ladi:a) harakat ehtiyotsizlik bilan sodir etilganligi va jabrlanuvchiningsog‘lig‘iga zarar yetkazganligi, bunga huquqbuzarningoldindan ko‘zi yetmagan, holbuki, u zarar yetkazilishi mumkinligigaoldindan ko‘zi yetishi lozim va mumkin edi, lekin u zararyetkazilishiga oldindan ko‘zi yetgan bo‘lsa ham yengiltaklik bilanuni bartaraf etish mumkinligiga ishongan bo‘lsa;b) huquqbuzar o‘z xatti-harakati bilan yetkazilgan zararehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan bo‘lsa.Qasddan yengil tan jarohati yetkazish — bu harakat sog‘liqningqisqa muddat yomonlashuviga yoki mehnat qobiliyatini uncha ko‘pdavom etmaydigan turg‘un tarzda yo‘qotishga olib kelmaganhuquqbuzarlikdir.Badanga yetkazilgan tan jarohatini yengil jarohat deb topishuchun uning yetkazilgan vaqtda hayot uchun xavfli bo‘lmagani vasog‘liqning qisqa muddat yomonlashuviga yoki mehnat qobiliyatininguncha ko‘p davom etmaydigan tarzda yo‘qotishga olibkelmaganini aniqlash lozim.Sog‘liqning yomonlashuvi muddati va mehnat qobiliyatiningqay darajada yo‘qotilganligi masalasini tibbiy guvohlik berishxulosasini hisobga olgan holda ma’muriy ishlar bo‘yicha sudya halqiladi.Sog‘liqning qisqa muddat yomonlashuviga yoki mehnatqobiliyatini uncha ko‘p davom etmaydigan turg‘un tarzdayo‘qotishga olib kelmagan qasddan yengil tan jarohati yetkazishgabirmuncha tez o‘tib ketadigan shikastlanishlar kiradi.Yengil tan jarohati yetkazgan huquqbuzarning harakatlarizarur mudofaa chegaralaridan chetga chiqqan taqdirda ma’muriyjavobgarlikka sabab bo‘lmaydi, chunki ular himoyalanuvchiningzarur mudofaa chorasini qo‘llanishi oqibati sifatida qonundama’muriy javobgarlikka sabab bo‘ladigan holat tarzida nazardatutilmagan.Qasddan yengil tan jarohati yetkazish, basharti bu harakatlarjamoat tartibini buzishga olib kelmagan yoki jamiyatni hurmatqilmaslikni ifodalamagan bo‘lsa, bezorilik deb baholanishi mumkinemas.Mazkur huquqbuzarlik obyekti fuqarolarning sog‘lig‘idir.Huquqbuzarlik tarkibining obyektiv tomoni yengil tan jarohatiyetkazish harakatini nazarda tutadi.Huquqbuzarlikning subyektiv tomoni ham ehtiyotsizlik orqasida,ham qasddan yengil tan jarohati yetkazilganligidir.Huquqbuzarlikning subyekti huquqbuzarlik sodir etilganpaytda 16 yoshga to‘lgan shaxs hisoblanadi.Xuddi shunday xatti-harakatlar uchun ma’muriy jazo chorasiqo‘llanilganidan keyin sodir etilgan qasddan yengil tan jarohatiyetkazilishi JK 109-moddasining 1-qismi bilan kvalifikatsiyaqilinadi.Kodeks 52-moddasining 1 va 2-qismlarida nazarda tutilganma’muriy huquqbazarliklar bo‘yicha ishlar tuman (shahar)sudining ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalari tomonidan ko‘ribchiqiladi.264 265

Sanitariya qonun hujjatlarini buzish (53-m.). Sanitariyaqonunchilik hujjatlarini, sanitariya normalarini, qoidalarini vagigiyena normativlarini buzish, — fuqarolarga eng kam ishhaqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslargaesa — besh baravaridan o‘n baravarigacha miqdorda jarima solishgasabab bo‘ladi.Ushbu moddada nazarda tutilgan huquqbuzarliklar jamoatxavfsizligiga, tabiiy muhit obyektlariga (atmosfera havosidantashqari), aholining sog‘lig‘iga, mehnat va dam olish sharoitlarigatajovuz qiladi.Shaxsni ma’muriy javobgarlikka tortish uchun qanday sanitariya-gigiyenaqoidalari buzilganligini aniqlab olish zarur. O‘zbekistonRespublikasining «Davlat sanitariya nazorati to‘g‘risida»gi qonunigamuvofiq davlat sanitariya-gigiyena normalari va qoidalarini ishlabchiqish hamda tasdiqlash Sog‘liqni saqlash vazirligi zimmasigayuklangan. Boshqa qoidalar va normalar manfaatdor vazirliklar,idoralar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan sanitariya-gigiyenaxizmati organlari va muassasalari bilan birgalikdaishlab chiqiladi. Bu qoidalar sanoatning ayrim tarmoqlariga, shuningdek,korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga ham tatbiq etiladi.Ko‘rsatib o‘tilgan qoidalarga rioya etilishini nazorat qilishnisanitariya-gigiyena xizmati organlari, temir yo‘l, fuqaro aviatsiyasikompaniyalari, Milliy xavfsizlik xizmati, Ichki ishlar vazirligiobyektlarida, Mudofaa vazirligining harbiy shaharchalari va o‘quvmarkazlari hududida joylashgan obyektlarda ko‘rsatib o‘tilganvazirliklar va idoralar tibbiy xizmatlari amalga oshiradi.Mazkur modda bo‘yicha javobgarlik sanitariya-gigiyenaqoidalarining buzilishi atmosfera havosini saqlash qoidalariningbuzilishiga sabab bo‘lmagan paytda boshlanadi. Aks holda MJTKning85—88-moddalari bo‘yicha javobgarlik boshlanadi.Obyektiv tomondan qaraganda huquqbuzarlik yo faol harakatlardayoki harakatsizlikda ifodalanadi, bunda shaxs belgilanganqoidalarni bajarish lozim bo‘lgani holda, ularni bajarishdan bilaturib bosh tortgan bo‘ladi.Xatti-harakatning subyektiv tomoni shaxsning ko‘rsatibo‘tilgan qoidalarni bila turib buzishida va qandaydir oqibatlarningboshlanishiga nisbatan ehtiyotsizlik bilan qaraganligida ifodalanadi.Huquqbuzarlikning subyekti sanitariya-gigiyena qoidalari vanormalariga rioya qilinishiga javobgar bo‘lgan mansabdor shaxslarham, shuningdek, bu qoidalarni buzgan fuqarolar ham bo‘lishimumkin.Ushbu moddada nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlarni zimmasiga davlat sanitariya nazorati yuklanganorganlar ko‘rib chiqadilar ( MJTKning 250–252, 257, 258-moddalari).Giyohvandlik vositalarini yoki psixotrop moddalarni ozmiqdorda g‘ayriqonuniy tarzda tayyorlash, olish, saqlash, tashishyoki jo‘natish (56-m.). Giyohvandlik vositalarini yoki psixotropmoddalarni o‘tkazish maqsadini ko‘zlamay, oz miqdorda g‘ayriqonuniytarzda tayyorlash, olish, saqlash, tashish yoki jo‘natish,— giyohvandlik vositalarini, psixotrop moddalarni musodara qilib,eng kam ish haqining bir baravaridan ikki baravarigacha miqdordajarima solishga yoxud giyohvandlik vositalarini yoki psixotropmoddalarni musodara qilib, o‘n besh sutkagacha muddatgama’muriy qamoq jazosiga sabab bo‘ladi.Mazkur xatti-harakatning obyektiv tomoni turli harakatlarni— giyohvandlik vositalarini va shu kabilarni tayyorlash, olish,sakdash, tashish, jo‘natishni yuzaga keltiradi. O‘zbekiston Respublikasidagiyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarningmuomalada bo‘lishi O‘zbekiston Respublikasining «Giyohvanddikvositalari va psixotrop moddalar to‘g‘risida»gi qonunidabelgilangan. Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalarqo‘llaniladi:a) giyohvandlik (narkotik) vositalari — giyohvandlik vositalariro‘yxatiga kiritilgan va O‘zbekiston Respublikasida nazoratgaolinadigan, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar, tarkibidagiyohvandlik moddasi bo‘lgan preparatlar va o‘simliklar;b) psixotrop moddalar — psixotrop moddalar ro‘yxatigakiritilgan va O‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan, kelibchiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar;d) prekursorlar — prekursorlar ro‘yxatiga kiritilgan va O‘zbekistonRespublikasida nazoratga olinadigan, giyohvandlik vositalariva psixotrop moddalar tayyorlash uchun foydalaniladigan mod-266 267

dalar. Giyohvandlik vositalarini yoki psixotrop moddalarni oz yokiko‘p miqdorga kiritish to‘g‘risidagi masalani hal qilish tergov vasud organlari vakolatiga kiradi, ular bunda O‘zbekiston RespublikasiningGiyohvandlik vositalarini nazorat qilish davlat komissiyasining1995-yil 1-apreldagi tavsiyalariga va giyohvandlik vositalariningro‘yxatiga amal qilishlari lozim. Bunda shuni nazarda tutishkerakki, giyohvandlik vositalarini yoki psixotrop moddalarni sotishmaqsadisiz oz miqdorda tayyorlash, saqlash, tashish yoki jo‘natishma’muriy huquqbuzarlik bo‘lib, buning uchun javobgarlikO‘zbekiston Respublikasi MJTKning 56-moddasida nazarda tutilgan.Mazkur xatti-harakat subyekti 16 yoshga to‘lgan shaxsdir.Subyektiv tomondan qaraganda mazkur xatti-harakat faqatqasddan sodir etilishi mumkin. Aybdor o‘zining g‘ayrihuquqiyharakatlar sodir etayotganini anglab yetadi, ularning zararlioqibatlariga oldindan ko‘zi yetadi yoki bunga bila turib yo‘l qo‘yadi.Mazkur harakatlarni sotish maqsadida sodir etish JKning273-moddasining, 1-qismi bo‘yicha baholanadi.MJTKning 56-moddasida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlar tuman (shahar) sudining ma’muriyishlar bo‘yicha sudyasi va ushbu kodeksning 246-moddasidako‘rsatib o‘tilgan hollarda ma’muriy komissiyalar tomonidan ko‘ribchiqiladi.3-§. Mulkka tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklaruchun ma’muriy javobgarliklarMulkka tajovuz qiluvchi ma’muriy huquqbuzarliklar uchunjavobgarlik O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 60–64-moddalaridako‘zda tutilgan.Oz miqdorda talon-toroj qilish (61-m.). Mulkchilik shaklidanqat’i nazar, korxona, muassasa, tashkilotlarning mulkini o‘g‘irlash,o‘zlashtirish, rastrata qilish, mansab lavozimini suviste’molqilish yoki firibgarlik yo‘li bilan oz miqdorda talon-toroj qilish, —eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdordajarima solishga sabab bo‘ladi. Xuddi shunday huquqbuzarlikma’muriy jazo chorasi qo‘llanilganidan keyin bir yil davomidatakror sodir etilgan bo‘lsa, — eng kam ish haqining uchbaravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi. Basharti talon-toroj qilingan mulkning qiymati belgilanganeng kam ish haqining besh baravaridan oshmasa, bunday talontorojoz miqdorda talon-toroj qilish deb hisoblanadi.Mulkni oz miqdorda talon-toroj qilish mulkka tajovuzqilishning keng tarqalgan turlaridan biridir. Bu huquqbuzarlikyetkazadigan moddiy zarar juda katta bo‘lib, bundan ko‘riladiganma’naviy ziyon ham ozmuncha emas.Mulkni o‘g‘irlash, shu jumladan, oz miqdorda talon-torojqilish qasddan qilinadigan, haqini to‘lamasdan sodir etiladigang‘ayriqonuniy xatti-harakat bo‘lib, bu mulkni g‘arazli maqsaddao‘zining mulki qilib olish yoki boshqa shaxsning mulki qilib berishuchun amalga oshiriladi. Aybdor mehnat sarflamasdan boy bo‘libqoladi, talon-toroj qilingan mulkni o‘z mulki sifatida tasarruf qiladi,uni ishlatadi, in’om etadi, sotadi va hokazo.Basharti talon-toroj qilingan mulk eng kam ish haqiningbelgilangan miqdoridan oshib ketmasa, qilingan oz miqdordagitalon-toroj hisoblanadi. «Mulk» deganda sanoat, xo‘jalik yokihunarmandlik, ishlab chiqarishi buyumlari, xom ashyo, pul,haq to‘langan hujjatlar tushuniladi, ular bevosita moddiy boylikolish huquqini beradi.Talon-toroj qilingan mulkning qiymati belgilangan chakananarxlar bilan aniqlanadi. Agar talon-toroj umumiy ovqatlanishkorxonasida (ishlab chiqarishda, bufetda) yoki komission savdodaro‘y bergan bo‘lsa, qiymat ana shu mahsulotni va molni sotishuchun belgilangan narxlar asosida aniqlanadi. Basharti talon-torojqilingan mulkning chakana narxi bo‘lmasa, u holda qiymatO‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining «Moddiy boyliklarnitalon-toroj qilishda, rastrata qilishda, qasddan yo‘q qilish yokiqasddan shikast yetkazishda ularning chakana narxi bo‘lmagantaqdirda yetkazilgan zararni belgilash uchun narxlarni hisoblabchiqish tartibi to‘g‘risidagi ko‘rsatmalar»iga muvofiq aniqlanishikerak. Basharti talon-toroj qilingan mulkning, boylikning chakananarxi bo‘lmasa va ularning qiymatini Moliya vazirligi ko‘rsatmalarida268 269

nazarda tutilgan tartibda aniqlash imkoni bo‘lmasa, u holdao‘g‘irlangan mulk qiymati ekspert xulosasi asosida aniqlanadi.Sodir etilgan talon-toroj oz miqdordagi talon-toroj ekanliginihal etishda talon-toroj qilingan mulkning qiymatidan tashqari,shuningdek, bu buyumlarning tabiiy miqdori (vazni, hajmi) vaularning xalq xo‘jaligi uchun ahamiyati ham hisobga olinishi lozim.Talon-toroj qilingan mulkning, masalan, muayyan binokorlikmaterialining o‘ta taqchilligi ham nazarda tutilishi kerak.Oz miqdordagi talon-toroj basharti u mazkur moddadako‘rsatib o‘tilgan shakllarda, ya’ni o‘g‘irlash, o‘zlashtirish, rastrataqilish, mansab mavqeini suiiste’mol qilish yoki firibgarlik yo‘libilan sodir etilgan bo‘lsa, ma’muriy huquqbuzarlikning tarkibinitashkil etadi. O‘g‘irlash yashirin ravishda talon-toroj qilishdir.O‘zlashtirish huquqbuzar ixtiyorida bo‘lgan, masalan, omborchigasaqlash uchun berilgan yoki ekspeditorga yetkazib berish uchunishonib topshirilgan mulkni o‘ziniki qilib olish yoki boshqashaxsning mulkiga aylantirish bilan bog‘liqdir. Rastrata qilishaybdorning ixtiyorida bo‘lgan mulkning g‘arazli maqsadda uchinchishaxs tomonidan sotilishi, ishlatilishi, hadya qilinishi, begonalashtirilishinibildiradi. Xizmat mavqeini suiiste’mol qilish yo‘libilan talon-toroj qilishda mulk mansabdor shaxsning ixtiyoridabo‘lmaydi, u g‘ayriqonuniy farmoyish berib, soxta hujjatlardanfoydalangan holda, mulkni egallab oladi va hokazo. Masalan,mansabdor shaxs qo‘l ostidagi shaxsga muassasaga qarashli benzinsolingan idishni haq to‘lamasdan o‘z qarindoshiga topshirishnibuyuradi. Mulkni firibgarlik yo‘li bilan egallab olish uchun bumulk kimda saqlanayotgan bo‘lsa, uni chalg‘itish, mulkni aybdorgaberishga undash maqsadida yolg‘ondan foydalanish, haqiqatniqasddan yashirish yoki buzib ko‘rsatish xosdir. Bir qator talontorojnibaholashga ta’sir qiladigan holatlar jinoiy xatti-harakatbo‘lsa ham ular oz miqdordagi talon-toroj qilish uchun ahamiyatsizbo‘ladi. Bir guruh shaxslarning oz miqdorda talon-toroj sodirqilish uchun oldindan kelishib olishi, uni alohida xavfli, takroranjinoyat sodir qilgan shaxs tomonidan amalga oshirilishishuningdek, jinoyatni ijro etish usuli (binoga kirish yoki boshqaomborxonaga kirish yo‘li bilan) oz miqdordagi talon-torojni(bunday jinoyat uchun g‘arazli niyat mavjud bo‘lmagan taqdirda)jinoiy jazoga tortiladigan talon-toroj deb baho berishga asos bo‘libxizmat qiladigan holatlar hisoblanmaydi. Biroq bunday holatlaraybdorga jazo chorasini belgilashda hisobga olinishi lozim.Ko‘rib chiqilayotgan huquqbuzarlik subyektiv tomondanto‘g‘ridan-to‘g‘ri g‘arazli niyat va maqsadning mavjudligini nazardatutadi. Har qanday shakldagi oz miqdordagi talon-torojni mulkkatajovuz qilgan holda sodir etishda o‘g‘irlovchi g‘ayrihuquqiy xattiharakatsodir etayotganini anglab yetadi, uning moddiy zarartarzidagi zararli oqibatlariga oldindan ko‘zi yetadi. O‘g‘irlikqiluvchining maqsadi g‘ayriqonuniy bo‘lib, u g‘arazli maqsad bilanmulkni o‘z mulkiga yoki boshqa shaxsning mulkiga aylantirishniistaydi. Aybdorning g‘arazli niyati katta miqdordagi mulknio‘g‘irlashdan iborat bo‘lib, talon-toroj qilingan mulk belgilanganeng kam ish haqining besh baravaridan ko‘p bo‘lsa, u holdajinoiy javobgarlik kelib chiqadi, chunki katta miqdordagi mulknio‘g‘irlash yaqqol ko‘rinib turibdi. Bunday holatda talon-toroj qilishJKning 167- va 168-moddalari bilan kvalifikatsiya qilinadi.Oz miqdordagi talon-toroj uchun javobgarlik 16 yoshdanboshlanadi. Mansab mavqeini suiiste’mol qilgan holda oz miqdordatalon-toroj qilishni faqat mansabdor shaxslar amalga oshirishlarimumkin.MJTKning 61-moddasida nazarda tutilgan ma’muriyhuquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlar tuman (shahar) sudiningma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalari va voyaga yetmaganlar ishlaribilan shug‘ullanuvchi komissiya tomonidan ko‘rib chiqiladi (245,247-m.).4-§. Tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiatdanfoydalanish sohasidagi huquqbuzarliklaruchun ma’muriy javobgarlikBunday huquqbuzarliklar uchun javobgarlik O‘zbekistonRespublikasi MJTKning 65–96-moddalarida nazarda tutilgan.Ushbu huquqbuzarliklarning ayrimlarini ko‘rib chiqamiz.270 271

Yerlardai xo‘jasizlarcha foydalanish yoki ularni yaroqsiz holgatushirish (65-m.). Yerlardan xo‘jasizlarcha foydalanish, obyektlarqurish paytida unumdor qatlamni olmaslik, yer maydonlaridanboshqa maqsadlarda foydalanish, yerlarni foydalanishdan chiqarishga,hosildorlik pasayishiga, tuproqning buzilishi yoki yo‘q bo‘lib ketishigaolib keladigan boshqa harakatlarni sodir etish, shuningdek,tanazzulga yuz tutgan qishloq xo‘jaligi yerlarini konservatsiyalashningbelgilangan tartibini buzish, — fuqarolarga eng kam ish haqiningbir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa —uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi. Qishloq xo‘jaligi va boshqa yerlarni yaroqsiz holga tushirish,ularni ishlab chiqarish chiqitlari va boshqa chiqindilar, kimyoviy varadioaktiv moddalar hamda oqava suvlar bilan ifloslantirish, —fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha,mansabdor shaxslarga esa — uch baravaridan besh baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Yerlardan xo‘jasizlarcha foydalanish birinchidan, ulardanoqilona foydalanish qoidalarini buzishda ifodalanadi va yer egalari,yerdan foydalanuvchilar va ularni ijaraga oluvchilar tomonidanO‘zbekiston Respublikasining Yer kodeksi 39, 40, 48, 79-moddalaridanazarda tutilgan majburiyatlarning amalga oshirilmasligidanamoyon bo‘ladi1. Yer egalari, yerdan foydalanuvchilar va yerlarniijaraga oluvchilarning yerlardan oqilona foydalanish sohasidagivazifalari quyidagilardan iborat: yer uchastkasidan belgilanganmaqsadga muvofiq oqilona foydalanish; tuproq unumdorliginioshirish; ishlab chiqarishda tabiatni muhofaza qilish texnologiyasinitatbiq etish, o‘z xo‘jalik faoliyati natijasida hududda ekologikvaziyatning yomonlashuviga yo‘l qo‘ymaslik; yerlarni muhofazaqilish chora-tadbirlarini amalga oshirish (dehqonchilikning engsamarali tizimlarini, o‘tloqlarni suv bilan ta’minlash va pichano‘rimini yaxshilash, yerlar sho‘rlanishining oldini olish, sug‘oriladiganyerlarning botqoqlashuvi va ifloslanishi, tuproq tarkibiningshamol, suv eroziyasi natijasida buzilishining oldini olish, qishloqxo‘jalik ekinlari ekiladigan yerlarni butalar va mayda o‘rmonlar,begona o‘tlar va hokazolar bosib ketishidan himoya qilish).Ikkinchidan, yerlardan xo‘jasizlarcha foydalanish yerlardanfoydalanmaslikda yoki maqsadsiz foydalanishda, ya’ni yeruchastkalariga bo‘lgan huquqlarni beruvchi hujjatlarda, shujumladan, yerga doimiy egalik qilish yoki doimiy foydalanishDavlat aktida, shuningdek, ijara shartnomasida ko‘rsatib o‘tilganmaqsadlarga muvofiq foydalanmaslikda ifodalanishi mumkin.Yerlarni foydalanishdan chiqarishga, ularning hosildorligipasayishiga, tuproqning buzilishi yoki yo‘q bo‘lib ketishiga olibkeladigan boshqa harakatlar deganda, mineral o‘g‘itlarni noto‘g‘riishlatish yoki yerlarni belgilangan normalarni buzgan holdasug‘orishni tushunish kerak. Xo‘jalik faoliyati tufayli buzilganqishloq xo‘jalik yerlari konservatsiyalanishi, ya’ni muayyan vaqtfoydalanilmasligi va ularda tuproqni tiklash yuzasidan agromelioratsiyaishlari o‘tkazilishi lozim.Mazkur huquqbuzarlik obyekti egalik qilish uchun, foydalanishga,shu jumladan, ijaraga berilgan yer uchastkalari hisoblanadi.Ma’muriy huquqbuzarlik subyektlari korxonalar, muassasalar,tashkilotlarning mansabdor shaxslari, shuningdek, yerga egalikqilayotgan, undan foydalanayotgan va yer uchastkalarini ijaragaolgan fuqarolar hisoblanadi. Masalan, fermer xo‘jaliklariningboshliqlari MJTK 15-moddasining ikkinchi qismiga muvofiqmansabdor shaxslar hisoblanadi.Subyektiv tomondan mazkur huquqbuzarlik qasddan yokiehtiyotsizlik orqasida sodir etilishi mumkin. Obyektiv tomondanhuquqbuzarlik harakat yoki harakatsizlik bilan amalga oshirilishimumkin. Ushbu moddaning ikkinchi qismida nazarda tutilganma’muriy huquqbuzarlik tuproqning sifat jihatdan o‘zgarishigaolib keladigan, undan maqsadli foydalanishni yo‘qqa chiqaradiganharakat yoki harakatsizlik bilan sodir etilishi mumkin. Yerlarningishlab chiqarish chiqitlari va boshqa chiqindilar, kimyoviy varadioaktiv moddalar bilan ifloslanishi MJTKning 91-moddasidaobyekt bo‘yicha ko‘rsatib o‘tilgan huquqbuzarliklardan farq qiladi,ya’ni mazkur huquqbuzarlikda obyekt yer hisoblanadi. Tuproqningishlab chiqarish chiqitlari va boshqa chiqindilar, kimyoviy varadioaktiv moddalar bilan ifloslanishi «Tabiatni muhofaza qilish272 273

to‘g‘risida»gi qonunning 22, 42, 45-moddalari va Yer kodeksining79, 90-moddalari bilan taqiqlanadi.Mazkur huquqbuzarliklarning subyektlari mansabdor shaxslarva fuqarolardir.Yerlardan foydalanish shartlarining buzilishi og‘ir oqibatlargaolib kelsa, bu jinoyat deb topiladi va JKning 197-moddasi bilankvalifikatsiya qilinishi lozim.Ushbu moddada nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar tabiatni muhofaza qilish organlari (MJTK 261-m.) va ma’muriy komissiyalar tomonidan ko‘rib chiqiladi ( MJTK246-m.).Yer berish tartibini buzish (66-m.). Yer berishning tartibinibuzish, xuddi shuningdek, fermer yoki dehqon xo‘jaligi yuritishuchun, yakka tartibda uy-joy qurish va turarjoy binosiga xizmatko‘rsatish, jamoa bog‘dorchiligi va polizchiligi uchun fuqarolargayer berilishiga to‘sqinlik qilish, — mansabdor shaxslarga eng kamish haqining uch baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarimasolishga sabab bo‘ladi.Yer berish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksining18, 23, 24-25, 27, 53, 55-moddalarida, «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida»giqonunning 10-11-moddalarida1, «Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida»giqonunning 8-moddasida, O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining 1998-yil 15-iyuldagi 300-sonli qaroribilan tasdiqlangan «Fermer xo‘jaligini yuritish uchun yer uchastkalarinifuqarolarga uzoq muddatli ijaraga berish tartibi»da belgilabberilgan. Yer berish tartibi yer uchastkalarini ajratib berish bilanbog‘liq bo‘lgan jarayonda bajariladigan harakatlarda namoyonbo‘lib, unga quyidagi masalalar kiradi: yer berish masalasi ushbuorganning vakolatiga kirishi, yerni berish to‘g‘risidagi arizalarniko‘rib chiqish muddatlari, yer uchastkalari ajratib berishga doirmateriallar xususida tegishli davlat organlari bilan kelishish, yeruchastkasi chegaralarini joyida aniq belgilash, yer uchastkalarigabo‘lgan huquqlarni to‘g‘ri rasmiylashtirish, yer qaytarib olinadiganbo‘lsa, yer egasiga va yerdan foydalanuvchiga yetkazilgan zararnito‘g‘ri aniqlash va hokazolar.Fuqarolarga fermer yoki dehqon xo‘jaligi yuritish, yakkatartibda uy-joy qurish va turarjoy binosiga xizmat ko‘rsatish, jamoabog‘dorchiligi va polizchiligi uchun yer berishga to‘sqinlik qilishdeganda asossiz ravishda rad qilish yoxud fuqarolarning yuqoridako‘rsatib o‘tilgan maqsadlar uchun yer berish to‘g‘risidagiarizalarini ko‘rib chiqmaslik, shuningdek, yer uchastkalariberishning zarurligi (ehtiyojligi)ni aniqlash uchun bu arizaberuvchilarning uy-joy sharoitlarini noto‘g‘ri tekshirish yo‘li bilanfuqarolarga yer berishga to‘sqinlik qilish tushuniladi.Mazkur hukuqbuzarlikning obyekti egalik qilish yoki foydalanishuchun yer uchastkalari berishning (shu jumladan, ijaragaberishning) belgilangan tartibi hisoblanadi. Huquqbuzarlikningsubyekti yer berish masalasi vakolatiga kiradigan davlat organining,qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi korxonalarining mansabdorshaxslaridir.Subyektiv tomondan mazkur huquqbuzarlik qasddan yokiehtiyotsizlik orqasida sodir etiladi.Obyektiv tomondan bu huquqbuzarlik harakat yoki harakatsizlikbilan sodir etiladi.Ushbu moddada nazarda tutilgan huquqbuzarliklar to‘g‘risidagiishlar tuman (shahar) sudlari ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalaritomonidan ko‘rib chiqiladi (245-m.).Suvdan foydalanish qoidalarini buzish (74-m.). Tabiiy suvmanbalaridan (daryo, soy, ko‘l, buloq, yer osti suvlaridan)suv olish qoidalari va limitlarini buzish, shuningdek, loyihadanazarda tutilgan baliqlarni muhofaza qilish inshootlari va qurilmalaribo‘lmagan tabiiy suv manbalaridan suv olishni amalga oshirish,— fuqarolarga eng kam ish haqining ikkidan bir qismidan birbaravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — bir baravaridan uchbaravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Irrigatsiyatarmoqlaridan suv olish qoidalarini buzish tarzida suvdanxo‘jasizlarcha foydalanish, gidrotexnika ishlarini o‘zboshimchalikbilan bajarish, suvdan foydalanishning belgilangan limitlari varejalarini buzish, - fuqarolarga eng kam ish haqining uchdan birqismidan ikkidan bir qismigacha, mansabdor shaxslarga esa -ikkidan bir qismidan ikki baravarigacha miqdorda jarima solishgasabab bo‘ladi.274 275

Ushbu moddaning 1 va 2-qismida nazarda tutilgan huquqbuzarliklarma’muriy jazo chorasi qo‘llanilganidan keyin bir yildavomida takror sodir etilgan bo‘lsa, — fuqarolarga eng kam ishhaqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdorshaxslarga esa - uch baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarimasolishga sabab bo‘ladi.Moddaning 1-qismi bo‘yicha ma’muriy javobgarlik tabiiy suvmanbalaridan suvdan foydalanish qoidalari buzilgan takdirdavujudga keladi. Ushbu qoidalarni buzish manbalardan suvni olishmuddatlari, normalari, shu jumladan, limitlarini buzish, ya’nibelgilangan me’yordan ortiqcha hajmda suv olish, suvdan xo‘jasizlarchafoydalanish orqali namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining«Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi qonunining 35-moddasiga muvofiq1 suvdan foydalanuvchilar suvdan foydalanishningbelgilangan limitiga rioya qilishlari zarur. Limitlar degandasuv obyektlaridan suv olish rejalarini tushunish kerak VazirlarMahkamasining «O‘zbekiston Respublikasida suvdan limitlashtirilganholda foydalanish to‘g‘risida»gi 1993-yil 3-avgust qarori,«Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi qonunning 35-moddasidasuvdan foydalanuvchilarning tabiiy obyektlarga, shu jumladan,baliq zaxiralariga zarar yetkazmaslikka doir vazifalari ham nazardatutilgan. Shu munosabat bilan Qonunning 61-moddasida baliqzaxiralarini muhofaza qilish va takror ishlab chiqarish sohasidagitadbirlar, shu jumladan, sanoat maqsadlari, sug‘orish va boshqaehtiyojlar uchun baliq xo‘jaligi suv havzalaridan suv olishga faqattabiatni muhofaza qilish organlari bilan kelishilgan holda baliklarningsuv inshootlariga tushib qolishi mumkinligiga barhamberadigan maxsus moslamalar o‘rnatgan sharoitdagina amalgaoshirish mumkinligi qoidalari belgilab berilgan.Moddaning 2-qismiga muvofiq, irrigatsiya tarmoqlarida suvdanfoydalanish qoidalari buzilgan taqdirda ma’muriy javobgarlikqo‘llaniladi.Suvdan xo‘jasizlarcha foydalanish deganda shunday foydalanishnitushunmoq kerakki, bunda olinadigan yoki quyiladigansuvdan texnologik normadan ortiqcha, maqsadsiz foydalaniladi.Gidrotexnika ishlarini o‘zboshimchalik bilan bajarish deganda shujumladan, suv chiqarish uchun qurilgan qurilmani tartibga solish,to‘g‘onlar, suv to‘sqichlar, nasos stansiyalari va hokazolar qurishtushuniladi. Irrigatsiya tarmoqlarida suvdan foydalanishda «Suv vasuvdan foydalanish to‘g‘risida»gi qonunning 30-moddasiga vaVazirlar Mahkamasining 1993-yil 3-avgust qaroriga muvofiqbelgilangan limitlarga rioya etilmasa, MJTK 74-moddasining 2-qismi bo‘yicha javobgarlik choralari qo‘llaniladi.Mazkur huquqbuzarliklarning obyekti suvdan foydalanishtartibidir. Huquqbuzarliklarning subyekti fuqarolar yoki mansabdorshaxslar bo‘lishi mumkin. Moddada ko‘rsatib o‘tilgan huquqbuzarliklarqasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida qilingan harakatlaryoki harakatsizliklar bilan sodir etilishi mumkin.Moddaning 3-qismi MJTK 74-moddasining 1, 2-qismlaridako‘rsatib o‘tilgan huquqbuzarliklar uchun ma’muriy jazo chorasiqo‘llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilganhuquqbuzarlik uchun javobgarlikni nazarda tutadi.Moddada nazarda tutilgan huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlartabiatni muhofaza qilish organlarining mansabdor shaxslaritomonidan (261-m.), 74-moddaning 2 va 3-qismlari uchun esa— Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining respublika suv nazorati —«O‘zsuvnazorat» organlari tomonidan ko‘rib chiqiladi.Atmosfera havosini muhofaza qilish talablariga rioya qilmaslik(88-m.). Qurilish ishlarini va boshqa ishlarni bajarish chog‘idayonilg‘i moddalar va binokorlik materiallarini to‘plash, maxsustexnik qurilmasiz ochiq alanga oldirib ularni yoqish, bitum eritishdaatmosfera havosini muhofaza qilish talablariga rioya qilmaslik, —fuqarolarga eng kam ish haqining uchdan bir qismidan birbaravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — bir baravaridan uchbaravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Xuddi shunday huquqbuzarliklar ma’muriy jazo chorasiqo‘llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa,— fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uchbaravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — uch baravaridan yettibaravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.276 277

Dala va aholi punktlarida ang‘iz, xazon va shox-shabbalarniyoki o‘simliklarning boshqa qoldiqlarini yoqib yuborish, atmosferahavosini zararli moddalar bilan ifloslantirishga olib kelsa, -fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan beshbaravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o‘nbaravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Mazkur modda binokorlik materiallari tayyorlash va boshqaishlarni bajarish chog‘ida atmosfera havosini muhofaza qilishsohasidagi talablarni buzganlik uchun ma’muriy javobgarliknibelgilaydi. Atmosfera havosini muhofaza qilishga doir qoidalarnibuzish texnik qurilmalarsiz ochiq alangada bitumni, boshqabinokorlik materiallari va hokazo materiallarni yoqishda ifodalanadi.Masalan, bitumni yopiq idishlarda eritish lozim, bu hol bitumningo‘zi yonishiga va tutashiga yo‘l qo‘ymaydi. Ushbu talablarni buzganlikuchun javobgarlik «Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida»giqonunning 20, 21-moddalariga muvofiq belgilangan1.Bu huquqbuzarlikning obyekti qurilish va boshqa ishlarnibajarishda atmosfera havosini muhofaza qilishning o‘rnatilgantartibidir.Ko‘rsatib o‘tilgan huquqbuzarliklarning subyekti fuqarolaryoki mansabdor shaxslar bo‘lishi mumkin.Ushbu moddada nazarda tutilgan huquqbuzarliklar qasddanyoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etilishi mumkin.Moddaning 2-qismida ko‘rsatib o‘tilgan huquqbuzarlikningma’muriy jazo chorasi qo‘llanilganidan keyin bir yil davomidatakror sodir etilganligi uchun ma’muriy javobgarlik nazarda tutiladi.Moddaning 3-qismida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarlikIIO profilaktika inspektorlari tomonidan aniqlanishi mumkin.Ushbu moddada nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlar tabiatni muhofaza qilish organlari (261-m.) vaatmosfera havosiga zararli fizik ta’sir ko‘rsatish sohasida sanitariyanazorati davlat organlarining mansabdor shaxslari tomonidan(257-m.) ko‘rib chiqiladi.Ov qilish yoki baliq tutish qoidalarini, shuningdek, hayvonotdunyosidan foydalanishning boshqa turlarini amalga oshirishqoidalarini buzish (90-m.). Ov qilish, baliq tutish yoki baliqzaxiralarini muhofaza etish qoidalarini, shuningdek, hayvonotdunyosidan foydalanishning boshqa turlarini amalga oshirishqoidalarini buzish, — fuqarolarga eng kam ish haqining birbaravaridan ikki baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — ikkibaravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi.Tegishli ruxsati bo‘lmay turib yoki taqiqlangan joylarda yoxudtaqiqlangan muddatlarda, taqiqlangan qurollar yoki usullar bilanov qilish yoki baliq tutish, shuningdek, ov qilish yoki baliqtutishning boshqa qoidalarini muntazam ravishda buzish, — shuhuquqbuzarliklarni sodir etish quroli va ashyolarini musodara qilibyoki musodara qilmay, fuqarolarga eng kam ish haqining ikkibaravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — uchbaravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga, yoxudshu huquqbuzarliklarni sodir etish quroli va ashyolarini musodaraqilib yoki musodara qilmay, uch yilgacha muddatga ov qilishhuquqidan mahrum etishga sabab bo‘ladi.Ov qilish va baliq tutish qoidalari O‘zbekiston Respublikasining«Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanishto‘g‘risida»gi qonuni, Vazirlar Mahkamasining 1991-yil 10-aprelqarori bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasi hududida ovqilish va ovchilik-baliqchilik xo‘jaligini yuritish to‘g‘risidagi nizomibilan belgilab berilgan.«Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanishto‘g‘risida»gi qonunning 18 va 19-moddalariga muvofiq, tabiiyerkinlikda yashaydigan yovvoyi hayvonlarni ov qilish, tutishmaqsadida izlash, iziga tushish va quvlab borish, tutishga intilishyoki tutish (otish, tutib olish) shaklida amalga oshirilishi mumkin.Respublika hududida ov qilish va ovchilik-baliqchilik xo‘jaliginiyuritish to‘g‘risidagi nizomning 14-moddasiga muvofiq, tabiiyerkinlik holatidagi yovvoyi hayvonlar ov qilishning obyekti bo‘libhisoblanadi.Ov qilish hayvonot dunyosidan maxsus foydalanish hisoblanib,faqat maxsus ruxsatnoma — hayvonlar, qushlarni otish yoki278 279

tutishga litsenziya yoxud yo‘llanma asosida amalga oshiriladi. Bundantashqari, ov qilish uchun shaxs ovchilik jamiyatining a’zosibo‘lishi talab etiladi. Baliqlarni qayta ishlash, sotish maqsadidabaliq tutish faqat maxsus ruxsatnomalar — litsenziyalar asosidaamalga oshiriladi, sport yoki havaskorlik tarzida baliq tutishtabiatdan umumiy foydalanish tartibida, ya’ni biron-bir ruxsatsiz,lekin taqiqlanmagan muddatlarda, belgilangan miqdorda vataqiqlangan qurollar, kimyoviy dorilar, to‘r va hokazolar ishlatmasdanamalga oshiriladi.Ov qilishga litsenziyalar berilishi, ov qilishga ruxsat etilishi(ovchilik mavsumining boshlanishi) yoxud baliq tutishni taqiqlashmuddatlarini belgilashni O‘zbekiston Tabiatni muhofaza qilishdavlat qo‘mitasi organlari amalga oshiradi. Bundan tashqari, ovqilish uchun litsenziyalar o‘rmon xo‘jaligi organlari va ovchilikxo‘jaliklari tomonidan ham berilishi mumkin. Baliqchilik xo‘jaliklarigabiriktirib qo‘yilgan suv havzalarida sport yoki havaskorliktarzidagi baliq tutishni faqat shu xo‘jaliklarning ruxsati bilan,ro‘yxatga olingan suv havzalarida esa, — jamiyatning yo‘llanmalaribilan amalga oshirish mumkin.90-moddada nazarda tutilgan huquqbuzarliklarning obyektitabiiy erkinchlik holatida bo‘lgan hayvonot dunyosidan foydalanishningbelgilangan tartibi hisoblanadi. Moddaning birinchiqismida nazarda tutilgan huquqbuzarliklar qonun talablarini buzganholda amalga oshiriladigan ov qilish yoki baliq tutish vaqtida sodiretiladi. Masalan, umumiy tarzda foydalaniladigan suv havzalaridabesh kilogrammdan ortiq baliq tutish shunday huquqbuzarlikkakiradi.Foydalanishning boshqa turlarini buzishlarga yovvoyi hayvonlarningqismlarini (shoxini, junini va hokazo), tuxumini, uvuldirig‘iniva shu kabilarni ovlash qoidalarini buzish kiradi.90-moddaning ikkinchi qismida nazarda tutilgan huquqbuzarliklaryuqorida sanab o‘tilgan huquqbuzarliklardan farqli o‘laroq,ov qilish va baliq tutish qoidalarini qo‘pol ravishda buzish bilansodir etiladi. Ovchilik jamiyatining a’zosi bo‘lmagan shaxsningov qilishi yoki litsenziyasiz ov qilishi va baliq tutishi (garchilitsenziyaning bo‘lishi shart hisoblansa-da) tegishli ruxsatnomasizov qilish yoki baliq tutish hisoblanadi. Davlat qo‘riqxonalarida,milliy tabiiy bog‘larning qo‘riqxona zonalarida, shaharlar vaposyolkalardan bir kilometrdan yaqinroqda, boshqa aholi punktlaridan300 metr, avtobuslar qatnaydigan yo‘ldan 150 metrdanyaqinroqda va boshqa taqiqlangan joylarda ov qilish taqiqlanganjoylarda ov qilish hisoblanadi.Taqiqlangan muddatlarda ov qilish O‘zbekiston hududida ovqilish va baliq tutish qoidalarining 6-bandida nazarda tutilganmuddatlarni buzgan holda ov qilish hisoblanadi. Shu qoidalarning11-bandida nazarda tutilgan muddatlarda (baliqlarning ko‘payishmavsumlarida) baliq tutish taqiqlangan muddatlarda baliq tutishdeb e’tirof qilinadi. Taqiqlangan qurollar va usullar bilan ov qilishyoki baliq tutishga falokatga yo‘liqqan yovvoyi hayvonlarni ovqilish (suvdan suzib o‘tish vaqtida, yong‘indan himoya qilishvaqtida, boqilmay qolgan vaqtda va hokazo vaqtlarda ov qilish)hayvonlarni muzlikka, o‘rmon ichkarisiga, suvga haydash, ya’nimazkur muhit turiga xos bo‘lmagan muhitga, yovvoyi hayvonlarniumumxavfli va qiruvchi qurollar hamda usullar bilan ovlash(miltiqlarni, qo‘ndoqli kamonlarni tayyor holda saqlash,ovlanadigan chuqurlar qazish, ilgaklar, qarmoqlar, jufttuyoqlilarga qopqonlar qo‘yish, portlovchi, kimyoviy va biologikzaharlovchi va behush qiluvchi moddalar ishlatish, elektr toki,to‘rlar va hokazolarni qo‘llanish), hayvonlarni jalb qilish uchunovoz chiqaruvchi apparaturalarni ishlatish, jonivorlarni tundayoritish asboblari bilan, mexanizatsiyalashgan transport vositalariniqo‘llangan holda ovlash va hokazolar kiradi.Ov qilish va baliq tutishning boshqa qoidalarini muntazamravishda buzishlarga moddaning birinchi qismida nazarda tutilganhuquqbuzarliklarni ko‘p marta sodir etish yoxud ov qilish vabaliq tutishning boshqa qoidalarini buzishlar kiradi.Huquqbuzarliklar fuqarolar va mansabdor shaxslar tomonidanqasddan sodir etilishi mumkin.Hayvonot dunyosidan foydalanishning boshqa turlarini (ovqilish va baliq tutishdan tashqari) o‘zboshimchalik bilan amalgaoshirish MJTKning 60-moddasida nazarda tutilgan huquqbuzarliksifatida baholanishi kerak.280 281

5-§. Sanoatdagi, qurilishdagi va issiqlik hamda elektrenergiyasidan foydalanish sohasidagi huquqbuzarliklaruchun ma’muriy javobgarlikUshbu turdagi ma’muriy huquqbuzarliklar uchun javobgarlikO‘zbekiston Respublikasi MJTKning 97–103-moddalarida nazardatutilgan.O‘zbekiston Respublikasi Sanoatda, konchilikda vakommunal-maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishininazorat qilish davlat inspeksiyasi organlari nazorati ostidagi boshqaobyektlarda ishlarni bexatar olib borishga oid qoidalar, normalarva yo‘riqnomalarni buzish (97-m.). O‘zbekiston RespublikasiSanoatda, konchilikda va kommunal-maishiy sektorda ishlarningbexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi organlarinazorati ostidagi boshqa obyektlarda ishlarni bexatar olib borishgaoid qoidalar, normalar va yo‘riqnomalarni buzish – fuqarolargaeng kam ish haqining uchdan bir qismidan bir baravarigacha,mansabdor shaxslarga esa - bir baravaridan uch baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Xuddi shunday huquqbuzarlikma’muriy jazo chorasi qo‘llanilganidan keyin bir yil davomidatakror sodir etilgan bo‘lsa, fuqarolarga eng kam ish haqining birbaravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - uchbaravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Sanoatda, konchilikda va kommunal-maishiy sektorda ishlaringbexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasiorganlari nazorati ostidagi sanoat tarmoqlarida va obyektlarda harxil ish turlarini bajarishda odamlarning xavfsizligi huquqbuzarlikobyekti hisoblanadi.Bu xatti-harakatning obyektiv tomoni ishlarni bexatar olibborish sohasidagi chora-tadbirlarni tartibga solishga qaratilgan zarurqoidalar, normalar va yo‘riqnomalarning buzilishidan iborat.Mazkur moddaning 1-qismi O‘zbekiston Respublikasi Sanoatda,konchilikda va kommunal-maishiy sektorda ishlarningbexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi organlaritegishli vazirliklar va idoralar bilan birgalikda kasaba uyushmalariningmarkaziy qo‘mitalari bilan kelishgan holda tasdiqlaydiganqoidalar, normalar va yo‘riqnomalarni buzganlik uchun javobgarliknibelgilaydi. Xuddi shunday tartibda ishlarni bexatar olib borishva jihozlarni o‘rnatishga doir tarmoq qoidalari va normalariO‘zbekiston kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi tomonidan,tegishli vazirliklar va idoralar bilan kelishilgan holda esa tarmoqlararoqoidalar va normalar tasdiqlanadi.Sanoatda, konchilikda va kommunal-maishiy sektorda ishlarningbexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasiorganlari ko‘mir, kon — ruda, kon — kimyo, metallurgiya, neftva gaz qazib chiqaruvchi sanoat, mineral o‘g‘itlar sanoatida ishlarningbexatar olib borilishi ahvolini, geologik-qidiruv va ushbu organnazorati ostidagi boshqa kon ishlarini olib borishdagi, shaharlar,shahar tiðidagi posyolkalar va qishloq joylarida gaz bilan ta’minlashtizimlari qurilishi va ulardan foydalanishdagi, shuningdek, tabiiy vasuyultirilgan (propan-butan) gazlarni tashish, saqlash va foydalanishbilan bog‘liq bo‘lgan obyektlarda (qaysi idoraga bo‘ysunishidanqat’i nazar) va barcha portlash va yong‘in chiqish xavfi bo‘lgankimyoviy va neft – kimyoviy ishlab chiqarishlarda ishlarni olib borish,sanoatdagi portlovchi materiallarni sakdash, ulardan foydalanishva hisobga olish, foydali qazilma konlarini topishda yer ostiboyliklaridan oqilona foydalanishni va saqlashni ta’minlash ustidandavlat nazoratini amalga oshiradi va hokazo.Ushbu moddada nazarda tutilgan huquqbuzarliklar to‘g‘risidagiishlar Sanoatda, konchilikda va kommunal-maishiy sektordaishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasiorganlari tomonidan ko‘rib chiqiladi (260-m.).Elektr, issiqlik energiyasi yoki gazdan foydalanish qoidalarinibuzish (101-m.). Elektr, issiqlik energiyasi yoki gazdan foydalanishqoidalarini buzish, elektr, issiqlik energiyasi yoxud gaz tarmoqlarigao‘zboshimchalik bilan ulanish yoki elektr, issiqlik energiyasi, tabiiygazni hisobga olish asboblariga qasddan shikast yetkazish, xuddishuningdek bunday hisobga olish asboblarining ko‘rsatkichlarinio‘zgartirish maqsadida ularga tashqaridan aralashish – fuqarolargaeng kam ish haqining ikki baravaridan uch baravarigacha,mansabdor shaxslarga esa uch baravaridan yetti baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.282 283

Elektr, issiqlik energiyasi yoki gazda foydalanish qoidalarihuquqbuzarlikning obyekti hisoblanadi.Elektr energiyasidan foydalanish qoidalari hamda Issiqlikenergiyasidan foydalanish qoidalari O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining 2005-yil 27-yanvardagi 32-sonli qaroribilan tasdiqlangan1.Ko‘rsatib o‘tilgan qoidalarda elektr va issiqlik energiyasi hamdagazdan o‘zboshimchalik bilan foydalanish taqiqlanadi. O‘zboshimchalikbilan foydalanish deganda energiya va gazdan tegishli ravishdaenergiya, issiqlik yoki gaz bilan ta’minlovchi tashkilotlarningruxsatisiz foydalanish tushuniladi. Turar joylarda yoki ayrimfuqarolarga shaxsiy mulk huquqi asosida qarashli bo‘lgan uylarda,bog‘ uchastkalarida, shaxsiy mashinalar uchun qurilgan garajlarva hokazolarda iste’molchi yangi elektr simini ulash uchun elektrbilan ta’minlovchi tashkilotga ariza-majburiyat berishi va ruxsatolishi shart.Issiqlik energiyasi va gazdan foydalanish qoidalarida fuqarolargaular (xonadonlariga) o‘zboshimchalik bilan issiqlik energiyasio‘rnatish va gazlashtirish taqiqlangan.Energiya va gazdan o‘zboshimchalik bilan foydalanish faktianiqlangan taqdirda insonni huquqbuzarlik sodir etishga majburetgan sababni hisobga olish zarur. G‘arazli maqsad shaxsningboyishga intilishini, ya’ni huquqbuzarlik sodir etish yo‘li bilanmehnatsiz daromad olishga intilishini bildiradi.Markaziy boshqaruv organlari tomonidan energiyaning harxil turlaridan va gazdan foydalanish bo‘yicha belgilab berilganqoidalar o‘zboshimchalik bilan foydalanishdan tashqari, elektr vagaz uskunalarining o‘zini ishlatish talablarini, energiya va gaznihisobga olish asboblarini o‘rnatish, shuningdek, energiya va gazuchun hisob-kitob qilish talablarini buzishni ham o‘z ichiga oladi.G‘arazli maqsadlarda energiyadan, issiqlik, elektr, gazdano‘zboshimchalik bilan foydalanish faqat qasddan qilingan harakatbo‘lishi mumkin.Faqat fuqarolar javobgarlikka tortilishi mumkin. Agar buxildagi huquqbuzarliklarni mansabdor shaxslar o‘zlarining xizmatvazifalarini bajarish jarayonida sodir etgan bo‘lsalar, bundayshaxslar tegishli ravishda Kodeksning 97, 100, 102, 103-moddalari bo‘yicha javobgar bo‘ladilar.Ushbu moddada nazarda tutilgan huquqbuzarliklar to‘g‘risidagiishlar tuman (shahar) sudlarining ma’muriy ishlar bo‘yichasudyalari tomonidan ko‘rib chiqilishi mumkin (245-m.).6-§. Qishloq xo‘jaligidagi huquqbuzarlik,veterinariya-sanitariya qoidalarini buzganlikuchun ma’muriy javobgarlikBunday xatti-harakatlar uchun ma’muriy javobgarlik Ma’muriyjavobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 104–112-moddalaridanazarda tutilgan.Ekinzorlarni payhon qilish, qishloq xo‘jalik ekinlarining daladato‘plab qo‘yilgan hosiliga zarar yetkazish yoki uni yo‘q qilibyuborish, ko‘chatlarga shikast yetkazish (104-m.). Chorva mollaryoki parrandalarning xo‘jalik ekinzorlarini payhon qilishi, qishloqxo‘jalik ekinlarining dalada to‘plab qo‘yilgan hosiliga zarar yetkazishiyoki uni yo‘q qilib yuborishi, ko‘chatlarga shikast yetkazishi, —fuqarolarga eng kam ish haqining uchdan bir qismidan birbaravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — ikkidan bir qismidanikki baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Ekinzorlarniyoki ko‘chatzorlarni hamma turdagi harakatlanuvchi texnikavositalarida bosib o‘tish, — eng kam ish haqining ikkidan birqismidan ikki baravarigacha mikdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Ushbu moddaning birinchi yoki ikkinchi qismida nazarda tutilganhuquqbuzarliklar ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilganidan keyinbir yil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa, — fuqarolarga engkam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdorshaxslarga esa — uch baravaridan yetti baravarigacha miqdordajarima solishga sabab bo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasining «Mulkchilik to‘g‘risida»gi qonuniningamal qilishini hisobga olib, mazkur modda faqat to‘plabqo‘yilgan qishloq xo‘jalik ekinlari hosilinigina emas, shu bilanbirga, butalarning ko‘chatlarini ham himoya qilishga mo‘ljallangan.Huquqbuzarliklarga baho berganda ko‘chatlarning barcha turlari,284 285

qishloq xo‘jaligidagi ham texnika ekinlari, ham oziq-ovqat va ozuqaekinlarining to‘planadigan va to‘plangan hosili shikastlanganliginihisobga olish kerak bo‘ladi.Moddada nazarda tutilgan tajovuzkorlikning obyekti Mulkchilikto‘g‘risida»gi qonunda nazarda tutilgan barcha turdagi mulkningsaklanishi xususidagi ijtimoiy munosabatlardir1. Normada qamrabolingan xatti-harakatlarning mavzulari, avvalo, ekinlarning (g‘alla,texnika, ozuqa, poliz va hokazolar) ko‘chatlari, daraxtlar, o‘simliklarningko‘chatlari, shuningdek, ko‘kalamzorlashtiruvchi vaboshqa daraxtlar hamda o‘simliklarning ko‘chatlaridir. Taqiqlangandaraxtlar va o‘simliklarning ko‘chatlari bundan mustasno. Biroqsanab o‘tilgan ashyolar mulk egasiga tegishli bo‘lishi lozim, chunkiu bunga mehnat sarflagan va foydalanilgan maydondan tabiiyozuqalar olishni istaydi.Huquqbuzarlikning obyektiv tomoni ekinlarni payhon qilishdan,ko‘chatlarga shikast yetkazish yoki ekinlar va ko‘chatlarningchorva mollari va parrandalar (uy parrandalari) tomonidan yo‘qqilinishi (shikastlanishi) bilan bog‘liq harakat yoki harakatsizlikdaniboratdir. Subyekt xonaki, idoralarga qarashli chorva mollari vaparrandalarning egalaridir.Birinchi qismda nazarda tutilgan xatti-harakatlar ham qasddan(chorva mollari va parrandalarni ekinzorga qo‘yib yuborish yo‘libilan), ham ehtiyotsizlik orqasida sodir etilishi mumkin. Vakolatlimansabdor shaxs huquqbuzarlik sodir etilganligini aniqlaganda,MJTKning 280-moddasiga muvofiq yetkazilgan zararni hisobgaolgan holda bayonnoma tuzadi va ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishni (38, 285-m.) ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyagako‘rib chiqish uchun topshiradi (245-m.), 246-moddada ko‘rsatibo‘tilgan hollarda — ma’muriy komissiyaga taqdim etadi.Qishloq xo‘jalik ekinlarining navini yangilash va nav joylashtirishtartibini buzish (104 1 -m.). Qishloq xo‘jalik ekinlarining naviniyangilash va nav joylashtirish tartibini buzish, — mansabdorshaxslarga eng kam ish haqining besh baravaridan o‘n baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Mazkur moddada belgilangan tartib O‘zbekiston Respublikasining«Urug‘chilik to‘g‘risida»gi 1996-yil 29-avgust qonunida o‘zifodasini topgan1. Ushbu Qonunga ko‘ra, urug‘chilikning asosiyvazifalari quyidagilardan iborat:— qishloq xo‘jaligi ekinlarining o‘z urug‘chilik bazasini yaratish;— navni yangilash va nav almashtirish jarayonida urug‘liknavlari va duragaylarining biologik hamda xo‘jalik jihatidan qimmatlixususiyatlarini saqlab qolish;— qishloq xo‘jaligini serhosil va yuqori sifatli urug‘liklar bilanta’minlash;— urug‘liklarning sifati ustidan davlat nazoratini amalgaoshirish.Ekish uchun ishlatiladigan urug‘liklar qonunchilik hujjatlaridabelgilangan tartibda sertifikatlanishi lozim. Urug‘liklarni sertifikatlashO‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi huzuridagiQishloq xo‘jalik ekinlari urug‘ining sifatini sertifikatlash va nazoratqilish davlat markazi tomonidan hamda uning joylardagi bo‘linmalaritomonidan amalga oshiriladi. Standart urug‘liklarga sertifikat,nostandart urug‘liklarga esa ularning sifati to‘g‘risida talon beriladi.Urug‘liklarni sertifikatlash va ularning sifatini nazorat qilishdavlat markazi: barcha qishloq xo‘jalik ekinlarining urug‘liklarisifatini nazorat qilishni tashkil etish bo‘yicha joylardagi bo‘linmalarningishiga rahbarlik qiladi; xo‘jaliklar, korporatsiyalar, boshqakorxonalar va muassasalarda urug‘liklar va ekiladigan ko‘chatlarningnavi hamda ekinboplik xususiyatlarini aniqlaydi; urug‘liklarningsifatini aniqlash uslublarini ishlab chiqadi, takomillashtiradi vatasdiqlaydi; qonunchilik hujjatlariga muvofiq boshqa vazifalarnibajaradi.Huquqbuzarlikning obyektiv tomoni harakat yoki harakatsizlikdaniborat. Huquqbuzarlikning subyekti faqat mansabdorshaxslardir. Huquqbuzarlik subyektiv tomondan qasddan sodiretiladi.Ushbu moddada ko‘zda tutilgan ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlar Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi huzuridagiQishloq xo‘jaligi ekinlari urug‘larini sertifikatsiyalash va ularningsifatini nazorat qilish davlat markazi organlari tomonidan ko‘ribchiqiladi (266 3 -m.).286 287

Tarkibida giyohvand moddalar bo‘lgan ekinlarni qo‘riqlashnita’minlash choralarini ko‘rmaganlik (105-m.). Tarkibida giyohvandmoddalar bo‘lgan nasha va moyli ko‘knor ekinlarini, mazkurekinlar hosilini saqlash va qayta ishlash joylarini qo‘riqlashyuzasidan belgilangan tartibni ta’minlash choralarini ko‘rmaganlik,shuningdek, tarkibida giyohvand moddalar bo‘lgan shundayekinlarning ang‘izlari va ishlab chiqarish chiqindilarini yo‘q qilibtashlash choralarini ko‘rmaganlik, — mansabdor shaxslarga engkam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdordajarima solishga sabab bo‘ladi.Mazkur norma tarkibida giyohvand (narkotik) moddalar bo‘lganekinlarni, shuningdek, narkotik moddalar olish manbalaridanbiri bo‘lgan qoldiqlar va chiqindilarni qo‘riqlashga qaratilgan.Tarkibida giyohvand moddalar bo‘lgan ekinlarga nasha va moyliko‘knor kiradi. Yovvoyi tarzda o‘sadigan o‘simliklar huquqbuzarlikashyosi hisoblanmaydi.Mazkur modda bo‘yicha javobgarlik tarkibida giyohvand moddalarbo‘lgan ekinlarni qo‘riqlashning belgilangan tartibini ta’minlashchoralarini ko‘rmaganlik faktining o‘zi uchun boshlanadi.Ushbu modda bo‘yicha ma’muriy huquqbuzarlik ham qasddan,ham ehtiyotsizlik orqasida sodir etilishi mumkin.Zimmasiga shunday ekinlarni qo‘riklash, narkotik moddaqoldikdari va chiqindilarini yo‘q qilish vazifasi yuklangan xo‘jaliklarva tashkilotlarning mansabdor shaxslari bunday choralarniko‘rmaganliklari uchun javobgarlikka tortiladilar.Mazkur moddada nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalar (245-modda) tomonidan, 246-moddada ko‘rsatib o‘tilgan hollarda esama’muriy komissiyalar tomonidan ko‘rib chiqiladi.It va mushuk boqish qoidalarini buzish (110-m.). Shaharlarva boshqa aholi punktlarida it va mushuk boqishning qoidalarinibuzish, xuddi shuningdek, mansabdor shaxslar tomonidan egasizhayvonlarni tuttirish choralarini ko‘rmaganlik, — fuqarolarga engkam ish haqining o‘ndan bir qismidan ikkidan bir qismigacha,mansabdor shaxslarga esa — ikkidan bir qismidan bir baravarigachamikdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Xuddi shunday huquqbuzarlikfuqarolarning sog‘lig‘i yoki mol- mulkiga zarar yetishiga olib kelsa,— fuqarolarga eng kam ish haqining ikkidan bir qismidan birbaravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — bir baravaridan ikkibaravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Huquqbuzarlik obyekti jamoat tartibi, shuningdek, turar joyfondining sanitariya-gigiyena holatidir. It va mushuk boqishqoidalarining buzilishi uylarda, xiyobonlarda, ko‘chalarda va boshqajamoat joylarida g‘ayrisanitariya vaziyatini yaratishga olib keladi,shuningdek, bir qator hollarda fuqarolarning sog‘lig‘i va molmulkigazarar yetkazishga sabab bo‘ladi. Daydi itlar va mushuklarquturish kasalligini tarqatish manbai hisoblanadi. It va mushuklarninormal tarzda boqmaslik sanitariya va veterinariya qoidalariningbuzilishiga sabab bo‘ladi.Shaxslarni ma’muriy javobgarlikka tortish uchun bu hayvonlarniboqishning qanday muayyan qoidasi buzilganligini aniqlabolish lozim. It, mushuk va boshqa hayvonlarni boqish qoidasiO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 18-yanvardagi 32-sonli qarori bilan tartibga solinadi.Ko‘rsatib o‘tilgan qoidalar, mulkchilik shakllaridan qat’i nazar,korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga ham, shuningdek, it vamushuk egalari bo‘lgan fuqarolarga ham taalluqlidir.It va mushukni ayrim xonadonda boqishga sanitariya-gigiyenava veterinariya-sanitariya qoidalariga rioya qilish sharti bilan, birnecha oila yashaydigan xonadonlarda esa, istiqomat qiluvchi barchafuqarolar roziligi bilan yo‘l qo‘yiladi. Ko‘pchilik foydalanadiganjoylarda: turar-joylarda (podyezdlar (zina xonalar), chordoqlar,yerto‘la (podval), yo‘laklar va hokazolarda), kommunal xonadonlarda,shuningdek, balkon va peshayvonlarda, qabristonlarda,diqqatga sazovor joylarda it va mushuk boqish hamda ularni sayrqildirishga ruxsat etilmaydi.Qoidalarda yangi olingan itlarni zoti va jinsidan qat’i nazar,uch oylik vaqtidan boshlab ro‘yxatdan o‘tkazish nazarda tutilgan.Ro‘yxatdan o‘tkazish bir hafta ichida amalga oshirilishi lozim. Haryili fuqarolarning yashash joylaridagi veterinariya muassasalaridahayvonlarni qayta ro‘yxatdan o‘tkazish belgilangan. Veterinariyamuassasalari ro‘yxatdan o‘tilgani haqida guvohnoma va ro‘yxat288 289

elgisi beradi, shuningdek, itning egasini uni boqish qoidalaribilan tanishtiradi, bu ro‘yxatdan o‘tish guvohnomasida qayd etiladi.Ro‘yxat belgisi it bo‘yinbog‘iga taqib qo‘yiladi.It va mushuk egalari atrofdagilarning xavfsizligini ta’minlashchoralarini ko‘rishi, it va mushuklarning xonadonlar, podyezdlar,liftlar, yerto‘la(podval)lar va ko‘p qavatli uylardagi umumfoydalanadiganjoylarni, hovlilar, yo‘laklarni iflos qilishiga yo‘l qo‘ymasligi,xonalarda osoyishtalik bo‘lishini ta’minlashi, it va mushuklarningbolalar maydonchalari, do‘konlar, oshxonalar, jamoattransporti va boshqa umum foydalanadigan joylarda bo‘lishiga yo‘lqo‘ymasligi shart.It va mushuklarni mahalliy hokimiyatlar belgilaganidan ortiqmiqdorda boqishga yo‘l qo‘yilmaydi.Sayrga chiqqanda it egalari uylardan ularni qisqa tasmada vatumshuqbog‘da, bo‘ynida raqam belgisi bilan (uch oylikkachabo‘lgan kuchuklardan tashqari) ko‘chaga olib chiqishi lozim. Itlarnisayr qildirishga faqat shu maqsad uchun ajratilgan maydonchadaruxsat etiladi. Agar maydoncha atrofi o‘rab olingan bo‘lsa, u holdaitlarni tasmasiz va tumshuqbog‘siz sayr qildirishga ruxsat etiladi.Maydonchalar bo‘lmagan taqdirda hokimiyat belgilagan obodqilinmagan va boshqa joylarda sayr qildirishga ruxsat etilgan. Itlarniertalab soat 7.00 dan kech soat 23.00 ga qadar sayr qildirishgaruxsat etiladi.Mazkur huquqbuzarlik faqat qasddan sodir etilishi mumkin,chunki it egalari ro‘yxatdan o‘tkazish vaqtida itlarni boqishqoidalari bilan tanishtirilgan bo‘ladi.Mazkur moddaning 2-qismi takroriylik holatida va bashartiqoidani buzish fuqarolarning sog‘lig‘i yoki mol-mulkiga zararyetishiga olib kelgan taqdirda qo‘llaniladi. Bunday zarar Kodeksning38-moddasi tartibida faqat hayvon egalaridan undirib olinadi.Huquqbuzarlik subyektlari it va mushuk egalari bo‘lganfuqarolar hamda tasarrufida hayvonlar bo‘lgan korxonalar, muassasalar,tashkilotlarning mansabdor shaxslari bo‘lishi mumkin.Ushbu moddada nazarda tutilgan huquqbuzarliklar to‘g‘risidagiishlarni ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalar (245-m.), 246-moddada ko‘rsatib o‘tilgan holda esa — ma’muriy komissiyalarham ko‘rib chiqadilar.7-§. Transportdagi, yo‘l xo‘jaligi va aloqa sohalaridagihuquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlikTransportdagi huquqbuzarliklar uchun javobgarlik Ma’muriyjavobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 113–146-moddalarida nazardatutilgan. Ushbu huquqbuzarliklarning turdosh obyekti transportsohasida o‘rnatilgan qoidalar.Temir yo‘l transportida harakat xavfsizligi qoidalarini buzish(113-m.). Temir yo‘l izlariga poyezddar qatnovining buzilishigaolib kelishi mumkin bo‘lgan ashyolarni qo‘yish, shuningdek,temir yo‘lni, ihota daraxtlarini va qor to‘sish g‘ovlarini hamdaboshqa yo‘l obyektlarini, signal berish va aloqa inshootlari vaqurilmalarini shikastlantirish, — eng kam ish haqining ikkidanbir qismidan bir baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Temir yo‘ldan ot-arava haydab o‘tish va chorva mollarini haydabo‘tish, chorva mollarini temir yo‘l yaqinida boqish qoidalarinibuzish, — eng kam ish haqining beshdan bir qismidan ikkidanbir qismigacha miqdorida jarima solishga sabab bo‘ladi. Temir yo‘ltransportiga yuk ortish vaqtida belgilangan gabaritlarga rioyaqilmaslik, — mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining beshdanbir qismidan ikkidan bir qismigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi. Temir yo‘llarni belgilanmagan joylardan kesib o‘tish, —eng kam ish haqining yigirmadan bir qismi miqdorida jarima solishgasabab bo‘ladi. Transport vositalari haydovchilari tomonidan temiryo‘l izini belgilanmagan joydan kesib o‘tish, — eng kam ishhaqining ikki baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarimasolishga sabab bo‘ladi.Temir yo‘l transportida xavfsiz ishlash mazkur xatti-harakatningobyekti hisoblanadi. Ushbu moddada nazarda tutilgan xattiharakatningobyektiv tomoni yo muayyan harakatlar yoki temiryo‘l transportida amal qiluvchi bir qator normativ hujjatlar(qoidalar, yo‘riqnomalar)ning talablarini buzish tashkil etadi. 1-qismda mazkur xatti-harakatning obyektiv tomonini tashkiletuvchi muayyan qoidalarning buzilishi sanab o‘tilgan. Bular temiryo‘l izi ustiga turli narsalarni qo‘yishdan iborat bo‘lib, ularpoyezdlar qatnovining buzilishi, temir yo‘llarning shikastla-290 291

nishini, ihota daraxtlarining, qor to‘sish g‘ovlarining, shuningdek,boshqa obyektlar, signal berish va aloqa inshootlari hamdaqurilmalarining shikastlanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ko‘rsatibo‘tilgan harakatlar ehtiyotsizlik orqasida sodir etiladi.Moddaning 2-qismini temir yo‘ldan ot-arava haydab o‘tish,chorva mollarini haydab o‘tish, chorva mollarni temir yo‘l yaqinidaboqish qoidalarini buzish tashkil etadi. Ko‘rsatib o‘tilgan harakatlarfaqat qasddan sodir etilishi mumkin.Ko‘rib chiqilayotgan xatti-harakatlarning subyektlari 16 yoshgayetgan har qanday fuqaro bo‘lishi mumkin. Moddaning 3-qismidanazarda tutilgan xatti-harakatning obyektiv tomoni temir yo‘ltransportida amal qilayotgan vagonlarga yuk ortish va tushirishvaqtida belgilangan gabaritlarga rioya qilish qoidalarining buzilishidir.Subyektiv tomondan mazkur xatti-harakat ham qasddan,ham ehtiyotsizlik orqasida sodir etilishi mumkin. Xatti-harakatsubyekti transport xodimi va har qanday boshqa shaxs bo‘lishimumkin. 113-moddaning 4-qismidagi huquqbuzarlikning yana birtarkibi — temir yo‘llarni belgilanmagan joylardan kesib o‘tishdaniborat. Bu xatti-harakatning obyektiv tomoni mana shu muayyanharakatda aks etgan, subyektiv tomondan esa bu qasddan qilinganharakatdir. Mazkur xatti-harakatning subyektlari 16 yoshga yetganhar qanday fuqaro bo‘lishi mumkin. Moddaning 5-qismidatransport vositalari haydovchilarining temir yo‘l izini belgilanmaganjoydan kesib o‘tishi uchun javobgarlik belgilangan. Subyektivtomoni — g‘arazli niyat, subyekt — transport vositasining haydovchisi.Mazkur xatti-harakatni JKning 260-moddasida nazarda tutilganjinoyatlardan farqlash kerak. Bunday chegaralashni obyektivtomon bo‘yicha o‘tkazish lozim. Ko‘rsatib o‘tilgan moddada nazardatutilgan jinoyatlarning obyektiv tomoni faqat huquqqa zidharakatlarni o‘z ichiga olish bilan birga, o‘rtacha yoki og‘ir tanjarohati yetkazishni, shuningdek, odamning qurbon bo‘lishiniham qamrab oladi. Ko‘rsatib o‘tilgan harakatlarni sodir etish jarimasolinishiga sabab bo‘ladi.Ushbu huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ichki ishlarorganlarining boshliqlari va ularning o‘rinbosarlari, shuningdek,MJTK 250-moddasining 3-qismida ko‘rsatib o‘tilgan temir yo‘ltransporti organlarining mansabdor shaxslari ham ko‘rib chiqishgahaqli. Bu huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi bayonnomani ichki ishlarorganlari xodimlari, mahalla posbonlari, temir yo‘l transportiningvakolatli xodimlari tuzadi.Havo kemasida yurish-turish qoidalarini buzish1 (117-m.).Havo kemasida bo‘lgan shaxslarning kema komandiri farmoyishlarinibajarmasligi — eng kam ish haqining besh baravaridan o‘nbaravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Havo kemasi bortida turib fotosuratga, kinoga, videoga olish,shuningdek radioaloqa vositalaridan foydalanish qoidalarini buzish —foto-kinoplyonka yoki videokassetalar musodara qilinib, engkam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha miqdordajarima solishga sabab bo‘ladi.Havo kemasida belgilangan tartibni va uchish xavfsizliginita’minlash maqsadida havo kemasida bo‘ladigan barcha shaxslaruchun majburiy maxsus yurish-turish qoidalari belgilangan.Ushbu moddaning 1-qismida nazarda tutilgan xatti-harakatningobyekti havo kemasidagi tartib va parvozlar xavfsizligidir. Obyektivtomondan mazkur xatti-harakat kema komandirining farmoyishlarinibajarmaslik bilan bog‘liqdir. Bu farmoyishni bajarmaslikodatdagi harakatsizlik (komandirning farmoyishiga e’tiborsizlik bilanqarash)dan, shuningdek, komandirning kemada biron-birharakatni (balandlikka ko‘tarilish va pasayish vaqtida kema bo‘ylabyurish, kema salonida va boshqa joylarda chekish) to‘xtatishto‘g‘risidagi farmoyishiga qaramay, ularni davom ettirishdan iboratbo‘lishi mumkin. Bunday xatti-harakat yerda ham, shuningdek,uchish vaqtida ham sodir etilishi mumkin.16 yoshga yetgan shaxslar bu xatti-harakatning subyektibo‘lishi mumkin. Subyektiv tomondan xatti-harakat to‘g‘ridanto‘g‘rig‘arazli niyat bilan bog‘liqdir. Mazkur moddaning 2-qismihavo kemasi bortida turib fotosuratga, kinoga, videoga olish varadioaloqa vositalaridan foydalanish qoidalarini buzganlik uchunjavobgarlikni nazarda tutadi. Zero bunday xatti-harakatlar havotransportidagi xavfsizlikni ta’minlash doirasidan chetga chiqadi,chunki kino va videosyomkalar, belgilangan tartibni buzgan holda292 293

fotosuratga olish kabi harakatlar transportdan foydalanishqoidalarini buzish obyekti hisoblanadi.Xatti-harakatlar obyektiv tomoni qoidalarni buzish faktiningo‘zidir. 16 yoshga yetgan har qanday shaxs 2-qismdagi xattiharakatningsubyekti bo‘lishi mumkin. Subyektiv tomon bevositayoki bilvosita g‘arazli niyat bilan ajralib turadi. Mazkurhuquqbuzarlik uchun sanksiya jarimadir. Ushbu moddaning 2-qismida nazarda tutilgan xatti-harakatni sodir etish jarima bilanbir qatorda, majburiy tartibda fotoplyonka va videokassetalarnimusodara qilishga sabab bo‘ladi.Ko‘rsatib o‘tilgan huquqbuzarlik to‘g‘risidagi bayonnomanihavo kemasining mansabdor shaxslari tuzadilar. Ushbu moddadanazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlar havotransporti organlarining mansabdor shaxslari tomonidan ko‘ribchiqiladi (251-m.).Transport vositalaridan foydalanish qoidalarini buzish1 (125-m.). Haydovchilarning transport vositalarini boshqarish vayo‘lovchilar tashishda xavfsizlik kamaridan foydalanish qoidalariga,xuddi shuningdek mototsikl haydovchilarining motoshlemlardanfoydalanish qoidalariga rioya etmasligi, — eng kam ish haqiningo‘ndan bir qismi miqdorida jarima solishga sabab bo‘ladi.Haydovchilarning foydalanish man etiladigan darajada nosozligibo‘lgan transport vositalarini boshqarishi — eng kam ish haqininguchdan bir qismigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Haydovchilarning davlat texnika ko‘rigidan o‘tmagan yokibelgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilmagan yoxud tormoztizimida yoki rul boshqaruvida yoxud ulovchi qurilmada nosozligibo‘lgan, xuddi shuningdek ishlayotganida tashqariga chiqarayotganifloslantiruvchi moddalarning miqdori, shuningdek shovqindarajasi belgilangan normadan ortiq bo‘lgan yoxud tegishli ruxsatibo‘lmay turib qayta jihozlangan transport vositalarini boshqarishi— eng kam ish haqining ikkidan bir qismigacha miqdorda jarimasolishga sabab bo‘ladi.Foydalanish belgilangan tartibda man etilgan transportvositalarini, xuddi shuningdek davlat raqam belgisi o‘zboshimchalikbilan yechib olingan transport vositalarini boshqarish — eng kamish haqining uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarimasolishga sabab bo‘ladi.Davlat raqam belgisi yasama yoki o‘zga usullarda o‘zgartirilgantransport vositalarini, xuddi shuningdek davlat raqam belgisi aynishu transport vositasiga tegishli bo‘lmagan transport vositasiniboshqarish — eng kam ish haqining yetti baravaridan o‘n baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga qarashli transportvositalarini ishdan tashqari vaqtda ulardan foydalanish shartlarigamuvofiq keladigan tarzda maxsus jihozlanmagan joyda saqlash —fuqarolarga eng kam ish haqining ikkidan bir qismidan bir baravarigacha,mansabdor shaxslarga esa — bir baravaridan ikki baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Ushbu Kodeksning 125-128, 129-140, 141-moddalaridatransport vositalari deyilganda barcha turdagi avtomobillar vatraktorlar, boshqa xil o‘ziyurar mashinalar, tramvay va trolleybuslar,shuningdek mototsikllar va boshqa mexanik transport vositalarinitushunmoq kerak.Haydovchilarning transport vositalaridan foydalanish qoidalarinibuzishi — yo‘l harakati xavfsizligiga va bu vositalardanfoydalanishning belgilangan tartibiga tajovuz qiluvchi ma’muriyhuquqbuzarliklar, ya’ni yo‘l harakati qatnashchilarining xavfsizliginita’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlarvazirligi tasdiqlagan yo‘l harakati qoidalari va boshqa normativhujjatlar ularning majburiy ravishda YHXX ro‘yxatidan, texnikko‘rikdan o‘tkazilishini transport vositalaridan foydalanishga doirbir qator talablarning buzilishi, nazarda tutadi.Subyektiv tomondan haydovchilarning transport vositalaridanfoydalanish qoidalarini buzishi qasddan qilingan ayb bilan ajralibturadi. Haydovchi transport vositasi xavfsizlik va foydalanishtalablariga javob bermasligini bilgani holda uni boshqarishni istaydi.Huquqbuzarlik sababi (ishlab chiqarish zarurati, boshqa shaxslarningiltimosi va shu kabilar) kvalifikatsiya qilishda ahamiyatga egabo‘lmaydi.Ko‘rib chiqilayotgan ma’muriy huquqbuzarlik subyekti faqatdavlat korxonasiga, muassasasiga, harbiy yoki jamoat tashkilotiga294 295

tegishli transport vositasi yoxud shaxsiy transport vositalarininghaydovchisi bo‘lishi mumkin. Basharti mazkur huquqbuzarliktransport vositasini boshqarish huquqiga ega bo‘lmagan shaxslartomonidan sodir etilgan bo‘lsa, u holda ular MJTKning 135-moddasi bo‘yicha javobgar bo‘ladilar. Mansabdor shaxslartexnikaviy ko‘rikdan o‘tmagan, nosozligi bo‘lgan, shu tufayliulardan foydalanish taqiqlangan transport vositalarini, ruxsatolmay turib qayta jihozlangan, belgilangan tartibda ro‘yxatdano‘tkazilmagan transport vositasini yo‘lga chiqargani uchunMJTKning 139-moddasi bo‘yicha ma’muriy javobgarlikka tortiladi.125-moddada nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlarni ichki ishlar organlari (militsiya)ningmansabdor shaxslari, YHXX mansabdor shaxslari, shuningdek,voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug‘ullanuvchi komissiyalarko‘rib chiqadilar (247, 248, 256-moddalar).O‘zbekiston Respublikasining 2006-yil 26-dekabrdagi 73-sonliqonuni bilan Transport vositasini boshqarish vaqtida haydovchilarningtelefondan foydalanishi (128 1 -m.) uchun ma’muriyjavobgarlik belgilandi. Unga asosan, transport vositasini boshqarishvaqtida haydovchilarning telefondan foydalanishi, — eng kam ishhaqining bir baravari miqdorida jarima solishga sabab bo‘ladi. Xuddishunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin biryil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa, — eng kam ish haqiningikki baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga yokitransport vositasini boshqarish huquqidan olti oygacha muddatgamahrum etishga sabab bo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasining 2007-yil 13-dekabrdagi 125-sonli qonuni bilan transport vositasini boshqarish paytida monitordan(displeydan) tele-, videodasturlarni tomosha qilish uchunfoydalanish va transport vositasiga o‘zboshimchalik bilan monitor(displey) o‘rnatish (128 2 -m.) uchun ma’muriy javobgarlikbelgilandi. Transport vositasini boshqarish paytida transport vositasisalonining old qismiga ishlab chiqaruvchi korxona tomonidano‘rnatilgan monitordan (displeydan) tele-, videodasturlarnitomosha qilish uchun foydalanish — eng kam ish haqining birbaravari miqdorida jarima solishga sabab bo‘ladi. Transport vositasisalonining old qismiga o‘zboshimchalik bilan monitor (displey)o‘rnatish — eng kam ish haqining bir baravaridan ikki baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Ushbu moddaning 1yoki 2-qismlarida nazarda tutilgan huquqbuzarliklar ma’muriy jazoqo‘llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa,— eng kam ish haqining ikki baravaridan besh baravarigacha miqdordajarima solishga yoki transport vositasini boshqarish huquqidan oltioydan bir yilgacha muddatga mahrum etishga sabab bo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasining 2008-yil 21-apreldagi 156-sonliqonuniga asosan transport vositalari egalarining fuqarolikjavobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlariningtalablarini buzganlik (135 1 -m.) uchun ma’muriy javobgarliko‘rnatildi. Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarliginimajburiy sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta polislarida nazardatutilmagan foydalanish davrida transport vositalarini boshqarish,xuddi shuningdek faqat mazkur sug‘urta polislarida ko‘rsatilganhaydovchilar ayni shu transport vositalarini boshqarishi to‘g‘risidamazkur sug‘urta polislarida nazarda tutilgan shartlarni buzgan holdatransport vositalarini boshqarish, — eng kam ish haqining birbaravari miqdorida jarima solishga sabab bo‘ladi. Fuqarolikjavobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha qonunda belgilanganmajburiyatning transport vositalari egalari tomonidan bajarilmasligi,xuddi shuningdek, agar bunday majburiy sug‘urtaqilinmaganligi oldindan ayon bo‘lsa, transport vositalarini boshqarish,— fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravari,mansabdor shaxslarga esa — eng kam ish haqining uch baravarimiqdorida jarima solishga sabab bo‘ladi.8-§. Fuqarolarning turar joy huquqlariga taalluqli,kommunal xizmat va obodonlashtirish sohasidagihuquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlikFuqarolarning turarjoy huquqlariga taalluqli kommunal xizmatva obodonlashtirish sohasidagi huquqbuzarliklar uchun ma’muriyjavobgarlik O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 157–163-moddalarida nazarda tutilgan.296 297

Hisobga olish tartibini hamda uylarga va turarjoy binolarigako‘chib kirish muddatlarini buzish (157-m.). Turarjoy sharoitiniyaxshilashga muhtoj fuqarolarni hisobga olish, hisobdan chiqarishva fuqarolarga turarjoy berish tartibini buzish, uylarga va turarjoylargako‘chib kirishning belgilangan muddatlariga rioya qilmaslik, —mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining ikkidan bir qismidanbir baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Ushbumoddada nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarning tajovuzobyekti uy-joy sharoitini yaxshilashga muhtoj bo‘lgan fuqarolarnihisobga olish, uylar va turarjoy binolariga ko‘chib kirish muddatlaritartibini tashkil etadi. Bu huquqbuzarliklar fuqarolarning Konstitutsiyadabelgilangan uy-joyga ega bo‘lish huquqini poymol qiladi,shuning uchun ham mazkur huquqbuzarliklarni sodir etganlikuchun ma’muriy javobgarlik belgilangan.Uy-joy kodeksida turarjoy sharoitini yaxshilashga muhtojbo‘lgan fuqarolarni hisobga olishning, davlat va jamoat turarjoyfondlaridan uy-joy berishning xalq deputatlari mahalliy kengashlari,hokimiyatlar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar uchunyagona tartibi belgilangan1. Turarjoy sharoitlarini yaxshilashgamuhtoj bo‘lgan fuqarolarni hisobga olish va uy-joy berish qoidalariasosida turarjoy sharoitini yaxshilashga muhtoj bo‘lgan fuqarolarnihamda navbatdan tashqari va birinchi navbatda turarjoy olishhuquqidan foydalanuvchilarni uy-joy bilan ta’minlash uchunturarjoy ajratish tartibi belgilangan. Bu qoidalar quyidagilarnibelgilab beradi: fuqarolarning turarjoy sharoitini yaxshilashgamuhtoj deb e’tirof qilish asoslari; ularni hisobga olish tartibi;fuqarolarga turarjoy berishning navbat tartibi; orderlar berish,rasmiylashtirish va topshirish tartibi; yotoqxonalardan yordamchiuy-joy maydoni berish tartibi.Qoidalarda belgilanishicha, xalq deputatlari mahalliy kengashlari,hokimiyatlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarningturarjoylarga ko‘chib kirish muddati turarjoy binolari davlat komissiyalaritomonidan foydalanish uchun qabul qilib olingandan keyin30 kundan ortiq bo‘lmasligi lozim. MJTKning mazkur moddasidasanab o‘tilgan ma’muriy huquqbuzarlikning tarkibi turarjoysharoitini yaxshilashga muhtoj bo‘lgan fuqarolarni hisobga olishva turarjoy berish qoidalarini buzishdan, shuningdek, turarjoylargako‘chib kirish muddatlariga rioya qilmaslikdan iboratdir.Huquqbuzarlik subyektlari turarjoy sharoitini yaxshilashga muhtojbo‘lgan fuqarolarni hisobga olish, hisobdan chiqarish va fuqarolargaturarjoy berishni amalga oshiradigan mansabdor shaxslar,shuningdek, foydalanish uchun qabul qilib olingan uylargabelgilangan tartibda o‘z vaqtida ko‘chib kirish uchun javobgarbo‘lgan kishilardir.Subyektiv tomondan ko‘rsatib o‘tilgan harakatlar yoki harakatsizliklarqasddan yoxud ehtiyotsizlik orqasida sodir etilishimumkin. Ushbu moddada nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar tuman (shahar) sudining ma’muriyishlar bo‘yicha sudyalari tomonidan ko‘rib chiqiladi (245-m.).Shaharlarni va boshqa aholi punktlarini obodonlashtirishqoidalarini buzish (161-m.). Shaharlar va boshqa aholipunktlarining hududlarini obodonlashtirish qoidalarini buzish,shuningdek, tozalik va sanitariya tartibini ta’minlash qoidalarigarioya qilmaslik, — fuqarolarga eng kam ish haqining ikkidan birqismidan bir baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — birbaravaridan ikki baravarigacha mikdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.MJTKga 161-moddaning kiritilishiga sabab shuki, Kodeksning 6-moddasida xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashiva ular hokimlarining qonunchilik hujjatlari bilan belgilangandoirada qoidalar belgilash huquqi joriy qilingan bo‘lib, ularnibuzganlik uchun javobgarlik kelib chiqadi. Shaharlar va aholiyashaydigan punktlarni obodonlashtirish tartibi, belgilanganqoidalari ma’muriy huquqbuzarlikning tajovuz obyekti hisoblanadi,ularni yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan xalq deputatlari kengashlariva ularning hokimlari belgilaydilar, bu qoidalarni buzish aholipunktining qiyofasiga putur yetkazadi, unda yashovchilar uchunnoqulayliklar keltirib chiqaradi.Yuqorida sanab o‘tilgan davlat hokimiyati mahalliy organlariva hokimlarining qarorlari bilan obodonlashtirish, tozalik va tartibmasalalari yuzasidan: hududlarni yig‘ishtirishni tashkil etish, yerosti inshootlari o‘tkazish va qayta tashkil etish ishlarini amalgaoshirish, uylar, xonadonlarni raqamlab chiqish tartibi to‘g‘risida,298 299

elgilarni joylashtirish, uy-joylar, binolar, inshootlar va shukabilarni qismlarga ajratish va buzish qoidalari joriy qilinadi.Uy-joylar, ma’muriy va sanoat binolari hamda boshqaobyektlarning saklanishi uchun javobgar bo‘lgan tashkilotlarningrahbarlari va mansabdor shaxslar, shuningdek, yer uchastkalariningfoydalanuvchilari quyidagilarni bajarishlari shart: binolar vainshootlarning old tomonlarini, to‘siqlarni, ekranlar, balkonlarva lodjiyalarni, hovli va ko‘cha hududlarining asfalt va boshqaqatlamlarini ta’mirlash va bo‘yash ishlari o‘z vaqtida amalgaoshirilishini ta’minlash; fuqarolar va tashkilotlarning balkonlarva lodjiyalarni o‘zboshimchalik bilan qayta jihozlashiga, hududlarnio‘zlaricha kavlashlariga, saroylar, garajlarni, shtaket va boshqato‘siqlarni viloyat ahamiyatiga ega bo‘lgan shaharlarning boshme’morchilik-rejalashtirish boshqarmasi bilan kelishmasdan turibqurishlariga yo‘l qo‘ymaslik. Uy-joy tashkilotlari va ularningmansabdor shaxslari hamda shaxsiy mulk huquqidagi uy-joylargaegalik qiluvchi fuqarolar shaharlarning hududlarini yig‘ishtirishnitashkil etish qoidalariga rioya qilishlari lozim. Vakolatli organlarningmaxsus ruxsatiga ega bo‘lmay turib, o‘zboshimchalik bilan e’lonlaryopishtirish, reklamalar, axborot va ma’lumotnomalar stendlarini,lavhalar, gaz-nurli qurilmalar, afishalar va shu kabilarnijoylashtirish taqiqlanadi.Ko‘chalarda yer osti inshootlarini o‘tkazish, qayta qurish vata’mirlashda yer kavlash, yog‘ochlar, devorlar, to‘siqlar o‘rnatishbilan bog‘liq barcha turdagi ishlar vakolatli organlarning ruxsatibilan amalga oshirilishi lozim. Shahar ko‘chalarida va maydonlaridachakana savdo obyektlarini joylashtirish amaldagi namunaviyloyihalar asosida va vakolatli organlar bilan kelishilgan joylardaamalga oshirilishi kerak.Ishlab chiqarish, savdo, kommunal va madaniy-maishiykorxonalarning rahbarlari o‘z korxonalarining yo‘laklari, sokollari,vitrinalari, lavhalari, reklama va boshqa jihozlarini toza va sozholatda saqlashni, kechqurungi vaqtlarda barcha vitrinalarningyoritilishini ta’min etishlari shart.Tramvay depolari, trolleybus, avtobus va taksomotor parklari,avtobazalar, garajlarning ma’muriyati, barcha turdagi transporthaydovchilari, shuningdek, shaxsiy mulk huquqida transportvositalariga ega bo‘lgan shaxslar mazkur vositalarni shaharko‘chalariga orasta va toza holatda chiqarishlari shart.Har qanday tuproq va axlatni ana shu maqsadlar uchunajratilmagan joylarga ag‘darish qat’iyan man qilinadi. Ko‘chalarda,maydonlarda kichik me’morchilik shakllaridagi stendlarni o‘rnatishvakolatli organlar bilan kelishilgan joylarda amaldagi namunaviyloyihalar asosida amalga oshirilishi lozim.Bunday huquqbuzarlik qasddan va ehtiyotsizlik bilan sodiretilgan bo‘lishi mumkin.Ularning subyektlari fuqarolar va mansabdor shaxslardir.161-moddada nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar tuman (shahar) sudining ma’muriy ishlarbo‘yicha sudyalari (245-m.), fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishorganlari qoshida tuzilgan ma’muriy komissiyalar (246-m.) va248-moddaning fuqarolarga taalluqli 4-bandida ko‘rsatilgan ichkiishlar organlarining mansabdor shaxslari tomonidan ko‘ribchiqiladi.9-§. Savdo, tadbirkorlik va moliya sohasidagihuquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlikSavdo, tadbirkorlik va moliya sohasidagi huquqbuzarliklaruchun javobgarlik Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning164–179-moddalarida nazarda tutilgan.Savdo yoki xizmat ko‘rsatish qoidalarini buzish (164-m.).Savdo yoki xizmat ko‘rsatish qoidalarini buzish — fuqarolargaeng kam ish haqining bir baravaridan besh baravarigacha, mansabdorshaxslarga esa — besh baravaridan yetti baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Savdo yoki xizmat ko‘rsatishqoidalarini ancha miqdordagi qiymatda buzish — fuqarolarga engkam ish haqining besh baravaridan o‘n baravarigacha miqdorda,mansabdor shaxslarga esa — yetti baravaridan o‘n besh baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Yonilg‘i-moylashmateriallari bilan, dori-darmon vositalari yoki tibbiy buyumlarbilan qo‘lda savdo qilish yoxud shaharlarda belgilanmagan joylarda300 301

qo‘lda savdo qilish — sotilayotgan ashyolarni musodara qilib, engkam ish haqining besh baravaridan o‘n baravarigacha miqdordajarima solishga sabab bo‘ladi. Dori-darmon vositalari yoki tibbiybuyumlar yoxud yonilg‘i-moylash materiallari sotish qoidalarinibuzish — fuqarolarga eng kam ish haqining besh baravaridan o‘nbaravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — yetti baravaridan o‘nbesh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.164-modda bo‘yicha huquqbuzarliklar obyekti savdo korxonalariningnormal faoliyatini ta’minlash sohasidagi ijtimoiy munosabatlarhisoblanadi. Huquqbuzarliklar predmeti keyin sotish maqsadibilan omborlar, bazalar, savdo korxonalariga keltirilgan harqanday tovarlar bo‘lishi mumkin. Savdoning asosiy qoidalaridanazarda tutilishicha, tovarlar aholiga faqat do‘konning savdo zalidava belgilangan vaqtda, ya’ni xaridorlarning savdo korxonasiga kelishimkoni bo‘lgan vaqtda sotilishi lozim. Savdo qilish qoidalari ko‘pva xilma-xil bo‘lib, quyidagilarga taalluqli: savdo zali (xizmatko‘rsatish zali)ning va yordamchi binolarning tuzilishi, vitrinalarningbezatilishi; tovarlarni sakdash; tovarlarni xaridorlarga olibberish; ular bilan pul hisob-kitobini qilish; tosh-tarozilarni saqlashva ulardan foydalanish; savdo korxonalarining ishlash vaqti vahokazolar.Savdo qoidalari (masalan, savdo korxonasining ishlaydigankunlari, soatlari) davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining,mahalliy hokimiyat organlarining, hokimiyatlarning qonunchilikhujjatlari bilan tasdiqlanadi. Savdo qoidalariga savdo korxonalarigatatbiq etiladigan mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasiqoidalari, yong‘inga qarshi va sanitariya qoidalari tatbiq etilmaydi.Obyektiv tomondan huquqbuzarliklarning bunday turi tovarniqonunga xilof ravishda sotish yoki uni xaridorlardan yashirishdaniboratdir. Tovarlarni yashirish (sir saqlash) tovarlar magazinlarga,do‘konlarga va shu kabilarga sotish uchun berilgandan keyinginae’tirof qilinishi mumkin. Sotish uchun mo‘ljallangan tovarlarbutun ish kuni mobaynida to‘la hajmda turlari bilan berilishi lozim.Masalan, tovarga «sotilgan» degan lavhaning osib qo‘yilishi,saqlash kvitansiyalarini tuzish, tovarni peshtaxta ostida saqlashham uni yashirish hisoblanadi.Tovarlarni ombordan (bazadan) savdo korxonasiga yetkazibberish vaqti ham 164-moddaning amal qilishiga sabab bo‘ladi.Masalan: avtomashinalardan turib sotish va hokazo. Tovarlarniyashirish joyi ombor binolari, savdo qilish zalidagi turli qurilmalar,ishlab chiqarish va yordamchi binolar (xonalar), xizmatkabinetlari, yo‘laklar va hokazolardir.Huquqbuzarlikning mazkur turi bo‘yicha subyektlar faqatsavdo xodimlari, ya’ni mansabdor shaxslar va o‘zga shaxslar(direktor, seksiya, bo‘lim, ishlab chiqarish, ombor mudiri, sotuvchi,yordamchi ishchi va shu kabilar), aqli raso va 16 yoshgayetgan shaxslar bo‘lishi mumkin.Savdo qoidalarining buzilishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri, qasddan sodiretiladi. Tovarlarni savdo qoidasini buzgan holda sotuvchi yoki uniyashiruvchi shaxs bunday harakatlarning ijtimoiy xavfli ekanliginibiladi hamda tovarni sotishni yoki uni xaridorlardan yashirishniistaydi. Bundan tashqari, bu yerda xaridorlardan qonunga xilofravishda haq olish tarzidagi moddiy nafga ega bo‘lishdan iboratg‘arazli manfaatdorlik nazarda tutiladi. G‘ayriqonuniy yo‘l bilanqarindoshlar yoki tanishlarni tovarlar bilan ta’minlashga (yoxudo‘zaro xizmatlarga ega bo‘lish maqsadi bilan) intilishdan iboratshaxsiy manfaatdorlik ham bo‘lishi mumkin. Kodeks 164-moddasining1-qismi bo‘yicha ishlar davlat soliq organlari tomonidanko‘rib chiqiladi (264-m.).Bunday huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi bayonnomalar militsiyaxodimlari tomonidan tuziladi. Ishlarni ma’muriy ishlar bo‘yichasudyalar ko‘rib chiqadi (245-m.).Moddaning 2-qismidagi ancha miqdordagi qiymat deganda engkam oylik ish haqining o‘ttiz baravaridan yuz baravarigacha bo‘lganmiqdordagi qiymat tushuniladi. Huquqbuzarliklar yonilg‘i resurslaridanoqilona foydalanish bo‘yicha ijtimoiy munosabatlarga tajovuzqiladi va birmuncha moddiy talafotlarga olib kelishi, aniq maqsaduchun yonilg‘ining yetishmasligiga, shuningdek, yonilg‘i-moylashmateriallarini g‘ayriqonuniy ravishda sotuvchi shaxslarning mehnatsizboyishiga sabab bo‘lishi mumkin. Dori-darmon vositalariyoki tibbiy ahamiyatga ega bo‘lgan ashyolarni sotish qoidalarinibuzish sun’iy tanqislik yaratilishiga sabab bo‘ladi.302 303

Yonilg‘i-moylash materiallarini sotish uchun mas’ul bo‘lgan16 yoshga yetgan shaxslar javobgarlikka tortiladi. Ular hammansabdor shaxslar, ham avtomobil yonilg‘i qo‘yish stansiyasiva avtomobil yonilg‘isini quyish punktining moddiy javobgarxodimlari bo‘lishi mumkin. Dori-darmon vositalari yoki tibbiyahamiyatga ega bo‘lgan ashyolarni sotish vaqtida — dorixonamudirlari va boshqalar javobgarlikka tortiladi.G‘ayriqonuniy sotish to‘g‘ridan-to‘g‘ri g‘arazli niyat bilansodir etiladi. Shaxs benzin, dori-darmon vositalarini g‘ayriqonuniyravishda (retseptsiz) sotayotganini biladi va buni amalga oshirishniistaydi. Huquqbuzarlikning mazkur turiga baho berishda o‘g‘rilikqilish maqsadining yo‘qligini aniqlash zarur.MJTK 164-moddasining 1 va 3-qismlari bo‘yicha ma’muriyhuquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar davlat soliq organlari, O‘zbekistonRespublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valutagaoid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshikurashish departamenti va uning joylardagi bo‘linmalari tomonidanko‘rib chiqiladi (264-m,).Ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilganidan keyin savdo yokixizmat ko‘rsatish qoidasini buzish harakatini sodir etish JKning189-moddasi bo‘yicha jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladi.Faoliyat bilan litsenziyasiz shug‘ullanish (165-m.). Litsenziyaolinishi shart bo‘lgan faoliyat bilan maxsus ruxsatnoma olmasdanshug‘ullanish — fuqarolarga eng kam ish haqining besh baravaridano‘n baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — o‘n baravaridano‘n besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi1.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining «Amalga oshirilishiuchun litsenziyalar talab qilinadigan faoliyat turlarining ro‘yxatito‘g‘risida»gi 2001-yil 12-may qaroriga asosan O‘zbekistonRespublikasida 73 ta faoliyat uchun litsenziya talab qilinadi2. Ushbufaoliyatning uch turi bilan shug‘ullanganlik uchun javobgarlikmavjud edi, qolgan 70 ta faoliyat turi bilan litsenziyasiz shug‘ullanganlikuchun ma’muriy javobgarlik belgilanmagan edi. Shusababli O‘zbekiston Respublikasining 2008-yil 18-sentabr qonunibilan javobgarlik belgilandi.Valuta boyliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish(170-m.). Valuta boyliklarini qonunga xilof ravishda olish yokio‘tkazish, — valuta boyliklarini musodara qilib, eng kam ishhaqining uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarimasolishga sabab bo‘ladi.Mazkur huquqbuzarlik obyekti O‘zbekiston Respublikasiningvaluta monopoliyasiga tajovuz qilishdan iborat bo‘lib,davlatning moliyaviy manfaatlariga zarar yetkazadi. Huquqbuzarlikpredmeti valuta boyliklaridir. O‘zbekiston Respublikasining 2003-yil 11-dekabrdagi «Valutani tartibga solish to‘g‘risida»gi yangitahrirdagi qonuni 3-moddasiga asosan, chet el valutasi, Chet elvalutasidagi qimmatli qog‘ozlar, chet el valutasidagi to‘lovhujjatlari va sof quyma oltin valuta boyliklari hisoblanadi. chet elvalutasi muomalada bo‘lgan hamda xorijiy davlatda qonuniy to‘lovvositasi hisoblangan banknotlar, xazina biletlari va tangalarko‘rinishidagi chet el pul belgilari, muomaladan chiqarilgan yokichiqarilayotgan hamda xuddi shu xorijiy davlatning pul belgilarigaalmashtirilishi lozim bo‘lgan chet el pul belgilari, shuningdekhisobvaraqlarda va omonatlarda bo‘lgan xorijiy davlatlarning pulbirliklaridagi hamda xalqaro pul yoki hisob-kitob birliklaridagimablag‘lardir. Chet el valutasidagi qimmatli qog‘ozlar O‘zbekistonRespublikasining «Qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risida»giqonuni yoki xorijiy davlatlarning qonunchilik hujjatlariga muvofiqqimmatli qog‘ozlar jumlasiga kiritilgan, qiymati chet el valutasidaifodalangan pul hujjatlaridir1.Huquqbuzarlikning obyektiv tomoni valuta boyliklarinig‘ayriqonuniy ravishda sotib olish yoki sotishdan iborat. O‘zbekistonRespublikasi hududida valuta boyliklarini xarid qilish, sotishyoki ular bilan boshqacha muomala qilishning belgilanganqoidalarini buzgan holda valuta boyliklarini sotib olish yoki sotish,bu harakatni amalga oshirish paytida g‘ayriqonuniy deb e’tirofqilinadi.Valuta boyliklarini g‘ayriqonuniy ravishda sotib olish (qo‘lgakiritish) turli shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Ko‘pincha uoldi-sotdi shaklida amalga oshiriladi. Valuta boyliklarini sotib olishboshqa shakllarda ham uchraydi (ayirboshlash, ko‘rsatilganxizmatlar uchun yoki qarzni uzish hisobiga olish va hokazo).304 305

Sotish valuta boyliklari bilan g‘ayriqonuniy ravishda muomalaqilishning mustaqil shakli bo‘lib, valuta boyliklarining haqini to‘labrealizatsiya qilishga qaratilgan faoliyat hisoblanadi. Aybdor shaxsvaluta boyliklarining egasi bo‘lib olib yoxud boshqa shaxsningtopshirig‘i bilan shunday harakatlarni sodir etib, muayyan maqsadga— valuta boyliklarini sotishga erishishga intiladi.Valuta boyliklarini o‘tkazish, sotish, ayirboshlash, ularni qarzhisobiga berish va hokazolar shaklida ifodalanadi. Valuta boyliklaribilan bog‘liq boshqa barcha bitishuvlar (meros qilib qoldirish,hadya etish, saqlash) ushbu Kodeksning 170-moddasida nazardatutilgan huquqbuzarlik tarkibini hosil qilmaydi.Subyekt — huquqqa zid harakatlar sodir etish paytiga kelib16 yoshga to‘lgan shaxsdir (O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari,shuningdek, uning hududida turgan chet el fuqarolari vafuqaroligi bo‘lmagan shaxslardir).Subyektiv tomondan: ushbu moddada nazarda tutilgan huquqbuzarlikto‘g‘ridan-to‘g‘ri g‘arazli niyatni nazarda tutadi, shaxso‘z harakatining huquqqa xilof ekanligini biladi, lekin shungaqaramay, uni sodir etadi.Valuta boyliklarini g‘ayriqonuniy ravishda sotib olish yoki sotishbir yil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa, JKning 177-moddasibo‘yicha jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladi.Ushbu moddada nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlarni ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalar ko‘ribchiqadi (245-m.).Soliqlar yoki boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yintovlash1 (174-m.). Soliq olinadigan foydani (daromadni) yokiboshqa obyektlarni qasddan yashirish (kamaytirib ko‘rsatish)yoxud soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lashdan qasddanbo‘yin tovlash — fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridanbesh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — beshbaravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Xuddi shunday huquqbuzarlik ancha miqdorda sodir etilgan bo‘lsa,— fuqarolarga eng kam ish haqining besh baravaridan o‘n baravarigachamiqdorda, mansabdor shaxslarga esa — o‘n baravaridano‘n besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Daromadlar to‘g‘risida deklaratsiya taqdim etishdan bo‘yin tovlash,deklaratsiyani o‘z vaqtida taqdim etmaslik yoki unda atayin noto‘g‘rima’lumotlarni taqdim etish — eng kam ish haqining bir baravaridanuch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Subyektlar korxonalar, birlashmalar va tashkilotlarning mansabdorshaxslari, shuningdek, 16 yoshga to‘lgan fuqarolar bo‘lishimumkin.Huquqbuzarlik subyektiv tomondan to‘g‘ridan-to‘g‘ri g‘arazliniyat bilan ifodalanadi. Aybdor o‘zi sodir etayotgan harakatninghuquqqa xilof ekanligini biladi va uni sodir etishni istaydi.Daromadlar to‘g‘risida deklaratsiya topshirishdan qasddan bo‘-yin tovlash JKning 184-moddasi bo‘yicha jinoiy javobgarlikka sababbo‘ladi.Kodeksning 174-moddasi bo‘yicha ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar davlat soliq organlari va O‘zbekiston RespublikasiBosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valutaga oid jinoyatlarga va jinoiydaromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti va uningjoylardagi bo‘linmalari tomonidan ko‘rib chiqiladi (264-m.).10-§. Odil sudlovga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklaruchun javobgarlikOdil sudlovga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar uchunjavobgarlik MJTKning 180–182-moddalarida belgilangan.Sudga hurmatsizlik qilish (180-m.). Guvoh, jabrlanuvchi,da’vogar, javobgar, ishda qatnashuvchi boshqa shaxslarning sudgakelishdan qasddan bo‘yin tovlashida yoki mazkur shaxslarning vaboshqa fuqarolarning raislik qiluvchi farmoyishiga bo‘ysunmasligidayoxud sud majlisi paytida tartibni buzishda o‘z ifodasini topgansudga hurmatsizlik, — eng kam ish haqining bir baravaridanuch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Odil sudlov (sud) organining normal faoliyati ushbu ma’muriyhuquqbuzarlikning obyekti hisoblanadi.Guvoh, jabrlanuvchi, da’vogar, javobgar, ishda qatnashuvchiboshqa shaxslarning sudga kelishdan qasddan bo‘yin tovlashida yokimazkur shaxslarning va boshqa fuqarolarning raislik qiluvchi306 307

farmoyishiga bo‘ysunmasligida yoki sud majlisi paytida tartibnibuzishda o‘z ifodasini topgan xatti-harakat huquqbuzarlikningobyektiv tomoni hisoblanadi.Ma’muriy huquqbuzarlik amalga oshirilgan paytda qonun oldidajavob bera oladigan, 16 yoshga to‘lgan shaxs huquqbuzarlik subyektibo‘lishi mumkin.Ko‘rib chiqilayotgan huquqbuzarlikning subyektiv tomoniaybning qasddan qilinganligida ifodalanadi. Bu o‘rinda huquqbuzarningsudga hurmatsizligi, shuningdek, sudni oshkora mensimaslikdandalolat beruvchi xatti-harakat sodir etgani namoyon bo‘ladi.Moddada ko‘zda tutilgan ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagiishni tuman (shahar) sudining ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyasiva xo‘jalik sudlari ko‘rib chiqadi (245, 245 1 -m.).11-§. Jamoat tartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklaruchun ma’muriy javobgarlikJamoat tartibi ma’naviy, huquqiy normalar bilan hamdaaxloq, odob, urf-odat qoidalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiymunosabatlar tizimidir. Jamoat tartibi davlat organlari, jamoatbirlashmalari va fuqarolar tomonidan muhofaza etiladi. Bu ishdaasosiy vazifani ichki ishlar organlari bajaradi.Jamoat tartibiga zarar yetkazuvchi shaxslar O‘zbekiston RespublikasiMa’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 183-192-moddalariga asosan ma’muriy javobgarlikka tortiladi.Mayda bezorilik (183-m.). Mayda bezorilik, ya’ni jamoatjoylarida uyatli so‘zlar bilan so‘kinish, fuqarolarga haqoratomuzshilqimlik qilish hamda jamoat tartibini va fuqarolarning osoyishtaliginibuzuvchi shu kabi boshqa xatti-harakatlarda ifodalanganjamiyatda yurish-turish qoidalarini qasddan mensimaslik, — engkam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha miqdordajarima solishga yoki o‘n besh sutkagacha ma’muriy qamoqqa olishgasabab bo‘ladi.Mayda bezorilik jamoat tartibiga qasd qilish obyekti hisoblanadi.Jamoat tartibi jamoat joylarida huquq normalarini saqlashga asoslanganmunosabatlardir. Jamoat tartibi faqat huquqiy me’yorlarginaemas, balki boshqa ijtimoiy me’yorlar: axloq, urf-odat, jamoattashkilotlarining me’yorlari bilan ham mustahkamlanadi.Huquqiy normalar asosiy rol o‘ynaydi, chunki tartibnibuzganlik uchun yuridik javobgarlik, jazoning turi va me’yorinishular belgilaydi. Aybdorning xatti-harakati jamiyatning, tevarakatrofdagifuqarolarning manfaatlarini oshkora mensimaslikdan,madaniy saviyaning pastligidan, axloq va odobning mavjudqoidalarini nazar-pisand qilmaslikdan dalolat beradi.Fuqarolar osoyishtaligi va jamoat tartibini buzuvchi xattiharakathuquqbuzarlikning obyektiv tomonini tavsiflaydi. Bular:jamoat joylarida uyatli so‘zlar bilan so‘kinish; fuqarolarga haqoratomuztegajaklik qilish, ya’ni boshqa shaxsning obro‘-e’tibori, izzatnafsisha’nini haqoratlovchi hamda ularning oromini buzuvchishilqimlik xatti-harakati bo‘lishi mumkin. Bunga, shuningdek,fuqaroni inson qadr-qimmatini yerga uruvchi suhbatga zo‘rlabtortish, shilqimlik bilan uning qo‘lini siltash yoki kuch bilanqo‘lidan ushlash, bosh kiyimini yulqib olish; sigaret tutuniniuning yuziga puflash va hokazolarni kiritish mumkin.Mayda bezorilik obyektiv tomonining muhim belgisi vaziyat,makon, vaqt hisoblanadi. Turli sharoitda bir xil xatti-harakat turlichaahamiyat kasb etadi (masalan, jamoat joylarida uyatli so‘zlar bilanso‘kinish mayda bezorilikka xos voqea, xuddi shunday xatti-harakattantanali majlis, bayram va boshqa ommaviy tadbirlarda jinoyattarzida jazolanuvchi bezorilik sifatida tavsiflanishi mumkin JK 277-moddasi 3-qismining 6-bandi). Mayda bezorilik ko‘pincha jamoatjoylarida amalga oshiriladi, ya’ni ommaning qabul qilish idrokigatayaniladi. Biroq jamoatga yoki inson sha’niga nisbatan mensimaslikmunosabati (uyatli so‘zlar yozish, maysazor, gulpushta,gulzorlarni buzish va hokazolar) ma’lum bo‘lib qolishini e’tiborgaolib, huquqbuzarlik yashirincha bajarilgan bo‘lishi mumkin.Mayda bezorilik subyektiv tomondan qasddan va ko‘pinchaoshkora amalga oshirilishi bilan tavsiflanadi. Aybdor qonunga xilofxatti-harakat qilayotganini tushunadi va shuning natijasi yomonoqibatga olib kelishini biladi, jamoat tartibi va fuqarolarningosoyishtaligi buzilishiga yo‘l qo‘yadi. Mayda bezorilik ayrim hollardaegri niyat bilan amalga oshiriladi.308 309

16 yoshga to‘lgan shaxs mayda bezorilik subyekti bo‘lishimumkin. Mayda bezorilik JK 277-moddasida nazarda tutilganbezorilik xatti- harakatidan farq qiladi.Mayda bezorilik haqidagi ish ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyatomonidan (245-m.), agar 247-moddada nazarda tutilgan xattiharakatbo‘lsa, voyaga yetmaganlar ishi bo‘yicha komissiya yokiichki ishlar organlari tomonidan ko‘rib chiqiladi.Jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga tahdid soladiganmateriallarni tayyorlash yoki tarqatish maqsadida saqlash1(184-m.). Diniy ekstremizm, separatizm va aqidaparastlik g‘oyalaribilan yo‘g‘rilgan, qirg‘in solishga yoki fuqarolarni zo‘rlik bilanko‘chirib yuborishga da’vat etadigan yoxud aholi orasida vahimachiqarishga qaratilgan materiallarni tayyorlash yoki ularni tarqatishmaqsadida saqlash — materiallarni hamda ularni tayyorlash vatarqatishning tegishli vositalarini musodara qilib, fuqarolarga engkam ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha, mansabdorshaxslarga esa —yuz baravaridan yuz ellik baravarigacha miqdordajarima solishga yoki o‘n besh sutkagacha ma’muriy qamoqqa olishgasabab bo‘ladi.Jamoat tartibi, boshqarishning belgilangan tartibi sharhlanayotganhukuqbuzarlikning qasd qilish obyekti hisoblanadi.Jamoat tartibi jamoat joylarida shakllanadigan ijtimoiy munosabatlardir.Ularni shakllantirish odamlarning mehnat faoliyati,turmushi va dam olishi uchun shuningdek, ijtimoiy axloq, shaxsningsha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish talablariga rioya etishuchun osoyishta vaziyat va qulay shart-sharoitni ta’minlaydi. Jamoatxavfsizligi deganda xavf-xatarning, ya’ni kimgadir yoki nimagadir,avvalo, odamlar va ularning mol-mulkiga xavf solishning yo‘qligitushuniladi. Shu bilan birga, xavf-xatar turli sabablar natijasida,shu jumladan, turli transport vositalaridan foydalanish talablaribuzilganda, qurol-yarog‘, o‘q-dori, portlovchi moddalar, kuchlita’sir qiluvchi zaharli moddalar va shu kabilar bilan muomalaqilinganda yuzaga kelishi mumkin.Jamoat xavfsizligi boshqacha yo‘sindagi sharoit yuzaga kelgandaham buzilishi mumkin. Boshqacha yo‘sindagi sharoit degandaRespublikaning ma’lum bir qismida aholining bir me’yordakechadigan hayoti, davlat organlari, shuningdek, korxona,muassasa, o‘quv yurtlari, jamoat tashkilotlarining faoliyati tabiiyofatlar, guruxiy bezorilik, ommaviy tartibsizlik va boshqachavaziyatlar oqibatida buzilishi tushuniladi.Xavfsizlik shartlari ko‘p sonli odamlarning o‘zaro munosabatlarinitartibga sololmaslik: ommaviy tadbirlar tashkil etishda yo‘lqo‘yilgan kamchiliklar, ko‘p sonli odamlarning betartib to‘planishijarayonining oldini olish uchun chora ko‘rmaslik yoki kechikibchora ko‘rganlik natijasida buzilishi mumkin.Ko‘rib chiqilayotgan huquqbuzarlikning obyektiv tomonixatti-harakatda ifodalanadi. Huquqbuzar siyosiy tusdagi mulohazava o‘zida mavjud e’tiqod hamda qarashlar bilan (varaqalar tarqatish,da’vat etish, vahimani yuzaga keltiruvchi yolg‘on mish-mishlarniyoyish) harakat qiladi.16 yoshga to‘lgan, qonun oldida javob bera oladigan shaxslar,mansabdor shaxslar huquqbuzarlik subyektlari hisoblanadi.Mansabdor shaxslar g‘ayrihuquqiy shart-sharoit yaratib bergani(videoovoz mahsulotlarini namoyish etish, materiallarni ko‘paytirishtexnikasi uchun binoni berib turgani) uchun huquqbuzarbo‘lishlari mumkin.Huquqbuzarlikning subyektiv tomoni to‘g‘ridan-to‘g‘ri yokiehtiyotsizlik bilan qasd qilishda ifodalanadi. Agar huquqbuzar shuyo‘sinda (vahimani yuzaga keltiradigan mish-mish, g‘iybat gaplarnitarqatish) hazillashishni mo‘ljallab, bunday «hazil»ning zararlioqibatlarini xayoliga keltirmay yanglishgan bo‘lsa, qasd ehtiyotsizlikbilan sodir etilgan hisoblanadi.Huquqbuzarlikning ushbu ko‘rinishi bo‘yicha barcha materiallarnima’muriy ishlar bo‘yicha sudyalar (245-m.), 247-moddadako‘rsatilgan hollarda esa voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yichakomissiya ko‘rib chiqishi lozim.Fuqarolarni qirg‘in qilish yoki majburan ko‘chirib yuborishgada’vat etish mazmunidagi yoki aholi orasida vahima uyg‘otishgaqaratilgan yozma, bosma videotovush shaklidagi materiallarnimusodara qilish to‘g‘risidagi qaror sud departamenti sud ijrochilaritomonidan ijro etiladi (MJTK 337-m. 1-q.).Diniy mazmundagi materiallarni qonunga xilof ravishdatayyorlash, saqlash, olib kirish yoki tarqatish(184 2 -m.). Diniy310 311

mazmundagi materiallarni tarqatish maqsadida qonunga xilofravishda tayyorlash, saqlash, O‘zbekiston Respublikasi hududigaolib kirish yoki tarqatish, — materiallarni va ularni tayyorlashhamda tarqatish uchun tegishli vositalarni musodara qilib,fuqarolarga eng kam oylik ish haqining yigirma baravaridan yuzbaravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — ellik baravaridan yuzellik baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovatni targ‘ib qiluvchi materiallarnitayyorlash, saqlash yoki tarqatish(184 3 -m.). Milliy, irqiy,etnik yoki diniy adovatni targ‘ib qiluvchi materiallarni tarqatishmaqsadida tayyorlash, saqlash yoki tarqatish, — materiallarni vaularni tayyorlash hamda tarqatish uchun tegishli vositalarnimusodara qilib, fuqarolarga eng kam oylik ish haqining ellikbaravaridan yuz baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — yuzbaravaridan yuz ellik baravarigacha miqdorda jarima solishga yokio‘n besh sutkagacha muddatga ma’muriy qamoqqa olishga sababbo‘ladi.Etil spirti, alkogolli va tamaki mahsulotlarini qonunga xilofravishda ishlab chiqarish yoki muomalaga kiritish(186 1 -m.). Etilspirti, alkogolli va tamaki mahsulotlarini qonunga xilof ravishdaishlab chiqarish yoki muomalaga kiritish — huquqbuzarlikashyolarini musodara qilib, eng kam ish haqining ellik baravaridanyuz baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Jamoat joylarida spirtli ichimliklar ichish (187-m.). Ko‘chalarda,stadionlarda, xiyobonlarda, bog‘larda, barcha turdagi jamoattransportida hamda spirtli ichimliklarni quyib sotishga ruxsat etilgansavdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan boshqa jamoatjoylarida spirtli ichimliklar ichish, — eng kam ish haqining o‘ndanbir qismidan uchdan bir qismigacha mikdorda jarima solishga sababbo‘ladi. Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasiqo‘llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa,— eng kam ish haqining uchdan bir qismidai bir baravarigachamiqdorda jarima solishga yoki o‘n besh sutkagacha muddatgama’muriy qamoqqa olishga sabab bo‘ladi.Jamoat joylarida spirtli ichimliklar ichish axloq qoidalarigazid bo‘lib, bezorilik qilish, haqoratlash uchun sharoit yaratadi.Huquqbuzarlik spirtli ichimliklar yoki ularning bir qismi ichibbo‘linganda emas, balki ichimlik iste’mol qilishga tayyorlanganpaytda (masalan, spirtli ichimlik stakanlarga quyulganda)tugallangan hisoblanadi.Ushbu huquqbuzarlikda ma’muriy javobgarlikka tortish uchunjamoat joylarida (spirtli ichimliklarni quyib sotishga ijozat berilgansavdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan tashqari) spirtliichimlik ichish faktining o‘zi kifoya qiladi, boshqa huquqqa xilofxatti-harakatni amalga oshirish talab etilmaydi.Agar jamoat joylarida spirtli ichimliklar ichish paytida beadabso‘zlar bilan so‘kinish, haqorat, shilqimlik sodir qilinsa va jamoattartibini, fuqarolar osoyishtaligini buzadigan boshqa xattiharakatlaramalga oshirilsa, huquqbuzar MJTKning 183-moddasibo‘yicha mayda bezorilik uchun ham ma’muriy javobgarlikkatortilishi mumkin.Spirtli ichimliklar ichish taqiqlangan boshqa jamoat joylaritoifasiga yo‘laklar, lift maydonchalari, hovlilar, turarjoy liftlari,tomosha muassasalari (kinoteatr, teatr, madaniyat saroylari), suvbo‘yidagi cho‘milish joylari ham kiradi. Odatda jamoat joylarihisoblanmaydigan, ammo u yerda fuqarolar dam oladigan paytdagimaskanlar, fuqarolar borgan paytdagi dam olish zonalari, daryo,ko‘l, hovuz bo‘ylari, o‘tloqlar va shu kabilar ham mazkur hisobgakiradi.16 yoshga to‘lgan shaxslar huquqbuzarlik subyektlari bo‘lishimumkin. Jamoat joylarida spirtli ichimliklar ichish subyektivtomondan aybdorning qasddan qilgan xatti-harakati sifatidatavsiflanadi.Ushbu modda bo‘yicha ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagiishlar 2-qismi bo‘yicha ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalar (245-m.), fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari huzuridagima’muriy komissiya (246-m.) va 1-qismi bo‘yicha ichki ishlarorganlari tomonidan (248-m.) ko‘rib chiqiladi.Voyaga yetmagan shaxsni g‘ayriijtimoiy xatti-harakatlargajalb qilish (188-m.). Voyaga yetmagan shaxsni tilamchilikka, spirtliichimliklar iste’mol qilishga, giyovandlik yoki psixotrop hisoblanmagan,lekin kishining aql-idrokiga, irodasiga ta’sir qiladigan312 313

moddalar yoki vositalarni iste’mol etishga jalb qilish — eng kamish haqining o‘n baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda jarimasolishga sabab bo‘ladi.Voyaga yetmagan shaxsni ma’muriy huquqbuzarlik sodiretishga jalb qilish(1881-m.). Voyaga yetmagan shaxsni ma’muriyhuquqbuzarlik sodir etishga jalb qilish — eng kam ish haqiningo‘n baravaridan o‘ttiz baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi.Pornografik mazmundagi materiallarni tarqatish (189-m.).Pornografik mazmundagi asarlar, bosma nashrlar, ashyolarningtasvirlari, kino-video filmlar, teleradio dasturlar, video va ovozyozuvli materiallar, kino-foto materiallar va boshqa mahsulotlarnitayyorlash, tarqatish, reklama qilish, namoyish etish — mazkurmateriallarni, shuningdek ularni tayyorlash va tarqatish vositalarinimusodara qilib, eng kam ish haqining qirq baravaridan yuzbaravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Ushbu huquqbuzarlikning ijtimoiy zarari jamoat tartibiga qasdqilishi, jamiyatga, ayniqsa, yoshlarga ta’sir ko‘rsatishi bilanbelgilanadi, jinsiy munosabatlar sohasida ideal va axloqiy tamoyillarniyo‘qotishga olib keladi. Pornografiya deyilganda, odatda,nosog‘lom jinsiy hissiyot uyg‘otish maqsadida jinsiy hayotni qo‘polnaturalistik tarzda beadablik bilan, uyatsizlarcha tasvirlovchi asarlar,nashrlar, materiallar tushuniladi. Bunda uchta vaziyatni hisobgaolish lozim:— pornografik xususiyatiga ko‘ra jinsiy hayotni ta’riflash vatasvirlash;— shakli bo‘yicha qo‘pol, behayo, nojo‘ya ekanligi;— nosog‘lom jinsiy hissiyot uyg‘otishga qaratilgan bo‘lishilozim.Nasriy yoki she’riy usuldagi asarlar, ko‘lyozmalar va ko‘paytirilgantasvirlar (kartina, rasm, haykaltaroshlik, fotosurat, kinofilmlar,shuningdek, plastinkalar, magnitofon yozuvlari va hokazolar)pornografiya ashyolari bo‘lishi mumkin.Biroq san’at asarlarini shahvoniy motiv va pornografik mazmundagimahsulotlardan farklay bilish kerak. San’atdan shahvatparastliknichiqarib tashlash faqat noto‘g‘rigina emas, balki zararlihisoblanadi, chunki seksual ishqibozlik va shahvoniy hissiyotyomon, yaramas, estetik fazilatlardan xoli degan noto‘g‘ritasavvurni yuzaga keltiradi. San’atni bunday yerga urish insoniyseksual aloqalar nafosatini his etishni o‘tmaslashtirib qo‘yadi. Shuniham nazarda tutmoq kerakki, shahvoniy san’at, hatto naturalizmunsurlariga ega bo‘lsa ham, hali u pornografiya emas. San’at asarinibelgilashda va uni pornografiyadan chegaralashda:— asarning g‘oyaviy yo‘nalishini;— ijtimoiy ahamiyati va foydasini;— shaklning mazmunga mosligini hisobga olish kerak.Asarning adabiy, tasviriy xususiyatiga baho berishda adabiyotshunoslik,san’atshunoslik ekspertizasi yordamiga suyaniladi.Pornografik asar sifatida baho berilganida uning bajarilish mahorativa shaklidan qatyi nazar, mazmuniga asoslaniladi.Tarqalish va savdo qilish maqsadida pornografik ashyotayyorlash, tarqatish, reklama qilish, saqlash ushbu xuquqbuzarlikningobyektiv tomoni hisoblanadi. Tayyorlash pornografikasarni to‘la yoki qisman (matnini tuzish, rasm chizish, pornografikmazmundagi kino va fotosurat asari) yaratish demakdir. Suratgaolish, rasm chizishda ma’lum bir vaziyatda turishga hampornografiyani tayyorlashda qatnashish sifatida qarash kerak.Pornografik rasmlarni fotosuratga tushirishni, pornografik matnlarniko‘paytiruvchi apparatlarda ko‘paytirishni ham pornografiyatayyorlash toifasiga kiritish lozim. Pornografik ashyolarni reklamaqilish boshqa shaxslarga ularni ko‘rsatish, shuningdek,pornografiyani tarqatuvchi shaxs haqida, pornografiya bilan tanishishmumkin bo‘lgan joy haqida va pornografik ashyolarningmazmuni haqida og‘zaki, yozma yoki bosma shakldagi e’lonlardir.Agar uni tarqatish maqsadida saqlab turilgan bo‘lsa, uni saqlash,deb tan olinadi. Pornografik ashyolar faqat shaxsiy foydalanishuchun saqlab turilsa, javobgarlikka tortilmaydi.16 yoshga yetgan, qonun oldida javob beradigan shaxs ushbuhuquqbuzarlikning subyektidir.Huquqbuzarliknint subyektiv tomoni bevosita qasd sifatidatavsiflanadi. Subyekt o‘zi tayyorlagan yoki tarqatgan «asar»larpornografik xususiyatga ega ekanligini tushunadi va bularni boshqashaxslarga ko‘rsatishni istaydi.314 315

Ushbu moddada nazarda tutilgan huquqbuzarlik haqidagi ishma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalar tomonidan ko‘rib chiqiladi(245-m). Pornografik mazmundagi mahsulotni musodara qilishsud departamentining sud ijrochilari tomonidan amalga oshiriladi(337-m.).Ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin ko‘rsatilgan xattiharakatniamalga oshirish JKning 130-moddasi bo‘yicha kvalifikatsiyaqilinadi.Fohishalik bilan shug‘ullanish (190-m.). Fohishalik bilanshug‘ullanish, — eng kam ish haqining bir baravaridan uchbaravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Xuddi shundayhuquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilganidan keyin biryil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa, — eng kam ish haqininguch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi.Ayolning moddiy mukofot evaziga erkak bilan jinsiy aloqadabo‘lishini fohishalik deb tushunish kerak. Fohishalik tushunchasiningo‘zi erkaklar bilan jinsiy aloqalar orqali moddiy manfaatko‘rishga yo‘naltirilgan muntazam xatti-harakatdir. Shuning uchunrag‘bat evaziga erkak bilan aloqada bo‘lishning alohida, ayrim faktlariushbu normadagi ayb belgisiga ega emas. Moddiy manfaat ko‘rishuchun erkaklar bilan bir necha marta (yil davomida ikki martadanko‘p) jinsiy aloqada bo‘lishni muntazamlilik deb tushunish kerak.Fohishalik bilan kasb sifatida shug‘ullanish moddiy manfaatko‘rish uchun erkaklar bilan muntazam jinsiy aloqaga kirishishni,bu rag‘bat asosiy yoki qo‘shimcha, lekin moddiy manfaat ko‘rishningdoimiy manbai ekanini ko‘zda tutadi. Bunda har bir jinsiyaloqa uchun olinadigan rag‘bat miqdori tasnif uchun ahamiyatgaega emas. Moddiy rag‘bat sifatida faqat o‘zbek va chet el valutasiginaemas, balki boshqa turli moddiy ashyolar (buyumlar, qimmatbahonarsalar, spirtli ichimliklar va hokazolar) ham ishlatilishi mumkin.Ushbu huquqbuzarlik subyektiv tomondan bevosita qasddansodir etiladi, ya’ni ayol o‘z xatti-harakatining noqonuniy ekaninianglasa ham uni amalga oshirish niyatida bo‘ladi. Bundan tashqari,huquqbuzarda aniq ifodalangan maqsad — moddiy manfaat ko‘rishxohishi bor. Moddiy manfaat ko‘rish fohishalikning amaliybelgisidir, chunki bu maqsad huquqbuzarda jinsiy aloqagakirishishdan oldin yuzaga keladi.16 yoshga yetgan ayol jinsidagi shaxs huquqbuzarlikningsubyekti hisoblanadi. Fohishalik bilan shug‘ullanayotganiga yetarlidarajada asos bo‘lgan shaxslar jamiyat uchun zararli xulq-atvorgayo‘l qo‘yilmasligi xususida rasmiy ravishda ogoxdantirish va ro‘yxatgaolib qo‘yish uchun militsiyaga chaqirtiriladilar. Bunday shaxslarganisbatan ichki ishlar organlari (militsiya)ning bunga vakil qilinganmansabdor shaxslari ma’muriy ushlab turish, shaxsan tekshirishva buyumlarni musodara qilish choralarini qo‘llashi mumkin.Ushbu huquqbuzarlik to‘g‘risidagi bayonnoma ichki ishlarorganlari (militsiya) xodimlari tomonidan tuziladi. Mavjudhuquqbuzarlik to‘g‘risida bayonnoma tuzish uchun huquqbuzarmilitsiya xodimlari tomonidan ichki ishlar organlariga (militsiyaga)olib kelinishi mumkin. Huquqbuzarlik to‘g‘isidagi ish ma’muriyishlar bo‘yicha sudyalar tomonidan ko‘rib chiqiladi (245-m.).Fohishalik bilan shug‘ullangani uchun ma’muriy jazolanganshaxs tanosil kasalligini aniqlash va davolash maqsadida tibbiytekshiruv uchun yuborilishi lozim. Huquqbuzar uzrli sababsiztibbiy muassasaga yoki ichki ishlar organi (militsiya)ga borishdanbosh tortgan taqdirda majburiy tartibda ushlab keltiriladi.Qimor va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlar(191-m.). Qimor va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarda qonungaxilof ravishda ishtirok etish, —ana shu o‘yinlar buyumlarini, shuningdek o‘yinga tikilganhamda o‘yindagi yutuq bo‘lgan pullar, ashyolar va boshqaqimmatbaho buyumlarni musodara qilib, eng kam ish haqininguch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi.Xuddi shunday huquqbuzarlikni ma’muriy jazo chorasiqo‘llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etish yoxudvoyaga yetmagan shaxsni qimor va tavakkalchilikka asoslanganboshqa o‘yinlarda ishtirok etishga jalb qilish — ana shu o‘yinlarbuyumlarini, shuningdek o‘yinga tikilgan hamda o‘yindagi yutuqbo‘lgan pullar, ashyolar va boshqa qimmatbaho buyumlarnimusodara qilib, eng kam ish haqining besh baravaridan o‘n316 317

aravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Qimor vatavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni tashkil etish yokio‘tkazish uchun telekommunikatsiya tarmoqlarida, shu jumladanInternet jahon axborot tarmog‘i provayderlari tomonidanxizmatlar ko‘rsatish yoki xizmatlar ko‘rsatishga ko‘maklashish,tegishli dasturiy ta’minotdan nusxa ko‘paytirish, uni ko‘paytirish,tarqatish — kompyuter va boshqa yordamchi vositalarni, shuningdeko‘yinga tikilgan hamda o‘yindagi yutuq bo‘lgan pullar, ashyolarva boshqa qimmatbaho buyumlarni musodara qilib, fuqarolargaeng kam ish haqining besh baravaridan o‘n baravarigacha,mansabdor shaxslarga esa o‘n baravaridan o‘n besh baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Ushbu huquqbuzarlikning obyekti jamoat tartibi hisoblanadi.Qimor o‘ynash deyilganda faqat o‘ynovchining mahoratiga yokitasodifga bog‘liq bo‘lgan yutuqning o‘zigina emas, balki tijorattusidagi o‘yinlar — preferans, vint, shuningdek, pul tikib o‘ynaladiganbilyard, domino, loto, nard va hokazolar ham tushuniladi,o‘yin asosini pulli yutuq, buyum yoki allaqanday boshqaqimmatli boylik tashkil etadi.Pul, buyum va boshqa xil qimmatbaho narsalarni tikib qimoro‘ynashning obyektiv tomoni shaxsning o‘ynashga rozilikberishida; pul yoki boshqa xil qimmatbaho narsalar dovgaqo‘yilishida, o‘yin shartlari amaliy bajarilganda o‘z ifodasini topadi.Bundan tashqari, huquqbuzarlikning obyektiv tomoni,shuningdek, sport va boshqa tomosha musobaqalari (futbol vaxokkey o‘yinlari, yugurish va hokazolar) o‘tkazilayotganda pul,buyum va boshqa qimmatbaho ashyolar dov sifatida qabul qilinishida(tikilishida) ham ifodalanadi.Tashkiliy xususiyatga ega bo‘lgan quyidagi xatti-harakatobyektiv tomon tarkibiga kiradi:— o‘yin jihozlari bilan qatnashchilarni ta’minlash;— o‘yinga kishilarning keng doiralarini jalb etish (reklamaqilish, targ‘ib etish, o‘ynashga rozilik bergan o‘tkinchilarniyutadigan qilib ko‘rsatish);— o‘yin uchun qulay sharoit yaratish (raqobatchilarnibartaraf etish, o‘yin tashkilotchilarining shaxsiy xavfsizliginita’minlash, huquqni muhofaza qilish organlarining vakillari paydobo‘lgani haqida o‘ynovchilarni o‘z vaqtida ogohlantirish vahokazolar).O‘yin qatnashchilari ma’muriy javobgarlikka sazovordirlar.Masalan, «angishvona» o‘yinini tashkil etgan o‘ynovchiningo‘zigina emas, balki guruhning boshqa a’zolari — tezlovchilar,chorlovchilar, xazinabonlar, «jangchilar», «jilovdorlar» va barchaguruhning bevosita rahbari ham javobgar bo‘lishi lozim.Kodeksning ushbu moddasi bo‘yicha javobgarlikning boshlanishishartlaridan biri huquqbuzarlik sodir etilgan joy, ya’niko‘cha, xiyobon, o‘yingoh, istirohat bog‘i, cho‘milish joyi, jamoattransportining barcha turlari va boshqa jamoat joylari hisoblanadi.Lekin ta’kidlash joizki, nojo‘ya ish amalga oshirilgan joy (jamoatjoyi yoki boshqasi bo‘lsin) belgili holat hisoblanmaydi.16 yoshga to‘lgan, qonun oldida javob bera oladigan shaxshuquqbuzarlik subyekti bo‘lishi mumkin.Huquqbuzarlikning faqat qasddan amalga oshirilishimumkinligi huquqqa xilof harakatning subyektiv tomonidir. Bundaaybdor qilayotgan ishining qonunga xilof ekanini sezadi va ma’lumbir moddiy foyda ko‘rishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi.Ushbu huquqbuzarlik sodir bo‘lgani haqida ichki ishlarorganlari xodimlari bayonnoma tuzadilar. Unda bu qilmish turinisifatlovchi vaziyat ta’kidlanadi. Bunda pul va qimmatbaho narsatikib o‘ynash xususiy shaxslarning sport va boshqa musobaqalardadov qabul qilishi bilan baravardir. Bayonnomalarni ma’muriyishlar bo‘yicha sudyalar ko‘rib chiqadi (245-m.).12-§. Boshqaruvning belgilangan tartibiga tajovuz qiluvchihuquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlikBoshqaruv sohasida huquqiy normalar yordamida tartibgasolingan, vakolatli organlar tomonidan amalga oshiriladiganijtimoiy munosabatlar boshqaruv tartibi deb ataladi. Boshqaruvtartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar O‘zbekiston RespublikasiMa’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 193–241-moddalarida qayd etilgan.318 319

Bunday huquqbuzarliklarning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz.Militsiya xodimining qonuniy talablarini bajarmaslik(194-m.). Militsiya xodimining huquqbuzarlikni to‘xtatish,hujjatlarni tekshirish uchun taqdim etish, militsiyaga borish yokiko‘rsatilgan muddatda militsiyada bo‘lishdan iborat qonuniytalablarini uzrli sabablarsiz bajarmaslik, transport vositasinito‘xtatish, jabrlanuvchilarga yordam ko‘rsatish haqidagi qonuniytalablarini bajarmaslik yoxud militsiya xodimining qonuniytalablariga boshqacha tarzda bo‘ysunmaslik, xuddi shuningdek,jamoat tartibini saqlash hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarinita’minlash vazifalarini amalga oshirayotgan boshqa shaxslarningqonuniy talablarini bajarmaslik, — eng kam ish haqining ikkidanbir qismidan ikki baravarigacha mikdorda jarima solishga sababbo‘ladi. Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasiqo‘llanilgandan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa,— eng kam ish haqining ikki baravaridan uch baravarigachamiqdorda jarima solishga yoki o‘n besh sutkagacha ma’muriyqamoqqa olishga sabab bo‘ladi.Huquq-tartibotni himoya qilish va qonunni mustahkamlashdaichki ishlar organlari alohida rol o‘ynaydi. Ichki ishlar organlarixodimlari davlat hokimiyatining vakillari hisoblanadilar, davlatningalohida himoyasida turadilar. Militsiya xodimining qonuniy talabibarcha fuqaro va mansabdor shaxslar tomonidan bajarilishi shart.Jamoat tartibini saqlash va fuqarolarning huquq va erkinliklarinita’minlash vazifasini amalga oshiruvchi shaxslarga — ixtisoslashtirilganijtimoiy tuzilma a’zolari bo‘lmish fuqarolar (mahallaposbonlari), O‘zbekiston Respublikasi IIV Qorovul qo‘shinlari,Qurolli Kuchlarning oddiy askarlar, serjant va ofitserlar tarkibigakiruvchi harbiy xizmatchilar ana shunday shaxslardir. Ular jamoattartibini saqlash vazifalarini bajarish jarayonida fuqarolarga vategishli mansabdor shaxslarga majburiy farmoyish berish va huquqtartibotni qo‘llab-quvvatlash uchun zaruriy talablar qo‘yishhuquqiga egadirlar.Boshqaruv tartibi sohasida ijtimoiy munosabatlar ushbuhuquqbuzarlikning obyekti hisoblanadi. Davlat hokimiyati, ichkiishlar organi xodimi hamda jamoat tartibini saqlash, fuqarolarninghuquq va erkinliklarini himoya qilish sohasidagi vazifalarni amalgaoshiruvchi shaxslarning obro‘si ichki ishlar organlari (militsiya)xodimining qonuniy talabi bajarilmasligining bevosita obyektihisoblanadi.Huquqbuzarlikning obyektiv tomoni ichki ishlar organlarixodimi, mahalla posboni, harbiy xizmatchining talabinibajarmaslikka qaratilgan harakat yoki harakatsizlik bilan ifodalanadi.Ichki ishlar organlari xodimining talabini bajarmaslik natijasidazararli oqibatning yuzaga kelishi shart emas. Huquqbuzarlik tarkibigabevosita kirmaydigan oqibatlarga faqat harakat yoki harakatsizlikniifodalovchi belgilar talabini bajarmaslikning obyektiv tomoniqo‘shiladi. Tarkibni tasniflash uchun shaxsning qonuniy talablarnibajarmaganligini, ya’ni bo‘ysunmaganligini belgilash muhim.Bunda shuni ta’kidlash kerakki, mazkur moddada nazarda tutilganhuquqbuzarlik tarkibi talabni bajarmaslik faqat bir necha martaqat’iy qilingan talabni bajarmaslikda yoki jamoat tartibini muhofazaqiladigan shaxslar va organlarga nisbatan yaqqol hurmatsizlikko‘rinishidan dalolat beradigan qo‘pol shakldagi bo‘ysunmaslikdayuzaga keladi. Ichki ishlar organlari xodimi, mahalla posbonlariyoki harbiy xizmatchining talabi takroriy va qat’iy usulda bo‘lishi,tartib buzuvchining buni bajarishdan voz kechishi so‘z, imoishora,sukut saqlash shaklida namoyon bo‘lishi lozim. Bundaaybdor ko‘pchilik oldidami yoki ichki ishlar organlari xodimi,mahalla posboni yoki harbiy xizmatchi oldidami bo‘ysunmaslikninamoyon etishining ahamiyati yo‘q.16 yoshga yetgan shaxs ko‘rib chiqilayotgan huquqbuzarlikningsubyekti bo‘lishi mumkin. Subyektiv tomoni — huquqbuzarlikningqasddan sodir etilganligi.Agar ichki ishlar organlari xodimi yoki mahalla posboni,shuningdek, harbiy xizmatchining talabi qonuniy, asoslangan vajamoat tartibini saqlash vazifasini bajarish chog‘ida berilgan yokiko‘rsatilgan bo‘lsa, aybdor 194-modda bo‘yicha javobgarlikkatortiladi. Shuning uchun, agar 194-moddada ko‘rsatilgan harakatichki ishlar organlari xodimi, mahalla posboni yoki harbiyxizmatchi jamoat tartibini saqlash bo‘yicha o‘z vazifasini o‘tayotganpaytda emas, balki boshqa qonuniy faoliyat ko‘rsatayotganda sodirbo‘lsa, unda 194-modda qo‘llanilmaydi.320 321

Ichki ishlar organlari xodimi yoki mahalla posboni, shuningdek,harbiy xizmatchining jamoat tartibini saqlashda o‘z vazifasinibajarayotganini belgilangan tartibda kiyingani, tegishli ko‘kraknishoni borligi yoki xizmat guvohnomasini ko‘rsatishi shohidlikberadi.Agar huquqbuzarlik ichki ishlar organlari xodimi, mahallaposboni yoki harbiy xizmatchi tomonidan jamoat tartibi harqanday tarzda buzilishi yoki axloqqa zidligi ogohlantirilgan yokioldi olingan bo‘lsa, aybdorning mazkur harakati 194-moddabo‘yicha kvalifikatsiya qilinadi. Ko‘pincha ichki ishlar organlarixodimining qonuniy talabi bajarilmasligi qonun bo‘yicha ma’muriyyoki jinoiy javobgarlik nazarda tutilgan boshqa jamoat tartibibuzilishini keltirib chiqaradi. Agar bu harakat amalda bitta huqubuzarlikelementlarini yuzaga keltirsa, aybdor amalga oshirganqilmish jiddiyroq javobgarlik nazarda tutilgan modda bilankvalifikatsiya qilinadi.Huquqbuzarlik ichki ishlar organlari xodimi, mahalla posboniyoki harbiy xizmatchiga jamoat tartibini saqlashda o‘z vazifasinibajarishga to‘sqinlik qilgan-qilmaganligidan qat’i nazar, qonuniytalabni bajarmaslikda aybdor hisoblangan paytdan boshlab tanolinadi.Jamoat tartibini saqlash bo‘yicha belgilangan vazifani bajarishidaichki ishlar organlari xodimi yoki mahalla posboniga, xuddishuningdek, harbiy xizmatchiga qarshilik ko‘rsatgan aybdorlarJKning 219-moddasiga muvofiq jinoiy javobgarlikka tortiladilar.194-modda bo‘yicha ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishniko‘rib chiqishni ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalar amalgaoshiradilar (145-m.).Chegara qo‘shinlari harbiy xizmatchilarining qonuniy talablarinibajarmaslik va ularning qonuniy faoliyatiga qarshilik ko‘rsatish(1961 -m.). Chegara qo‘shinlari harbiy xizmatchilariningO‘zbekiston Respublikasining Davlat chegarasini noqonuniy kesibo‘tish bilan bog‘liq harakatlarni to‘xtatish, shuningdek zarurhujjatlarni taqdim etish haqidagi qonuniy talablarini bajarmaslik— eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Chegara qo‘shinlari harbiy xizmatchilarining qonuniytalablarini bajarmaslikka har qanday ko‘rinishda omma oldida da’vatetish, ommaviy ravishda bo‘ysunmaslikni keltirib chiqarishmaqsadida atayin soxta uydirmalar tarqatish yo‘li bilan chegaraqo‘shinlari harbiy xizmatchilarining o‘z qonuniy faoliyatini amalgaoshirishiga qarshilik ko‘rsatish, xuddi shuningdek chegara qo‘shinlariharbiy xizmatchilarining huquqbuzarliklarni to‘xtatish haqidagiqonuniy talablariga bo‘ysunmaslik, — eng kam ish haqining uchbaravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi. Ushbu moddaning 1 yoki 2-qismlarida nazarda tutilganhuquqbuzarliklar ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilganidan keyinbir yil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa, — eng kam ishhaqining besh baravaridan o‘n baravarigacha miqdorda jarimasolishga yoki o‘n besh sutkagacha ma’muriy qamoqqa olishga sababbo‘ladi.Advokatning professional faoliyatiga to‘sqinlik qilish(197 1 -m.). Advokat so‘roviga javob taqdim etmaslikda ifodalanganadvokatning professional faoliyatiga to‘sqinlik qilish, shuningdekadvokatning ishda ishtirok etishiga to‘sqinlik qilish yoki ishonchbildiruvchi shaxs (himoya ostidagi shaxs) manfaatlariga zid bo‘lganvaziyatni majburan egallashiga erishish maqsadida advokatga qandayshaklda bo‘lmasin ta’sir o‘tkazish - eng kam oylik ish haqiningikki baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi.Pasport tizimi qoidalarini buzish (223-m.). Pasporti bo‘lishishart bo‘lgan fuqaroning pasportsiz yoki haqiqiy bo‘lmagan pasportbilan, vaqtincha yoki doimiy propiskasiz yashashi, pasportniqasddan yaroqsizlantirishi, shuningdek, pasportni beparvolik bilansaqlashi va buning oqibatida pasportning yo‘qolishi — eng kamish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarimasolishga sabab bo‘ladi.Fuqarolarning yo‘qolganligi to‘g‘risida o‘zlari ariza bergan o‘zpasportlaridan, shuningdek, boshqa fuqarolarga tegishli pasportlardang‘arazli maqsadlarda foydalanishi — eng kam ish haqiningbesh baravaridan o‘n baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi.322 323

Pasport tizimi qoidalariga rioya etish uchun mas’ul bo‘lganshaxslarning fuqarolarning pasportsiz yoki haqiqiy bo‘lmaganpasport bilan yoxud vaqtincha yoki doimiy propiskasiz yashashigayo‘l qo‘yish, xuddi shuningdek, fuqarolarning o‘z turarjoylaridapasportsiz, vaqtincha yoki doimiy propiskasiz shaxslar yashabturishga yo‘l qo‘yishi — eng kam ish haqining uch baravaridano‘n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Pasportsiz yoki haqiqiy bo‘lmagan pasport bilan, xuddishuningdek, vaqtincha yoki doimiy propiskasiz yashab turganfuqarolarni ishga qabul qilish, shuningdek, fuqarolardan pasportlariniqonunga xilof ravishda olib qo‘yish yoki ularning pasportlarinigarovga olish — mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining beshbaravaridan o‘n besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sababbo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasida pasport tizimi O‘zbekiston Respublikasining«O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligi to‘g‘risida»giqonunida1, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekistonRespublikasida pasport tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi1999-yil 26-fevral farmonida, shuningdek, O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasidapasport tizimini takomillashtirish yuzasidan qo‘shimcha choratadbirlarto‘g‘risida»gi qarorida o‘z ifodasini topgan. Ushbuqonunchilik hujjatlariga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi fuqarosiningpasporti O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligi va uning egasishaxsini tasdiqlovchi asosiy hujjatdir. O‘zbekiston Respublikasining16 yoshga to‘lgan barcha fuqarolarida O‘zbekiston Respublikasiningpasporti bo‘lishi shart. Harbiy qismlar va harbiy muassasalarqo‘mondonligi tomonidan beriladigan shaxsiy guvohnomalar vaharbiy biletlar harbiy xizmatchi shaxsini tasdiqlovchi hujjatdir.Pasport xorijga jo‘nab ketish chog‘ida ham amal qiladi. Xorijgajo‘nab ketayotgan fuqarolar uchun O‘zbekiston Respublikasifuqarosi pasporti O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasibelgilagan tartibda rasmiylashtiriladi. «O‘zbekiston Respublikasiningfuqaroligi to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq O‘zbekiston Respublikasifuqarosi pasporti:— qonun kuchga kirgan kunda O‘zbekiston Respublikasihududida doimiy yashab turgan shaxslarga;— O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligiga o‘tgan shaxslargaberiladi. O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi pasportini O‘zbekistonRespublikasi ichki ishlar organlari beradi. O‘zbekiston Respublikasiningxorijda doimiy yashaydigan fuqarolariga, shuningdek,«O‘zbekiston Respubliqasi fuqaroligi to‘g‘risida»gi qonungamuvofiq, O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligiga o‘tgan shaxslargaO‘zbekiston Respublikasi fuqarosi pasportini O‘zbekiston Respublikasiningxorijdagi diðlomatiya vakolatxonasi yoki konsullikmuassasasi berishi mumkin.Pasport berishda O‘zbekiston Respublikasi hukumati tasdiqlaganmiqdorda haq olinadi. Xorijga chiqish huquqini beruvchihujjatlarni egasiga topshirishda belgilangan tartibda davlat boji olinadi.To‘la davlat ta’minotida bo‘lgan shaxslar boj to‘lashdan ozodqilinadi.Fuqaro o‘z pasportini avaylab-asrashi shart. Pasport yo‘qotilganihaqida fuqaro ichki ishlar organlariga yoki O‘zbekistonRespublikasining xorijdagi diðlomatiya vakolatxonasiga yoxudkonsullik muassasasiga darhol xabar qilishga majburdir. Ular esafuqaroning iltimosiga binoan, unga belgilangan namunadagima’lumotnoma beradi.O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko‘zda tutilganidantashqari fuqaroning pasportini tortib olish, shuningdek, pasportnigarov tariqasida qoldirish va garovga olib qolish taqiqlanadi.Pasportni ataylab buzish — hujjatdan o‘z vazifasida foydalanishmumkin bo‘lmay qolishi natijasida yoki undan foydalanish(hujjatning muhim qismiga siyoh to‘kilgan, hujjatning bir qismiyirtib olingan hamda yo‘qotilgan va hokazo) ancha qiyinlashadigandarajada zarar keltirishdir.Fuqarolarning o‘z pasportlaridan yoki boshqa fuqarolargategishli pasportlardan g‘arazli maqsadda foydalanishi, odatda birormanfaat ko‘rish: garov, qayd etilishi va hokazolarda namoyonbo‘ladi.Shaxsni pasportsiz yoki haqiqiy bo‘lmagan pasport bilanyashash uchun qo‘yishda uy egalari, odatda g‘arazli maqsadlarniko‘zlaydilar.Uch kundan ko‘p muddatga, ta’tilga, mehmon bo‘lib, damolishga, xizmat safariga, shuningdek, savdo va boshqa faoliyat324 325

ilan shug‘ullanish uchun shaharga kelgan fuqarolar ro‘yxatdano‘tishlari lozim. Ro‘yxatdan o‘tish aynan fuqaro yashayotganjoyida: mehmonxonalarda, motellarda, sayyohlar kempingi vabazalari, dam olish uylari va pansionatlarida, internat, yotoqxonava xususiy manzillarda amalga oshiriladi. Fuqarolarni ro‘yxatdano‘tkazish tartibiga rioya etish uchun:— uy-joylardan foydalanish idoralarining boshliqlari, mahallaqo‘mitalari raislari, yotoqxona komendantlari, uy-joy mulkdorlarishirkatlari uyushmasining raislari;— mehmonxona, dam olish uylari, pansionati, sayyohlarbazasi va kempinglar, yotoqxonalar va boshqalarning direktorlari(mudirlari);— fuqarolarni turarjoy sektoriga joylashtirish bilan shug‘ullanuvchixususiy yoki boshqa korxonalar rahbarlari;— uy va xonadon egalari, shuningdek, ixtiyorida turarjoybinolari va imoratlari bo‘lgan boshqa shaxslar mas’uldirlar.Ro‘yxatdan o‘tish uchun fuqaroning yonida pasporti yokishaxsini tasdiqlovchi boshqa hujjatlar, shuningdek, kelishdanmaqsadini belgilovchi hujjatlar (xizmat safari guvohnomasi, ta’tilguvohnomasi, yo‘llanma va boshqalar) bo‘lishi lozim.Shaxsini tasdiqlovchi hujjatlari bo‘lmagan shaxslar ro‘yxatdano‘tkazilmaydi. Shaharga kelgan shaxs ma’muriy yoki jinoiyhuquqbuzarlik sodir etgan taqdirda ro‘yxatdan o‘tganlik bekorqilinadi. Pasportsiz yoki haqiqiy bo‘lmagan pasport bilan ishgaqabul qilish xodimlarni ishga qabul qilish yoki bo‘shatish huquqigaega bo‘lmagan mansabdor shaxs tomonidan amalga oshiriladi.Boshqaruvning belgilangan tartibi ushbu huquqbuzarlikobyekti hisoblanadi. Obyektiv tomoni ham harakat, ham harakatsizlikshaklida ifodalanadi. Subyekti — fuqarolar va mansabdorshaxslar. Subyektiv tomoni qilmishning qasd yoki ehtiyotsizlikdansodir etilganligi bilan belgilanadi.Ushbu modda bo‘yicha ma’muriy huquqbuzarlik ishlari ichkiishlar organlari tomonidan ko‘rib chiqiladi (248-m.).O‘zbekiston Respublikasida bo‘lish qoidalarini buzish (225-m.). Chet el fuqarosi va fuqaroligi bo‘lmagan shaxsning O‘zbekistonRespublikasida bo‘lish qoidalarini buzishi, ya’ni O‘zbekistondayashash huquqini beradigan hujjatlarsiz yoki haqiqiy bo‘lmaganhujjatlar bilan yashashi, vaqtincha yoki doimiy propiska, ko‘chishyoki turarjoy tanlash yuzasidan belgilangan tartibga rioya etmasligi,bo‘lish muddati tugagach chiqib ketishdan bo‘yin tovlashi, shuningdek,O‘zbekiston Respublikasining hududi orqali tranzit tarzdao‘tish tartibiga rioya qilmasligi, — eng kam ish haqining ellikbaravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima solishga yokiO‘zbekiston Respublikasidan tashqariga chiqarib yuborishga sababbo‘ladi.Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarningO‘zbekiston Respublikasida bo‘lishi qoidalarida nazarda tutilganchet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarni qabul qilishtartibining mansabdor shaxs tomonidan buzilishi, — mansabdorshaxsga eng kam ish haqining yigirma baravaridan yuz ellikbaravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarni xususiyish bilan O‘zbekiston Respublikasiga taklif qilgan fuqaro tomonidanmazkur fuqarolarning vaqtincha propiskadan o‘tishlarini,shuningdek, ular shu yerda bo‘lishining belgilangan muddatio‘tgach, chiqib ketishlarini ta’minlashga doir choralar ko‘rilmasligi,shuningdek, uy-joy, transport vositalari berib qo‘yilishiyoxud boshqa xizmatlar ko‘rsatilishi, agar bu O‘zbekiston Respublikasidabo‘lish qoidalarining buzilishiga olib kelishi oldindanayon bo‘lsa, — eng kam ish haqining o‘n baravaridan yuz baravarigachamiqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan respublikadabo‘lgan xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar qonunlarga,jamoat tartibiga rioya qilishlari, hokimiyat vakillariningqonuniy talablarini bajarishlari lozim.O‘zbekiston Respublikasi hududida bo‘lgan xorijiy fuqarolarva fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar O‘zbekiston Respublikasifuqarolari bilan umumiy asosda (alohida qoidalar faqat tegishliimtiyoz va immunitetdan foydalanuvchi shaxslarga nisbatanishlatiladi) ma’muriy javobgarlikka tortiladi.326 327

Jamoat tartibini saqlashni ta’minlash, xorijiy fuqarolar uchunO‘zbekiston Respublikasida bo‘lgan vaqtlarida va respublika hududiorqali o‘tayotganlarida normal sharoit yaratib berish maqsadida,xorijiy fuqarolarga va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga muayyan vamajburiy qoidalar o‘rnatiladi. «Chet el fuqarolari va fuqaroligibo‘lmagan shaxslarning O‘zbekiston Respublikasida bo‘lishqoidalari» O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining1996-yil 21-noyabr qarorida belgilangan1. Xorijiy fuqaro: a)O‘zbekiston Respublikasida bo‘lish qoidalarini buzgan taqdirda,ya’ni O‘zbekistonda yashash huquqini beruvchi hujjatlarsiz yokihaqiqiy bo‘lmagan hujjatlar bo‘yicha yashaganda, vaqtincha yokidoimiy ro‘yxatdan o‘tishning, harakat qilish yoki yashash joyinitanlashning belgilangan tartibiga rioya qilmaganda, bo‘lish muddatitugagandan keyin chiqib ketishdan bosh tortganda, O‘zbekistonRespublikasi hududi orqali tranzit bo‘yicha o‘tish qoidalariga rioyaqilmaganda; b) O‘zbekiston Respublikasi hududida sodir etilganjinoyat uchun sud tomonidan tayinlangan jazoni ijro etgandanyoki o‘tagandan yoxud qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardajinoiy javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilingandan keyin,keyinchalik kelish huquqini cheklagan holda O‘zbekistonRespublikasidan chiqarib yuborilishi mumkin.6. Qishloq xo‘jaligidagi, veterinariya-sanitariya qoidalarini buzganlikuchun ma’muriy javobgarlik belgilanadigan huquqbuzarliklar haqidaso‘zlab bering.7. Transportdagi, yo‘l xo‘jaligi va aloqa sohalaridagi huquqbuzarliklaruchun qanday ma’muriy javobgarlik kelib chiqadi?8. Fuqarolarning turar joy huquqlariga taalluqli, kommunal xizmat vaobodonlashtirish sohasidagi huquqbuzarliklar uchun ma’muriyjavobgarlik haqida so‘zlab bering.9. Savdo, tadbirkorlik va moliya sohalaridagi huquqbuzarliklar uchunma’muriy javobgarlik asoslari haqida tushuntiring10. Odil sudlovga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar uchun qandayjavobgarlik turlari mavjud?11. Jamoat tartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar uchun ma’muriyjavobgarlik asoslari nimalarda namoyon bo‘ladi?12. Boshqaruvning belgilangan tartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklaruchun ma’muriy javobgarlikka tortish asoslari haqida so‘zlab bering.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Fuqarolarning huquq va erkinliklariga tajovuz qiladigan huquqbuzarliklaruchun qanday ma’muriy javobgarlik belgilangan?2. Aholi sog‘lig‘ini saqlash sohasidagi huquqbuzarliklar uchun qandayma’muriy javobgarlik turlari mavjud?3. Mulkka tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar uchun belgilanadiganma’muriy javobgarliklar haqida so‘zlab bering.4. Tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagihuquqbuzarliklar uchun qanday ma’muriy javobgarliklar kelibchiqadi?5. Sanoatdagi, qurilishdagi va issiqlik hamda elektr energiyasidanfoydalanish sohasidagi huquqbuzarliklar uchun kelib chiqadiganma’muriy javobgarliklar haqida tushuntiring.328 329

B e s h i n c h i b o ‘ l i mMA’MURIY JARAYON VA MA’MURIY HUQUQBUZARLIKTO‘G‘RISIDAGI ISHLARNI YURITISHXIV bobMA’MURIY JARAYON1-§. Ma’muriy jarayon tushunchasi va xususiyatlariHuquqiy jarayonning keng tarqalgan ko‘rinishi — ma’muriyjarayondir. Yuridik adabiyotlarda, ma’muriy jarayon, ijro etuvchihokimiyat organlarining ma’muriy-protsessual shaklda amalgaoshiriladigan va aniq huquqiy masalalarni hal etishga qaratilgan -hokimiyat faoliyati sifatida ko‘rsatib o‘tiladi. Bu birinchi navbatda,ma’muriy jarayonning ma’muriy huquq normalari bilan tartibgasolinganligiga asoslanadi.Ma’muriy jarayon huquqiy jarayonning barcha umumiyxususiyatlariga ega. Lekin shu bilan birga uning quyidagi o‘ziga xosxususiyatlari ham mavjud:birinchidan, ma’muriy jarayon — ijro etuvchi organlarningmaqsadga muvofiq yo‘naltirilgan hokimiyat faoliyatidir;ikkinchidan, ijro etuvchi organlarning hokimiyat faoliyati qonunchilikhujjatlariga asoslanib, ularga tegishli bo‘lgan aniqmasalalarni hal etishga qaratilgan;uchinchidan, ma’muriy-huquqiy aktning qabul qilinishima’muriy jarayon natijasi bo‘lib hisoblanadi;to‘rtinchidan, ijro etuvchi organlarning hokimiyat vakolatlarima’muriy huquq, xususan uning protsessual normalari bilantartibga solinadi;beshinchidan, ma’muriy jarayon, qoida bo‘yicha, soddalashtirilganharakatlarni amalga oshirish bilan bog‘liq.Bundan tashqari, ma’muriy jarayonning o‘ziga xos xususiyatlariga— ma’lum bir ishning yozma yoki og‘zaki tartibda olibborilishini, sirtdan ko‘rib chiqilishini ham kiritish mumkin.Demak, ma’muriy jarayon — ma’muriy-protsessual shakldaamalga oshiriladigan hamda ma’muriy-huquqiy aktlarni qabul qilishva ijro etish orqali ma’lum bir ishni hal etishga qaratilgan ijroetuvchi organlarning hokimiyat faoliyatidirYuridik adabiyotlarda, ma’muriy jarayon bilan bir qatorda,«ma’muriy-protsessual faoliyat» tushunchasi ham ko‘rsatib o‘tilgan.Ma’muriy-protsessual faoliyat quyidagilardan iborat:a) ma’muriy huquq ijodkorligi jarayoni — ijro etuvchi hokimiyatorganlarining ma’muriy-protsessual shaklda o‘rnatilgan tartibdama’muriy normativ aktlarni qabul qilishga qaratilgan faoliyatidir;b) ma’muriy huquqni qo‘llash jarayoni — ijro etuvchihokimiyat organlarining qonunchilik hujjatlarini ijro etishgaqaratilgan va ma’muriy-protsessual shaklda amalga oshiriladiganoperativ-farmoyish berish hamda huquqni qo‘llash aktlarini qabulqilish va ijro etish faoliyatidir;d) ma’muriy yurisdiksiyaviy jarayon — ijro etuvchi hokimiyatorganlarining turli subyektlar o‘rtasidagi nizolarni hal etish,shuningdek, ma’muriy-protsessual shaklda amalga oshiriladiganma’muriy va intizomiy majburlov choralarini qo‘llashga qaratilganfaoliyatidir.«Ma’muriy jarayon» va «ma’muriy-protsessual faoliyat» birbirigayaqin va bog‘liq tushunchalardir. Lekin har qanday ma’muriyjarayon faoliyati ma’muriy-protsessual faoliyat hisoblanmaydi.Yu.M.Kozlovning ko‘rsatishicha, ma’muriy-protsessualfaoliyat tushunchasiga ikki xilda yondashish mumkin:a) ma’muriy jarayon (keng ma’noda) — butun davlatboshqaruvi faoliyatini o‘z ichiga oladi;b) ma’muriy jarayon (tor ma’noda) — moddiy normalarsanksiyalarini qo‘llash bo‘yicha faoliyatni o‘z ichiga oladi.Yu.M.Kozlov ma’muriy-protsessual faoliyatni, uningyuqoridagi ko‘rinishlaridan kelib chiqqan holda, ikkiga bo‘ladi:1) ma’muriy ish yuritish.Uning mazmunini ijro etuvchi hokimiyat organlari (mansabdorshaxslari) tomonidan ma’muriy huquq normalarida belgilanganish yuritish bo‘yicha farmoyish berish harakatlarini amalgaoshirish tashkil etadi.330 331

2) ma’muriy yurisdiksiyaviy faoliyat.Uning mazmunini ijro etuvchi hokimiyat organlari (mansabdorshaxslari) tomonidan yurisdiksiyaviy harakatlarni amalgaoshirish tartibida, huquqni muhofaza qilish funksiyalarini bajarishtashkil etadi.Ma’muriy jarayon, odil sudlov (fuqarolik, jinoiy, xo‘jalik)singari, hokimiyat organlari tomonidan qanday masalalarning haletilishiga qarab bir necha turlarga bo‘linadi. Hal etilayotgan ishlarningmazmuni — ma’muriy-protsessual shaklga yoki uning ayrimelementlari xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi.Agar, har qanday jarayon doirasida ma’lum bir ishlar haletiladigan bo‘lsa, unda maxsus protsessual qoidalarning zaruriyativujudga keladi. Aynan mana shu xususiyatlarga qarab jarayonda,uning o‘ziga xos qismi — ish yuritish ajratiladi. Davlat hokimiyatiorganlari, ma’lum bir ma’muriy jarayon doirasida, turli xil ishlarnihal etishiga to‘g‘ri keladi. Ularni umumiy protsessual qoidalarbilan tartibga solish mushkuldir. Shu sababli, ma’muriyfaoliyatning o‘ziga xos turlari, ya’ni ma’lum bir ishlarni hal etishningmaxsus protsessual qoidalari mavjud bo‘lib, ularningyig‘indisi — ish yuritish faoliyatini tashkil etadi. Masalan, shikoyatlarniko‘rib chiqish va ma’muriy jazo choralarini tayinlashfaoliyatlari ko‘pgina umumiy xususiyatlarga ega, lekin bu faoliyatturlari maxsus qoidalarga ham muhtoj bo‘ladi.Demak, ma’muriy ish yuritish — ma’muriy jarayonning birqismi bo‘lib, umumiy va maxsus protsessual normalar yordamidama’lum ishlarni hal etishga qaratilgan ma’muriy faoliyatning alohidaturi hisoblanadi.Ma’muriy ish yuritish bir necha ko‘rinishlarga ega. Jumladan:Ma’muriy huquq ijodkorligi jarayonida:a) Prezident aktlarini qabul qilish; b) hukumat aktlariniqabul qilish; d) markaziy ijro etuvchi hokimiyat organlari aktlariniqabul qilish; e) ijro etuvchi hokimiyat subyektlarining aktlariniqabul qilish bo‘yicha ish yuritish.Ma’muriy huquqni qo‘llash (operativ-farmoyish berish)jarayonida:a) shaxsiy tarkibni jamlash bo‘yicha (masalan, harbiy xizmatgachaqirish, davlat lavozimiga, o‘quv yurtiga qabul qilish); b) davlatmulkini xususiylashtirish; d) rag‘batlantirish choralarini qo‘llash;e) resurslarni (masalan, kvartira, pul mablag‘lari, yer uchastkalarini)taqsimlash; f) ruxsat berish bo‘yicha (masalan, litsenziya,ruxsatnoma, boshqarish huquqini berish); g) ro‘yxatga olishbo‘yicha (masalan, transport vositalarini, xorijiy fuqarolarni,ko‘chmas mulkni); h) mahsulotlar va xizmatlar sifatini tekshirish;i) nazorat va boshqalar bo‘yicha ish yuritish.Ma’muriy yurisdiksiyaviy jarayonda:a) fuqarolarning shikoyatlari bo‘yicha; b) ma’muriy huquqbuzarliklarbo‘yicha; d) intizomiy; e) ijro etish; f) ma’muriycheklov (ehtiyot) choralarini qo‘llash bo‘yicha ish yuritish.Turli ish yuritish jarayonlari har doim bir xil amalgaoshirilmaydi. Ba’zi hollarda ish yuritish aniq va to‘liq protsessualshaklga ega bo‘ladi. Boshqa hollarda esa, faoliyat to‘liq tartibgasolinmagan bo‘ladi.Har qanday ish yuritish — ma’muriy huquqning tegishliinstitutlari moddiy normalari bilan bog‘liq bo‘ladi. Protsessualnormalar esa, mana shu institutlarga xizmat qiladi.2-§. Ma’muriy jarayonning umumiybosqichlariMa’muriy jarayon — uzluksiz amalga oshiriladigan faoliyatbo‘lib, turli xil ziddiyatlarga qaramay, ma’lum harakatchanlikxususiyatiga ega. Ma’muriy jarayon — muayyan bosqichlarningketma-ketligiga, ularning takrorlanib turishiga asoslanadi.Huquq subyekti o‘z oldida turgan maqsadga erishish uchun,belgilangan ketma-ketlikda ma’lum bir harakatlarni amalga oshiradi.Har qanday jarayon singari, ma’muriy jarayonga ham,bosqichlilik xususiyati xosdir. Bosqichlar biridan keyin ikkinchisiningkelishini, oldingi bosqichning keyingi bosqichni tayyorlashininazarda tutadi. Odatda, yangi bosqich undan oldingi bosqichningtugaganidan so‘ng vujudga keladi.332 333

Bosqich — bu umumiy maqsadga erishish uchun zarurbo‘lgan ma’muriy faoliyatning mustaqil qismidir. Har bir bosqich— o‘ziga xos maqsadga ega bo‘lib, protsessual harakatlarningumumiy maqsadiga erishish yo‘lida xizmat qiladi. Har bir bosqicho‘ziga xos bo‘lgan:a) subyektlar doirasiga; b) axborotni to‘plash va undanfoydalanishga; d) tayyorlanadigan hujjatlarga; e) qabul qilinadiganqarorlarga; f) sodir etiladigan turli harakatlarga ham ega bo‘lishimumkin.Ko‘pgina ma’muriy jarayonlarda, hokimiyat vakolatlaridanobyektiv, maqsadga muvofiq va qonuniy foydalanilishini ta’minlashuchun turli subyektlarning ishtirok etishi belgilanadi. Masalan,bu yurisdiksiyaviy faoliyatda yaqqol namoyon bo‘ladi: birinchisubyekt bayonnoma tuzadi, ikkinchisi qaror qabul qiladi, uchinchisiqaror yuzasidan berilgan shikoyatni ko‘rib chiqadi va hokazo.Ma’muriy jarayonni umumiy holda tahlil qiladigan bo‘lsak,uning kamida uch bosqichdan iborat ekanligi to‘g‘risida xulosachiqarish mumkin:birinchisi — ma’lum bir holatni baholash;ikkinchisi — ma’muriy aktni tayyorlash va qabul qilish;uchinchisi — huquqiy aktni ijro etish.Ma’muriy jarayon bosqichlarini yanada aniqlashtirish hammumkin. Masalan, davlat boshqaruvini amalga oshirish jarayonidadavlat organlari o‘z faoliyatlarini quyidagi bosqichlarda:a) vujudga kelgan yoki hal qilinishi lozim bo‘lgan muammonianiqlash;b) mazkur muammoni hal etish rejasini ishlab chiqish vatasdiqlash;d) uni atroflicha o‘rganish va obyektiv baho berish;e) asoslantirilgan qarorlar qabul qilish;f) qarorni ijro etish yoki ijrosini tashkil etish va ta’minlash;g) qaror ijrosi ustidan nazoratni amalga oshirish;h) qaror ijro etilganligi to‘g‘risidagi hisobotni talab qilishbosqichlarida amalga oshiradilar.Birinchi bosqich — turlicha nomlangan bo‘lishi mumkin(masalan, xizmat tekshiruvi, ro‘yxatga olish, berilgan shikoyatlarnitekshirish va hokazo), lekin barcha holatlarda ham bu bosqich —zarur axborotlarni to‘plash, ularni rasmiylashtirish va baholashdaniborat bo‘ladi. Ma’muriy faoliyatning bunday boshlang‘ichharakatlarisiz, biron-bir qarorni qabul qilib bo‘lmaydi.Jarayonning birinchi bosqichi — ma’lum bir qaror (masalan,tasdiqlash, rag‘batlantirish, jazo qo‘llash) qabul qilishda zarurbo‘lgan harakatlar yig‘indisi hisoblanadi. Bunda — huquqiytashabbus, ma’lum bir holatlarga baho berish va unga huquqiyta’sir etish vositalari, qaror loyihasini tayyorlashga qaratilganharakatlar sodir etiladi.Birinchi bosqichda ma’lum bir ishlarning holati, muammolar,ularni hal etish yo‘llari aniqlanadi. Qaror loyihasini tayyorlashvaqtida muammoni hal etishning ma’muriy-huquqiy tartibga solishvositasi tanlanadi, rasmiylashtiriladi, kelishib olinadi va muhokamaqilinadi.Ikkinchi bosqich — qaror qabul qilish bo‘lib hisoblanadi.Kollegial organlarda qaror muhokama qilinadi va ovozga qo‘yiladi.Ayrim hollarda, qaror — ish jarayoni tartibida, so‘rov o‘tkazishorqali qabul qilinadi. Aksariyat qarorlar esa yakka tartibda qabulqilinadi. Bu bosqichning asosiy xususiyati shundaki, tayyorlanganqaror loyihasi o‘rganib chiqiladi va imzolash orqali qabul qilinadi.Bundan tashqari, qaror loyihasini o‘rganish jarayonida ungao‘zgartirish kiritilishi yoki bekor qilinishi mumkin.Qaror qabul qilish — bu nimaningdir kelajagini, qandaydirharakatni sodir etishni belgilashdir. Qarorda uning ko‘rsatmalarinianiq belgilab o‘tish katta ahamiyatga ega.Ikkinchi bosqich qarorni rasmiylashtirish orqali tugallanadi.Uchinchi bosqich — ijro etish — qarorni ijrochiga, manfaatdorshaxslarga yetkazishdan boshlanadi. Bu — shaxsan tanishtirish(og‘zaki, jo‘natish, nusxasini topshirish va hokazo) orqali amalgaoshiriladi. Agar qaror adresatlari doirasi keng bo‘lsa, qaror birnecha nusxalarda ko‘paytirilishi va yuborilishi yoki ommaviy axborotvositalarida, maxsus to‘plamlarda e’lon qilinishi mumkin.Ijro etish — eng murakkab bosqichlardan biri. Aynan undarahbarning ishchanlik, tashkil etish, boshqarish, jamoaningkelishuv asosida faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash, ishni oxirigachayetkazish kabi xislatlari namoyon bo‘ladi.334 335

3-§. Ma’muriy-protsessual normalarYuridik adabiyotlarda, ma’muriy-protsessual huquq bo‘yichaturlicha yondashuvlar mavjud. Masalan, ba’zi huquqshunosolimlar,ma’muriy-protsessual huquqni — huquq tiziminingmustaqil tarmog‘iga kiritadilar. Boshqalari esa, ma’muriyprotsessualhuquq ma’muriy huquqning ichki sohasi hisoblanadi,deb ko‘rsatadilar.D.N.Baxraxning fikricha, ma’muriy-protsessual huquq —ma’muriy huquq tarkibida bo‘lgan va hokimiyat faoliyatini tartibgasoluvchi keng doiradagi normalardan iborat bo‘lib, yagona tizimgakeltirilmagandir.V.D.Sorokin ma’muriy-protsessual huquq muammolaribo‘yicha tadqiqotlar olib borib, uni o‘zining predmeti, tizimi vatartibga solish uslubiga ega bo‘lgan huquq tizimining mustaqiltarmog‘i sifatida ko‘rsatib o‘tadi. Uning fikricha, ma’muriyprotsessualnormalar — vakolatli davlat organlari tomonidano‘rnatilgan, ijro etuvchi hokimiyat organlarining o‘z vakolatlariniamalga oshirish jarayonida yakka tartibdagi ishlarni hal etish bo‘yichavujudga keladigan munosabatlarni tartibga soluvchi umumiyqoidalardir_.Ma’muriy ish yuritish faoliyatining turli ko‘rinishlarga (huquqijodkorligi, rag‘batlantirish, ruxsat berish, yurisdiksiyaviy vahokazo) ega bo‘lganligi sababli, protsessual normalar aksariyathollarda, ma’muriy huquqning boshqa institutlari protsessualnormalari bilan emas, balki tegishli institutlarning moddiy normalaribilan bog‘liqdir. Jarayonlashtirishni keng doirada amalga oshirishbilan esa, protsessual normalarni yanada yaqinlashtirish, unifikatsiyaqilish va yagona tizimga keltirish mumkin bo‘ladi.D.N.Baxraxning ko‘rsatib o‘tishicha, ma’muriy-protsessualqonunchilikni alohida tarmoqqa ajratish, amaliyotda foydadanko‘ra, ko‘proq zarar keltirishi mumkin. Chunki, bunday ajratishbir butun normalarni ikki bo‘lakka, ya’ni moddiy va protsessualnormalarning alohidalashuviga olib keladi.Hozirgi vaqtda ma’muriy-protsessual huquq — ma’muriyhuquqning ma’lum bir institutlari doirasida tizimlashtirilgan kengdoiradagi protsessual normalar yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi.Sobiq Ittifoq davridagi yuridik adabiyotlarda, ma’muriyprotsessualnormalar va uning tasnifi bo‘yicha turli fikrlar bildirilgan.Jumladan, XX asrning 50-yillarida S.S.Studenikintomonidan ma’muriy-protsessual normalarning ikki guruhgabo‘linishi ko‘rsatib o‘tilgan:a) boshqaruv organlari tomonidan u yoki bu masalani haletish tartibini belgilab beruvchi normalar;b) sud organlari tomonidan ijroiya-farmoyish berish faoliyatigataalluqli bo‘lgan masalalarni hal etish tartibini belgilab beruvchinormalar.Lekin bunday tasnif to‘liq bo‘lmay, uni yanada aniqlashtirishtalab etiladi. Chunki bu tasnifda ma’muriy-protsessual normalar,faqatgina predmet nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda bo‘lingan.70-yillarda esa, N.G.Saliùyeva ma’muriy-protsessualnormalarga quyidagilarni kiritadi:1) ma’muriy majburlov choralarini qo‘llash bo‘yicha ishlarnihal etishning umumiy prinsiðlarini belgilab beruvchi yokimustahkamlovchi normalar;2) ma’muriy javobgarlikka tortilayotgan shaxs huquqlariningkafolatlarini belgilab beruvchi normalar;3) ijro etuvchi va farmoyish beruvchi organlarning protsessualharakatlarini rasmiylashtirishga qaratilgan hujjatlar tayyorlashnibelgilab beruvchi normalar;4) ish olib borishning protsessual tartibi, shuningdek,qarorlar qabul qilish tartibini belgilab beruvchi normalar;5) qabul qilingan qaror ustidan tegishli boshqaruv organiyoki sudga shikoyat qilish tartibini belgilab beruvchi normalar.Bu davrda, B.B.Xangeldiyev ma’muriy-protsessual normalarninguch guruhini ajratadi:a) yuridik tabiatiga ko‘ra jinoyat-protsessual normalarga yaqinbo‘lgan qoidalar;b) fuqarolik jarayoniga yaqin bo‘lgan qoidalar;v) boshqa barcha normalar, ya’ni tashkil etish faoliyatini amalgaoshirish jarayonining tartibini belgilab beruvchi normalar_.D.N.Baxraxning fikricha, ma’muriy-protsessual huquqnormalarini mazmuniga qarab bir necha guruhga bo‘lish mumkin:336 337

a) ma’muriy huquq ijodkorligini ta’minlovchi normalar;b) operativ-farmoyish berish, huquqni qo‘llash faoliyatinita’minlovchi normalar;d) ma’muriy yurisdiksiyaviy faoliyatni ta’minlovchi normalar;e) ma’muriy jarayonning biron-bir guruhiga kirmaydigannormalar.Oxirgi guruh normalarinig mazmuni shundan iboratki,faoliyatning ma’lum bir tomonlarini protsessual normalar bilantartibga solish, uning protsessual shaklga ega ekanligini anglatmaydihamda bu faoliyat - protsessual faoliyat deb atalishi mumkin emas.V.D.Sorokin, normalarning umumiy xususiyatlaridan kelibchiqqan holda, ma’muriy-protsessual normalarni quyidagilargabo‘ladi:Ma’muriy-protsessual normalar mazmuniga ko‘ra:a) iqtisodiyot va uning turli sohalarida vujudga keladiganma’muriy-protsessual munosabatlarni tartibga soluvchi normalar;b) ijtimoiy-madaniy sohalarda vujudga keladigan ma’muriyprotsessualmunosabatlarni tartibga soluvchi normalar;d) ma’muriy-siyosiy sohalarda vujudga keladigan ma’muriyprotsessualmunosabatlarni tartibga soluvchi normalarga bo‘linadi.Ma’muriy-protsessual normalar tartibga solish hajmiga ko‘ra:a) davlat boshqaruvining barcha sohalarida qo‘llaniladiganumumiy normalar;b) yagona soha doirasida qo‘llaniladigan maxsus normalargabo‘linadi.Ma’muriy-protsessual normalar yuridik kuchiga ko‘ra turlidarajadagi davlat hokimiyati organlari tomonidan qabul qilinganqoidalarga bo‘linadi. Masalan, qonunlarda ko‘rsatib o‘tilganma’muriy-protsessual normalar, ma’lum bir davlat organlarining(vazirlik, davlat qo‘mitasi) normativ hujjatlarida nazarda tutilgannormalarga qaraganda, yuqori yuridik kuchga ega.Ma’muriy-protsessual normalar tatbiq etiladigan huquqsubyektlari doirasiga ko‘ra:a) fuqarolarning xulq-atvorini belgilab beruvchi normalar;b) ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini tartibga soluvchinormalar;d) turli mulk shakliga asoslangan korxona va muassasalarfaoliyatini tartibga soluvchi normalar;e) siyosiy va siyosiy bo‘lmagan jamoat birlashmalari faoliyatinitartibga soluvchi normalarga bo‘linadi.Ma’muriy-protsessual normalar ma’muriy ish yuritishningturlariga qarab:a) ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidan normativhujjatlarni qabul qilish bo‘yicha ish yuritishni tartibga soluvchinormalar;b) davlat boshqaruvi sohasida fuqarolarning va tashkilotlarningmurojaatlari bo‘yicha ish yuritishni tartibga soluvchi normalar;d) ma’muriy-huquqiy shikoyatlar va nizolar bo‘yicha ishyuritishni tartibga soluvchi normalar;e) rag‘batlantirish bo‘yicha ish yuritishni tartibga soluvchinormalar;f) ruxsat berish bo‘yicha ish yuritishni tartibga soluvchinormalar;g) litsenziya berish bo‘yicha ish yuritishni tartibga soluvchinormalar;h) ijro etish bo‘yicha ish yuritishni tartibga soluvchi normalar;i) ma’muriy huquqbuzarlik bo‘yicha ish yuritishni tartibgasoluvchi normalar;j) davlat boshqaruvi sohasida intizomiy ishlar bo‘yicha ishyuritishni tartibga soluvchi normalarga bo‘linadi.Ma’muriy-protsessual normalar dispozitsiyasining mazmunigako‘ra:a) faol shaklda ifodalangan va namunali xulq-atvorda bo‘lishgamajbur etadigan normalar;b) huquq subyektiga xulq-atvorni tanlash imkoniyatiniberuvchi, ya’ni vakolat beruvchi normalar;d) passiv shaklda ifodalangan va ma’lum bir xulq-atvornitaqiqlab qo‘yadigan normalarga bo‘linadi.Ma’muriy-protsessual normalar makonda (hududda)gi harakatigako‘ra:a) sohaga taalluqliligidan qat’i nazar, butun hududda harakatqiladigan normalar;338 339

) ma’lum bir hududlarda harakat qiladigan normalargabo‘linadi.Ma’muriy-protsessual normalar vaqt bo‘yicha harakatiga ko‘ra:a) amalda bo‘lish muddati belgilanmagan, ya’ni tegishli davlatorgani tomonidan bekor qilinmaguncha harakatda bo‘ladigannormalar;b) ma’lum bir muddatga mo‘ljallangan normalarga bo‘linadi.Demak, ma’muriy-protsessual normalar — bu vakolatli davlatorganlari tomonidan o‘rnatilgan, ijro etuvchi hokimiyat organlariningo‘z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida yakka tartibdagiva aniq ishlarni hal etish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlarnitartibga soluvchi xulq-atvor qoidalaridir.Ma’muriy-protsessual normalarni turli asoslarga ko‘raguruhlarga bo‘lish, ya’ni tasniflash mumkin. Ularning barchasiumumiy maqsadga — davlat boshqaruvini amalga oshirishjarayonini o‘rnatishga va tartibga solishga qaratilgandir.4-§. Ma’muriy-protsessual munosabatlarMa’muriy-protsessual munosabatlar — jamiyatda vujudgakeladigan huquqiy munosabatlarning bir ko‘rinishi bo‘lib, huquqiynormalarda nazarda tutilgan aniq subyektlar o‘rtasidagi yuridikaloqalarni anglatadi.Ma’muriy-protsessual munosabatlar — unda ishtirok etuvchisubyektlarning belgilangan xulq-atvorda bo‘lishini nazarda tutadi.Ma’muriy-protsessual munosabatlar — hamma vaqt ma’muriy-protsessualnormalar asosida vujudga keladi. Albatta, huquqiynormaning mavjud bo‘lishi, huquqiy munosabatni vujudga kelishigayetarli emas. Huquqiy munosabatning vujudga kelishi uchunhuquq subyekti (huquq layoqati va muomala layoqati) va yuridikfaktlarning (harakat, harakatsizlik, hodisa) mavjud bo‘lishi hamtalab qilinadi.Ma’muriy-protsessual munosabatlarni amalga oshirish barchahuquqiy munosabatlar singari, davlatning ta’sir choralari bilanta’minlanadi. Ular turli-tuman bo‘lib, faqatgina majburlov choralaribilan chegaralanmaydi. Ijro etuvchi hokimiyat organlarifaoliyatida vujudga keladigan aksariyat ma’muriy-protsessualmunosabatlarni amalga oshirishda davlatning majburlov choralariniqo‘llash zaruriyati mavjud emas.Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ma’muriy-protsessual munosabatlarningo‘ziga xos xususiyatlari, ularni huquqiy munosabatlarningbir ko‘rinishi sifatida ifodalashga imkon beradi. Lekin buxususiyatlar ma’muriy-protsessual munosabatlarning mazmuninito‘liq yoritib bera olmaydi. Shu sababli, asosiy e’tiborni, uningalohida xususiyatlarining qisqacha tavsifiga qaratish lozim. Jumladan:birinchidan, ma’muriy-protsessual munosabatlar — davlatboshqaruvi sohasida ijro etuvchi hokimiyat organlarining vakolatlariniamalga oshirish jarayonida vujudga keladi hamda moddiynormalar singari aniq ifodalangan boshqaruv xususiyatiga egadir;ikkinchidan, bu munosabatlar protsessual huquqiy munosabatlardir.Agar, ma’muriy-protsessual munosabatlarning birinchixususiyati ularni moddiy normalarga yaqinlashtirsa, ikkinchixususiyati bu ikkala norma o‘rtasidagi aniq chegarani belgilab beradi.Ma’muriy-protsessual munosabatlar ma’muriy-moddiymunosabatlardan farq qilgan holda, quyidagi xususiyatlarga ega:a) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan vujudgakelishining xususiyatiga qarab farqlanadi. Masalan, moddiy munosabatlarvujudga kelishi uchun huquq normasi, huquq subyektliligiva yuridik faktning bo‘lishi talab qilinadi. Ma’muriy-protsessualmunosabatlarning vujudga kelishi uchun esa, yana bir huquqiynormaning ko‘rinishi — protsessual normalar bo‘lishi kerak, ya’nibu munosabatlar — moddiy normalar bilan bir vaqtda protsessualnormalar mavjudligida vujudga kelishi mumkin. Moddiy normabo‘lmaganda ma’muriy-protsessual munosabatlarning predmetiham bo‘lmaydi, protsessual normaning bo‘lmaganligi esa,umuman, bunday munosabatlarning vujudga kelishini inkor etadi;b) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardanhuquqiy normalar orqali tartibga solinishiga ko‘ra farqlanadi.Masalan, protsessual normalar moddiy normalardan farqliravishda, subyektlar amalga oshiradigan harakatlarda kattaahamiyatga ega bo‘lgan «dinamik» munosabatlarni tartibga soladi.Protsessual munosabatlar ishtirokchilarining harakati qonundabelgilangan tartibda va ketma-ketlikda amalga oshiriladi;340 341

d) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan o‘ziningahamiyati bilan ham farqlanadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlarningasosiy vazifasi — bu tegishli moddiy normalar amalgaoshirilishini ta’minlashdan iboratdir;e) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan o‘ziningtuzilishiga ko‘ra farqlanadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlarmurakkab tuzilishga ega. Protsessual munosabatlarda birnecha subyektlar ishtirok etib, harakatlarni ketma-ketlikda amalgaoshirish orqali munosabat kengayib, rivojlanib boradi hamdao‘zining yuridik mazmunini, tarkibini o‘zgartiradi. Shu nuqtainazardan kelib chiqqanda, ma’muriy-protsessual munosabatlarniasosiy va ko‘maklashuvchi (yordamchi) munosabatlarga ajratishmumkin. Protsessual munosabatlarning ishtirokchilari mazkurmunosabatlarda turlicha o‘rinni egallaydi va ularning huquqiymaqomi o‘zgarib turadi;f) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardansubyektlar doirasiga qarab ham farqlanadi. Protsessual munosabatlarningishtirokchisi sifatida moddiy munosabatlarning barchaishtirokchilari, shuningdek, moddiy munosabatlarda ishtiroketmagan boshqa ishtirokchilar ham namoyon bo‘lishi mumkin.Ma’muriy-protsessual munosabatlarni, normalar singari birnecha asoslarga qarab tasniflash mumkin. Jumladan:Ma’muriy-protsessual munosabatlar mazmuniga ko‘ra:a) iqtisodiyot va uning turli sohalarida vujudga keladiganma’muriy-protsessual munosabatlar;b) ijtimoiy-madaniy sohalarda vujudga keladigan ma’muriyprotsessualmunosabatlar;d) ma’muriy siyosiy sohalarda vujudga keladigan ma’muriyprotsessualmunosabatlarga bo‘linadi.Ma’muriy-protsessual munosabatlar ma’muriy ish yuritishturlariga ko‘ra:a) ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidan normativ hujjatlarniqabul qilish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar;b) davlat boshqaruvi sohasida fuqarolarning va tashkilotlarningmurojaatlari bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar;d) ma’muriy huquqiy shikoyatlar va nizolar bo‘yicha vujudgakeladigan munosabatlar;e) rag‘batlantirish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar;f) ruxsat berish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar;g) litsenziya berish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar;h) ijro etish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar;i) ma’muriy huquqbuzarlik bo‘yicha vujudga keladiganmunosabatlar;j) davlat boshqaruvi sohasida intizomiy ishlar bo‘yicha vujudgakeladigan munosabatlar.Ma’muriy-protsessual munosabatlar sohaga taalluqliligigako‘ra:a) ma’muriy-huquqiy moddiy munosabatlarni amalga oshirishmaqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar;b) fuqarolik huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiymunosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar;d) mehnat huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiymunosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar;e) moliya huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiymunosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar;f) oila huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiymunosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlarva hokazo.Ma’muriy-protsessual munosabatlar ishtirokchilari huquqlariva majburiyatlarining o‘zaro munosabatiga ko‘ra:a) gorizontal munosabatlar — bir-biriga bo‘ysunmagan vayagona huquqiy darajadagi subyektlar o‘rtasida vujudga keladi.Masalan, biron-bir normativ hujjatni tayyorlashda ikki subyekto‘rtasida, kelishuv asosida vujudga keladigan munosabatlar;b) vertikal munosabatlar — bo‘ysunuv asosida vujudga keladi.Ma’muriy-protsessual munosabatlarga, moddiy munosabatlarsingari, yuqoridan pastga yoki pastdan yuqoriga qarab rivojlanishningfarqi yo‘q;d) diagonal munosabatlar — vertikal munosabatlarga o‘xshabketadi. Lekin undan farqli ravishda, turli organlar tizimiga kiruvchiyuqori va quyi subyektlar o‘rtasida vujudga keladi.Ma’muriy jarayon ishtirokchilariga — individual ishtirokchilarni— fuqarolarni (xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar342 343

ham), ijro etuvchi hokimiyat organlari va ularning tarkibiy bo‘linmalari,jamoat birlashmalari davlat xizmatchilari, shuningdek,qonunchilik hujjatlarida ko‘rsatib o‘tilgan boshqa shaxslarni (masalan,sud) kiritish mumkin.Demak, ma’muriy-protsessual munosabatlar — ma’muriyhuquq normalari bilan tartibga solinadigan, ijro etuvchi hokimiyatorganlarining o‘z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida yakkatartibdagi va aniq ishlarni hal etish bo‘yicha vujudga keladiganhuquqiy munosabatlardir.Ma’muriy-protsessual munosabatlar bir necha asoslarga qarabturli guruhlarga ajratilishi mumkin.Ma’muriy-protsessual munosabatlar - aniq subyektlar vaboshqa ma’muriy jarayon ishtirokchilari o‘rtasida huquqiy aloqalarningvujudga kelishida ifodalanadi.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Ma’muriy jarayon deganda nimani tushunasiz?2. Ma’muriy jarayonning o‘ziga xos xususiyatlari nimada?3. Ma’muriy-protsessual faoliyat haqida so‘zlab bering.4. Ma’muriy ish yuritish tartiblari haqida tushuntiring.5. Ma’muriy ish yuritish turlari haqida so‘zlab bering.6. Ma’muriy jarayonning qanday umumiy bosqichlari mavjud?7. Ma’muriy-protsessual normalarni ta’riflang.8. Ma’muriy-protsessual normalarni tasniflab bering.9. Ma’muriy-protsessual munosabatlar tushunchasi va xususiyatlariqanday?10. Ma’muriy-protsessual munosabatlarning turlarini aytib bering.XV bobMA’MURIY HUQUQBUZARLIKLAR BO‘YICHAISH YURITISH1-§. Ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha ish yuritishningvazifalari, prinsiðlari va umumiy qoidalariMa’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni yuritish —ma’muriy protsess tarkibidagi ma’muriy yurisdiksiyaviy faoliyatningalohida turi bo‘lib, ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagiishlarini qo‘zg‘atish, ish bo‘yicha dalillar to‘plash, protsessualhujjatlar tuzish, ularni ko‘rib chiqish hamda ishni tugatishgachabo‘lgan harakatlar majmuidan iborat.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni yuritishningasosiy vazifalari:1) har bir ishning holatini o‘z vaqtida, har tomonlama,to‘la va obyektiv ravishda aniqlash;2) ishlarni qonunchilik hujjatlariga muvofiq hal etish;3) chiqarilgan qaror ijrosini ta’minlash;4) ma’muriy huquqbuzarlik sodir etish sabablari va shartsharoitlarini aniqlash;5) huquqbuzarlikning oldini olish;6) fuqarolarni O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiva qonunlariga rioya etish ruhida tarbiyalash;7) qonun ustunligini ta’minlash va mustahkamlash.Har bir ishning holatini o‘z vaqtida, har tomonlama, to‘la vaobyektiv ravishda aniqlash vazifasini tahlil qilganda huquqbuzarlikishini to‘g‘ri ko‘rib chiqishda zarur bo‘lgan barcha holatlarnianiqlash lozim. Bunday holatlarga quyidagilarni kiritish mumkin:a) ma’muriy huquqbuzarlik sodir etilganligi;b) ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etishda shaxsning aybdorlikdarajasi;d) ma’muriy huquqbuzarlikning ma’muriy javobgarliknivjudga keltirishi;344 345

e) mulkiy zarar keltirilganligi;f) ma’muriy javobgarlikni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchiholatlarning mavjudligi;g) huquqbuzarga oid, shuningdek ish uchun ahamiyatlibo‘lgan boshqa ma’lumotlar;h) ishni to‘htatishga olib keladigan holatlarning mavjudligi vaboshqalar.Ma’muriy huquqbuzarlik ishlari bo‘yicha har bir holatni o‘zvaqtida aniqlash — ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilikhujjatlarida belgilangan muddatlarga rioya etishni nazarda tutadi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni yuritish mazmuninafaqat ishning holatini o‘z vaqtida, har tomonlama va to‘laaniqlab olishni, balki uning obyektivligi, xolisligini ham talabqiladi. Chunki bu toifadagi ishlarni ko‘rib chiqishning asosiyprinsiðlaridan biri — obyektivlikdir. Ushbu prinsiðdan kelib chiqib,ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishvakolatiga ega bo‘lgan davlat organlari va mansabdor shaxslar barchaholatlarni aniqlashlari shart. Obyektivlik ishga nisbatan adolatsizlik,taxminlarga asoslangan holda javobgarlikka tortilayotgan shaxsningmanfaatini ko‘zlab guvohlik beradigan holatlarni mensimaslikniistisno etadi. Bundan tashqari, ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagiishlarni yuritishning obyektivligi — ushbu jarayon ishtirokchilariga,ularning shikoyatlari va boshqa murojaatlariga nisbatanhurmat bilan qarashni nazarda tutadi.Amaliyotda ushbu prinsiðni amalga oshrish maqsadida,O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksi bilan bir qancha kafolatlar o‘rnatilgan (masalan: huquqbuzarlikkaoid ishlar qayta ko‘rib chiqilishi mumkin) ma’lum birholatda ishni ko‘rib chiquvchi davlat organi (mansabdor shaxslar)hujjatlarni talab qilib olishi, ekspertiza o‘tkazishi va boshqa choralarniko‘rishi mumkin.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni qonunchilikhujjatlariga binoan hal etish — ma’muriy faoliyatda qonuniyliknita’minlashning asosiy qoidalaridan biri hisoblanadi. Mazkurqoidaning mohiyati — O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining15 — moddasidan kelib chiqadi, huquqbuzar faqat qonun-chilik xujjatlarida ko‘rsatilgan asoslarda va tartibda ma’muriyjavobgarlikka tortilishi mumkin.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha chiqarilganqarorlarni ijro etish ham ish yuritishning asosiy vazifalaridanbiri bo‘lib, huquqbuzarliklarning oldini olishga xizmat qiladi.Ma’muriy javobgarlikka tortish bo‘yicha qarorlarni ijro etmaganlik,huqubuzarliklarga qarshi kurashishning samarasini pasaytiradi,qonuniylik prinsiðiga putur yetkazadi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni yuritishdama’muriy huquqbuzarliklarni sodir etish sabablari va shartsharoitlarinianiqlash, uning ogohlantirish va bartaraf etishfunksiyasi hisoblanadi. Ma’muriy-yurisdiksiyaviy faoliyatni amalgaoshiruvchi davlat organlari va mansabdor shaxslar nafaqathuquqbuzarlik sabablarini aniqlashlari, balki ushbu sabab vasharoitlarni bartaraf etish choralarini ham ko‘rishlari lozim.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 313-moddasiga binoan, ishniko‘rib chiquvchi organ(mansabdor shaxs) ma’muriy huquqbuzarliklarsodir etish sabablari va ularga olib kelgan shart-sharoitlarnianiqlaganda, bu sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf qilishyuzasidan choralar ko‘rish to‘g‘risidagi taqdimnomani tegishlikorxona, muassasa, tashkilot rahbariga kiritadi. Rahbar taqdimkelib tushgan kundan boshlab bir oy ichida uni kiritgan organga(mansabdor shaxsga) ko‘rilgan chora haqida ma’lumot berishishart.Ushbu vazifalardan kelib chiqqan holda, ma’muriy huquqbuzarlikbo‘yicha ish yuritish - O‘zbekiston Respublikasida huquqbuzarliklarningoldini olish, fuqarolarni O‘zbekiston RespublikasiningKonstitutsiyasi va qonunlariga rioya etish ruhida tarbiyalash,shuningdek qonuniylikni mustahkamlashni nazarda tutadi.Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni yuritishtartibi O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksi, Oliy Majlisning qonunchilik hujjatlari, Prezidentfarmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarori va boshqa qonun vaqonun osti hujjatlari bilan belgilanadi.Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni yuritishtartibiga ko‘ra ular quyidagi hollarda yuritilishi mumkin emas,qo‘zg‘atilgan ish esa to‘xtatilishi lozim:346 347

1) ma’muriy huquqbuzarlik hodisasi yoki belgisi yo‘q bo‘lsa;2) ma’muriy huquqbuzarlik sodir etish paytida shaxs o‘nolti yoshga to‘lmagan bo‘lsa;3) g‘ayrihuquqiy harakat yoki harakatsizlikni sodir etganshaxs aqli noraso bo‘lsa;4) shaxs harakatni zaruriy mudofaa yoki oxirgi zarurat holatidasodir etganda;5) amnistiya aktining chiqishi, agar u ma’muriy jazo chorasiqo‘llanilishini bekor qilsa;6) ma’muriy javobgarlikni belgilovchi hujjat bekor qilinganbo‘lsa;7) ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiqishpaytida MJTKning 36-moddasida nazarda tutilgan muddatlar o‘tibketgan bo‘lsa;8) vakolatli organ (mansabdor shaxs) tomonidan ma’muriyjavobgarlikka tortilgan shaxsga nisbatan shu fakt yuzasidanma’muriy jazo berish yoki ishlarni tugatish to‘g‘risida qaror chiqarilganbo‘lsa, shuningdek mazkur fakt yuzasidan jinoyat ishiqo‘zg‘atilgan bo‘lsa;9) ishni yuritish paytida shu shaxs vafot etgan bo‘lsa.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlar barcha fuqarolarningkelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy ahvoli, irqi va millati, jinsi,ma’lumoti, tili, dinga bo‘lgan munosabati, mashg‘ulotining turiva xususiyati, yashash joyi va boshqa holatlaridan qat’i nazar,qonun oldida va shu ishni ko‘rib chiquvchi organ (mansabdorshaxs) oldida tenglik asosida ko‘rib chiqiladi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish o‘zbek tilida, qoraqalpoqtilida yoki muayyan joydagi ko‘pchilik aholi so‘zlashadigantilda yuritiladi. Ish yuritilayotgan tilni bilmaydigan protsessishtirokchilariga tarjimon orqali ish materiallari bilan to‘liqtanishish va ishning mohiyati bo‘yicha ko‘rib chiqish chog‘idaqatnashish huquqi, shuningdek o‘z ona tilida so‘zlash huquqita’minlanadi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish ochiq ko‘riladi.Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishningtarbiyaviy va ogohlantiruvchi rolini oshirish maqsadida bundayishlar huquqbuzarning ish, o‘qish joyidagi jamoalarida yokiyashash joyida ko‘rib chiqilishi mumkin.Ma’muriy huquqbuzarlik bo‘yicha ish yuritish jarayonidaprokuror nazorati o‘rnatiladi. Bunda prokuror:a) ma’muriy ish qo‘zg‘atish;b) ishga oid hujjatlar bilan tanishib chiqish;d) ma’muriy huquqbuzarlik bo‘yicha ish yuritayotgan organ(mansabdor shaxs)ning harakatlari qonuniyligini tekshirish;e) ishni ko‘rib chiqishda qatnashish;f) ishni ko‘rib chiqish vaqtida vujudga kelgan masalalar xususidaxulosalar berish;q) ish yuzasidan qabul qilingan qarorga va shikoyat yuzasidanchiqarilgan hal qiluv qaroriga norozilik bildirish;h) chiqarilgan qaror ijrosini to‘xtatib turish va qonundabelgilangan boshqa harakatlarni amalga oshirish huquqiga ega.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishga oid ma’lumothaqiqiy hisoblanadi. Shu ma’lumotlarga asoslanib tegishli organlar(mansabdor shaxslar) ma’muriy huquqbuzarlik holati yuz berganyoki bermaganligini, shaxsning aybdorligini va ishni to‘g‘ri haletish uchun ahamiyatli bo‘lgan boshqa holatlarni qonundabelgilangan tartibda aniqlaydilar.Ma’muriy huquqbuzarlik holatini ko‘rib chiquvchi organ(mansabdor shaxs) dalillarni baholaydi, ishning barcha holatlarinihar tomonlama to‘la-to‘kis va obyektiv ravishda tekshirib chiqadi.Dalillar — bu ma’muriy huquqbuzarlik ishiga oid barcha faktikma’lumotlar hisoblanadi. Ushbu ma’lumotlar orqali quyidagilaraniqlanadi:— ma’muriy huquqbuzarlik sodir etilgani yoki etilmaganligi;— shaxsning huquqbuzarlik sodir etishda aybdorligi;— ishni qonuniy ko‘rish uchun boshqa barcha holatlar.Ma’muriy huquqbuzarlik ishi quyidagi dalillar orqali belgilanadi:1) ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi bayonnoma;2) ma’muriy javobgarlikka tortilayotgan shaxsning tushuntirishxatlari;3) jabrlanuvchi, guvohlarning ko‘rsatuvlari va ularning arizalarihamda tushuntirish xatlari;348 349

4) ekspert xulosasi;5) ashyoviy dalillar;6) ashyo va hujjatlarni olib qo‘yish to‘g‘risida tuzilganbayonnomalar va boshqa materiallar;Ishni ko‘rib chiqish paytida organ (mansabdor shaxs)huquqbuzarlik holatida jinoyat belgilari bor degan xulosaga kelsa,u materiallarni prokurorga, dastlabki tergov yoki surishtiruvorganiga topshirishi shart.Ma’muriy huquqbuzarlik bo‘yicha ish yuritishning birinchibosqichi ishni qo‘zg‘atishdir. Bunda vakolatli mansabdor shaxstomonidan ma’muriy huquqbuzarlik sodir qilinganligi to‘g‘risidabayonnoma tuziladi. Huquqbuzarlik sodir bo‘lgan joyda jarima solishko‘zda tutilgan bo‘lsa, MJTKning 283-moddasiga asosan, fuqaroo‘zi sodir etgan huquqbuzarlik faktiga e’tiroz bildirmasa va ungajoyning o‘zida solinadigan jarimaning miqdori eng kam ishhaqidan, yo‘l harakati qoidabuzarliklari to‘g‘risidagi ishlaryuzasidan esa — bir baravaridan oshmasa, bayonnoma tuzilmaydihamda jarima to‘langanligi to‘g‘risida aybdorga belgilangan shakldagikvitansiya beriladi. Agar fuqaro o‘ziga solinadigan jarimaga e’tirozbildirsa, u holda qonunga asosan bayonnoma tuzishi lozim.Bayonnoma savodli, xatosiz yozilishi, tushunchalar aniq va ravonbayon etilishi zarur. Bayonnomaning tuzilgan vaqti va joyi,tuzuvchining hamda unda tilga olinayotgan shaxslarning familiyasi,ismi, otasining ismi, ish joyi, lavozimi, manzili, ma’muriyhuquqbuzarlik sodir etilgan joy, ana shunday huquqbuzarlik uchunjavobgarlikni nazarda tutuvchi normativ hujjat; ishni ko‘ribchiqish uchun zarur bo‘lgan boshqa ma’lumotlar aniq ko‘rsatilishikerak. Bayonnomaga uni tuzgan shaxs va ma’muriy huquqbuzarliksodir etgan shaxs imzo qo‘yadi; guvoh va jabrlanuvchilar bo‘lganda,ular ham imzo chekadilar.Huquqbuzarlik sodir etgan shaxs bayonnomani imzolashdanbosh tortgan taqdirda bayonnomaga shu haqda yozib qo‘yiladi. Ubayonnomaning mazmuni yuzasidan o‘z mulohazalarinibildirishga, bayonnomaga imzo qo‘ymasligining sabablarini bayonetishga haqli va bu mulohazalar bayonnomaga ilova qilinadi.Bayonnomani tuzish paytida huquqbuzarga MJTKning 294-moddasida nazarda tutilgan uning huquq va burchlari tushuntiriladiva bu haqda bayonnomada qayd etiladi.Bayonnoma boshqa hujjatlar va ish bo‘yicha ashyoviy dalillarbilan birga huquqbuzarlik sodir etilgan yoki aniqlangan paytdanboshlab bir sutkadan kechiktirmay ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish vakolatiga ega bo‘lgan organ(mansabdor shaxs)ga yuboriladi.Huquqbuzarlik sodir etilgan joyda bayonnomani tuzishningiloji bo‘lmasa, ichki ishlar organlari xodimi tomonidan huquqbuzarichki ishlar organlari binosiga yoki militsiya tayanch punktigayoxud o‘zini o‘zi boshqarish organi binosiga olib kelinishi mumkin.Transport vositalaridan foydalanish, harakat tartibini vaxavfsizlikni saqlash, transportdagi yuklarni but saqlashni ta’minlash,xalq iste’moli mollarini respublikadan olib chiqib ketish,yong‘inga qarshi kurash, shuningdek, sanitariya-gigiyena vaepidemiologiya qoidalarini buzgan huquqbuzarning kimliginiisbotlovchi hujjatlari bo‘lmasa va u haqda zarur ma’lumotlarniberishi mumkin bo‘lgan guvohlar yo‘q bo‘lsa, huquqbuzarvakolatli shaxs tomonidan ichki ishlar organiga olib kelinishimumkin.O‘rmon yoki ov qilish, baliq tutish va baliq zaxiralarini,hayvonot dunyosini saqlash va undan foydalanish to‘g‘risidagiboshqa qonunlar buzilib, basharti huquqbuzarning shaxsini huquqbuzilgan joyning o‘zida aniqlashning iloji bo‘lmasa, o‘rmonsoqchiligi, davlat va idora xodimlari, shirkat o‘rmonlarida esa ushbuo‘rmon xo‘jaliklarining xodimlari, ov qilish qoidalariga rioyaqilinishi ustidan nazorat olib boruvchi organlarning mansabdorshaxslari, shuningdek, ichki ishlar organlari xodimlari, jamoatbirlashmalarining nazoratchilari ana shunday huquqbuzarlik sodiretgan shaxslarni ichki ishlar yoki mahalliy davlat organlariningbinosiga olib kelishlari mumkin.Qo‘riqlanadigan obyektlarga, boshqa xil davlat yoki jamoatmulkiga tajovuz qilish bilan bog‘liq huquqbuzarlik sodir etilgantaqdirda huquqbuzar harbiylashtirilgan soqchilik xodimlaritomonidan harbiylashtirilgan soqchilik xizmati binosiga yokimilitsiyaga olib kelinishi mumkin.350 351

Huquqbuzarni iloji boricha qisqa muddatda olib kelinishi lozim.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni har jihatdan to‘lava adolatli hal etish uchun huquqbuzar ma’muriy yo‘l bilan ushlabturilishi, ya’ni shaxsan ko‘rikdan o‘tkazilishi, uning kiyim-kechaklariko‘zdan kechirilishi, undan ashyo va hujjatlar olib qo‘yilishimumkin. Bunday hollarda huquqbuzarni ma’muriy yo‘l bilanushlab turilishi to‘g‘risida bayonnoma tuzilishi kerak. Huquqbuzarningiltimosiga ko‘ra ushlab turilgan joy haqida uningqarindoshlariga, ish yoki o‘qish joyiga xabar qilinishi lozim. Agarvoyaga yetmagan shaxs ushlab turilgan bo‘lsa, uning ota-onasiyoki ular o‘rnini bosuvchi shaxs albatta xabardor qilinishi kerak.2-§. Ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha ishyuritishni ta’minlash choralariMa’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha ish yuritishni ta’minlashmaqsadida O‘zbekiston Respublikasi MJTK va boshqa qonunchilikhujjatlari asosida quyidagilar amalga oshiriladi:— dastlab, ma’muriy huquqbuzarlikni to‘xtatish;— huquqbuzarning shaxsini aniqlash;— joyning o‘zida jarima undirish maqsadida kvitansiyalarnirasmiylashtirish;— joyning o‘zida jazo qo‘llanilmaydigan holatlarda tegishlihujjatlarni rasmiylashtirish;— hujjatlarni joyning o‘zida rasmiylashtirishning imkonibo‘lmagan taqdirda tegishli huquqni muhofaza qiluvchi organlarningbinolariga ushlab keltirish;— ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish bayonnomasini tuzish;— ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risida bayonnoma tuzish;— ishlarning o‘z vaqtida va to‘g‘ri ko‘rib chiqilishini ta’minlash;— ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlar yuzasidanchiqarilgan qarorlarni ijro etish maqsadida mazkur shaxsnima’muriy yo‘l bilan ushlab turish;— shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish;— ashyolarini, transport vositalarini ko‘zdan kechirish;— ashyo hamda hujjatlarni olib qo‘yish.Shaxsni sodir etgan huquqbuzarligi uchun O‘zbekistonRespublikasi MJTK va boshqa qonunlar asosida ma’muriy yo‘lbilan ushlab turilishi nazarda tutilgan bo‘lsa, huquqbuzarga nisbatanma’muriy yo‘l bilan ushlab turish to‘g‘risida bayonnoma tuziladi.Ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish bayonnomasida quyidagilarbo‘lishi lozim:— bayonnoma tuzilgan sana va joy;— bayonnoma tuzgan shaxsning lavozimi, familiyasi, ismi,otasining ismi;— ushlab turilgan shaxs haqidagi ma’lumotlar;— uni ushlab turish vaqti, joyi va ushlash asoslari;— bayonnomani tuzgan mansabdor shaxs va ushlab turilganshaxsning imzolari;— ushlab turilgan shaxs bayonnomani imzolashdan boshtortgan taqdirda, bayonnomaga shu haqda yozib qo‘yish;— ushlab turilgan shaxsning iltimosiga ko‘ra, u ushlab turilganjoy haqida uning qarindosh-urug‘lari, advokat, ish yoki o‘qishjoyidagi ma’muriyat xabardor qilinganligini yozib qo‘yish;— voyaga yetmagan shaxs ushlab turilgani haqida uning otaonasiyoki ular o‘rnini bosuvchi shaxslar albatta xabardor qilinganliginiyozib qo‘yish.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 287-moddasiga muvofiqquyidagi organlar (mansabdor shaxslar) ma’muriy huquqbuzarliksodir etgan shaxsni ma’muriy yo‘l bilan ushlab turishga haqli:Ichki ishlar organlari; chegara qo‘shinlari; qo‘riqlanadiganobyekt joylashgan yerdagi harbiy soqchilikning katta mansabdorshaxsi; harbiy avtomobil inspeksiyasining mansabdor shaxslari;O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasiorganlarining mansabdor shaxslari; bojxona organlari xizmatchilari;harbiy patrul; Davlat soliq organlarining, O‘zbekiston RespublikasiBosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valutaga oid jinoyatlarga vajinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamentiva uning joylardagi bo‘linmalarining mansabdor shaxslari.Ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish uch soatdan ortiq davometishi mumkin emas. Ayrim hollarda alohida zarurat tufayliO‘zbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlarida ma’muriy yo‘lbilan ushlab turishning boshqacha muddatlari belgilanishi mumkin.352 353

Chegara tartibini yoki O‘zbekiston Respublikasi davlat chegarasiorqali o‘tish punktlaridagi tartibni buzgan shaxslar bayonnomatuzish uchun uch soatgacha ushlab turilishi mumkin, huquqbuzarningshaxsi va huquqbuzarlik holatlarini aniqlash uchunzarur bo‘lgan hollarda esa — ushlash paytidan boshlab yigirmato‘rt soat ichida prokurorga yozma tarzda ma’lum qilib, uchsutkagacha yoki huquqbuzarda o‘zining shaxsini tasdiqlovchi hujjatbo‘lmasa, prokurorning sanksiyasi bilan o‘n sutkagacha ushlabturilishi mumkin.Ma’muriy ishlar bo‘yicha sudya yoki ichki ishlar organi boshlig‘i(boshliq o‘rinbosari) tomonidan quyidagi ma’muriy huquqbuzarliklarnisodir etgan yoxud o‘zining shaxsi to‘g‘risidagi ma’lumotlarniyashirgan shaxslarning huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishiko‘rib chiqilgunga qadar, 24 soatgacha ushlab turilishi mumkin:Ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish muddati huquqbuzarnibayonnoma tuzish uchun olib kelish paytidan boshlanadi, mastholdagi shaxslar uchun esa — ular hushyor tortgan vaqtdanboshlanadi.Shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish va ashyolarni ko‘zdan kechirishO‘zbekiston Respublikasi MJTKning 289-moddasiga asosan amalgaoshiriladi.Shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish ichki ishlar organlarining, harbiysoqchilik, havo transportining, bojxona organlari va chegaraqo‘shinlarining vakolatli shaxslari, O‘zbekiston Respublikasiqonunlarida bevosita nazarda tutilgan hollarda esa, shunga vakolatibo‘lgan boshqa organlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin.Shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish ko‘rikdan o‘tkazilayotgan shaxsbilan bir jinsda bo‘lgan shaxslar tomonidan va shu jinsdagi ikkitaxolis guvoh ishtirok etgan holda amalga oshirilishi mumkin.Ashyolarni ko‘zdan kechirib chiqish ichki ishlar organlarining,harbiy soqchilik, havo transportining, bojxona organlarining,chegara qo‘shinlarining, soliq organlarining, O‘zbekistonRespublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valutaga oidjinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashishdepartamenti va uning joylardagi bo‘linmalarining, O‘zbekistonRespublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi organlari-ning, O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida bevosita nazardatutilgan hollarda esa, tegishli vakolati bo‘lgan organlarning boshqavakolatli shaxslari tomonidan amalga oshiriladi.Ashyolarni, ov qilish va baliq tutish qurollarini, qo‘lga kiritilganmahsulotlar va boshqa buyumlarni ko‘zdan kechirish, odatda,shu ashyo va buyumlar kimning mulki yoki egaligida bo‘lsa, o‘shashaxs ishtirokida amalga oshiriladi. Kechiktirib bo‘lmaydiganhollarda, mazkur ashyolar, buyumlarni mulkdorsiz (egasisiz)ikki nafar xolis guvoh ishtirokida ham ko‘zdan kechirilishi mumkin.Shaxsiy ko‘rikdan o‘tkazish va ashyolarni ko‘zdan kechirishto‘g‘risida bayonnoma tuziladi yoki ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi bayonnomaga yoxud ma’muriy yo‘l bilan ushlabturish to‘g‘risidagi bayonnomaga tegishincha yozib qo‘yiladi.Bojxona muassasalarida shaxsiy ko‘rikdan o‘tkazish vaashyolarni ko‘zdan kechirish bojxonaga doir qonunchilik hujjatlaribilan belgilangan tartibda amalga oshiriladi.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 290-moddasiga muvofiqashyo va hujjatlarni olib qo‘yish, huquqbuzarlarni ushlash, shaxsiyko‘rikdan o‘tkazish yoki ashyolarini ko‘zdan kechirish vaqtidaaniqlangan huquqbuzarlik sodir etish quroli yoki bevosita shundayashyolarga kiradigan ashyo va hujjatlar, ma’muriy yo‘l bilan ushlabturishga vakolatli organlar (mansabdor shaxslar) (MJTK 287-m.) hamda shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish va ashyolarni ko‘zdankechirish (MJTK 289-m.) vakolatiga ega bo‘lgan organlarningmansabdor shaxslari tomonidan olib qo‘yiladi. Olib qo‘yilgan ashyova hujjatlar ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlar ko‘ribchiqilguniga qadar shunday ashyo va hujjatlarni olib qo‘yish huquqiberilgan organlar (mansabdor shaxslar) tomonidan belgilabberiladigan joylarda saqlanadi, ish ko‘rib bo‘linganidan keyin esa,uni ko‘rib chiqish natijalariga qarab, bu ashyo va hujjatlarbelgilangan tartibda musodara qilinadi yoki egasiga qaytarib beriladiyoxud yo‘q qilib yuboriladi, ashyolar haq to‘lab olib qo‘yilgantaqdirda esa — sotib yuboriladi.Transport vositalarini boshqarish huquqini beruvchi guvohnomaniolib qo‘yish O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi,kichik hajmli kemalarni boshqarish huquqini beruvchi guvoh-354 355

nomani va ov qilish huquqini beruvchi guvohnomani olib qo‘yishesa — O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlatqo‘mitasi belgilagan tartibda amalga oshiriladi.O‘z xizmat burchini bajarish vaqtida huquqbuzarlik sodir etganshaxsga nisbatan uning ashyolarini olib qo‘yish, shaxsiy ko‘rikdano‘tkazish va ashyolarni ko‘zdan kechirish juda zarur bo‘lganhollardagina qo‘llaniladi.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 291-moddasigabinoan vakolatli organ tomonidan transport vositalarini ushlabturish va ko‘rikdan o‘tkazish qonun hujjatlari bilan vakolat berilganorganlar (mansabdor shaxslar) tomonidan ushlab turish sababibartaraf etilgunga va ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishko‘rilgunga qadar amalga oshirilishi mumkin.Transport vositalarini ushlab turish va ko‘rikdan o‘tkazishvakolatiga ichki ishlar organlari, Harbiy avtomobil inspeksiyasiningmansabdor shaxslari, O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofazaqilish davlat qo‘mitasi organlarining mansabdor shaxslari, O‘zbekistonRespublikasi bojxona organlarining mansabdor shaxslari,O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Soliq,valutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishgaqarshi kurashish departamenti va uning joylardagi bo‘linmalariningmansabdor shaxslari, chegara qo‘shinlarining mansabdor shaxslariega.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 292-moddasiga asosantransport vositasini boshqarishdan chetlatish, mastlik holatinianiqlash uchun tekshiruvdan o‘tkaziladi.Transport vositalarini boshqarayotgan mastlik holatida debhisoblashga yetarli asoslar bo‘lgan shaxs transport vositasiniboshqarishdan chetlashtirilishi va mastlik holatini aniqlash uchunbelgilangan tartibda tekshiruvdan o‘tkazilishi kerak.Mazkur shaxsni tekshirishga yuborish va bu tekshiruvnio‘tkazish O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi, Sog‘liqnisaqlash vazirligi va Adliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibdaamalga oshiriladi.Ma’muriy yo‘l bilan ushlab turish, shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish,ashyolarni ko‘zdan kechirish, transport vositalarini ushlabturish va ko‘zdan kechirish, ashyo va hujjatlarni olib qo‘yish,transport vositasini boshqarishdan chetlashtirish ustidanmanfaatdor shaxs yuqori organga (mansabdor shaxsga), prokurorgayoki sudga shikoyat berishi mumkin.3-§. Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarniko‘rib chiqishga vakolati bo‘lgan organlar (mansabdorshaxslar) va ishlarning taalluqliligiMa’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning XVIII bobima’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarning taalluqliligigabag‘ishlangan bo‘lib, unda ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagiishlarni yuritish va ularni ko‘rib chiqadigan organlarning (mansabdorshaxslar) vakolatlari belgilab qo‘yilgan. Taalluqlilikni aniqlashorganlar o‘rtasidagi vakolat doirasini chegaralashdir. Bu tushunchaO‘zbekiston Respublikasida har bir davlat muassasasi yoki jamoattashkiloti o‘zigagina tegishli bo‘lgan masalalarni ko‘rib chiqish vahal etishga haqli ekanligini bildiradi.Taalluqlilikni aniqlash huquq doirasini belgilash usuli hamdir.Huquq doirasiga organlarning (mansabdor shaxslarning) vakolatlari(huquq va burchlari) kiradi. Bunda organ (mansabdor shaxs)qanday choralar qo‘llashga haqli ekanligini belgilaydi, taalluqlilikesa vakolatlar doirasini hudud hamda vaqt bo‘yicha aniqlab beradi.Masalan, ichki ishlar organlarining boshlig‘i ko‘pgina g‘ayriqonuniyishlar bo‘yicha jarima solishga haqli (MJTK 248-m.). Aynipaytda, oz miqdordagi tolon-torojlik ishlari unga taalluqli emas.Bu ishlarni ma’muriy huquqbuzarlik bo‘yicha sudyalar ko‘ribchiqadi.Taalluqlilik qonunchilik hujjatlari bilan mustahkamlanadi.Taalluqlilik normalari tekshiruv bosqichida ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlar kim tomonidan tekshirilishini, bayonnomanituzishga kim haqli ekanligini belgilaydi. Qarorlarni qaytako‘rib chiqish bosqichida esa, tushgan shikoyatlarni kimga yuborishmasalasi normativ tartibga solinadi, ya’ni qarorni qayta ko‘ribchiqishga kim haqli ekanligi hal etiladi. Taalluqlilikni aniqlash ishniko‘rib chiqish bosqichida alohida ahamiyat kasb etadi. Bunda ishni356 357

hal etishga, jarima solishga haqli bo‘lgan organlarning ko‘pchiligi,huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarning xilma-xilligi taalluqlilikmasalasini aniq hal etish imkonini bermaydi.Taalluqlilikni predmetli va hududiy taalluqlilik turlariga ajratishmumkin.Predmetli (huquqbuzarlik turlari bo‘yicha) taalluqlilik tegishlitoifadagi ishlarni ko‘rib chiqish uchun qaysi organga topshirishmasalasini qonuniy hal etish demakdir. Yuqorida eslatib o‘tilganbobning har bir moddasida ishlarning u yoki bu organga taalluqliligibelgilangan. Masalan, 245-modda ma’muriy komissiyalarga, 246-modda ichki ishlar organlariga taalluqli ishlarni belgilaydi.Predmetli taalluqlilikni aniqlovchi bosh mezon ma’muriyhuquqbuzarliklar toifasi (turlari)dir. Masalan, qonunda mehnatto‘g‘risidagi qonunlarni buzishga aloqador ishlarni mehnat bo‘yichahuquq nozirlari ko‘rib chiqishi belgilangan. Ishlarning predmetlitaalluqliligini aniqlash uchun vakolatli organ tomonidan huquqbuzarliksodir etilgan joy, huquqbuzarlarning yoshi kabi qo‘shimchabelgilardan foydalaniladi (masalan: pasport tizimi qoidalarinibuzishga doir ishlarni ichki ishlar organlari, voyaga yetmaganshaxslar tomonidan sodir etilgan huquqbuzarliklarga oid ishlarniesa voyaga yetmaganlar ishi bilan shug‘ullanuvchi komissiyalarko‘rib chiqadi).Ko‘rib chiqiladigan ishlarning turlari bo‘yicha predmetlitaalluqlilikning aniq belgilanishi hududiy taalluqlilikni aniqlashuchun dastlabki zaruriy shartdir.Hududiy taalluqlilik deganda, muayyan ishning qayerdako‘rilishi kerakligini normativ hal etish tushuniladi. (MJTK 304-m.). Hududiy taalluqlilikning bosh qoidasi ishning huquqbuzarliksodir etilgan joy bo‘yicha ko‘rilishidir (masalan, viloyatda istiqomatqiluvchi shaxs Toshkent shahrida huquqbuzarlik sodir etib,jamoat tartibini saqlash bo‘yicha xizmat o‘tayotgan ichki ishlarorganlari xodimining qonuniy talablarini bajarmaganligi uchunkerakli hujjatlar tuziladi). Bunda hujjatlarni avvalo, predmetlitaalluqlilik bo‘yicha (MJTK 245-m.) ma’muriy ishlar bo‘yichasudya ko‘rib chiqishi belgilangan. So‘ngra ishni hududiy taalluqlilikbo‘yicha Toshkent shahridagi tegishli tuman ma’muriy ishlarbo‘yicha sudyasi ko‘rib chiqadi, chunki ma’muriy xatti-harakatshu hududda sodir etilgan.Ammo ma’muriy xatti-harakatlar to‘g‘risidagi hamma ishlarham ular sodir etiladigan joyda ko‘rilavermaydi. Bu umumiyqoidalarda qator istisnolar ham bor.Ma’muriy komissiyalar va voyaga yetmaganlar ishi bilanshug‘ullanuvchi komissiyalarga taalluqli ishlar huquqbuzarlik sodiretilgan joy bo‘yicha emas, balki javobgarlikka tortilayotganfuqaroning yashash joyi bo‘yicha ko‘rib chiqiladi.Shuni alohida qayd etish kerakki, mansabdor shaxslar tomonidanularning xizmat faoliyati bilan bog‘liq holda sodir etilganhuquqbuzarliklar korxona, muassasa va tashkilotlar joylashganma’muriy komissiyalar tomonidan, ya’ni mazkur huquqbuzarliklarsodir etilgan joyda ko‘rib chiqiladi.Ayrim turdagi ishlar bo‘yicha ikkilamchi (muqobil) hududiytaalluqlilik belgilangan. Fuqarolarga o‘tkir xonaki spirtli ichimliklarnisotish, ruxsat etilmagan jamoat joylarida spirtli ichimliklarniichish to‘g‘risidagi ishlar huquqbuzarlik sodir etilgan joy bo‘yichayoki aybdorning yashash joyi bo‘yicha ko‘rib chiqiladi.Haydovchilarning yo‘l harakati qoidalarini buzganligiga oidishlar o‘sha transport vositasi hisobga olingan joy bo‘yicha ham,huquqbuzarlik sodir etilgan joy bo‘yicha ham ko‘rib chiqilishimumkin.Biroq yo‘l harakati qoidalarini buzishga doir jiddiy ishlar(transport vositasini mast holda boshqarish, yo‘l harakati qoidalariniqo‘pol ravishda buzish), odatda, transport vositasi hisobida turganjoy bo‘yicha ko‘rib chiqiladi. Bu ishlarni tez va to‘g‘ri hal etishnita’minlash maqsadida qilinadi. Chunki xatti-harakat qayerda sodiretilgan bo‘lsa, o‘sha yerda tezroq ko‘rib chiqiladi. Guvohlarni so‘roqqilish va dalillarni olish bilan bog‘liq boshqa masalalarni ham o‘shajoyda tezlik bilan hal etish mumkin.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni quyidagi organlarko‘rib chiqadi:— tuman (shahar) sudining ma’muriy ishlar bo‘yichasudyasi, xo‘jalik sudyasi va adliya organlari;— shaharcha, qishloq, va ovul fuqarolarining o‘zini o‘ziboshqarish organlari qoshidagi ma’muriy komissiyalar;358 359

— voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug‘ullanuvchi tuman(shahar) komissiyalari;— ichki ishlar (militsiya) organlari, davlat inspeksiya organlari,vakolat berilgan boshqa organlar va ushbu organlarning mansabdorshaxslari.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishdavakolatli organlarning (mansabdor shaxslarning) vakolati cheklabqo‘yilgan.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 245-moddasiga asosanma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalarning vakolatlariga: MJTKning40-47, 471, 472, 48, 52, 56-62, 64, 66, 67-moddalarida; 76-moddasida (suv xo‘jaligi inshootlariga zarar yetkazishga oid qismi);90-moddasining 2-qismida; 94, 99-108, 110-111-moddalarida;112-moddasida (transport vositalarini boshqarish huquqidanmahrum etishga oid qismi); 119-moddaning 2-qismi, 127-moddasining 2-qismi, 128-moddasining 4-qismida; 128 1 -moddasining 2-qismi, 128 2 -moddaning 3-qismi, 129-moddasining2-qismida; 130-moddasining 2-qismi, 131-moddasining 1-2 va4-qismlari, 132-134-moddalarida; 136-moddasining 1 va 2-qismlari, 137-moddasi, 142-moddasining 2-qismi, 146-moddasining 3-qismida; 148-moddasida (ajratilgan mintaqalardava yog‘och ko‘priklardan 100 metrgacha bo‘lgan masofada olovyoqish, taxta to‘shamali ko‘priklarda chekish uchun); 149-150-moddalari. 151-moddasining 2-qismida; 152-moddasining 2 va 3-qismida; 155, 155 1 , 157-161, 163, 163 1 -moddalari, 164-moddasining 2 va 3-qismlarida; 165-167, 169, 170-moddalari,173, 174 1 -moddasida; 175-moddasining 5-qismi, 175 1 , 175 3 -moddalarida; 176-moddasining 2 va 3-qismlari, 176 3 , 177, 179,179 2 , 180-184, 184 1 , 184 2 , 184 3 , 185-186, 186 1 (aksiz markasibilan markalanmagan tovarlarni qonunga xilof ravishda ishlabchiqarish yoki muomalaga kiritish hollari bundan mustasno)moddalarida; 187-moddasining 2-qismi, 188, 188 1 -moddalarida;189-191, 193-196, 196 1 , 197,197 1 , 198-200, 200 1 , 201-202,202 1 , 203-210, 215 2 , 216-218, 219 1 -moddalarida; 220-moddasining1 va 2-qismlari, 222, 224 1 , 224 2 , 226, 227 4 -moddasining1 va 2-qismlarida; 227 8 , 227 9 , 227 13 , 227 14 -moddalarida; 227 15 -moddasining 1-qismida; 227 16 , 227 17 , 227 18 , 227 19 , 227 20 , 227 21 ,227 22 , 227 23 , 227 24 , 227 25 , 227 26 , 227 27 -moddalarida; 228-moddasida(muhrlar (plombalar) tabiatni muhofaza etishga oid qonunhujjatlari buzilganligi uchun qo‘yilgan hollar bundan mustasno);230-234, 237-239, 239 1 , 240-241, 241 1 -moddalarida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqli.Ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyalar, basharti huquqbuzarhuquqbuzarlik faktini inkor etsa, ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi boshqa ishlarni ham bevosita ko‘rib chiqadilar.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 245 1 -moddasiga asosanxo‘jalik sudlarining vakolatlariga: xo‘jalik nizolarini hal etishchog‘ida ma’muriy huquqbuzarlikni aniqlagan hollarda MJTK 175-moddasining 3-qismida, 176 1 , 180 va 181-moddalarida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqli.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 245 2 -moddasiga asosanadliya organlariining mansabdor shaxslari: paxta xaridi bo‘yichakontraktatsiya shartnomalari bajarilmaganligi yoki lozim darajadabajarilmaganligi oqibatida xo‘jalik yurituvchi subyektga mulkiy zararyetkazilganligi fakti aniqlangan taqdirda, ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risida bayonnoma tuzadilar. Shuningdek, ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi bayonnoma ko‘rib chiqish uchun MJTKning282-moddasida belgilangan tartibda xo‘jalik sudiga yuboriladi.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 245 3 -moddasiga asosanO‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Sud qarorlariniijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviyta’minlash departamenti organlariga: MJTKning 198 1 -moddaqarzdorning ijro hujjatini ijro etmasligi va 198 2 -modda sud hujjatlariva boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarinibuzganlik bo‘yicha nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir. O‘zbekiston Respublikasi Adliyavazirligi huzuridagi Sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatinimoddiy-texnika va moliyaviy jihatidan ta’minlash departamentinomidan ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘ribchiqish hamda ma’muriy jazo qo‘llashga Departament organlariningsud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlari majburiy ijrosini amalgaoshirish vakolatiga ega bo‘lgan mansabdor shaxslari haqlidir.360 361

O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 246-moddasiga asosantuman markazidan olisda va borish qiyin bo‘lgan yerdagi shaharcha,qishloq va ovullardagi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariqoshida tuzilgan ma’muriy komissiyalar: MJTKning 56, 60, 64-65, 69, 102, 103-108, 110-111-moddalarida, 148-moddasida(ajratilgan mintaqalarda va yog‘och ko‘priklardan 100 metrgachabo‘lgan masofada olov yoqish, yog‘och ko‘priklar va taxta to‘shamaliko‘priklarda chekish uchun), 149, 159, 160-161, 163, 186,187, 200, 203, 209, 231-232, 234-236, 238-moddalarida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘ribchiqadilar.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 247-moddasiga asosanvoyaga yetmaganlar ishlari bilan shug‘ullanuvchi tuman (shahar)komissiyalarining ma’muriy yurisdiksion faoliyati O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 21-sentabrdagi360-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Voyaga yetmaganlar ishlaribo‘yicha komissiyalar to‘g‘risida»gi nizom va O‘zbekistonRespublikasi MJTKning 247-moddasida belgilangan. MJTKning61, 125, 126-138, 183-185, 220-221-moddalarida nazarda tutilganhuquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni voyaga yetmaganlar ishlaribilan shug‘ullanuvchi komissiyalar mazkur ishlar kelib tushganorgan (mansabdor shaxs) ishni shu komissiyalar qarab chiqishiuchun topshirgan hollardagina ko‘rib chiqadilar. Shuningdekmazkur organ MJTKning 194-moddasida nazarda tutilganidantashqari sodir etilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagiishlar va MJTKning voyaga yetmaganlarning ota-onalari yoki ularo‘rnini bosuvchi shaxslarga taalluqli 47, 188-moddalarida nazardatutilgan huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ham ko‘rib chiqadi.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 248-moddasiga asosanichki ishlar organlariga: MJTK 113-moddasining 1-2,4 va 5-qismlari, 114, 115-moddalarida, 116-moddasining 1, 3 va 4-qismlari, 121-123, 125-128-moddalari, 1281-moddasining 1-qismida; 128 2 -moddaning 1 va 2-qismlarida; 129-135, 1351, 136,138-142-moddalarida (transport vositasini boshqarish huquqidanmahrum qilish yoki musodara qilish tarzidagi ma’muriy jazoqo‘llash belgilangan huquqbuzarliklar bundan mustasno); 144-145-moddalari, 146-moddasining 1 va 2-qismlarida; 147, 156,161, 183-moddalari, 187-moddasining 1-qismi, 192, 204-205-moddalarida; 220-moddasining 3 va 4 qismlari, 221, 223, 224-225-moddalarida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.Ichki ishlar organlari nomidan ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish va ma’muriy jazo qo‘llanishgaquyidagi mansabdor shaxslar haqlidirlar:1) MJTK 113-moddasining 1-2, 4 va 5 qismlarida; 114-moddasida;116-moddasining 1, 3 va 4-qismlarida; 121-123, 142, 144,145-moddalari, 146-moddasining 1 va 2-qismlarida; 156, 183, 191,204-205-moddalarida; 220-moddasining 3 va 4-qismlarida, 221,223-225-moddalarida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklaruchun — tuman, shahar, shahardagi tuman va transportdagi ichkiishlar bo‘limlari (boshqarmalari boshliqlari yoki ularningo‘rinbosarlari, shuningdek ichki ishlar organlari tizimidagimilitsiyaning hududiy (transport) bo‘linmalari boshliqlari;2) MJTK 113-moddasining 1-qismi, 114-moddasining 1-qismida; 115-moddasida; 121-moddasining 2-qismida, 122-123,156, 183-moddalarida; 187-moddasining 1-qismida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar uchun — metropolitennimuhofaza qilish bo‘yicha ichki ishlar bo‘limining boshlig‘i yokiuning o‘rinbosarlari;3) MJTKning 225-moddasida nazarda tutilgan ma’muriyhuquqbuzarliklar uchun — temir yo‘l vokzallari va aeroportlardagibo‘linmalarning, ichki ishlar organlarining chet elga chiqish, kelishva fuqarolik bo‘limlari (boshqarmalari)ning boshliqlari va ularningo‘rinbosarlari4) MJTKning 122, 123-moddalari, 127-moddasida (maqsadsizovozli signal berish qismida); 161-moddasida (fuqarolarganisbatan), 187-moddasining 1-qismi, 192, 221-moddalarida; 223-moddasining 1-qismida, 224-moddasining 1-qismida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar uchun — profilaktika kattainspektorlari va profilaktika inspektorlari;5) MJTKning 125, 126-moddalari, 127-moddasining 1-qismida; 128-moddasining 1, 2 va 3-qismlarida; 128 1 -moddasining1-qismida; 128 2 -moddasining 1 va 2-qismlarida; 129-moddasining362 363

1-qismida; 130-moddasining 1-qismida; 131-moddasining 3-qismida; 135, 135 1 -moddalarida; 136-moddasining 3-qismida;138-147-moddalarida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklaruchun — yo‘l harakati xavfsizligi boshqarmasi (bosh boshqarmasi)boshlig‘i, uning o‘rinbosari, yo‘l-patrul xizmatini tashkiletish va muvofiqlashtirish hamda ma’muriy amaliyot bo‘limiboshlig‘i, uning o‘rinbosari, alohida muhim ishlar bo‘yichainspektor (ma’muriy amaliyot bo‘yicha inspektor), ma’muriyamaliyot bo‘linmasi (bo‘limi) boshlig‘i, uning o‘rinbosari,ma’muriy huquqbuzarliklarga doir materiallarni ko‘rib chiqishbo‘yicha katta inspektor (inspektor), avtomototransport vositalariningtexnik holati, ulardan foydalanish normalariga va qoidalarigarioya etilishi ustidan nazorat bo‘limi (bo‘linma) boshlig‘i,avtomototransport vositalarining texnik holati, ulardan foydalanishnormalariga va qoidalariga rioya etilishi ustidan nazorat guruhiningkatta inspektori, avtomototransport vositalarining texnik holati,ulardan foydalanish normalariga va qoidalariga rioya etilishi ustidannazorat guruhining ma’muriy amaliyot bo‘yicha inspektori, ularyo‘qligida esa ichki ishlar bo‘limi boshlig‘i yoki uning o‘rinbosari;6) MJTKning 125, 126-moddalarida; 127-moddasining 1-qismida; 128-moddasining 1, 2 va 3-qismlarida; 128 1 -moddasining1-qismida; 128 2 -moddasining 1 va 2-qismlarida; 129-moddasining1-qismida; 130-moddasining 1-qismida; 135-moddasining 1-qismida; 135 1 -moddasida; 138-moddasining 1 va 2-qismlarida;147-moddasining 1-qismida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklaruchun — yo‘l-patrul xizmati brigadasi (batalyoni,divizioni, otradi, mobil guruhi) komandiri yoki uning o‘rinbosari;7) MJTK 125-moddasining 1, 2 va 3-qismlarida; 126-moddasining1-qismida; 127-moddasining 1-qismida; 128-moddasining1-qismida; 1281-moddasining 1-qismida; 128 2 -moddasining 1 va2-qismlarida; 129-moddasining 1-qismida; 135-moddasining 1-qismida; 135 1 -moddasida; 138-moddasining 1 va 2-qismlarida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar uchun — yo‘l-patrul xizmatikatta inspektori (inspektori) va yo‘l harakati qoidalariga hamda yo‘lharakati xavfsizligini ta’minlashga oid boshqa normativlarga rioya etilishiustidan nazoratni amalga oshiruvchi boshqa xodimlar.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 249-moddasiga asosandavlat yong‘indan saqlash nazorati organlariga: MJTKning 84,124, 211-moddalarida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.Davlat yong‘indan saqlash nazorati organlari nomidanma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishva ma’muriy jazo qo‘llanishga:O‘zbekiston Respublikasi yong‘indan saqlash nazorati boshdavlat inspektori va uning o‘rinbosarlari — fuqarolarga eng kamish haqining besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa —o‘n baravarigacha miqdorda;Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar,obyektlar yong‘indan saqlash nazorati bosh davlat inspektorlariva O‘zbekiston Respublikasi yong‘indan saqlash nazorati boshdavlat inspektorining katta yordamchilari — fuqarolarga eng kamish haqining to‘rt baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa —sakkiz baravarigacha miqdorda;O‘zbekiston Respublikasi yong‘indan saqlash nazorati boshdavlat inspektorining yordamchilari — fuqarolarga eng kam ishhaqining uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — beshbaravarigacha miqdorda;Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shaharyong‘indan saqlash nazorati bosh davlat inspektorlarining kattayordamchilari — fuqarolarga eng kam ish haqining ikki baravarigacha,mansabdor shaxslarga esa — uch baravarigacha miqdorda;xizmat ko‘rsatilayotgan shaharlar, tumanlar va obyektlarningyong‘indan saqlash nazorati davlat katta inspektorlari — fuqarolargaeng kam ish haqining bir baravarigacha, mansabdor shaxslargaesa — ikki baravarigacha miqdorda;xizmat ko‘rsatilayotgan shaharlar, tumanlar va obyektlarningyong‘indan saqlash nazorati davlat inspektorlari — fuqarolargaeng kam ish haqining ikkidan bir qismigacha, mansabdor shaxslargaesa — bir baravarigacha miqdorda jarima solishga haqlidirlar.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 249 1 -moddasiga asosanO‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi organlariningmansabdor shaxslari tomonidan MJTKning 204 1 - moddasidanazarda tutilgan, ya’ni aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogenxususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish, shuningdekfuqaro muhofazasi to‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablarini364 365

ajarmaslik huquqbuzarliklari aniqlangan taqdirda ma’muriyhuquqbuzarlik to‘g‘risida bayonnoma tuzadilar.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi bayonnoma ko‘rib chiqishuchun MJTKning 282-moddasida belgilangan tartibda sudga yuboriladi.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 250-moddasiga asosantemir yo‘l transporti organlariga: MJTKning 113, 114-moddalarida,shuningdek 53, 121-124, 142, 144, 145-moddalarida;146-moddasining 1 va 2-qismlarida (temir yo‘l transportidahuquqbuzarlik sodir etganlik uchun) nazarda tutilgan ma’muriyhuquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.Metropoliten organlariga MJTKning 115-moddasida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 251-moddasiga asosanhavo transporti organlariga: MJTKning 53, 121-122, 124, 145-moddalarida; 146-moddasining 1 va 2-qismlarida (havo transportidagihuquqbuzarlik qismi); 116-moddasida (fuqarolaraviatsiyasi organlari qaramog‘idagi aerodromlarda yoki ana shundayaerodromlar joylashgan hududda huquqbuzarlik sodir etganlikuchun); 117-moddasi; 142-moddasining 1 va 2 qismlarida; 144-moddasining 3-qismida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 252-moddasiga asosansuv transporti organlariga: MJTKning 53, 121-122, 124, 145-moddalarida; 146-moddasining 1 va 2-qismlarida (suv transportidagihuquqbuzarlik uchun); 118, 120-moddalarida; 142-moddasining1-qismida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagiishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 253-moddasiga asosanO‘zbekiston Respublikasining Davlat kichik hajmdagi kemalar inspeksiyasiorganlariga: MJTK 119-moddasining 1-qismida nazarda tutilganma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi Davlat kichik hajmdagi kemalarinspeksiyasining boshqarmasi (bo‘limi) boshlig‘i va uningo‘rinbosari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlarning davlatkichik hajmdagi kemalar inspeksiyalari boshliqlari va ularningo‘rinbosarlari, davlat kichik hajmdagi kemalar inspektorlari Davlatkichik hajmdagi kemalar inspeksiyasi organlari nomidan ma’muriyhuquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish va ma’muriyjazo qo‘llanishga haqlidirlar.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 254-moddasiga asosanshahar va shaharlararo yo‘lovchilar tashiydigan avtomobil transportiva elektr transporti organlariga: MJTKning 121-124, 142-145-moddalarida; 146-moddasining 1 va 2-qismlarida (shahar, shaharlararoavtomobil transportida va elektr transporti sodir etilganhuquqbuzarliklar qismi) nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 255-moddasiga asosanmehnat bo‘yicha davlat huquqiy va texnik inspektorlar: MJTKning49-51, 229-moddalarida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqadilar.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 256-moddasiga asosanO‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi organlariga: MJTKning125-moddasida, 128-moddasining 1 va 2-qismlarida, 130-moddasida, 131-moddasining 2-qismida, 135, 1351, 136, 138-141-moddalarida (transport vositalarining haydovchilari — harbiyxizmatchilar va yig‘inlarga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlartomonidan sodir etilgan), 235-236-moddalarida nazarda tutilganma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 257-moddasiga asosandavlat sanitariya nazorati organlariga: MJTKning 53-55-moddalarida,85-moddasida (atmosfera havosiga yo‘l qo‘yiladigan eng yuqorinormativdan ortiq darajada zararli fizikaviy ta’sir ko‘rsatganlik vaatmosfera havosiga biologik organizmlar chiqarib tashlaganlik,shuningdek maxsus vakolat berilgan davlat organlarining ruxsatisizatmosfera havosiga zararli fizikaviy ta’sir ko‘rsatganlik va atmosferahavosiga biologik organizmlar chiqarib tashlaganlik uchun, agarbu huquqbuzarliklar sanitariya-gigiyena qoidalarini buzish bo‘lsa);86, 88, 89, 95-moddalarida (agar atmosfera havosiga fizikaviyta’sir ko‘rsatilgan bo‘lsa va bu huquqbuzarliklar sanitariya-gigiyenaqoidalarini buzsa); 87-moddasida (avtomobillar, samolyotlar,kemalar va boshqa harakatlanuvchi vositalar hamda qurilmalarniishlatish paytida shovqin darajasi belgilangan normativdan ortibketganligi uchun); 96-moddasida (sanitariya-ekologik ekspertizasiqismida); 178-moddasida (iste’molchilarning huquqlarini himoya366 367

qilish haqidagi qonun hujjatlarini buzganlik qismida) nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 258-moddasiga asosanO‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi, Ichki ishlar vazirligiva Milliy xavfsizlik xizmatining sanitariya nazoratini amalgaoshiruvchi tibbiy xizmatlariga: MJTKning 53-55-moddalaridanazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar (shu jumladansanitariya-gigiyena qoidalarini va atmosfera havosini muhofaza qilishnormalarini buzganlik) to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 259-moddasiga asosan davlatveterinariya nazorati organlariga: MJTKning 109-moddasida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 260-moddasiga asosanSanoatda va konchilikda ishlarning bexatar olib borilishini nazoratqilish agentligi organlariga: MJTKning 55, 70-moddalarida; 71-moddasida (tabiatni muhofaza qilish qoidalari bundan mustasno); 72-moddasida (termal suvlarga doir qismida); 97, 98-moddalarida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 261-moddasiga asosanO‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasiorganlariga: MJTKning 63-moddasida; 65-moddasining 2-qismida(qishloq xo‘jaligi yerlarini va boshqa yerlarni yaroqsiz holgakeltirganlik bundan mustasno); 68-moddasida (shaharlar vaposyolkalarning yerlariga, tabiatni muhofaza qilish, sog‘lomlashtirish,rekreatsiya maqsadlariga mo‘ljallangan yerlarga, suv fondiyerlariga oid qismi); 70-moddasida; 71-moddasida (tabiatnimuhofaza qilishga oid qismida); 72-moddasida (termal suvlarga doirqismi bundan mustasno); 73-moddasida; 74-moddasining 1 va 3-qismlarida; 75-moddasida (irrigatsiya tarmoqlaridan olinadigansuvlarni hisobga olish bundan mustasno, shuningdek davlat suvkadastrini yuritishning belgilangan tartibini buzganlik uchun); 77-84-moddalarida; 85-moddasida (sanitariya-gigiyena qoidalarinibuzish deb hisoblanuvchi atmosfera havosiga zararli fizikaviy ta’sirko‘rsatish, biologik organizmlarni atmosfera havosiga chiqaribtashlash bundan mustasno); 86-89-moddalarida (atmosfera havosigazararli fizikaviy ta’sir ko‘rsatish bundan mustasno); 891-moddasida; 90-moddasining 1-qismida; 91-93, 95-moddalarida;96-moddasida (davlat ekologiya ekspertizasi qismida; 148-moddasida(ajratilgan mintaqalarda va yog‘och ko‘priklardan 100 metrgachabo‘lgan masofada olov yoqqanlik, yog‘och ko‘priklar va taxtato‘shamali ko‘priklarda chekkanlik uchun ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar bundan mustasno); 162-moddasida; 178-moddasida (iste’molchilarning huquqlarini himoya qilishto‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik qismida); 214-moddasida(tabiatni muhofaza qilishga oid qismida); 228-moddasida (tabiatnimuhofaza qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari buzilganda muhrlar(plombalar) qo‘yilgan hollar) nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 262-moddasiga asosanBojxona organlariga: MJTKning 227, 227 1 , 227 2 , 227 3 -moddalarida;227 4 -moddasining 3-qismida, 227 5 , 227 6 , 227 7 , 227 10 , 227 11 , 227 12 -moddalarida; 227 15 -moddasining 2-qismida nazarda tutilgan ma’muriyhuquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 263-moddasiga asosanO‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligining davlatinspeksiya organlariga: MJTK 151-moddasining 1-qismida, 152-moddasining 1-qismida, 153-154, 156-moddalarida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 264-moddasiga asosanDavlat soliq organlari, O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasihuzuridagi Soliq, valutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarnilegallashtirishga qarshi kurashish departamenti va uning joylardagibo‘linmalariga: MJTK 164-moddasining 1 va 3-qismlarida,168, 171-172, 174-moddalarida; 175-moddasining 1, 2, 3 va 4-qismlarida; 175 4 -moddasida; 176-moddasining 1-qismida, 176 2 ,179 1 , 186 1 (aksiz markasi bilan markalanmagan tovarlar qonungaxilof ravishda ishlab chiqarilgan yoki muomalaga kiritilgan hollarda)-moddalarida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagiishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 264 1 -moddasiga asosanO‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish boshboshqarmasi organlariga: MJTKning 175 2 -moddasida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.368 369

O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 265-moddasiga asosanStandartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagiqoidalarga rioya qilinishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiruvchiorganlarga: MJTKning 178-moddasida (iste’molchilarning huquqlarinihimoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari buzilishiga oidqismi); 212, 213-moddalarida; 214-moddasida (tabiatni muhofazaqilishga doir qismi bundan mustasno) nazarda tutilgan ma’muriyhuquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 266-moddasiga asosanqishloq xo‘jaligidagi mashinalar va qurilmalarning texnik holatininazorat qiluvchi bosh davlat inspeksiyasi organlariga: MJTKning112-moddasida, 139-moddasida (qishloq xo‘jalik texnikasiga taalluqliqismi) nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagiishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 266 1 -moddasiga asosanyer resurslari davlat qo‘mitasining organlariga: MJTKning 65-moddasida (yerlarni ishlab chiqarish va boshqa chiqindilar, kimyoviyva radioaktiv moddalar hamda oqava suvlar bilan ifloslantirganlikbundan mustasno); 68-moddasida (shaharlar va posyolkalarningyerlari, tabiatni muhofaza qilish, sog‘lomlashtirish, rekreatsiyamaqsadlariga mo‘ljallangan yerlar, suv fondi yerlari bundan mustasno);69-moddasida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 266 2 -moddasiga asosan«O‘zsuvnazorat» respublika suv inspeksiyasi organlariga: MJTKning74-moddasi 2 va 3-qismlarida; 75-moddasida (irrigatsiya tarmoqlaridanolinadigan suv miqdorini hisobga olish, shuningdek davlatsuv kadastri yuritishning belgilangan tartibini buzishga oid qismi);76-moddasining 2-qismida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 266 3 -moddasiga asosanQishloq va suv xo‘jaligi vazirligi huzuridagi Qishloq xo‘jaligi ekinlariurug‘larini sertifikatsiyalash va ularning sifatini nazorat qilish davlatmarkazi organlariga: MJTKning 104 1 -moddasida nazarda tutilganma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 267-moddasiga asosanO‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi organlariga:MJTKning 215-moddasida nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 268-moddasiga asosanO‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Qimmatbahometallar va qimmatbaho toshlar qo‘mitasining davlat probir palatasiorganlariga: MJTKning 219-moddasida nazarda tutilgan ma’muriyhuquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 268 1 -moddasiga asosanMonopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashorganlariga: MJTKning 178, 178 1 va 215 1 -moddalarida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 268 2 -moddasiga asosanArxitektura va qurilish organlariga: MJTKning 178-moddasida(iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi qonunhujjatlari buzilishiga oid qismi) nazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar taalluqlidir.Har bir yuridik vakolatga ega organning aynan o‘ziga mansubbo‘lgan va Kodeksning Maxsus qismida qayd etilgan muayyanhuquqbuzarlik ishlarini olib borishi ko‘rsatilgan ma’muriy ishgategishlilikning buzilishi mumkin emas. Bundan tashqari har biryurisdiksion organ o‘z vakolati doirasida ma’muriy-huquqiy sohadaaynan ular tomonidan muhofaza etiladigan ijtimoiy munosabatlargadoir sodir etilgan ma’muriy huquqbuzarliklar ustidan ish yuritishikerak va qonunda belgilangan vazifa va maqsadni amalga oshirishishart.4-§. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishniyuritishda qatnashuvchi shaxslarMa’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risida ish yuritishda javobgarlikkatortilayotgan shaxs, jabrlanuvchi, qonuniy vakil, advokat, guvoh,ekspert va tarjimon qatnashadi.Ma’muriy javobgarlikka tortilayotgan shaxs — ishga oidmateriallar bilan tanishib chiqishga, izoh berishga, dalillar370 371

keltirishga, iltimos qilishga, ishni ko‘rib chiqish vaqtida advokatningyuridik yordamidan foydalanishga, ish yuritilayotgan tilnibilmagan taqdirda o‘z ona tilida so‘zlashga va tarjimonning xizmatlaridanfoydalanishga, ish yuzasidan chiqarilgan qaror xususidashikoyat berishga haqli. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishma’muriy javobgarlikka tortilayotgan shaxsning ishtirokida ko‘ribchiqiladi. Mazkur shaxs ishni ko‘rib chiqish joyi va vaqti haqidao‘z vaqtida ogohlantiriladi.Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 294-moddasigabinoan ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishvaqtida ma’muriy javobgarlikka tortilayotgan shaxsning qatnashishimajburiy. Agar huquqbuzarni ichki ishlar organi yoki tuman(shahar) sudyasi chaqirsa-yu, u kelishdan bo‘yin tovlasa, ushbushaxs ichki ishlar organi tomonidan majburan olib kelinishi mumkin.Mazkur shaxsga ishni ko‘rib chiqish joyi va vaqti haqida xabarqilinganligi to‘g‘risida ma’lumotlar bo‘lgan va undan ishni ko‘ribchiqishni kechiktirish xususida hech qanday iltimos tushmaganhollarda ish uning ishtirokisiz ko‘rib chiqilishi mumkin.Jabrlanuvchi — ma’muriy huquqbuzarlik natijasida ma’naviy,jismoniy yoki mulkiy zarar ko‘rgan shaxs. Jabrlanuvchi ishga oidhamma materiallar bilan tanishib chiqish, iltimoslar qilish,ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yuzasidan chiqarilganqaror ustidan shikoyat berish huquqiga ega. Jabrlanuvchi ma’muriyjavobgarlik to‘g‘risidagi Kodeksning 282-moddasiga muvofiq guvohsifatida so‘roq qilinishi mumkin.Qonuniy vakillar. Voyaga yetmagan yoki biror shaxs o‘ziningjismoniy yoxud ruhiy kamchiliklari sababli ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlar yuzasidan o‘z huquqini o‘zi amalga oshiraolmasa, ma’muriy javobgarlikka tortilayotgan shaxsning vajabrlanuvchining manfaatlarini, ularning qonuniy vakillari (otaonalari,farzandlikka oluvchilar, vasiylar, homiylar) himoya qiladilar.Advokat. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘ribchiqishda qatnashuvchi advokat ishga oid barcha materiallar bilantanishib chiqishga, iltimoslar qilishga, uni taklif qilgan shaxsningtopshirig‘iga binoan mazkur shaxs nomidan ishga tegishli qarorustidan shikoyat berishga haqli. Advokatlarning vakolatlari yuridikmaslahatxona tomonidan beriladigan order bilan tasdiqlanganbo‘lishi kerak.Guvoh. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi biror narsanibilgan har qanday shaxs shu ish yuzasidan guvoh sifatidachaqirilishi mumkin. Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning298-moddasiga muvofiq ishni ko‘rib chiquvchi organ (mansabdorshaxs)ning chaqirig‘iga binoan guvoh ko‘rsatilgan vaqtda kelishga,haqqoniy ko‘rsatuvlar berishga, shu ish xususida o‘ziga ma’lumbo‘lgan hamma narsalarni bayon qilishga va qo‘yilgan masalalargaaniq javob berishga majburdir.Ekspert. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yuzasidanbiror narsani aniqlashning zaruriyati tug‘ilgan hollarda shu ishniko‘rib chiqayotgan organ (mansabdor shaxs) tomonidan eksperttayinlanadi. Ekspert chaqiruv bo‘yicha kelishga va o‘z oldigaqo‘yilgan masalalar yuzasidan obyektiv xulosalar berishgamajbur. Ekspert ekspertiza predmetiga oid ish materiallari bilantanishib chiqishga, xulosa berish uchun zarur bo‘lgan materiallarniolishga, javobgarlikka tortilayotgan shaxsga, jabrlanuvchiga,guvohga, ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘ribchiqayotgan organ (mansabdor shaxs)ning ruxsati bilanekspertizaga oid savollar berishga, ishni ko‘rib chiqish vaqtidaqatnashishga haqli.Tarjimon. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘ribchiqayotgan organ (mansabdor shaxs) tomonidan tarjimontayinlanadi. Tarjimon mazkur organ (mansabdor shaxs)ningchaqirig‘iga binoan hozir bo‘lishga va o‘ziga topshirilgan tarjimanito‘la-to‘kis va aniq bajarishga majbur.Jabrlanuvchilar, guvohlar, ekspertlar va tarjimonlarningma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiquvchi organhuzuriga kelishi munosabati bilan qilgan xarajatlari, qonungaasosan qoplanadi, bu shaxslarning ish joyidagi maoshi belgilangantartibda saqlanib qoladi.372 373

5-§. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagiishlarni ko‘rib chiqishMa’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiqishuchun tayyorlashda tegishli organ (mansabdor shaxs) quyidagimasalalarni hal etishi lozim.1) mazkur ishni ko‘rib chiqish o‘zining vakolat doirasigakirish kirmasligi;2) ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi bayonnoma va ishgaoid boshqa materiallar to‘g‘ri tuzilgan-tuzilmaganligi;3) ishni ko‘rib chiqishda qatnashuvchi shaxslar uni ko‘ribchiqish vaqti va joyi haqida xabardor qilingan-qilinmaganligi;4) zarur qo‘shimcha materiallar so‘rab olingan-olinmaganligi;5) ma’muriy javobgarlikka tortilayotgan shaxs, jabrlanuvchi,qonuniy vakillar, advokat qilgan iltimoslar to‘g‘risidagi masalalarnihal etadi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish shunday huquqbuzarliksodir etilgan joyda ko‘rib chiqilishi kerak.O‘zbekiston Respublikasi MJTK 113-moddasining 5-qismida119, 125-135, 1351, 136, 139, 140-moddalarida nazarda tutilganma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar transport vositalariro‘yxatga olingan joyda ko‘rib chiqilishi ham mumkin. 187-moddadanazarda tutilgan ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarshunday huquqbuzarlik sodir etilgan joyda yoki huquqbuzaristiqomat qiladigan joyida ko‘rib chiqiladi. Voyaga yetmaganlar ishibilan shug‘ullanuvchi komissiyalar esa, ishni huquqbuzaristiqomat qiladigan joyda ko‘rib chiqadi. Ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishni qonunda nazarda tutilgan hollarda boshqa joydako‘rib chiqish ham mumkin.Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risida ishlar mazkur ishniko‘rib chiqish vakolatiga ega bo‘lgan organ (mansabdor shaxs)tomonidan ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi bayonnoma vaishga oid boshqa materiallar olingan kundan boshlab, o‘n beshkun ichida ko‘rib chiqilishi lozim.O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 170, 180, 181, 183,184, 187, 194-moddalarida nazarda tutilgan huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlar bir sutka mobaynida ko‘rib chiqilishi kerak;164-moddaning 2-qismida, 201-205-moddalarida nazarda tutilganishlar uch sutka mobaynida, 61-moddada nazarda tutilgan ishlarbesh kun ichida ko‘rib chiqilishi lozim.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishtartibi MJTKning 306-moddasiga muvofiq, shu ishni ko‘ruvchikollegial organning tarkibini e’lon qilish yoki mansabdor shaxsnitanishtirishdan boshlanadi. Ishni ko‘rib chiquvchi kollegialorganning majlisida raislik qiluvchi yoki mansabdor shaxs: qandayish ko‘rib chiqilishi lozimligini; ma’muriy javobgarlikka kimtortilayotganligini e’lon qiladi; ishni ko‘rib chiqishda qatnashuvchishaxslarga ularning huquq va burchlarini tushuntiradi; ma’muriyhuquqbuzarlik to‘g‘risidagi bayonnomani o‘qib eshittiradi. Majlisdaqatnashuvchi shaxslarning axboroti tinglanadi, keltirilgan dalillaro‘rganiladi va tushgan iltimoslar hal etiladi. Ishni ko‘rib chiqishdaprokuror qatnashgan taqdirda uning xulosasi tinglanadi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishchog‘ida tegishli organ (mansabdor shaxs): ma’muriy huquqbuzarliksodir etilgan-etilmaganligini; mazkur shaxsning o‘zi huquqbuzarliksodir etishda aybdor — aybdor emasligini; uning ma’muriyjavobgarlikka tortilishi yoki tortilmasligini; javobgarlikni yengillashtiruvchiva og‘irlashtiruvchi holatlarning bor-yo‘qligini; mulkiyzarar yetkazilgan-yetkazilmaganligini; shuningdek, ishni to‘g‘rihal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa holatlarni aniqlabchiqishi lozim (MJTK 307-m.).O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudining «Ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlarni ko‘rish bo‘yicha sud amaliyoti haqida»gi2000-yil 15- sentabr qaroriga asosan, ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ishlarni yuritishda mansabdor shaxs surishtiruvorgani va sudyalar MJTKning 307-moddasida sanab o‘tilganholatlar bilan birga huquqbuzarning shaxsi va ishni to‘g‘ri haletishda ahamiyatga molik boshqa holatlarni har tomonlama vasinchkovlik bilan aniqlashlari shart.Huquqbuzarlikning sodir etilganligi va bunda shaxsningaybdorligi masalasini muhokama qilishda sudya taqdim qilinganhujjatlar bilan chegaralanmasdan zaruratga qarab qo‘shimcha374 375

dalillar talab qilish, huquqbuzarlik haqida bayonnoma tuzganmansabdor shaxs, jabrlanuvchi va guvohlarni chaqirish,ekspertizalar tayinlash, ashyoviy dalillarni ko‘zdan kechirish vaboshqa harakatlarni amalga oshirishi lozim.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishning ko‘rib chiqilishihaqida tegishli organ tomonidan bayonnoma tuziladi. Bubayonnomada:1) majlis bo‘lgan sana va joy; 2) ishni ko‘rib chiquvchiorganning nomi va tarkibi; 3) ko‘rilayotgan ishning mazmuni;4) ishda qatnashuvchi shaxslarning hozir bo‘lgan-bo‘lmaganligi;5) ishni ko‘rishda qatnashuvchi shaxslarning izohlari, ularningiltimoslari va bu iltimoslarning natijalari; 6) ishni ko‘rib chiqishpaytida o‘rganilgan hujjatlar va ashyoviy dalillar; 7) qabul qilinganqarorni e’lon qilish to‘g‘risidagi ma’lumotlar va uning ustidanshikoyat berish tartibi va muddatlari tushuntirilganlagi ko‘rsatiladi.Tegishli organ majlisining bayonnomasi majlisda raislik qiluvchi,kotib va ishni ko‘rib chiquvchi mansabdor shaxs tomonidanimzolanadi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiqkanorgan (mansabdor shaxs) shu ish yuzasidan qaror qabul qiladi.Qarorda quyidagilar ko‘rsatiladi: qaror chiqargan organ (mansabdorshaxsning) nomi, ishni ko‘rib chiqish vaqti; ishi ko‘ribchiqilayotgan shaxs xususidagi ma’lumotlar; ishni ko‘rib chiqishchog‘ida aniqlangan holatlarning bayoni; sodir qilingan ma’muriyhuquqbuzarlik uchun javobgarlikni ko‘zda tutuvchi normativhujjat; ish yuzasidan qabul qilingan qaror.Agar ma’muriy huquqbuzarlik uchun MJTK 242-moddasining1,2,3,4-bandlarida ko‘rsatilgan organlar (mansabdor shaxslar)tomonidan jazo berish to‘g‘risidagi masalani hal qilish chog‘idaaybdordan yetkazilgan mulkiy zararni undirib olish masalasi hamhal qilinadigan bo‘lsa, ish yuzasidan chiqarilgan qarorda undiribolinishi lozim bo‘lgan shu zararning miqdori, uning undirib olishmuddatlari va tartibi ham ko‘rsatilishi lozim. Bundan tashqari,ish yuzasidan chiqarilgan qarorda olib qo‘yilgan ashyolar vahujjatlar masalasi ham hal qilingan bo‘lishi kerak. Kollegialorganning qarori majlisda hozir bo‘lgan shu kollegial organa’zolarining oddiy ko‘pchiligi ovozi bilan qabul qilinadi. Qarorshu ishni ko‘rib chiqayotgan mansabdor shaxs tomonidanimzolanadi, kollegial organning qarori esa majlisda raislik qiluvchiva kotib tomonidan imzolanadi (MJTK 309-m.).Qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan ayrim hollarda undiribolish chorasini qo‘llash to‘g‘risida ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi bayonnomaga tegishlicha yozib qo‘yiladi yoxud buqaror belgilangan usulda rasmiylashtiriladi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiqqanorgan ma’muriy jazo berish yoki ishni tugatish to‘g‘risida qarorqabul qiladi. Ishni tugatish to‘g‘risidagi qaror og‘zaki ogohlantirishe’lon qilinganda, shuningdek MJTKning 271-moddasida nazardatutilgan holatlar mavjud bo‘lganda chiqariladi.Ishni ko‘rib chiqilganidan keyin qabul qilingan qaror darhole’lon qilinishi kerak. Qarorning nusxasi uch kun ichida ustidanshu qaror chiqarilgan shaxsga topshiriladi yoki jo‘natiladi,shuningdek, jabrlanuvchining iltimosiga ko‘ra unga ham yuboriladi.Qarorning nusxasi tilxat bilan beriladi. Qarorning nusxasi jo‘natilganda,bu haqda ish materiallari bo‘lgan yig‘majildga yozib qo‘yiladi.O‘qotar qurollar, shuningdek, o‘q-dorilar xizmat vazifalarinibajarish munosabati bilan ishonib topshirilgan yoki korxona,muassasa, tashkilot tomonidan vaqtincha foydalanish uchunberilgan shaxslar xususida MJTK 185-moddasi va 220-moddasining1 va 2-qismlarida nazarda tutilgan huquqbuzarliklar to‘g‘risidagiishlar yuzasidan chiqarilgan qarorlarning nusxasi axborot uchuntegishli korxona, muassasa yoki tashkilotga yuboriladi va mazkurshaxsning o‘qotar quroldan foydalanishini taqiqlash masalasiniko‘rib chiqish uchun MJTK 312-moddasiga ko‘ra ichki ishlarorganiga yuboriladi.MJTKning 61, 131, 140, 183, 233, 237-moddalarida nazardatutilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘ribchiquvchi organ (mansabdor shaxs) huquqbuzarga jazo berishto‘g‘risidagi ma’lumotlar borasida shu huquqbuzarlar ishlab, o‘qibyoki yashab turgan joyga xabar qiladi (MJTK 312-m.).376 377

Ishni ko‘rib chiquvchi organ (mansabdor shaxs) ma’muriyhuquqbuzarlik sodir etilishiga olib kelgan sabab va shart-sharoitlarnianiqlash chog‘ida mazkur sabab va shart-sharoitlarni yo‘qotishyuzasidan choralar ko‘rish to‘g‘risidagi takliflarni tegishli korxona,muassasa, tashkilotlar va mansabdor shaxslarga havola etadi.Mazkur tashkilotlar va mansabdor shaxslar shunday taklif tushgankundan boshlab bir oy mobaynida uni kiritgan organga(mansabdor shaxsga) ko‘rilgan choralar haqida ma’lum qilishlarikerak (MJTK 313-m.).6-§. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yuzasidanchiqarilgan qaror xususida shikoyat berishva protest bildirishMa’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish bo‘yicha chiqarilganqarordan huquqbuzar, shuningdek, jabrlanuvchi shikoyat berishimumkin.Ma’muriy huquqbuzarlik ishi bo‘yicha chiqarilgan qarorustidan yuqori turuvchi organ (mansabdor shaxs) yoki ma’muriyishlar bo‘yicha sudyaga, sudyaning ma’muriy ishlar bo‘yichaqarori ustidan esa tuman (shahar) sudi raisiga yoki yuqori turuvchisudga shikoyat berilishi mumkin. Xo‘jalik sudining ma’muriyhuquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish bo‘yicha hal qiluv qarori ustidanO‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik-protsessual kodeksidabelgilangan tartibda shikoyat qilinadi, shikoyat ma’muriy huquqbuzarlikishi bo‘yicha qaror chiqargan organ (mansabdor shaxs)gayuboriladi va bu orada uch sutka ichida shikoyat ko‘rib chiqilib,so‘ng yig‘ma jildi bilan birgalikda qaytariladi. Ma’muriy jazo berishto‘g‘risidagi qaror bo‘yicha shikoyat bergan shaxsdan davlat bojiolinmaydi.Ma’muriy huquqbuzarlik ishi bo‘yicha chiqarilgan qarorustidan shu qaror chiqarilgan kundan boshlab o‘n kun mobaynidashikoyat berilishi mumkin. Mazkur muddat uzrli sabablar bilano‘tkazib yuborilgan taqdirda ustidan qaror chiqarilgan shaxsningarizasiga muvofiq bu muddat shikoyatni ko‘rib chiqish huquqigaega bo‘lgan organ (mansabdor shaxs) tomonidan qayta tiklanishimumkin.Ma’muriy huquqbuzarlik ishi bo‘yicha chiqarilgan qaroryuzasidan prokuror tuman (shahar) sudining ma’muriy ishlarbo‘yicha sudyasi qarori ustidan — tuman (shahar) sudi raisigayoki yuqori turuvchi sudga; boshqa organ (mansabdor shaxs)qarori ustidan — qaror chiqargan organga (mansabdor shaxsga)yoki yuqori turuvchi organga (mansabdor shaxsga) protestbildirishi mumkin.Xo‘jalik sudining ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishbo‘yicha hal qiluv qarori ustidan O‘zbekiston RespublikasiXo‘jalik-protsessual kodeksida belgilangan tartibda protest keltiriladi.Belgilangan muddat shikoyat berish to‘g‘risidagi qarorningijrosini shu shikoyat ko‘rib chiqilguncha to‘xtatib turadi, ma’muriyqamoqqa olish to‘g‘risidagi qaror, shuningdek, ma’muriyhuquqbuzarlik sodir qilingan joyda undirib olinadigan jarima solishhollari bundan istisno. Prokurorning e’tirozi bo‘yicha qarorningijrosi shu protest ko‘rib chiqilguniga qadar to‘xtatib turiladi.Ma’muriy huquqbuzarlik ishi bo‘yicha chiqarilgan qaroryuzasidan bildirilgan protest va shikoyat agar qonunlarda boshqahollar belgilangan bo‘lmasa, shikoyat va protest tushgan kundanboshlab o‘n kun muddat ichida vakolatli organ (mansabdor shaxs)tomonidan ko‘rib chiqilishi, shu qarorning qanchalik qonuniy vaasosli ekanligi tekshirilishi lozim.Ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyaning qarori yuzasidan berilganshikoyat yoki protest bo‘yicha kassatsiya instansiyasi sudida ishyuritish tartibi O‘zbekiston Respublikasi MJTKning bobidagiqoidalar bilan belgilanadi.Ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyaning qarori yuzasidan berilganshikoyat yoki bildirilgan protest bo‘yicha ish kassatsiya instansiyasisudyasi tomonidan sud raisi topshirig‘iga binoan ko‘rib chiqiladi.Kassatsiya instansiyasi sudi sudyasining ma’muriy ishlarbo‘yicha sudyaning qarori yuzasidan berilgan shikoyati yokibildirilgan protesti bo‘yicha hal qiluv qarori qaror shaklida chiqariladiva chiqarilgan vaqtdan boshlab kuchga kiradi.378 379

Tegishli organ (mansabdor shaxs) shikoyat yoki protestniko‘rib chiqib quyidagi hal qiluvchi qarorlaridan birini qabul qiladi:1) chiqarilgan qarorni o‘zgartirmaydi, shikoyat yoki protestniqanoatlantirmaydi; 2) chiqarilgan qarorni bekor qilib, ishni qaytako‘rib chiqish uchun yuboradi; 3) chiqarilgan qarorni bekorqiladi va ishni ko‘rishni to‘xtatadi; 4) jazo chorasini o‘zgartiradi,lekin bunda jazo chorasi kuchaytirilishi mumkin emas.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yuzasidan chiqarilganqarorni bekor qilish yoki o‘zgartirish uchun: organ (mansabdorshaxs) tomonidan ishni to‘liq bo‘lmagan holda yoki birtomonlama ko‘rib chiqilishi; organ (mansabdor shaxs) hal qiluvqarorining va O‘zbekiston Respublikasi MJTK Maxsus qisminingqo‘llanilgan normalari va ma’muriy javobgarlik nazarda tutilganboshqa normativ hujjatlar ishning faktik holatlariga mos kelmasligi;ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni yuritish qoidalariningjiddiy buzilishi; qo‘llanilgan ma’muriy jazoning adolatsizligiasos bo‘lib hisoblanadi.Mazkur ishni ko‘rib chiqishga vakolati bo‘lmagan organ(mansabdor shaxs) tomonidan chiqarilgan qaror bekor qilinadi,ish esa vakolatli organga (mansabdor shaxsga) ko‘rib chiqishuchun yuboriladi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yuzasidan chiqarilganqaror yuzasidan berilgan shikoyat yoki bildirilgan protestbo‘yicha qabul qilingan hal qiluv qarorida: u chiqarilgan vaqt vajoy; shikoyat yoki protestni ko‘rib chiqayotgan mansabdor shaxs;prokuror va ishtirok etayotgan boshqa shaxslar; shikoyat berganshaxs yoki protest bildirgan prokuror; ma’muriy huquqbuzarlikto‘g‘risidagi ish bo‘yicha shikoyat berilgan yoki protest bildirilganqarorning hamda shikoyat, protestning mohiyati; chiqarilayotganqarorning asoslanishi; shikoyat yoki protest yuzasidan qarorko‘rsatilishi lozim.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yuzasidan chiqarilganqaror xususida berilgan shikoyat yoki bildirilgan protestgadoir hal qiluv qarorining nusxasi o‘zi haqida ana shu qarorchiqarilgan shaxsga uch kun muddat ichida yuboriladi, jabrlanuv-chiga esa — uning iltimosiga binoan yuboriladi. Protestni ko‘ribchiqish natijalari to‘g‘risida prokurorga ma’lum qilinadi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yuzasidan organ(mansabdor shaxs) chiqargan qaror yuqori turuvchi organ rahbari,prokurorning protesti bo‘yicha esa uni chiqargan organtomonidan ham O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 321-moddasi 2 va 3-qismlarida belgilangan asoslar bo‘yicha bekorqilinishi yoki o‘zgartirilishi mumkin.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yuzasidan chiqarilganqaror ustidan berilgan shikoyat yuzasidan chiqarilgan halqiluv qaroriga prokuror protest bildirishi mumkin.Shikoyat yuzasidan chiqarilgan hal qiluv qaroriga protestmazkur qarorni chiqargan organdan (mansabdor shaxsdan)yuqori turuvchi organga kiritiladi.Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rishni tugatishbilan qarorni bekor qilish, undirib olingan pul summalarini,haqi to‘lab olib qo‘yilgan va musodara qilingan narsalarni qaytaribberishga, shuningdek ilgari qabul qilingan qaror bilan bog‘liqboshqa cheklashlarni bekor qilishga sabab bo‘ladi. Narsani qaytaribberish mumkin bo‘lmagan hollarda uning qiymati, basharti bunarsalar tadbirkorlik uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, boy berilganfoydasi ham qoplanadi.Fuqaroni ma’muriy qamoqqa olish g‘ayriqonuniy ravishdaqo‘llanilganligi natijasida yetkazilgan zarar qonunchilik hujjatlaridabelgilangan tartibda qoplanadi.7-§. Ma’muriy jazo qo‘llash to‘g‘risidagiqarorlarni ijro etishMa’muriy jazo qo‘llash to‘g‘risidagi qarorni ijro etish davlatva jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar,mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir.Agar qonunlarda o‘zgacha holat ko‘zda tutilmagan bo‘lsa,ma’muriy jazo qo‘llash to‘g‘risidagi qaror qabul qilingan paytdanboshlab ijro etilishi lozim. Bunday qaror ustidan shikoyat yoki380 381

protest bildirilgan taqdirda, bu qaror berilgan shikoyat yoki protestqanoatlantirilmagandan keyin ijro etilishi kerak. Ma’muriy huquqbuzarliksodir etilgan joyning o‘zida jazo chorasini qo‘llash to‘g‘risidagiqaror bundan mustasno. Jarima solish tarzidagi ma’muriyjazo qo‘llash to‘g‘risidagi qaror, MJTK 332-moddasining 1-qismida belgilab qo‘yilganidek, shu qarorni ixtiyoriy ravishdabajarish muddati o‘tib ketgandan keyin majburiy ravishda ijroetiladi. Ma’muriy jazo qo‘llash to‘g‘risidagi qaror asosan unichiqargan organ (mansabdor shaxs) tomonidan ijro etiladi.Ma’muriy tartibda qamoqqa olish to‘g‘risidagi qaror ichki ishlarorganlari tomonidan ijro etiladi. Bir shaxsga nisbatan ma’muriyjazo qo‘llash to‘g‘risidagi bir necha qaror chiqarilgan taqdirda,har bir qaror alohida-alohida ijro etiladi.Ma’muriy tartibda qamoqqa olish yoki jarima solish (ma’muriyhuquqbuzarlik sodir etilgan joyning o‘zida jarima solish bundanmustasno) tarzidagi ma’muriy jazo qo‘llash to‘g‘risidagi qarornidarhol ijro etishning imkoni bo‘lmasa, shu qarorni chiqarganorgan (mansabdor shaxs) qarorning ijrosini bir oygacha muddatgakechiktirishi mumkin. Mazkur organ (mansabdor shaxs) quyidagihollarda qarorning ijrosini to‘xtatishi mumkin: 1) umumiy afve’lon qilinib, bunda ma’muriy jazo chorasini qo‘llash bekorqilingan bo‘lsa; 2) ma’muriy javobgarlikni belgilovchi hujjat bekorqilingan bo‘lsa; 3) ustidan qaror chiqarilgan shaxs vafot etgantaqdirda.Ma’muriy jazo to‘g‘risida chiqarilgan qaror qabul qilingankundan boshlab uch oy mobaynida ijro etilmagan bo‘lsa, u holdabunday qaror ijro etilmaydi. Qarorning ijrosi to‘xtatib turilgantaqdirda, uni ijro etish muddati shikoyat yoki protest ko‘ribchiqilgunga qadar to‘xtatiladi. Qarorning ijrosi kechiktirilgantaqdirda uni ijro etish kechiktirish muddati o‘tgunga qadar to‘xtatibturiladi. Qonunda ma’muriy huquqbuzarlikning ayrim turlariga oidishlar yuzasidan chiqarilgan qarorlarni ijro etish uchun uzoqroqmuddatlar belgilab qo‘yilishi mumkin.Bojxona kodeksiga muvofiq kontrabanda buyumlari, shuningdek,davlat chegarasi orqali kontrabanda buyumlarini olib o‘tishyoki ularni yashirin keltirish uchun mo‘ljallangan tashish vositalariva boshqa vositalar qachon topilganidan qat’i nazar, musodaraqilinishi lozim (MJTK 330-m.).Ma’muriy jazo qo‘llash to‘g‘risidagi qarorning ijrosi bilanbog‘liq masalalar shu qarorni chiqargan organ (mansabdorshaxs) tomonidan hal qilinadi. Bunday qarorni to‘g‘ri va o‘z vaqtidaijro etilishini nazorat qilish shu qarorni chiqargan organ (mansabdorshaxs) zimmasiga yuklatiladi.Ma’muriy jazo choralarining alohida turlarini qo‘llashto‘g‘risidagi qarorlarni ijro etish tartibi. Jarima huquqbuzar shaxstomonidan, unga jarima solish to‘g‘risidagi qaror topshirilgankundan boshlab o‘n besh kundan kechiktirilmay, agar bundayqaror yuzasidan shikoyat berilgan yoki protest keltirilgan taqdirdashikoyat yoki protest qondirilmaganligi xususida xabar berilgankundan boshlab, o‘n besh kundan kechiktirmay to‘lanishi lozim.Shaxs o‘n olti yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lib, mayda bezorilikqilsa va ish haqi olmasa, jarima uning ota-onasi yoki ular o‘rninibosuvchi shaxslardan undirib olinadi. Jarima huquqbuzar tomonidantegishli bankka to‘lanadi.Huquqbuzar jarimani belgilangan muddat ichida to‘lamasa,jarima solish to‘g‘risidagi qaror sud hujjatlari va boshqa organlarhujjatlarini ijro etish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilabqo‘yilgan qoidalarga muvofiq uning ish haqi yoki boshqa maoshidan,pensiyasidan yoki stiðendiyasidan majburiy tartibda jarimaundirib olish uchun yuboriladi. Agar jarima solingan shaxs ishlamayotganbo‘lsa yoki huquqbuzarning ish haqi yoki boshqamaoshidan, pensiya yoki stiðendiyasidan ayrim sabablarga ko‘rajarimani undirib olishning iloji bo‘lmasa, sud ijrochisi huquqbuzarningmulkidan jarima undirib olish to‘g‘risida qaror chiqaradi.Qonunlarga muvofiq ijro hujjatlari bo‘yicha undirib olinishi mumkinbo‘lmagan mol-mulkdan jarima undirib olinmaydi.Transport vositalarida kontrabanda buyumlari borligi aniqlansava egalari respublikada doimiy joyiga ega bo‘lmasa, jarima Bojxonakodeksi qoidalariga muvofiq undirib olinadi. Jarima ma’muriyhuquqbuzarlik sodir qilingan joyda undirib olingan taqdirda,huquqbuzarga belgilangan nusxada kvitansiya beriladi. Jarima solish382 383

to‘g‘risidagi qarorga muvofiq jarima to‘la-to‘kis undirib olingach,uning ijro etilganligi haqida belgi qo‘yilib, shu qarorni chiqarganorgan (mansabdor shaxs)ga qaytarib yuboriladi.«Haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yish to‘g‘risidagi qarorasosida olib qo‘yilgan narsalar belgilangan tartibda shartnomavositachilikasosida yoxud auksion shaklidagi kim oshdi savdosigarealizatsiya qilinadi».Buyumni haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yish to‘g‘risidachiqarilgan qaror asosida olib qo‘yilgan buyumlar shu qarornichiqargan organlar (mansabdor shaxs) tomonidan vositachido‘kon yoki olib qo‘yilishi lozim bo‘lgan mol-mulk turgan joydagishunday maqsad uchun maxsus belgilab qo‘yilgan davlat yokiboshqa savdo do‘konlariga sotish uchun topshiriladi. O‘qotarqurollar va o‘q-dorilarning haqini to‘lab olib qo‘yish to‘g‘risidagiqaror ichki ishlar organlari tomonidan ijro etiladi. Haqini to‘lashsharti bilan olib qo‘yilgan buyumni sotishdan tushgan pullar,shunday qaror chiqargan organlar (mansabdor shaxslar) tomonidanshu buyumning sobiq egasiga topshirilib, bunda haq to‘lashsharti bilan olib qo‘yilgan buyumni sotish xarajatlari chegiribtashlanadi. Qonunda buyumlarni haqini to‘lash sharti bilan olibqo‘yishni ijro etishning boshqacha tartibi ham belgilab qo‘yilishimumkin (MJTK 326-m.).Ma’muriy huquqbuzarlik sodir etish quroli hisoblangannarsani yoki bevosita ma’muriy huquqbuzarlik narsasini musodaraqilish to‘g‘risidagi qaror ijro etilganidan so‘ng sud ijrochisi ijroishi yuritishni tamomlash to‘g‘risida qaror chiqaradi va uning birnusxasi quyidagilarga yuboriladi:— uni chiqargan ma’muriy ishlar bo‘yicha sudyaga;— O‘zbekiston Respublikasidan tashqariga olib chiqib ketilayotgan,eksport qilinishi man etilgan buyumlar va mahsulotlarni,shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirilayotgan,transportirovka (xalqaro tranzit bundan mustasno) qilinayotganva saqlanayotgan, aksiz markalari qo‘yilmagan tamaki mahsulotlariva alkogolli ichimliklarni musodara qilish to‘g‘risidagi qarorni qabulqilgan bojxona organining mansabdor shaxsiga;— saqlanayotgan, realizatsiya qilinayotgan, yashirin ravishdaishlab chiqarilayotgan, aksiz markalari qo‘yilmagan tamaki mahsu-lotlari va alkogolli ichimliklarni musodara qilish to‘g‘risidagi qarorniqabul qilgan soliq organining mansabdor shaxsiga.Ma’muriy huquqbuzarlik sodir etish quroli yoki bevositashunday narsa bo‘lgan musodara qilingan narsani sotish va yo‘qqilib tashlash belgilangan tartibda amalga oshiriladi (MJTK 337-339-m.).Maxsus huquqdan mahrum qilish to‘g‘risidagi qarorni ijroetish O‘zbekiston Respublikasi MJTKning 340-moddasiga asosanamalga oshiriladi. Transport vositalarini boshqarish huquqidanmahrum etish to‘g‘risidagi qaror MJTKning 248-moddasidako‘rsatib o‘tilgan ichki ishlar organlarining mansabdor shaxslaritomonidan ijro etiladi.Kema haydovchilarini kichik hajmli kemalarni boshqarishhuquqidan mahrum etish to‘g‘risidagi qaror MJTK 253-moddasining 2-qismida ko‘rsatib o‘tilgan O‘zbekiston Respublikasikichik hajmli kemalar davlat inspeksiyasi organlarining mansabdorshaxslar tomonidan ijro etiladi. Ov qilish huquqidan mahrumetish to‘g‘risidagi qaror MJTK 261-moddasining 2-qismidako‘rsatib o‘tilgan ov qilish qoidalariga rioya etilishi ustidan davlatnazorati olib boruvchi organlarning mansabdor shaxslaritomonidan ijro etiladi.Transport vositalarini va kichik hajmli kemalarni boshqarishhuquqidan mahrum qilish to‘g‘risidagi qaror, agar haydovchilikguvohnomasi bo‘lgan shaxs hamda kichik kema haydovchisi barchaturdagi transport vositalarini boshqarish huquqidan mahrumetilgan bo‘lsa, guvohnomaga qo‘shib beriladigan talonni olibqo‘yish yo‘li bilan ijro etiladi. Agar shaxs transport vositalariniyoki kichik hajmli kemalarni boshqarish huquqidan mahrumetilgan bo‘lsa, bu to‘g‘rida haydovchilik guvohnomasiga va ungaqo‘shib beriladigan talonga mazkur shaxs transport vositalariningqaysi turini yoki qanday kichik hajmli kemalarni boshqarishhuquqidan mahrum etilganligini ko‘rsatib belgi qo‘yiladi. Transportvositalarini boshqarish huquqini beruvchi guvohnomalarni olibqo‘yish tartibi Ichki ishlar vazirligi tomonidan, kichik hajmlikemalarni boshqarish huquqini beruvchi guvohnomalarni olibqo‘yish tartibi esa kichik hajmli kemalar bo‘yicha davlat inspeksiyasitomonidan belgilanadi. Transport vositalarini boshqarish384 385

huquqidan mahrum etilgan haydovchi o‘z guvohnomasiniberishdan bosh tortgan taqdirda, uning haydovchilik guvohnomasibelgilangan tartibda ichki ishlar organlari tomonidan olib qo‘yiladi.Ov qilish huquqidan mahrum qilish to‘g‘risidagi qarorovchilik biletini olib qo‘yish yo‘li bilan ijro etiladi. Ov qilishhuquqidan mahrum etilgan shaxs ovchilik biletini topshirishdanbo‘yin tovlagan taqdirda, ov qilish qoidalariga rioya etilishi ustidannazorat olib boruvchi organlar ovchilik biletini belgilangan tartibdaolib qo‘yadilar (MJTK 341-342-m.).Muayyan muddatga transportni boshqarishdan yoki ov qilishhuquqidan mahrum etilgan shaxs o‘z ishiga halol munosabatdabo‘lsa va namunali axloqi bilan o‘zini ko‘rsatsa, jazo muddatiningkamida yarmini o‘tagach, korxona, muassasa va tashkilotma’muriyati iltimosi bo‘yicha bunday huquqdan mahrum qilishmuddatini qisqartirish mumkin. Transport haydovchilari va ovqilish qoidalarini buzgan shaxslar maxsus huquqdan mahrumetish to‘g‘risida qaror chiqarilgan kundan boshlab shundayhuquqdan mahrum etilgan hisoblanadilar. Maxsus huquqdanmahrum qilish muddati o‘tgach, shuningdek, bu muddatqisqartirilsa, shunday ma’muriy jazo chorasiga tortilgan shaxsgaundan olib qo‘yilgan hujjatlar belgilangan tartibda qaytarib beriladi.Transportni boshqarish huquqidan mahrum etilgan haydovchio‘z haydovchilik guvohnomasini berishdan bosh tortsa, mahrumqilish muddati uning guvohnomasi majburiy olib qo‘yilgan kundanboshlanadi, lekin mahrum etish muddati tugashidan kechiktirmasdanhisoblanadi.Ma’muriy qamoqqa olish to‘g‘risida qaror chiqarilgach darholijro etiladi. Ma’muriy qamoq jazosiga tortilgan shaxslar ichki ishlarorganlari belgilab qo‘ygan joylarda soqchilik nazoratida saqlanadilar.Ma’muriy qamoqqa olish to‘g‘risidagi qarorni ijro etish chog‘idaqamoqqa olingan shaxs shaxsiy ko‘rikdan o‘tkaziladi. Ma’muriyyo‘l bilan ushlab turish muddati ma’muriy qamoqqa olish muddatigaqo‘shib hisoblanadi. Ma’muriy qamoqqa olish muddatinio‘tash qonun hujjatlarida belgilangan qoidalar asosida amalgaoshiriladi. MJTKning 180, 183, 184-moddalarida, 187-moddasining 2-qismida va 194, 201, 204-moddalarida nazardatutilgan huquqbuzarliklar sodir etgani uchun ma’muriy qamoqqaolingan shaxslar kuchidan jismoniy ishlarda foydalaniladi. Bundayshaxslar mehnatidan foydalanishni tashkil etish hokimliklarzimmasiga yuklatiladi.Ma’muriy qamoqda olingan shaxslarga qamoqda bo‘lgan vaqtidadoimiy ish joyidagi ish haqi to‘lanmaydi (MJTK 346-m.).O‘zbekiston Respublikasining «Ma’muriy qamoqqa olinganshaxslarning saqlash xarajatlarini undirish to‘g‘risida»gi 1995 yil6 may qonuniga asosan ma’muriy qamoqqa olingan shaxslardanma’muriy ishlar bo‘yicha sudyaning qaroriga binoan saqlab turishbilan bog‘liq xarajatlar sutkasiga eng kam oylik ish haqining 15foizi miqdorida undirib olinadi.Qamalgan shaxs ma’muriy qamoqda bo‘lgan vaqtida ishlaganva bu bilan o‘zini saqlab turish xarajatlarini qoplagan hollarda,undan bu kabi xarajatlar undirib olinmaydi. Ma’muriy qamoqqaolinganlar mehnatga layoqatsiz bo‘lsalar, ular ham bu xarajatlarniundirishdan ozod qilinadilar.Ayrim hollarda, sudya aniq holatlarni va qamalganning shaxsinihisobga olib, uni mazkur xarajatlarni to‘lashdan ozod qilishimumkin.Ma’muriy huquqbuzarlik ishi yuzasidan chiqarilgan qarorningmulkiy zararni undirib olish xususidagi qismi qonunlardabelgilangan tartibda ijro etiladi va bu qism ijro etish hujjati hisoblanadi.Mulkiy zarar huquqbuzar tomonidan unga qaror topshirilgankundan boshlab o‘n besh kundan kechiktirmay to‘lanishi kerak,bunday qaror xususida shikoyat yoki protest berilgan taqdirdashikoyat yoki protest qanoatlantirilmaganligi haqida murojaatqilingan kundan boshlab, o‘n besh kundan kechiktirilmayto‘lanadi. Agar bu talab ana shu belgilangan muddatda bajarilmasa,bu qaror sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etishto‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlarida belgilab qo‘yilgan qoidalargamuvofiq jarimani uning ish haqi yoki boshqa maoshidan, nafaqasidanyoki stiðendiyasidan majburiy tartibda undirib olish uchunyuboriladi.386 387

Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha ish yuritish deganda nimanitushunasiz?2. Ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha ish yuritish tartiblarinitushuntiring.3. Ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha ish yuritishning qandayprinsiðlari mavjud?4. Ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha ish yuritishning umumiyqoidalari tushuntiring.5. Ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha ish yuritishni ta’minlashchoralari deganda nimani tushunasiz?6. Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarning taalluqliligi haqidaso‘zlab bering.7. Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarning taalluqliligi turlarihaqida tushuntiring.8. Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishgavakolati bo‘lgan qanday organlar (mansabdor shaxslar) kiradi?9. Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishdama’muriy ishlar bo‘yicha sudyalarning vakolatlari qanday?10 Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishdatuman markazidan olisda va borish qiyin bo‘lgan yerdagi shaharcha,qishloq va ovullardagi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariqoshida tuzilgan ma’muriy komissiyalarning vakolatlari qanday?11. Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishdavoyaga yetmaganlar ishlari bilan shug‘ullanuvchi tuman (shahar)komissiyalarining vakolatlari nimalardan iborat?12. Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqishdaichki ishlar organlarining vakolatlari nimalardan iborat?13. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni yuritishda qatnashuvchishaxslar kimlar?14. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish tartibinitushuntiring.15. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yuzasidan chiqarilgan qarorxususida shikoyat berish va protest bildirish tartibi haqida so‘zlabbering.16. Ma’muriy jazo qo‘llash to‘g‘risidagi qarorlarni ijro etish jaryoninitushuntiring.17. Ma’muriy jarima va huquqbuzarlik sodir etish quroli hisoblangannarsa yoki shunday ashyoni haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yishgaqanday hollarda yo‘l qo‘yiladi?O l t i n c h i b o ‘ l i mDAVLAT BOSHQARUVIDA QONUNIYLIKVA INTIZOMXVI bobDAVLAT BOSHQARUVIDA QONUNIYLIK VA INTIZOMNITA’MINLASH1-§. Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomnita’minlash tushunchasi, mohiyati, usullariO‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qoidalaridankelib chiqib, mamlakatimizda demokratik huquqiy davlat vafuqarolik jamiyati barpo etish uchun qonun ustuvorligini ta’minlashalohida ahamiyat kasb etadi.Demokratik davlatda qonun yuksak darajaga va nufuzga egabo‘lmas ekan u ma’nosiz bo‘lib qoladi. O‘zbekiston RespublikasiningPrezidenti I. A. Karimov ta’kidlaganidek: «Qonunchilik vahuquq-tartibot tantana qilmas ekan, huquqiy davlat qurishnitasavvur qilib bo‘lmaydi» 1 .Shunday ekan, qonunning chinakam ustuvorligini amaldata’minlash uchun nimalar qilish zarur?Sohibqiron bobomiz Amir Temur o‘zining mashhur «Tuzuklari»da- davlatni boshqarish qoidalari haqida shunday bashoratqilgan edi: «Zaruriy tartibot va qonunlarga rioya qilish taqdirim vamuvaffaqiyatlarimning negizi bo‘ldi».Huquqiy davlatda qonun ustuvorligiga to‘liq amal qilinadi.Huquqiy kafolatsiz, biz barpo qilishga intilayotgan erkin fuqarolikjamiyatini yaratib bo‘lmaydi. Qonunlarning so‘zsiz amal qilishigaishonchsizlik joylardagi ijroiya hokimiyatlar va huquqni muhofaza1Êàðèìîâ È. À. ¤çáåêèñòîí – áîçîð ìóíîñàáàòëàðèãà ´òèøíèíã ´çèãàõîñ é´ëè // ¤çáåêèñòîí: ìèëëèé èñòè³ëîë, ñè¸ñàò, ìàôêóðà. Ò. 1. – Ò., 1996.– 321-á.388 389

qilish organlariga salbiy ta’sir qilib, ularni huquqiy nochor holatgasolib qo‘yadi.Qonuniylik huquqiy voqelik, huquqiy normalar qandaybajarilayotganligi, huquqiy tuzilmaning siyosiy asoslari boshqaijtimoiy-siyosiy institutlar va siyosiy rejimlar bilan bog‘liqligi qayahvolda ekanligi haqida tasavvur hosil qiladi. Ushbu tushunchauch qoidani, ya’ni fuqarolarning qonun talablarini albatta bajarishi;jamiyatda yuz berayotgan ijtimoiy-siyosiy hayotning qonuniytartibi hamda qonuniylik nazariyasini o‘z ichiga oladi.Qonuniylik nazariyasi, avvalambor, huquqiy ongda shakllanadiva huquqiy munosabatlarda qatnashadigan barcha shaxslarningqonun talablariga muvofiq harakat qilishi va biron-bir g‘ayriqonuniyharakatni amalga oshirmaslik talabiga bo‘ysunishni, shuningdeksubyektiv huquqlarning to‘liq ijro etilishini bildiradi.Huquq-tartibot — jamiyatda huquqiy tartibni saqlash uchundavlat organlari, jamoatchilik tomonidan huquqiy normalarnihayotga tatbiq qilish faoliyatidir. Huquq-tartibotni amalga oshirishdahayotdagi mavjud axloq, odob, an’analar muvofiqligi ta’minlanadi.Huquq-tartibot davlat tomonidan ishlab chiqilgan normativhujjatlar orqali tartibga solinadi.Ma’lumki, qonuniylik huquq-tartibot bilan uzviy holda amalgaoshiriladi. Huquq-tartibot jamoat tartibining bir qismi bo‘lib, faqathuquqiy normalarning amalga oshirilishi natijasida paydo bo‘ladiva kishilar o‘rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarni huquqiyvositalar orqali tartibga soladi. Kishilar o‘rtasidagi o‘zaro yokifuqarolar bilan davlat organlari o‘rtasidagi munosabatlar huquqtartibot,ya’ni huquqiy normalar orqali amalga oshirilib,qonuniylik mustahkamlanadi.Bundan tashqari davlat faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridanbiri - qonunlarga og‘ishmay rioya qilishni ta’minlashdir. Qonunlargarioya etishning hamma uchun majburiyligi, uni buzishga aslo yo‘lqo‘yib bo‘lmasligi huquq-tartibot va aholining huquqiy madaniyati,ongi darajasini yuksaltirish davlat huquq-tartibotni muhofaza etishfunksiyasining mazmunini tashkil etadi.Davlat ushbu funksiyani amalga oshirish uchun quyidagiyo‘nalishlarda faoliyat ko‘rsatadi:birinchidan, aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatinishakllantirish;ikkinchidan, qonunlar ijrosini ta’minlash va ular ustidanqat’iy nazorat o‘rnatish;uchinchidan, fuqarolarni konstitutsiyaviy huquqlar va erkinliklarbilan ta’minlaydigan qonunchilikni yaratish;to‘rtinchidan, huquqni muhofaza qilish organlari tiziminishakllantirish;beshinchidan, qonunchilik va huquq-tartibotni mustahkamlash.Har qanday davlatning eng asosiy talabi - qonunlarni amalgaoshirishga, qonunchilikni ta’minlashga safarbar etilgan kishilarningqonunlarni aniq va og‘ishmay ijro etishidir_.Qonuniylik va huquqiy-tartibot kafolatlari va ularni ta’minlashusullari. Jamiyatda kishilar o‘rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarqonunlar bilan tartibga solinar ekan, ularni hayotda to‘g‘riqo‘llash, ya’ni qonuniylik tegishli usullar orqali amalga oshiriladi.Davlat boshqaruvida qonuniylik kontrol, nazorat va davlatboshqaruv organlarining g‘ayriqonuniy harakatlari ustidan shikoyatberish usullari yordamida amalga oshiriladi.Kontrol hamma vaqt yuqori organlar tomonidan ulargabo‘ysunuvchi quyi organlarning faoliyatini tekshirish jarayonidaqo‘llaniladi. Kontrol usulini qo‘llash huquqiga ega bo‘lgan organlaro‘zlariga bo‘ysunuvchi obyektlarning moliyaviy, xo‘jalik, tashkiliyva boshqa xil faoliyatini o‘rganib chiqib, shu faoliyat davomidaularning qonunlarga qanchalik rioya etganliklarini aniqlaydi. Agarqonunlar buzilayotgan bo‘lsa, mansabdor shaxslarga nisbatanintizomiy choralar qo‘llaniladi va ularning chiqargan huquqiyaktlarini bekor qiladi. Nazorat olib boruvchi organlar esa o‘zlarigabo‘ysunmagan obyektlar ustidan nazorat o‘rnatadi. Qonunchilik,o‘rnatilgan maxsus tartib buzilgani aniqlansa, nazorat olib boruvchiorganlar tartibni buzgan shaxsga nisbatan ma’muriy choraqo‘llashlari mumkin, lekin obyektlar tomonidan chiqarilgang‘ayriqonuniy aktlarni bekor qila olmaydilar. Nazorat prokuraturava maxsus davlat nazorati organlari tomonidan, kontrol esa barchayuqori organlar tomonidan olib boriladi.390 391

Qonun va tartib buzilishining oldini olish hamda bundayhollarga chek qo‘yish maqsadida nazoratning quyidagi turlari amalqiladi:Davlat hokimiyat organlarining nazorati — Oliy Majlis vaVazirlar Mahkamasi tomonidan;Davlat boshqaruv organlarining nazorati — MXX, IIV, Davlatbojxona qo‘mitasi, Davlat soliq organlari va hokazolar tomonidanolib boriladi;Prokuror nazorati:— qonunlarga rioya etilishi ustidan umumiy nazorat;— huquq-tartibot idoralarining ijro etish faoliyati ustidannazorat;— dastlabki tergov idoralari faoliyati ustidan nazorat;— jazoni ijro etish idoralari faoliyati ustidan nazortni tashkiletadi.Ma’muriy nazorat:— yo‘l harakati xavfsizligi xizmatlari;— yong‘in xavfsizligi xizmatlari;— sanitariya va epidemiologiya idoralari;— veterinariya idoralari;— tabiatni muhofaza qilish idoralari va hokazolar tomonidanamalga oshiriladi.Sud organlarining kontroli - jinoiy, ma’muriy, fuqaroviy vaxo‘jalik ishlari bo‘yicha amalga oshiriladi;Jamoatchilik kontroli:— siyosiy partiyalar;— jamoat tashkilotlari;— o‘zini o‘zi boshqarish organlari;— nodavlat notijorat tashkilotlari;— kasaba uyushmalari;— ijodiy uyushmalar;— faxriylar va yoshlar tashkilotlari;— olimlar, yozuvchilar va boshqa jamiyatlar va hokazolartomonidan olib boriladi.2-§. Davlat boshqaruvida qonuniylikni ta’minlashdafuqarolarning taklif, ariza va shikoyatlariningo‘rni va ahamiyatiFuqaroning davlat organlariga, jamoat birlashmalariga, mulkchilikshaklidan qat’i nazar korxonalar, muassasalar va tashkilotlargamurojaat qilish tartibi O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarningmurojaatlari to‘g‘risida»gi 2002-yil 12-dekabr va«Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xattiharakatlarva qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risidagi»1995 yil 30 avgust qonunlari bilan belgilangan.Fuqarolarning murojaatlarini ko‘ruvchi davlat organlari vamuassasalari doirasi kengdir, ularga Oliy Majlis, uning doimiyqo‘mita va komissiyalari, maxsus masala yuzasidan tuzilgankomissiyalari; Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili(Ombudsman); Markaziy saylov komissiyalari (okrug va uchastkasaylov komissiyalari); O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti(Prezident devoni), Vazirlar Mahkamasi, vazirliklar, qo‘mitalarva boshqa markaziy muassasalar; Konstitutsiyaviy sud, odil sudlovorganlari, xo‘jalik sudlari, ularning tarkibiy va tarmoq tuzilmalari,fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari; mulkchilik shaklidanqat’i nazar, korxonalar, tashkilot va muassasalar; jamoat birlashmalari- ya’ni: siyosiy partiyalar, turli jamoat tashkilotlari,ommaviy axborot vositalari kiradi. Bularning har biri o‘z vakolatidoirasida fuqarolarning murojaatlarini hal qiladi.Shuning uchun fuqaro murojaat qilganda qaysi organ yokitashkilotga murojaat qilishi zarurligini, o‘z murojaatini qaysi organyoki tashkilotda qoniqarli hal qilinishi mumkinligini bilishimuhimdir. Shunda ko‘pgina quyi organ yoki tashkilotlarni chetlabo‘tib, bir yo‘la yuqori organlarga murojaat qilinmaydi. Quyiorganlarni chetlab o‘tib, yuqori idoralarga murojaat qilish esa ularnio‘z asosiy vazifalarini bajarishdan chalg‘itishi mumkin.Qonun fuqarolarning yuqori idora va tashkilotlarga murojaatqilish huquqini amalga oshiruvchi qoidalarni, murojaat qilishtartiblarini va murojaatlarni ko‘rib chiqish muddatlarini aniqbelgilab, fuqarolarga o‘z murojaatlari yuzasidan tezlik bilan392 393

malakali, ishonchli javob olishlarini, qo‘yilgan talablarningqondirilishini ta’minlaydi.Fuqarolarning murojaatlarini davlat va jamiyat hayotida,fuqarolarning shaxsiy hayotida tutgan o‘rni huquqiy jihatdananiqlab berilgan. Mazkur moddaning matnida dastlab ko‘zgatashlanadigan narsa - fuqarolarning murojaatlariga ularning davlatva jamoat ishlarida ishtirokini ta’minlovchi vosita sifatida qaralishidir.Demak, murojaatlar faqat alohida shaxsning manfaati bilancheklanmaydi, ular shaxsning faqat iqtisodiy manfaatlari vabuzilgan huquqlarini tiklash vositasi bo‘lib qolmay, balki demokratiyaningham tarkibiy qismidir. Qaysi mamlakatda fuqarolarningmurojaatlariga munosabat qandayligiga qarab, shu mamlakatdademokratiyaning amal qilishi haqida tasavvur hosil qilish mumkin.Fuqarolarning turli organ va tashkilotlarga murojaat qilishhuquqi yangi narsa bo‘lib qolmay, u uzoq tarixga taqaladi. Ba’zidavrlarda murojaatlarga faqat shaxslarning haq-huquqlarini himoyaqilish vositasi deb qaralgan. Demokratiyaning davlat hayotida kengo‘rin egallashi natijasida murojaatlar yangi xususiyat kasb etdi,ya’ni ular fuqarolarning davlat va jamiyat ishlarida ishtirok etishvositasi darajasiga ko‘tarildi. Murojaatlarning ahamiyati ayniqsahuquqiy demokratik davlat qurishni maqsad qilib qo‘yganmamlakatlarda kuchaydi. Fuqarolar o‘z murojaatlari orqali davlatva uning organlari faoliyatiga, qonunchilik, qonuniylik va huquqtartibotnimustahkamlashga sezilarli ta’sir ko‘rsatadilar.Murojaatlar orqali fuqarolar o‘zlariga Konstitutsiya va u asosidaqabul qilingan huquqiy hujjatlar orqali berilgan huquq va erkinliklarniro‘yobga chiqaradilar. Davlat organlari va turli tashkilot,korxona, muassasalarga murojaat qilish natijasida fuqarolarninghuquq va manfaatlarini himoyalash tegishli organ va idoralardan,mansabdor shaxslardan talab etiladi. Natijada huquq va manfaatbuzilishining oldi olinadi, agar ular buzilgan bo‘lsa - tiklanadi.Fuqarolar faqat o‘zlarining manfaatini ko‘zlab emas, balkiboshqa shaxslarning: oila a’zolari, qarindoshlari, jamoa a’zolarihamda tashkilotlarining manfaatini ham ko‘zlab murojaat qilishlarimumkin. Bu qoidaning ayniqsa, yordamga muhtoj, qonunqoidalarniyaxshi anglamaydigan shaxslarning huquqiy manfaat-larini himoya qilishda ahamiyati katta. Fuqarolar o‘zlari mehnatqilayotgan tashkilotlar manfaatini himoya qilib ham tegishliorganlarga murojaat qilishlari mumkin. Chunki shaxsiy manfaatbilan umumiy manfaatda mushtaraklik bo‘lgandagina tashkilot ham,xizmatchi ham manfaat ko‘rishi mumkin.Murojaatlar idora va tashkilotlarga yakka tartibda - shaxsan,yoki jamoa (guruh) bo‘lib berilishi mumkin. Yakka tartibdagimurojaatlarda asosan shaxsiy manfaat ilgari surilsa (shikoyat vaarizalarda), ma’lum guruhlar (jamoa) murojaatlarida ko‘pchilikmanfaatiga taalluqli, ijtimoiy xususiyatga ega bo‘lgan masalalarilgari suriladi.Murojaatlarning turlari yozma yoki og‘zaki bo‘lishi mumkin.Ba’zi murojaatlar faqat yozma bo‘lishi belgilangan. Masalan, ishgakirish, ishdan bo‘shash, ism va familiyani o‘zgartirish, fuqarolikkaqabul qilish haqidagi va boshqalar. Ayrim murojaatlar esa og‘zakitartibda bo‘lib, ular tegishli organlarda shaxsan qabul qilingandaaytiladi. Lekin ular mazmuni ham tegishli idoralardagi maxsusqaydnomalarda qayd qilinadi. Fuqarolar murojaatlarini ommaviyaxborot vositalari orqali ham bayon qilishlari mumkin. Qonungaasosan fuqarolar murojaatlarining uch turi mavjud bo‘lib, bular:taklif, ariza va shikoyatdir.O‘zbekistonda fuqarolarning murojaatlarini ko‘rib chiqishtartibi «Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida»gi va «Fuqarolarninghuquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlarustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida»gi qonunlar bilan birga,alohida murojaatlarni, ayrim davlat organlarida ko‘rish tartibiniboshqa qonunchilik hujjatlari ham belgilaydi. Masalan, fuqarolikniqabul qilish haqidagi arizalarni ko‘rish tartibi, «Fuqarolikto‘g‘risida»gi qonunning 33— 40-moddalarida belgilangan.Ayrim masalalar va alohida shaxslarning harakatlari ustidanshikoyat qilish va shikoyatni ko‘rib chiqish qoidalari alohidaqonunlar bilan tartibga solinadi. Masalan, surishtiruv, tergovorganlari ularning harakatlari ustidan, sudning ajrimi, qarori vahukmi ustidan shikoyat qilish va shikoyatni ko‘rish taklif, ariza,shikoyatning nimaga qaratilishi, bir-biridan farqi O‘zbekistonRespublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 194— 196, 302—307-moddalarida belgilangan.394 395

Yuqorida qayd etilganlardan tashqari, saylov to‘g‘risidagiqonunlarda saylovchilarning o‘z saylov huquqlarini himoya qilib,shikoyat berish huquqi ko‘rsatilgan. «O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisiga saylov to‘g‘risida»gi qonunning 32-moddasi, «Xalqdeputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to‘g‘risida»giqonunning 31-moddasi, «Fuqarolar saylov huquqlariningkafolatlari to‘g‘risida»gi qonunning 10-moddasida saylovchilarningsaylov ro‘yxatidagi noaniqlik bo‘yicha shikoyat qilish huquqi vauni ko‘rishning alohida tartibi belgilangan.O‘zbekiston Konstitutsiyasining 23-moddasiga binoan «O‘zbekistonRespublikasi hududidagi chet el fuqarolarining va fuqaroligibo‘lmagan shaxslarning huquq va erkinliklari xalqaro huquqnormalariga muvofiq ta’minlanadi». Xalqaro huquq normalarigaasosan esa fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar va chet el fuqarolari hamO‘zbekiston Respublikasida normal hayot kechirishlari uchunzarur bo‘lgan huquqlardan foydalanadilar. Shuning uchun ularo‘z huquqlarini ta’minlash, ro‘yobga chiqarish uchun tegishliidora va muassasalarga hech qanday moneliksiz murojaat qilishlarimumkin. Amaldagi qonunchilik hujjatlari fuqaroligi bo‘lmaganshaxslarga ham murojaat qilish huquqini beradi. Xorijiy mamlakatlarfuqarolarining murojaatlarini ko‘rib chiqish tartibi xalqaroshartnoma va bitimlar, ikki tomonlama kelishuvlar asosida belgilanishiham mumkin. Agar shunday hujjatlar bo‘lmasa, bundayfuqarolarning murojaatlari ham qonunlarda belgilagan tartiblardako‘rib hal qilinadi.Mamlakatimizdagi har bir fuqaroning sudga murojaat qilishhuquqi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining Konstitutsiyaviyhuquqi bo‘lib, shu bilan birga bu huquq va erkinliklarning engishonchli va samarali kafolati hamda huquqiy davlatning muhimshartidir.O‘zbekistonda fuqarolarning sudga shikoyat qilish huquqiningbelgilanishida BMT tomonidan qabul qilingan, - «Inson huquqlariumumjahon deklaratsiyasi» talablariga to‘la amal qilindi. Ana shuhujjatning 8-moddasida «Har bir inson, mabodo, uning konstitutsiyayoki qonun kafolatlab qo‘ygan asosiy huquqlari buzilgudekbo‘lsa, nufuzli milliy sudlar tomonidan o‘z huquqlarining samaralitarzda tiklanishi, huquqiga egadir» - deb qayd etilgan. O‘zbekistonRespublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasida «Har bir shaxsgao‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari,mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniyxatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi»,- deb belgilash bilan yuqoridagi xalqaro hujjat qoidasirivojlantirilib, aniq bir mamlakat doirasida shu qoidaning amalqilishiga huquqiy asos yaratildi. «Sudlar to‘g‘risidagi» qonunning4, 8-moddalarida fuqarolar erkinliklari va manfaatlarini har qandaytajovuzdan himoya qilish borasida sud organlarining vazifalaribelgilangan. Mazkur qonun esa konstitutsiyaviy va boshqa qonunnormalarining amalda o‘z o‘rnini topishiga qaratilgan.Fuqarolarning sudga shikoyat qilishi uchun davlat organlari,korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, o‘zinio‘zi boshqarish organlari, mansabdor shaxslar, shuningdekfuqarolarning g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari yoki qonunga zidqaror va boshqa hujjatlari asos bo‘lib xizmat qiladi.Shikoyat berish uchun shunday xatti-harakatlar yoki qonunchiliikkazid ravishda qabul qilingan hujjatlar bo‘lishi kerak. Ba’zihollarda qonunga zid xatti-harakat yoki hujjatlar bo‘lmasa hamshikoyat qiluvchining haqiqiy ahvolni, qonun-qoidalarni bilmasligishikoyat qilishga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday shikoyatlar asossizhisoblanadi.Nima uchun aynan sudga shikoyat qilish shaxsning huquq vaerkinliklarining kafolati hisoblanadi?Chunki sud organlari, Konstitutsiyaga asosan boshqa davlathokimiyati organlaridan, jamoat birlashmalaridan holi, mustaqilharakat qiluvchi va faqat qonunga bo‘ysunuvchi organdir. Sudorganlari fuqarolarning davlat organlari, mansabdor shaxslartazyiqidan himoya qilish qobiliyatiga egadir. Ular shikoyatlarniko‘rishda har qanday manfaat, idora manfaatlaridan holi ravishdafaoliyat ko‘rsatadi. Boshqa davlat organlari (bo‘ysunish asosida)ish ko‘rganda, ba’zan idora manfaati ta’siridan chetga chiqib ketaolmasligi mumkin. Sud organlarida esa bunday ta’sir bo‘lmaydi,chunki ular mustaqildir. Shuning uchun bo‘ysunish tartibigaasoslangan davlat organlarida shikoyatlarning adolatli hal qilinishimkoniyati ko‘proq bo‘ladi.396 397

Qonun faqat O‘zbekiston fuqarolarini sudga shikoyat qilishhuquqinigina emas, balki chet el fuqarolarining hamda fuqaroligibo‘lmagan shaxslarning ham sud organlariga o‘z huquqlari,qonuniy manfaatlarini himoya qilishlari murojaat qilish huquqinibelgilagan. Xalqaro shartnomalar yoki bitimlar bilan boshqachahol, tartib ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, chet el fuqarolari hamO‘zbekiston fuqarolari kabi sudga murojaat qilishlari mumkin.Demak, shikoyatni sudda ko‘rishni rad etish uchun chet elfuqarosi bo‘lish yoki fuqarolikka ega bo‘lmaslik asos bo‘la olmaydi.Chunki ular ham respublikamiz ijtimoiy hayotida bevosita ishtiroketadilar. Shunday ekan, ularning huquq va erkinliklari ham himoyaqilinishi zarur. Bu esa insonparvarlik g‘oyasining amaliy ifodasidir.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasidafuqarolarning huquq va erkinliklarini, manfaatlarini sud yo‘li bilanhimoya qilish chorasini yanada kengaytirish masalasi ko‘tarildi.Xususan, fuqarolarning huquq va manfaatlarini sud orqali himoyaqilish sohasini imkon qadar kengaytirish darkor. Vaholanki, ayrimtarmoq qonunlarida huquqlari poymol etilgan fuqarolarningshikoyatlarini sudlov yo‘li bilan emas, ma’muriy yo‘l bilan ko‘ribchiqish tartibi ham uchraydi.Albatta, bu hol Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasigava Konstitutsiyamiz talablariga ziddir. Fuqaro, agar uning qonuniymanfaatlari va haq-huquqlari poymol etilgan taqdirda, har qandaymasala bo‘yicha himoya uchun sudga murojaat qilish huquqiga egabo‘lmog‘i darkor.Fuqarolarning sudga shikoyat berishiga yoki shikoyatni vujudgakeltiruvchi sabablar davlat organlari, korxonalar, muassasa vatashkilotlar, jamoat birlashmalari, o‘zini o‘zi boshqarish organlarihamda mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari hisoblanadi.Bunday xatti-harakat (qaror) mansabdor shaxslar tomonidano‘zboshimchalik bilan yoki kollegial ravishda sodir etilishi mumkin.Sudga shikoyat qilishda xatti-harakat yakka tartibda sodiretilganmi, kollegial ravishdami, buning farqi yo‘q.Lekin bir narsaga e’tibor berish kerak, faqat vakillik organlari,jumladan, mahalliy xalq deputatlari kengashlarining qarorlariustidan shikoyat qilinmaydi. O‘zbekiston Respublikasining«Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida»gi 1993 yil 2 sentabrqonunining 28-moddasiga ko‘ra faqat hokim qabul qilgan qaror vaboshqa hujjatlar ustidan fuqarolarning sudga shikoyat qilish huquqibelgilangan. Vakillik hokimiyati organlari hujjatlariningqonuniyligini tekshirish, qonunsiz hujjatlarni bekor qilish huquqiesa konstitutsiyaviy sudga taalluqlidir.Korxonalar, tashkilotlar, muassasalar yoki mansabdor shaxslarningxatti-harakati, qarori tufayli qanday oqibat vujudga kelgandasudga shikoyat qilish sabablarini uch guruhga bo‘lib ko‘rsatishmumkin:Birinchisi — xatti-harakat (qaror) natijasida fuqaroninghuquqlari va erkinliklari buzilgan bo‘lsa yoki shikoyat qiluvchishaxs shunday deb hisoblasa. Masalan, shaxsni ma’muriyat o‘ztashabbusi bilan mehnat qonunlari qoidalaridagi tartibga rioyaqilmasdan ishdan bo‘shatsa yoki hamma asoslar bo‘lgan holdashaxsning talabi qondirilmasa va boshqalar shikoyatga asos bo‘ladi.Bu harakatlar barcha qonun talablariga javob bo‘ladigan tartibdaamalga oshirilgan vaqtlarda ham shaxs sudga shikoyat qilishi hollariham uchraydi, biroq, bu shaxsning qonun talablarini bilmasliginatijasi bo‘lib, bunday shikoyatlar asossiz hisoblanadi. Lekin ularham sudda ko‘rib chiqish uchun qabul qilib olinishi va shikoyatgaasosli javob berilishi kerak.Ikkinchisi — fuqaroning o‘z huquq va erkinliklarini ro‘yobgachiqarishga xatti-harakat (qaror) to‘sqinlik qilsa, bu ham shikoyatqilish uchun sabab hisoblanadi. Masalan, saylov vaqtida fuqaroasossiz ravishda saylovchilar ro‘yxatiga kiritilmasa (bu uning saylovhuquqini amalga oshirishga monelikdir), so‘z, matbuot, fikrlasherkinligi buzilsa, bular sudga shikoyat qilishga asos bo‘ladi.Uchinchisi — fuqaro zimmasiga qonunda belgilangan tartiblardantashqari va qonunga zid majburiyatlar yuklansa. Masalan,Konstitutsiyaning 37-moddasida qonunda ko‘rsatilgan hollardantashqari majburiy mehnat taqiqlanadi, degan qoida bor. Ana shungazid ravishda shaxsga mehnat qilish majburiyati yuklansa, yokimehnat qonunlariga xilof ravishda voyaga yetmaganlar, ayollartaqiqlangan ishlarga jalb qilinsa, qonunda belgilanmagan to‘lovlarto‘lashga majbur qilinsa, bunday xatti-harakatlar (qarorlar) sudga398 399

shikoyat qilish uchun asos hisoblanadi. Yuqorida ko‘rsatilgan uchturdagi sudga shikoyat qilishga loyiq xatti-harakatlar (qarorlar)fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va manfaatlari bilan bevositabog‘liqdir.Fuqarolar o‘z shikoyatlari bilan murojaat qilishlari mumkinbo‘lgan obyektlarning (shikoyatlarni hal qiluvchi organ, tashkilotlarning)ikki turini ko‘rsatish mumkin.Birinchidan, har qanday huquq va erkinlik buzilishiga sababbo‘lgan xatti-harakatlar ustidan bevosita odil sudlov organlarigashikoyat bilan murojaat qilish mumkin.Ikkinchidan bo‘ysunish tartibiga rioya qilgan holda yuqorituruvchi organ, tashkilot yoki mansabdor shaxslarga shikoyatbilan murojaat qilish mumkin.Mazkur qoida fuqarolarga shikoyat bilan murojaat qilishningmuqobil imkoniyatini tug‘diradi. Ya’ni, bevosita shikoyat bilanular sudga murojaat qiladilarmi yoki bo‘ysunish tartibi asosidaturli davlat organlari, mansabdor shaxslarga murojaat qiladilarmi- bu fuqaroning ixtiyoriga havola, kimga bevosita murojaat qilishnifuqaroning o‘zi tanlaydi. Shikoyatlarni avval bo‘ysunish tartibidayuqori organlarda ko‘rib chiqilmaganligi, sudlarga shikoyatni ko‘ribchiqishni rad etishga asos bo‘lmaydi.«Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida»gi qonunga asosan,shikoyatlar bir oy ichida ko‘rib chiqib hal qilinishi kerak. Uzrlisabablar bilan shikoyatni ko‘rish muddati cho‘zilishi bundanmustasno. Shikoyat berilgan idoralar, karxonalar, tashkilotlar,mansabdor shaxslar shikoyatni qanoatlantirishni rad etgan bo‘lsa,bu qarorga shikoyat qiluvchi shaxs rozi bo‘lmasa yoki shikoyatqiluvchi shaxs bir oy muddat ichida shikoyati yuzasidan javobolmagan bo‘lsa (shikoyatning qanoatlantirilgani, rad etilgani yokiko‘rish muddati uzaytirilganligi haqida), bunday holda hamshikoyat bilan sudga murojaat qilishga haqli. Endi bu shikoyatyoki avvalgi holida berilishi yoki unga tegishli idora, mansabdorshaxs shikoyatni qanoatlantirimaganligi yoki vaqtida ko‘rmaganligihaqidagi masalalar qo‘shilishi mumkin. Bunday shikoyatlardafuqarolar o‘zlarining huquq, erkinlik va manfaatlarining ikki martabuzilganligi haqida shikoyat qiladilar: birinchisi - ushbu shikoyatnikeltirib chiqargan xatti-harakat (qaror); ikkinchisi - shikoyatniqanoatlantirmaganligi yoki muddatida ko‘rilmaganligi haqidanorozilik.Sudga faqatgina huquq va erkinliklari buzilgan fuqarolarshaxsan shikoyat bilan murojaat qilmay, balki ular o‘rniga bundayshaxslarning vakillari ham murojaat qilishlari mumkin.Qonun fuqaroning qaysi sudga shikoyat bilan murojaat qilishimumkinligi masalasida ham muqobillik, ya’ni fuqarolarga tanlovhuquqini beradi. Unga asosan fuqaro o‘z shikoyati bilan yo o‘ziyashab turgan joydagi sudga yoki xatti-harakati (qarori) ustidanshikoyat qilinayotgan idora, tashkilot, mansabdor shaxsjoylashgan sudga murojaat qilishi mumkin.Harbiy xizmatchilar ham o‘z huquq va erkinliklarini, qonuniymanfaatlarini sud orqali himoya qilish huquqiga ega. Ularninghuquq va erkinliklari harbiy organlar, harbiy boshliqlar tomonidanbuzilsa, ularning xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan harbiysudlarga shikoyat bilan murojaat qilishlari mumkin. Harbiyxizmatchilarning yuqori turuvchi mansabdor shaxslariga murojaati,«Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida»gi qonunda nazarda tutilgantartibda hal qilinadi.Fuqarolarning yozma murojaatlarida albatta ko‘rsatilishi shartbo‘lgan ma’lumotlar quyidagilardan iborat: 1) familiyasi, ismi,otasining ismi; 2) yashash joyi to‘g‘risida ma’lumot, ya’nimurojaat qiluvchining manzili (viloyat, tuman, shahar, ko‘cha,mavze, uy, xonalar nomi va raqamlari aniq ko‘rsatilishi kerak);3) taklif, ariza va shikoyatning aniq mohiyati bayon qilinishi kerak.Qonunda ko‘rsatilmasa ham murojaatlarning o‘z vaqtidako‘rilishi uchun murojaat qiluvchi shaxs haqiqatan shu kishiekanligini aniqlashda muhim rol o‘ynovchi ayrim qaydlar borki,ularning murojaatlarda albatta bo‘lishi maqsadga muvofiqdir(masalan, murojaat berilgan muddatning ko‘rsatilishi, murojaatqiluvchining shaxsiy imzosi bo‘lishi va hokazo).Murojaatda shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi, turarjoyi haqida aniq ma’lumot bo‘lmasa, bunday murojaat anonimhisoblanib, uni qarab chiqmaslik uchun asos bo‘ladi. Sobiq ittifoqdavrida anonim murojaatlar ham ko‘rib chiqilgan. Uni tekshirish400 401

uchun ko‘plab davlat idoralari, mas’ul xodimlar, asosiy ishdanchalg‘ib, murojaatni (aksariyat hollarda bunday murojaatlar asossizbo‘lib, o‘ch olish maqsadida, ko‘pincha halol kishilarga tuhmatqilishni nazarda tutgan) tekshirish bilan band bo‘lgan. Buninguchun katta mablag‘lar sarflanib, asabbuzarliklarga olib kelgan.Shu bois ham bugungi kunda bunday anonim murojaatlar ko‘ribchiqilmaydi.Murojaatlar ularda qo‘yilgan masalalarning hal qilish vakolatigaqarab idoralarga, korxona, tashkilot, muassasalarga, mansabdorshaxslarga va turli vakillik organlariga beriladi. Bunda qaysi idorayoki tashkilot qanday vakolatga egaligini bilish muhimdir. Buninguchun murojaat qiluvchi huquqiy maslahat olib, keyin murojaatqilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Natijada zaruratsiz boshqaorganlarga murojaat qilishning oldi olinadi va murojaat qiluvchiningvaqti tejaladi, u o‘z talabiga tez va qoniqarli javob topadi. Murojaatlarningularda ko‘tarilgan masala vakolatiga kirmaydigan idoralargatushishi, murojaatning hal bo‘lishini kechiktiradi va davlat organlarifaoliyatiga zarar yetkazadi.Fuqarolarning o‘z murojaatlarini xalq vakillari - deputatlargayo‘llash huquqi mavjud. Shu bilan birga, deputat fuqarolarningmurojaatlarini hal qilish uchun tegishli idoralarga yuborgan bo‘lsa,ularda murojaatlarni ko‘rib hal qilish ahvolini nazorat qilish yokimurojaatlar ko‘rilayotgan paytda shaxsan ishtirok etish huquqigaega.Fuqarolarning murojaatlarini ko‘rib hal qilishda deputatlarningishtiroki ular murojaatlarining to‘g‘ri hal qilinishi uchun qo‘shimchakafolatdir.Fuqarolarning murojaatlari ularda qo‘yilgan masalalarni halqilish vakolatiga ega bo‘lmagan idoralarga, jamoat birlashmalarigayoki korxona, tashkilot, muassasa hamda mansabdor shaxslargayuborilgan bo‘lsa, bu masala «bizning vakolatimizga kirmaydi»,degan sabab bilan, murojaat qiluvchiga aslo qaytarilmasligi kerak.Qonun bunday hollarda murojaatni qabul qilgan tashkilot univakolatli organ va mansabdor shaxslarga yuborishi zarurliginibelgilaydi. Murojaat vakolatli organ yoki mansabdor shaxslarga 5kun muddat ichida yuborilishi va u qaysi organga jo‘natilganligihaqidagi aniq ma’lumot murojaat qiluvchiga albatta yetkakzilishikerak.Qonun talablariga rioya qilib berilgan murojaatlar undagitalabni qondirish imkoniyati bor-yo‘qligidan qat’i nazar, albattako‘rib chiqilishi shart. Talabni bajarish imkoniyati yo‘q deb,murojaatlarni ko‘rmay qaytarish, shuningdek, murojaatlarni turlisabablar bilan qabul qilishni rad etish mumkin emas.Fuqarolarning murojaatlarida ularni tegishli organlar yokimansabdor shaxslarga jo‘natish uchun zarur ma’lumotlar aksettirilmagan bo‘lsa, besh kun muddat ichida batafsil va aniqtushuntirishlar bilan u murojaat qiluvchiga qaytariladi. Bumurojaatni ko‘rishdan voz kechish emas, uni tegishli organ(tashkilot)larda to‘g‘ri va tez hal qilishga qaratilgan tadbirdir.Fuqarolarning murojaat qilish huquqi Konstitutsiya vaqonunlarda belgilab qo‘yilishining o‘ziyoq o‘z-o‘zidan bu huquqningamalga oshishini to‘la ta’minlaydi, degan xulosani keltiribchiqarmasligi kerak. Fuqarolarning murojaat qilish huquqiningto‘la amalga oshishi uchun qo‘shimcha tadbirlar ham belgilanganbo‘lib, bunga qonunning shu nomdagi moddasi misol bo‘la oladi.Ya’ni fuqarolarning murojaatlari tegishli idora va tashkilotlardabelgilangan tartibda va muddatda ko‘rib hal qilinishi kerak, ularmurojaat qilganliklari, undagi talab va istaklari, huquq-tartibot,davlat organlaridagi tartibbuzarliklardan xabar berganliklari uchuno‘zlari va oila a’zolari ta’qibga uchramasligi kerak. Agar shundayhol yuz bersa, bunga fuqarolarning huquqlarini qo‘pol ravishdabuzish deb qaraladi.O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida (144-m.)bunday harakat uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Unga asosan«Fuqaroni davlat organiga, korxona, muassasa, tashkilot yokijamoat birlashmasiga murojaat qilganligi yoki murojaatda bayonetilgan tanqid, shuningdek boshqacha shaklda tanqid qilganligiuchun mansabdor shaxs tomonidan ta’qib qilish - eng kam oylikish haqining yigirma besh baravaridan ellik baravarigacha miqdordajarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari, yoxuduch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Fuqarotegishli idora va mansabdor shaxslarga murojaat qilar ekan, undan402 403

murojaatini himoyalash uchun ma’lum xatti-harakatni qilish talabetilmaydi. Bu vazifa, ya’ni murojaatni hal qilish davlat idoralariva tashkilotlarining vazifasidir.Sud fuqarolarning shikoyatlarini qabul qilib olgach, shikoyatniko‘rib hal qilish davomida quyidagi ayrim harakatlarni amalgaoshiradi:Birinchidan, tegishli organlar va mansabdor shaxslardanshikoyatni xolisona va qonuniy hal qilish uchun zarur bo‘lganturli ma’lumotlarni (hujjatlar, ma’lumotnomalar) talab qilib oladi.Sud shikoyatlarni qonuniy hal qilishga nafi tegadigan har qandaymateriallarni talab qilishga haqli va bu talab qondirilishi shart.Ikkinchidan, shikoyat qiluvchilarning iltimosi yoki o‘ztashabbuslari bilan shikoyat qilinishiga sabab bo‘lgan xatti-harakat(qarorlar) ijrosini amalga oshirishni vaqtincha, ya’ni ish suddako‘rilib, tegishli qaror qabul qilinguncha to‘xtatib turish masalasinihal qiladi. Masalani hal qiladi, degani, xatti-harakat (qaror)to‘xtatib turiladi, degani emas. Bu sudning huquqi; lozim topsato‘xtatib turadi, lozim topmasa to‘xtatmaydi. Bunda masala harbir shikoyatga alohida yondashuv orqali hal qilinadi. Lekin suddashikoyat ko‘rilib hal qilingunicha, xatti-harakat (qaror) to‘xtatibturilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.Fuqarolar murojaatlarining ma’lum qismini takliflar tashkiletadi. Takliflar fuqarolar murojaatlarining alohida va mustaqil turibo‘lib, u o‘z mohiyati, mazmuni va maqsadi bo‘yicha murojaatningboshqa turlaridan farq qiladi.Taklif fuqarolarning asosan ijtimoiy xususiyatga ega murojaatlaribo‘lib, unda birinchidan, qonunchilikni, huquq-tartibotni u yokibu davlat organlari, korxona, tashkilot, muassasa, jamoatbirlashmalarining faoliyatini, tarkibiy tuzilishini takomillashtirishzarurligi haqida mulohazalar bayon qilinsa, ikkinchidan, bu boradaaniq taklif va tavsiyalar beriladi.Taklifning asosiy maqsadi qonunchilik, davlat idoralari, jamoatbirlashmalarining faoliyatini yaxshilash orqali fuqarolar o‘zmanfaatlarini himoya qiladilar hamda huquq va erkinliklariningto‘laroq amalga oshishiga erishadilar. Demak, taklif ijtimoiy,umumiy xarakterga ega murojaat bo‘lsa-da, ulardagi tavsiyalar,mulohazalarning amalga oshishi, har bir shaxsning manfaatlarini,huquq va erkinliklarini to‘la ta’minlashga, huquq buzilishiningoldini olishga, buzilgan huquqlarning qayta tiklanishiga imkoniyatyaratadi. Takliflarda mamlakat aholisiga taalluqli ayrim ijtimoiyiqtisodiykamchiliklarni bartaraf etish, mamlakat rivojlanishigafaol ta’sir qilish maqsadi aks etadi va bundan fuqarolar ham,davlat ham manfaatdordir.Takliflarni o‘rganish, umumlashtirish natijasida davlat idoralari,jamoat birlashmalari va korxona, tashkilot va muassasalarfaoliyatidagi ayrim kamchiliklar bilan birga ularni keltirib chiqaruvchisabablar ham aniqlanadi.Tegishli idoralarning fuqarolarning takliflariga e’tibor bilanqarashi, undagi tavsiyalardan foydalanishi davlat organlari, jamoatbirlashmalari, korxona, tashkilot va muassasalarning faoliyatiniyaxshilashga, qonunchilikni takomillashtirishga, huquq-tartibotnimustahkamlashga va pirovard natijada xalqning turmush sharoitiniyaxshilashga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, fuqarolar oldidadavlatning obro‘si oshishiga, davlat bilan fuqaro o‘rtasida yaxshimunosabat o‘rnatilishiga, ishonchning kuchayishiga sabab bo‘ladi.Davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxona, tashkilot vamuassasalarning vazifasi, burchi - har qanday takliflarni sinchiklab,har tomonlama ko‘rib chiqishdir. Agar taklifda fuqaro taklifnatijasini ma’lum qilishni iltimos qilgan bo‘lsa, albatta natijamurojaat qiluvchiga xabar qilinishi kerak. Har qanday taklifdagitavsiyalarni albatta shu vaqtda hayotga tatbiq qilish imkonibo‘lavermaydi, ana shunday holda ham taklif kirituvchiga nimauchun taklifni qo‘llash imkoniyati bo‘lmaganligi haqida batafsilma’lumot berish fuqarolar, shaxsga nisbatan e’tibor belgisidir.Fuqarolik jamiyatini qurish maqsad qilib qo‘yilgan respublikamizdafuqarolarning takliflari alohida ahamiyatga ega, chunkibu vosita orqali fuqarolar davlat va jamiyat ishlarida keng va bevositaishtirok etadilar, boshqaruv faoliyatiga samarali ta’sir ko‘rsatadilar.Fuqarolarning murojaatlarini ko‘rib hal qilishning aniq muddatlariqonun bilan belgilanishi muhim ahamiyatga ega. Chunkibusiz murojaatlarni hal qilish muddati cho‘zilib ketishi, fuqarolaro‘z iltimos va talablariga zarur paytda javob ololmasligi, huquq404 405

uzilish hollarida esa huquqlarning tiklanishini kechiktirib yuborishimumkin.Talab va iltimoslar, takliflar, zudlik bilan hal qilinmasa, o‘zahamiyatini yo‘qotadi. Ba’zi iltimos, talab va takliflar uzoqmuddatlarda hal qilinishidan murojaat qiluvchilar manfaatdorbo‘lmay qoladilar. Shuning uchun qonunda murojaatlarniko‘rishning fuqarolar manfaatiga zid kelmaydigan va har qandaymurojaatni davlat organlarida atroflicha hal qilish imkoniyatiniyaratuvchi muddat belgilangan.Muddat belgilashda murojaat turlarini ham e’tiborga olish kerak.Fuqarolarning har qanday takliflari bir oy ichida hal etilib, natijataklif kiritgan shaxsga ma’lum qilinishi kerak. Agar takliflarni halqilish uchun qo‘shimcha hujjatlar talab qilinsa va ularni o‘rganishzarurati tug‘ilsa, unda taklifni ko‘rib chiqish muddati vakolatlishaxs tomonidan uzaytirilishi mumkin. Bu haqda murojaat qiluvchishaxs albatta xabardor qilinishi lozim.Ariza va shikoyatlar tegishli idora va tashkilotlarga tushganvaqtdan boshlab asosan 15 kun ichida hal qilinadi, ular qo‘shimchao‘rganish va tekshirishni talab qilsa, u holda bunday ariza vashikoyatlar tushgan vaqtdan boshlab bir oy ichida hal qilinadi.Ariza va shikoyatlarni hal qilishni 15 kunlik muddatdan bir oylikmuddatga o‘tib hal qilinishini vakolatli shaxs yoki organ belgilaydi.Bu holda murojaat qiluvchi shaxsni xabardor qilish shart emas.Agar ariza va shikoyatlardagi masalalar murakkab bo‘lsa, unihal qilish uchun maxsus tekshiruvlar o‘tkazish, unga mutaxassislarnijalb qilish, turli joylardan qo‘shimcha hujjatlar, ma’lumotlarolish zarurati, hal qilish uchun bir necha organ, tashkilotlarningishtiroki kerak bo‘lsa, vakolatli shaxs ariza va shikoyatni ko‘rib halqilish muddatini istisno tariqasida uzaytirishi mumkin. Bundayvaqtda ham, shunday qaror haqida ariza yoki shikoyat berganshaxs xabardor qilinishi, sabablari ko‘rsatilishi kerak. Uzaytirilganmuddat bir oydan oshmasligi kerak. Shunday holda ariza vashikoyatni ko‘rib hal qilishning umumiy muddati ikki oydanoshmaydi.Har qanday murojaatni hal qilish muddati uning kelibtushgan kunidan hisobga olinadi, shuning uchun murojaatlartushgan vaqtni o‘z vaqtida va aniq qayd etish katta ahamiyatga ega.Bunda davlat idora va tashkilotlarida murojaatlarni qabul qiluvchixodimlarning mas’uliyati muhim rol o‘ynaydi. Rahbarlarmurojaatlarni hal qilish bilan birga ularni tezlikda, aniq qaydetilishini ham nazorat qilishlari kerak. Murojaat qiluvchi shaxsmurojaatning bir nusxasiga mas’ul xodimning uni olgan vaqtiniko‘rsatib imzo chektirib olishi murojaatlarning o‘z vaqtida qaydetilishini ta’minlovchi vosita bo‘lishi mumkin. Bundan tashqaripochta qaydlari, hujjatlari ham murojaatlarning o‘z vaqtida qaydetilishida muhim rol o‘ynaydi.Ko‘rinib turibdiki, taklif, ariza va shikoyatlarni ko‘rishmuddatida farq bor. Shuning uchun ular alohida-alohida qaydetilishi, ularda taklif, ariza va shikoyatning farqi aniq bilinib turishikerak. Shunda ularni ko‘rish muddati buzilmaydi va murojaatlarumumiy tahlil qilinayotganda aniq ma’lumot mavjud bo‘ladi.Turli idora va muassasalarda murojaatlar bilan ishlashningma’lum tartiblari, jarayonlari o‘rnatilgan. Ular ichki tartibqoidalarnibelgilovchi hujjatlarda o‘z aksini topgan. Ayniqsa, turliidoralarda murojaatlar bilan ishlash sohasiga kompyuterlar va boshqatexnika vositalaridan samarali foydalanish fuqarolar murojaatlaribilan ishlashni yaxshi yo‘lga qo‘yishga olib kelmoqda.O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonunlarida ba’ziorganlarda murojaatlarni alohida ko‘rib hal qilishning boshqachamuddatlari ham belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisigasaylov to‘g‘risidagi qonunning 32-moddasida («Xalq deputatlariviloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to‘g‘risida»giqonunning 31-moddasida) saylovchilar ro‘yxatidagi xato yokinoaniqliklar to‘g‘risida uchastka saylov komissiyasiga arz qilinganda,bu komissiya arizani 24 soat ichida ko‘rib chiqib, ariza bayoniniqondirishi yoki rad etishi belgilangan.«O‘zbekiston Respublikasining Fuqaroligi to‘g‘risida»giqonunning 40-moddasida fuqarolik masalalariga oid arizalarni yokitaqdimnomalarni ko‘rib chiqish muddati bir yildan oshmasligikerakligi belgilangan. Surishtiruv, tergov organlarida hammurojaatlarni ko‘rish muddatlari boshqacha belgilangan.«Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xattiharakatlarva qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida»gi406 407

qonunda ham sudlarda murojaatlarni ko‘rishning alohida muddatlaribelgilangan. Unga ko‘ra fuqarolar yoki ularning vakillari o‘z huquqva erkinliklari buzilganligidan xabar topgan kundan boshlab, uchoy ichida sudga shikoyat qilishlari mumkin.Fuqaro sudga murojaat qilishdan avval tegishli idora vamansabdor shaxslarga shikoyat bilan murojaat qilgan bo‘lsa-yu,ulardan o‘z shikoyatini qondirishga rad javob olgan bo‘lsa, yozmabildirish olgan kundan boshlab bir oy ichida sudga shikoyat qilishhuquqiga ega. Bunda yozma xabar haqidagi ma’lumot aniq bo‘lishikerak.Fuqaro o‘z shikoyatiga yozma javob olmagan bo‘lsa, tegishliorganlarga shikoyat bergandan keyin bir oy o‘tgan kundanboshlab, bir oy muddatda sudga shikoyat berishi mumkin.Har qanday hollar uchun belgilangan muddatlar o‘tkazib yuborilganda,sud uzrli deb topsa, muddatlarni tiklashi mumkin. Qandayholatlarni uzrli deb topish sud tomonidan hal qilinadi.Ariza - fuqarolarning ularga qonun va boshqa huquqiy hujjatlarbilan berilgan huquq va erkinliklarini amalga oshirilishini iltimos,talab qiluvchi murojaatdir. Arizalar orqali fuqarolar qonuniymanfaatlarini ro‘yobga chiqarishga intiladilar.Ma’lumki, fuqarolarning qonunlarda belgilangan ayrim huquqva erkinliklari, manfaatlari hech qanday murojaatsiz, fuqaroningtug‘ilishi bilan yoki ma’lum yoshga yetganidan so‘ng avtomatiktarzda ro‘yobga chiqadi, amalga oshadi. Masalan, shaxsiy huquqlari- yashash huquqi, daxlsizlik huquqi, saylov huquqi va boshqalar.Shunday huquqlar ham borki, ularni amalga oshirish uchunqo‘shimcha tegishli idoralarga murojaat qilish zarur. Masalan, ishgakirish, ishdan bo‘shash, oliy o‘quv yurtiga o‘qishga kirish vaboshqalar. Ana shunday subyektiv huquqlarni ro‘yobga chiqarishuchun ariza talab qilinadi.Fuqarolar Konstitutsiyaga asosan mehnat qilish huquqiga egabo‘lsa-da, uni amalga oshirish uchun albatta ariza bilan tegishliorgan, tashkilot, korxona, muassasaga murojaat qilishlari shart.Xuddi shuningdek, pensiya olish huquqiga xam fuqarolar shuhuquqdan foydalanish uchun ariza bilan murojaat qilishlari kerak.Ba’zi arizalarda u yoki bu organ, tashkilot, korxona vamuassasalarda, jamoat birlashmalarida, ma’lum kamchilik, qonunbuzilishlari haqida xabarlar ham bo‘lishi mumkin. Bunda arizaningtaklifdan farqi shundaki, arizada qo‘yilayotgan masalani hal qilishyo‘llari ko‘rsatilmaydi, taklif-tavsiyalar bayon qilinmaydi.Davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxona, tashkilot vamuassasalarga tushadigan arizalarning xususiyatiga qarab ularnitegishli guruhlarga bo‘lish mumkin. Bular, ariza — talablar, ariza— iltimoslar, ariza - xabarlardir.Ariza-talablarda murojaat qiluvchi o‘z huquqini talab qiladi,chunki tegishli davlat idoralari, korxona, muassasa, tashkilotlarshu huquqni amalga oshirishga majbur. Masalan, har bir fuqaroma’lum yoshga yetgach nafaqa olish huquqiga ega, shu yoshgayetgach, nafaqani rasmiylashtirishni tegishli idoralardan talabqiladi.Ariza-iltimoslar orqali ham fuqarolar o‘z huquqlarini amalgaoshirishni so‘raydilar, lekin bunday so‘rash iltimos shaklidabo‘ladi, chunki so‘rovlarni qondirish idoralarning huquqi, ularbunda o‘z imkoniyati, kelishilgan shartlar nuqtai nazaridan kelibchiqib murojaatni qondirishi yoki rad etishi mumkin. Masalan,fuqaro mehnat qilish huquqiga ega, shu tufayli biror muassasagaishga qabul qilish haqida murojaat qiladi. Agar xodimning malakasi,ixtisosi to‘g‘ri kelsa va shunday xizmat joyi bo‘lsa, u ishga qabulqilinishi, ya’ni iltimosi qondirilishi mumkin. Agar fuqaro muassasatalablariga javob bermasa yoki xizmat joyi yo‘q bo‘lsa, uningmurojaati rad etilishi mumkin.Ariza-xabarlarda - fuqarolar ba’zi qonunga zid xattiharakatlar,kamchiliklar haqida murojaat qiladilar. Masalan,korxona, tashkilotlardagi talon-torojlik yoki ayrim fuqarolarningqonun bilan taqiqlangan harakatlarni sodir etayotganligi,noqonuniy daromad asosida yashayotganligi va boshqalar. Arizalarqanday guruhga kirmasin, u qanday hal qilinishidan qat’i nazar,ko‘rib chiqilib, natijasi murojaat qiluvchiga bildirilishi shart.Fuqarolar huquqlarini ro‘yobga chiqarishni rad etish, asossizravishda huquqlarining amalga oshishiga to‘sqinlik qilish, ayniqsaarizalar belgilangan muddatlarda vakolat doirasida vijdonan ko‘ribhal qilinmasa, bu haqda arizachiga o‘z vaqtida asosli javob berilmasa,pirovard natijada murojaatning boshqa turi, ya’ni shikoyatni keltiribchiqaradi.408 409

Shuning uchun qonunning mazkur moddasida shikoyatlarnihal qiluvchilarning aniq majburiyatlari belgilangan.Arizalarni ko‘rib hal qilish vakolatiga kiruvchi subyektlar harqanday arizani har tomonlama, atroflicha, xolislik bilan va engmuhimi, o‘z vaqtida ko‘rib chiqishi kerak. Arizani ko‘rib chiquvchilarzarur bo‘lsa, maxsus komissiyalar tuzishi, ishga mutaxassislarnijalb qilishi, yashash joylaridan zarur ma’lumot vahujjatlarni so‘rab olishlari kerak. Arizani hal qilishga vijdonanyondashish, shaxsiy manfaatni aralashtirmaslik zarur. Arizalartezlikda, qonunda belgilangan muddatlarda hal qilinishi muhimdir.Aks holda, uning ahamiyati bo‘lmaydi. Chunki fuqaro o‘z subyektivhuquqining imkoni boricha tezlik bilan hal qilinishidanmanfaatdor. Masalan, fuqaro tegishli idoraga moddiy yordam so‘rabmurojaat qilsa, u shunday yordamga aynan shu vaqtda muhtojbo‘lishi, kechiktirib berilgan yordam uning muammosini halqilmasligi mumkin.Arizani ko‘rib hal qilishda faqat qonunchilik hujjatlariga amalqilinishi zarur, ariza bo‘yicha qabul qilinadigan har qanday qarorqonuniy bo‘lishi kerak. Arizalarni ko‘rib hal qilish va ular yuzasidanto‘g‘ri qaror qabul qilish bilan masala tugamaydi. Bu masalaningbir tomoni, uning ikkinchi tomoni qabul qilingan qaror ijrosinita’minlashdir. Qaror ijrosi to‘liq bajarilmaguncha, u nazoratdaturishi kerak.Fuqarolar arizalari bilan ishlashning eng muhim shartlaridanbiri - ariza mazmuni qanday hal bo‘lishidan qat’i nazar, natijasiniasoslangan tarzda, yozma ravishda arizachiga ma’lum qilishdir.Ayniqsa ariza rad etilsa, uning sababi tushunarli va asosli bo‘lishizarur. Fuqaro olingan javobdan qoniqish hosil qilishi kerak. Aksholda, ariza yuzasidan qabul qilingan qaror ustidan fuqarolarqonunda nazarda tutilgan tartibda shikoyat qilishi mumkin.Yuqori turuvchi davlat organining, jamoat birlashmasining,mansabdor shaxsning qarori ustidan qonunchilik hujjatlaridabelgilangan muddatda sudga shikoyat qilinishi mumkin.Fuqaro shikoyatini shaxsan berishga yoki bu ishga boshqashaxsni vakil qilishga haqlidir. Voyaga yetmaganlar va muomalagalayoqatsiz shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab ularning qonuniyvakillari shikoyat bilan murojaat qiladilar.Shikoyatga fuqaroning murojaati bo‘yicha avval qabul qilinganqaror yoki uning ko‘chirmasi, shuningdek shikoyatni ko‘ribchiqish uchun zarur bo‘lgan boshqa hujjatlar ilova qilinadi.Fuqarolarning shikoyatlarini xatti-harakatlari va qarorlariustidan shikoyat qilinayotgan organlar yoki mansabdor shaxslarningo‘ziga jo‘natish taqiqlanadi.Shikoyat - fuqarolarning subyektiv huquqlari va qonun bilanqo‘riqlanadigan manfaatlarni himoya qilish maqsadida beriladiganmurojaat turidir. Qonunga asosan, shikoyatda subyektiv huquqlarningbuzilishi va uni tiklash haqidagi ma’lumotdan tashqari davlatorgani, korxona, tashkilot, muassasalar, jamoat birlashmalari,mansabdor shaxs yoki alohida fuqaroning xatti-harakatlari tanqidham qilinadi. Shuning uchun shikoyatga bir tomondan, subyektivhuquq va qonuniy manfaatlarni tiklash vositasi, ikkinchi tomondan,davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxona, tashkilot,mansabdor shaxslar, fuqarolar faoliyatidagi ayrim nuqsonlarni,huquq-tartibot sohasidagi kamchiliklarning tanqid qilinishi debqaralishi kerak.Shikoyat faqat tegishli idora, mansabdor shaxs, fuqarolarningnoqonuniy xatti-harakatlari natijasidagina kelib chiqmaydi. Odatda,shikoyatlarning aksariyatini fuqarolarning qonunchilik va boshqahujjatlarni bilmasligi natijasida o‘z huquq va manfaatlarini buzildi,deb hisoblashi ham keltirib chiqarishi mumkin. Bunday shikoyatlarasossiz shikoyat hisoblanadi.Shikoyatlarni qaysi organ va idoralarga berilishi aniq ko‘rsatilganva boshqa turdagi murojaatlardan farqi bo‘lishi lozim.Davlat organlarining, jamoat birlashmalarining, korxona,tashkilot, muassasalarning, mansabdor shaxslarning qarori yokixatti-harakati ustidan shikoyatlar tegishli tuzilmalar bo‘ysunadiganyuqori tashkilotlarga beriladi. Masalan, tuman ichki ishlar bo‘limifaoliyati ustidan viloyat ichki ishlar boshqarmasiga, tuman hokimifaoliyati ustidan viloyat hokimiyatiga va hokazo. Shikoyat qilishdapog‘onalarga e’tibor berish, unga amal qilish juda muhim.Shikoyat beruvchi organ bo‘ysunadigan idora bo‘la turib,shikoyatni birdaniga yuqori, ya’ni markaziy organlarga berilishito‘g‘ri emas. Bu markaziy organlarni asosiy vazifalaridan chalg‘i-410 411

tishi, pirovard natijada, davlat organlari faoliyatiga salbiy ta’siretishi mumkin. Agar shikoyat tegishli bo‘g‘inda qonuniy halqilinmasa, u holda yanada yuqoriroq tashkilotga shikoyat qilishgato‘g‘ri keladi.Qonunga asosan davlat organlarining, jamoat birlashmalari,korxona, tashkilot, muassasa, mansabdor shaxslarning qaror vaxatti-harakatlari ustidan, bo‘ysunishdan qat’i nazar, sud organlarigashikoyat qilish mumkin. Sud organlariga shikoyat qilish va uniko‘rish tartibi esa qonun bilan tartibga solinadi.Ariza va takliflar uchun murojaat qilish muddati belgilanmaganbo‘lsa, shikoyat tegishli idora va tashkilotlarning xatti-harakat sodiretgan yoki qaror qabul qilgan vaqtdan boshlab bir yil ichidaberilishi mumkin. Mazkur muddatning o‘tib ketishi shikoyat qilishhuquqini cheklaydi. Faqat muddat uzrli sabablarga ko‘ra o‘tkazibyuborilsa (kasallik, uzoq muddat xizmat safarida bo‘lish vaboshqalar) shikoyatni ko‘ruvchi organ bu muddatni tiklaydi. Qandaysabablar uzrli hisoblanishi tegishli organlar tomonidananiqlanishi mumkin.Shikoyatlar fuqarolar tomonidan shaxsan yoki ularningmanfaatini himoya qiluvchilar, advokatlar, homiylar tomonidanberilishi ham mumkin. Bu qoida shnkoyatlarning malakalibo‘lishini, voyaga yetmaganlar, qariyalar, nogironlar va boshqalarninghuquqlarini himoya qilishni nazarda tutadi. Mazkur qoidamuomalaga layoqatsizlar manfaatini ko‘zlaydi.Shikoyatni tezlik bilan tekshirish, u haqida dastlabki va aniqma’lumotga ega bo‘lish nuqtai nazaridan, shikoyat berish vaqtidau bilan birga ba’zi hujjatlarni qo‘shib taqdim qilish zarurligi hamqonunda belgilangan. Shikoyat bilan birga avval qabul qilingan qaroryoki uning ko‘chirmasi va shikoyat «Fuqarolarning huquqlari vaerkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudgashikoyat qilish to‘g‘risida»gi qonunga binoan ko‘rilishiniosonlashtiruvchi boshqa hujjatlar albatta taqdim qilinishi kerak.Shikoyatlar bilan ishlashning muhim shartlaridan biri -shikoyatni hal qilish, uni tekshirish uchun faoliyati ustidanshikoyat qilinayotgan idoralar, mansabdor shaxslarga yubormaslikdir.Bu shikoyatlarni xolisona hal qilish imkoniyatini yaratadi.Bu qoida buzilsa, qayta va takroriy shikoyatlarga sabab bo‘ladi,fuqarolar yanada yuqoriroq organ va tashkilotlarga murojaat qilishgamajbur bo‘ladilar.Takliflarning ko‘payishi birinchidan, fuqarolarning siyosiyfaolligidan dalolat bersa, ikkinchidan, ularning qonun-qoidalarnimukammal bilmasligidan, davlat organ (idora)lari, tashkilotlar,mansabdor shaxslar faoliyatidagi nuqsonlardan dalolat beradi.Fuqarolar shikoyat qilish huquqidan foydalanib, tegishli idorava tashkilotlarga murojaat qilganlarida, shu huquqning to‘la amalgaoshishi uchun ma’lum huquqlarga ega bo‘ladilar. Bu, o‘z navbatida,tegishli idora va mansabdor shaxslarning majburiyatini vujudgakeltiradi.Fuqaro shikoyat qilgach, shikoyatning natijasini kutib o‘tirishbilan cheklanmay, uning hal qilinishida, shu munosabat bilanvujudga keladigan jarayonlarda faol ishtirok etadi. Bundan fuqaroham, tegishli organlar ham manfaatdor bo‘ladilar. Shikoyatlarniko‘rib hal qilishda fuqaroning shaxsan ishtirok etishi shikoyatnixolis, adolatli hal qilish imkoniyatini yaratadi. Ya’ni, shikoyatnihal qilish jarayonida fuqaro ishtirok etar ekan, u ushbu jarayonnio‘ziga xos ravishda nazorat qiladi.Shikoyat qilgan shaxs, uni tekshirayotgan shaxs bilan shaxsanuchrashishi, ularga shikoyatdagi talablarni oydinlashtiradigan dalilisbotlarni,hujjatlarni taqdim qilishi mumkin. Uning ma’lumotlarialbatta e’tiborga olinishi kerak.Shikoyat qiluvchi shaxsga tekshiruvga oid hujjatlar, materiallarbilan tanishish uchun imkoniyat yaratiladi. Shikoyat qiluvchishikoyatga qo‘shimcha hujjat va materiallarni tekshiruvchi shaxsgafaqat o‘zi taqdim qilish bilan cheklanmay, undan tegishli joylardanqo‘shimcha hujjat va materiallarni so‘rab olishni iltimos qilishgaham haqli.Turli organ va tashkilotlarga shikoyat kiritgan shaxs shikoyatdagitalablarning to‘liq va qonuniy hal qilinishiga erishish uchunmalakali huquqshunoslar, ya’ni advokatlar xizmatidan, mutaxassislaryordamidan foydalanishi mumkin.Shikoyatlarni ko‘rib chiqish natijasi ularning ko‘rilishidashikoyatchi qanday shakllarda ishtirok etishidan qat’i nazar, albatta412 413

yozma murojaat etuvchiga ma’lum qilinishi kerak. Shikoyatni ko‘ribchiqish natijalari haqidagi xabarlar asosli, ishonarli bo‘lishi, uningo‘z vaqtida shikoyat qilgan shaxsga yetib borishi choralari ko‘rilishikerak. Shikoyatni ko‘rish natijasi haqidagi xabar shu talablargajavob bermasa, takroriy shikoyatlarni keltirib chiqaradi.Shikoyat qiluvchi shaxsning eng muhim huquqlaridan birishundaki, shikoyatni keltirib chiqargan holatlar tufayli u moddiyzarar ko‘rgan bo‘lsa, shikoyat qondirilgandan so‘ng shu zararniqonunda belgilangan tartibda qoplanishini talab qilishga haqli.Demak, shikoyat qondirilgach, fuqaro faqat ma’naviy qoniqishhosil qilish, adolatning tiklanishiga erishish, buzilgan huquqiningtiklanishi bilan cheklanmay, iqtisodiy manfaatga ham egabo‘ladi.Fuqarolarning tegishli idoralar, tashkilotlar va mansabdorshaxslarning xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyati tegishlisudlar tomonidan, fuqarolik sudlov ishlarini yuritish qoidalarigaasosan ko‘riladi.Fuqarolik sudlov ishlarini yuritish tartibi respublika amaldagiFuqarolik-protsessual kodeksining tegishli moddalari bilan tartibgasolinadi.Fuqaroning har qanday shikoyatini ko‘rib chiqishning oxirginatijasi sud qarori bilan rasmiylashtiriladi. Ya’ni har qandayshikoyat bo‘yicha u qanoatlantirilishi yoki rad etilishidan qat’inazar, sud qarori qabul qilinadi.Sud shikoyatni atroflicha o‘rganib, qonunchilik hujjatlariga vatalab qilib olingan ma’lumotlarga asoslanib, uni asosli deb topsa,ustidan shikoyat berilgan mansabdor shaxs, idora yoki tashkilotningxatti-harakatini (qarorini) qonunsiz deb topadi. Bunda tegishlixatti-harakat (qaror) sodir etgan organ (idora), tashkilot, mansabdorshaxsga, fuqaroning shikoyatidagi talablarni qondirishmajburiyatini yuklaydi yoki uning buzilgan huquq va erkinliklarinio‘zgacha yo‘l bilan tiklaydi.Sud shikoyatni tekshirib, undagi talablar asossiz, qilinganxatti-harakat (qaror)ni qonuniy deb topsa, shikoyatni rad etadi.Sud shikoyatni qanoatlantirganda ham, rad etganda ham albattaularni ishonarli tarzda shikoyatchiga o‘z vaqtida yetkazishi kerak.Shikoyat qiluvchi sudning shikoyat yuzasidan qabul qilganqaroridan norozi bo‘lsa, qonunlarda belgilangan tartibda yuqorisudga shikoyat qilishi mumkin. Bunda ham, avval ta’kidlanganidek,shikoyat doirasi kengayib, avvalgi xatti-harakatga (qarorga) sudningharakatidan norozilik ham qo‘shiladi.O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksining225-moddasi sud qarorlarining kuchga kirish muddatini belgilagan.Unga asosan sudning qarori kassatsiya tartibida (yuqori sudga)shikoyat qilish muddati tugashi bilan (agar shunday harakat sodirqilingan bo‘lsa) kuchga kiradi. Kassatsiya tartibida shikoyat qilinganbo‘lsa, unda yuqori sud ishni ko‘rib, sudning qarorini kuchdaqoldirsa, qaror shu vaqtdan boshlab kuchga kiradi.Sudning shikoyat yuzasidan qonuniy kuchga kirgan qaroribarcha davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar,jamoat birlashmalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari,mansabdor shaxslar fuqa-rolar uchun majburiydir. Bu«Sudlar to‘g‘risida»gi qonunning 3-moddasida ham o‘z ifodasinitopgan.Sudning shikoyat yuzasidan chiqargan qarori, xatti-harakati(qarori) ustidan shikoyat berilgan idora, tashkilot va mansabdorshaxslarga qaror kuchga kirgach, o‘n kun ichida yuborilishi shart.Ish shu bilan tugamaydi, ya’ni sud shikoyat yuzasidan faqatginato‘g‘ri, qonuniy, adolatli qaror qabul qilish bilangina cheklanmaydi.U qarorlar ijrosini nazorat ham qiladi. Shuning uchunqonunda shikoyat yuzasidan sudning qarori bajarilganligi haqidategishli idora va mansabdor shaxslarning qaror olingan kundanboshlab bir oy ichida sudga xabar qilish majburiyati belgilabqo‘yilgan. Shikoyat yuzasidan qabul qilingan sud qarori bajarilmasa,unda sud qonunlarda belgilangan tartibda ma’lum choratadbirlarniko‘radi.Sud qarori bajarilishi shart. Qaror ixtiyoriy bajarilmagantaqdirda, uni majburiy bajartirish qoidalari mavjud. Bu masalaFuqarolik-protsessual kodeksning «Sud qarorini ijro etish» debnomlangan 4-qismidagi moddalar bilan tartibga solinadi.Sudda shikoyatlarni ko‘rish ma’lum sarf-xarajatlarni keltiribchiqaradi. Qonunda bunday xarajatlarni qoplashning yo‘llari ham414 415

elgilangan. Bular: — shikoyat asossiz bo‘lib, sud shikoyatniqanoatlantirmasa (rad etsa), xarajatlar shikoyat qiluvchiningzimmasiga yuklanadi. Bu asossiz, bo‘lar-bo‘lmas masala yuzasidansudga shikoyat qilishning oldini oluvchi choradir. Shikoyatqondirilgan taqdirda esa, sarf-xarajat shikoyatni keltirib chiqarishgasabab bo‘lgan xatti-harakatni (qarorni) sodir etgan idora, tashkilot,mansabdor shaxs zimmasiga yuklanadi. Bu idoralar, mansabdorshaxslarni har qanday xatti-harakatni (qarorni) faqat qonunchilikhujjatlari asosida hal qilishga undovchi muhim vositahisoblanadi. Sud xarajatlarini qoplash masalasi O‘zbekistonRespublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksining 87—105-moddalariasosida hal qilinadi.Fuqarolarning murojaatlari ko‘p hollarda fuqarolarning manfaati,huquq va erkinliklarini himoya qilishga qaratiladi. Ularningmurojaatlarini ko‘rish oqibatida turli harakatlar bilan manfaatlarigazarar yetkazmaslik kerak. Qonun buning uchun turli choralarnibelgilagan, jumladan murojaatlar qayerda, kim tomonidan halqilinishidan qat’i nazar, fuqarolarning roziligisiz, ularning shaxsiyhayotiga, oilasiga, sog‘lig‘iga taalluqli ma’lumotlar, davlat siri,qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa sir hisoblangan ma’lumotlaroshkor qilinishi mumkin emas. Agar bu qoidaga rioya qilinmasa,huquq va erkinliklarini talab qilib murojaat qilgan shaxslarninghuquqlari, manfaatlarini ro‘yobga chiqarish o‘rniga ular buziladi.Bu esa qo‘shimcha murojaatlarni, shikoyatlarni keltirib chiqaradi.Fuqarolarning sir hisoblanuvchi ma’lumotlarining oshkorqilinishi, Konstitutsiyaning 27-moddasida belgilangan «shaxsiyhayotiga aralashishdan himoyalanish» huquqining buzilishihisoblanadi.Murojaatga daxldor bo‘lmagan, fuqaroning shaxsi to‘g‘risidagima’lumotlarni so‘rab-surishtirib bilish ham qonun bilan taqiqlanadi.Bunday ma’lumotlar fuqaroning kamsitilishi, obro‘siningto‘kilishi, uning sha’niga, qadr-qimmatiga putur yetkazishimumkin. Murojaat qiluvchining iltimosiga binoan ham uningshaxsiga doir har qanday ma’lumotlar oshkor qilinmasligi kerak.Ayniqsa ustidan shikoyat qilingan shaxsga, shikoyatchi haqidama’lumot berish kerak emas. Tanqid ruhida yozilgan murojaatlar,jinoiy harakatlar, tayyorlanayotgan jinoyatlar, turli huquqbuzilishlar, kamchiliklar haqidagi murojaatlarning mualliflari,ular haqidagi ma’lumotlar sir saqlanishi kerak. Aks holda murojaatqiluvchi shaxsni ta’qib qilish, turli yo‘llar bilan o‘ch olish hollarivujudga kelishi mumkin. Bunga mutlaqo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.Shuning uchun, murojaatdagi ma’lumot va sirlarni oshkorqilganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Bu esa murojaatlarshikoyat shaklining alohida maqsadi, ijtimoiy va davlat hayotidagirolini hisobga olib, ularni ko‘rib chiqishda davlat organlari, jamoatbirlashmalari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning buboradagi mas’uliyatini oshiradi. Chunki shikoyatni vujudgakeltiruvchi sabab qonuniylik, huquqiy-tartibot va fuqarolarningxavfsizligi, manfaati, huquq va erkinliklarining buzilishi davlatorganlari, korxona, tashkilot, muassasalardagi sansalorlik,buyruqbozlik, e’tiborsizlik natijalari bo‘ladi. Shuning uchunshikoyatni ko‘rib hal qilish vakolatiga ega tuzilmalar, shaxslarningalohida vazifalari unda belgilangan.Shikoyatlar katta-kichikligidan qat’i nazar, unda ko‘tarilganmasalalar har tomonlama, xolisona va eng muhimi, o‘z vaqtidatekshirilishi kerak. Shikoyatniðg to‘g‘ri va ijobiy hal qilinishida unisinchiklab tekshirish hal qiluvchi shartdir. Yuzaki tekshirilganshikoyatlar hech vaqt to‘g‘ri hal qilinmaydi. Tekshiruv ishlarigamutaxassislarni jalb qilish katta ahamiyatga ega.Tegishli idora va muassasalar, mansabdor shaxslar shikoyatgasabab bo‘lgan noqonuniy qarorlarni bekor qilishi, xatti-harakatlarnito‘xtatishi zarur. Shu bilan cheklanmasdan, g‘ayriqonuniyqarorlar qabul qilishga olib kelgan sabab ildizlarini tugatishchoralarini ko‘rish kerak. Shikoyatlarni o‘rganish natijasida u bo‘yichafuqaroning qonuniy manfaatini tiklash bilan birga shikoyatnikeltirib chiqargan sharoit va sabablarni albatta aniqlash zarur.Shikoyat asosan buzilgan huquqlarni tiklashga qaratilgan murojaatdir.Shuning uchun shikoyatdagi talablar asosli bo‘lsa, tezlik bilantiklanishi zarur. Buzilgan huquqlarning tiklanishi vakolatli organlarningbu haqda qaror qabul qilishlari bilan amalga oshiriladi. Tegishliidoralar, mansabdor shaxslar buzilgan huquqlarini yoki shikoyatdagiboshqa talablarni qondirishni ko‘zlovchi qarorlar qabul qilish416 417

ilan kifoyalanishi kerak emas, bunda eng muhimi, shikoyatyuzasidan qabul qilingan qarorlarni o‘z holiga tashlab qo‘ymay,uning ijrosini ta’minlash choralarini ko‘rishdir. Qaror ijrosiningmasala oxiriga yetmaguncha nazoratda turishi maqsadga muvofiqdir.To‘g‘ri qaror qabul qilish bilan bu masalani nazoratdan chiqarmaslikkerak.Shikoyatlarni ko‘rish borasida munosabatlarning boshqa turlarikabi natijani murojaat qiluvchiga albatta yetkazish muhim. Natijaalbatta yozma tarzda bo‘lishi, shikoyat rad etilganda yoki qismanqondirilganda esa uning sabablari atroflicha, tegishli huquqiyhujjatlarga ilova qilingan holda, tushunarli tilda bayon qilinishizarur. Shikoyatni rad etish yoki to‘la qondirishning imkoni yo‘qligihollarida bu haqda shikoyatchiga yozma ma’lumotdan tashqarishaxsan tushuntirishlar berish maqsadga muvofiqdir. Bu takroriyshikoyatlar, shu masala yuzasidan yuqori organlarga murojaat qilishkabilarga barham berishi mumkin.Shikoyatlar bo‘yicha kim qaror qabul qilishining qonundaaniq belgilab qo‘yilishi ham shikoyatga mas’uliyat bilan qarashnikuchaytiradi. Qonunga asosan, har qanday shikoyat kim tekshirib,qanday xulosa chiqarilganidan qat’i nazar, u yuzasidan qarordavlat organlari, korxona, tashkilotlarning rahbari yoki uningo‘rinbosarlari tomonidan, jamoat birlashmalaridan ko‘rilganshikoyatlar esa jamoat birlashmalarida saylab qo‘yiladigan organlaryoki ular vakolat bergan shaxslar tomonidan qabul qilinadi. Qabulqilinadigan qaror va shikoyat bo‘yicha javob shikoyat yozilgantilda bo‘lishi zarur, ayrim hollarda bir tilda yozilgan shikoyatgaboshqa tilda javob berilishi hollari ham uchrab turadi. Bu esa turlitushunmovchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin.Fuqarolar o‘z murojaatlarini tegishli vakolatli organ rahbarlarigahamda deputatlarga shaxsan topshirishlari ham mumkin.Shaxsiy qabul vaqtida murojaat og‘zaki yoki yozma bayon qilinadi.Murojaat og‘zaki bayon qilingan vaqtda ham u ma’lum tartibdaqayd etilishi kerak.Fuqarolarni vakolatli shaxslar tomonidan qabul qilinishidaham ko‘pgina ijobiy tomonlar mavjud. Avvalo ba’zi hollarda shuqabulning o‘zida fuqaro o‘z iltimosi yoki talabiga javob olishi,masala tezlik bilan hal qilinishi mumkin, bu ortiqcha ovoragarchiliklarningoldini oladi. Shaxsan qabul vaqtida murojaatlarni halqilishga yordam beruvchi qo‘shimcha holatlar aniqlanadi. Qisqasi,shaxsan murojaat tufayli vakolatli shaxs jonsiz qog‘oz bilanto‘qnashmay, jonli shaxs bilan muloqotda bo‘lish imkoniyatigaega.Har qanday organ (idora), jamoat birlashmalari, tashkilot,korxona rahbarlarining fuqarolarni shaxsan qabul qilishi qonuniymajburiyatidir. Shuning uchun bu masalaga doimiy e’tibor berish,qonunga binoan qabul kunlari, soatlari ayrim vaqtlarda joylari(ya’ni joylarga borib qabul uyushtirilgan vaqtlarda) qat’iy belgilabqo‘yilishi lozim. Belgilangan kun, vaqt va joyni asossiz ravishdao‘zgartirish, boshqa vaqtga qoldirish, murojaatlar, fuqarolarganisbatan hurmatsizlikdir. Zaruriy xizmat safari, betoblik hollaridantashqari qabul jadvali o‘zgarmasligi zarur.Qabul vaqtlarini belgilashda murojaat qiluvchilarga eng qulayvaqtlar belgilanishi zarur. Joylarga borib qabul uyushtirish esafuqarolarga bo‘lgan hurmat bo‘lib, rahbarlar, davlat organlariobro‘sini oshiradi.Umumiy vakolatli organlarda, jumladan, hokimiyatda birqancha sohaga taalluqli idora rahbarlarining bir kunda qabuluyushtirishlari ham masalalarni tez va oqilona hal qilish imkoniniberadi. Qabul vaqtida jamoatchilik vakillari, mutaxassis vahuquqshunoslarning ishtirok etishi ham murojaatga e’tiborhisoblanib, masalalarni ijobiy hal etishga ko‘maklashadi.Qonunda qaysi xodim qachon qabul kunini belgilashiko‘rsatilmagan, buni har bir rahbar o‘zi belgilaydi. Bunda qabulvaqtining fuqarolarga qulay, aniq va o‘zgarmas vaqtda hamdamuntazam bo‘lishi, ish hajmi, rahbarlik doirasi hisobga olinadi.Ya’ni qabulga kirmoqchi bo‘lgan shaxslar qabulxonada uzoq vaqtkutmasligi kerak. Qabul vaqtida tegishli rahbarlar boshqa ishlarbilan shug‘ullanmay, faqat qabul bilan band bo‘lishlari lozim.Shularga amal qilinmasa, qo‘shimcha shikoyatlar kelib chiqishigasabab bo‘ladi.Fuqaroni uning davlat organiga, jamoat birlashmasiga,korxona, muassasa, tashkilotga murojaat qilganligi sababli yoxud418 419

murojaatidagi tanqidi uchun ta’qib ostiga olganlik, shuningdek«Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida»gi qonunchilik hujjatlarinidavlat yoki jamoat manfaatlariga yoxud fuqarolarning qonun bilanmuhofaza qilinadigan huquqlariga jiddiy zarar yetkazish tarzidabuzganlik aybdor shaxslarni qonunchilik hujjatlariga muvofiq jinoiyjavobgarlikka tortishga sabab bo‘ladi.Fuqarolarning murojaatlarini ko‘rish tartibi qonuniy asosgaega bo‘lib, ularning buzilishi muayyan javobgarlikni vujudga keltiradi.Bunday javobgarlik intizomiy, ma’muriy va jinoiy bo‘lishi mumkin.Murojaatni ko‘rib chiqishni asossiz rad etish, ularni ko‘rishmuddatlarini sababsiz buzish, murojaatlar yuzasidan asossiz vaqonunga zid qarorlar qabul qilish, belgilangan vaqtlarda fuqarolarniqabul qilmaslik fuqarolar shaxsiga oid ma’lumotlarni oshkor etishva boshqa vosita hamda tartibda murojaatlar to‘g‘risidagi hujjatlarnibuzish belgilangan vaqtlarda fuqarolarni qabul qilmaslik qonunchilikhujjatlariga xilof hisoblanadi. Agar shunday holatlar sodir etilsa,ular ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka sabab bo‘lmasa, mansabdorshaxslar intizomiy javobgarlikka tortiladilar. Bunda ulargaogohlantirilish, hayfsan, qattiq hayfsan kabi jazo choralari ko‘rilishimumkin.O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagikodeksining 43-moddasida fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risidagiqonun hujjatlarini buzganlik uchun ma’muriy jazo ko‘zda tutilgan,unga asosan murojaatlarning ko‘rilishini asossiz rad etganlik,murojaatlarni ko‘rib chiqish muddatlarini uzrli sabablarsiz buzganlik,asossiz qonunga zid qaror qabul qilganlik, shuningdekfuqaroning buzilgan huquqlarini tiklashni, shikoyat munosabatibilan qabul qilingan qarorni aniq bajarishni ta’minlamaganlikuchun mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining bir baravaridanuch baravarigacha miqdorida jarima solishga sabab bo‘ladi.Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risidagi qonunni buzganlikuchun jinoiy javobgarlik ham belgilangan. O‘zbekiston RespublikasiJinoyat kodeksining VII bobi «Fuqarolarning konstitutsiyaviyhuquq va erkinliklariga qarshi jinoyatlar» deb nomlangan bo‘lib,uning 144-moddasi «Fuqaroning murojaatlari to‘g‘risidagi qonunhujjatlarini buzish» deb atalgan. Unga asosan «Murojaat ko‘ribchiqilishini g‘ayriqonuniy rad etish, murojaatlarni ko‘rib chiqishmuddatlarini uzrli sabablarsiz buzish, asossiz, qonunga zid qarorqabul qilish yoxud fuqarolarning shaxsiy hayotiga doir ma’lumotlarnioshkor etish, shuningdek fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risidagiqonun hujjatlarini fuqarolarning huquqlari yoki fuqarolar,jamiyat va davlatning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarigajiddiy zarar yetkazadigan holda buzish - eng kam oylik ish haqiningyigirma besh baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha axloqtuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi»1.Ko‘rinib turibdiki, turli javobgarliklarni keltirib chiqaruvchiasoslar, sabablar deyarli bir xil, ya’ni murojaatlarni ko‘rishniasossiz rad etish, shikoyatni ko‘rish muddatlarini sababsiz buzishva boshqalar. Ana shunday hol yuz berganda qanday javobgarlikvujudga kelishi, qonunning buzilish darajasi, undan kelibchiqadigan oqibat, fuqaroning ko‘rgan zarari miqdori, fuqarolarningdavlat va jamiyatning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarigaqay darajada, qay miqdorda zarar yetkazilganligini belgilaydi. Butalab ikki holatga qaratilgan, birinchidan, murojaatning kelibchiqishiga sabab bo‘lgan g‘ayriqonuniy harakat yoki qaror natijasidafuqaro moddiy zarar ko‘rsa, murojaat asosli deb hisoblanibqondirilganidan so‘ng, noqonuniy xatti-harakat yoki qaror tufaylifuqaroning ko‘rgan zararini qoplash nazarda tutiladi. Masalan,fuqaro asossiz ishdan bo‘shatilgan va muayyan davr ichida ishhaqi olmagan taqdirda uning talabi qondirilgudek bo‘lsa, fuqaroningmajburiy ish qoldirgan vaqtida ko‘rgan zararini to‘lash chorasiko‘riladi.Ikkinchidan, fuqaroning shikoyati ko‘rib chiqilishi vaqtida uishdan qolsa, turli joylarga borish, istiqomat qilish natijasida moddiyzarar ko‘rsa, bu zarar ham shikoyatni keltirib chiqarishga sababbo‘lgan g‘ayriqonuniy xatti-harakat sodir etgan yoki noqonuniyqaror qabul qilgan idora, mansabdor shaxslar hisobidan qoplanadi.O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida bozor munosabatlaridankelib chiqib, mulkiy zarar va uni qoplash tartiblarimukammal belgilangan. Ushbu Kodeksning 14-moddasida qaydetilishicha, zarar deganda - huquqi buzilgan shaxsning buzilgan420 421

huquqini tiklash uchun qilgan yoki qilishi kerak bo‘lgan xarajatlari,uning mol-mulki yo‘qolishi yoki shikastlanishi (haqiqiy zarar),shuningdek bu shaxs o‘z huquqlari buzilmaganda odatdagi fuqarolikmuomalasi sharoitida olishi mumkin bo‘lgan, lekin ololmay qolgandaromadlari (boy berilgan foyda) tushuniladi.Fuqarolik kodeksining 15-moddasida esa zararni to‘lash tartibiko‘rsatilgan bo‘lib, davlat idoralari, fuqarolarning o‘zini o‘ziboshqarish organlari yoki ushbu organlar mansabdor shaxslariningg‘ayriqonuniy harakatlari (harakatsizliklari), shu jumladandavlat organi yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlaritomonidan qonunchilik hujjatlariga muvofiq bo‘lmagan hujjatchiqarilishi natijasida fuqaroga yoki yuridik shaxsga yetkazilgan zarardavlat tomonidan yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organitomonidan to‘lanishi kerak.Moddiy zarar va xarajatlarni undirish bilan bog‘liq nizolarsud tartibida ko‘rib chiqiladi.Fuqaroning tuhmat va haqorat ruhidagi yoxud milliy adovatqo‘zg‘atishga va jinoiy jazolanadigan boshqa xatti-harakatlar sodiretishga da’vat qiluvchi murojaatni berganligi qonunda belgilanganjavobgarlikka sabab bo‘ladi.Konstitutsiya va u asosida qabul qilingan qonunlar fuqarolargamurojaat qilish borasida keng huquqlar berib, ularning samaralikafolatlarini belgilar ekan, murojaatlar boshqalarni, ya’ni davlatorganlari, jamoat birlashmalari, tashkilot, korxona, muassasa,mansabdor shaxslar va fuqarolarning qonuniy manfaatiga,sha’niga, qadr-qimmatiga, or-nomusiga, obro‘siga zarar keltirmasliginiham nazarda tutadi.Murojaatlar tuhmat, haqoratlardan holi, milliy adovatqo‘zg‘atishga qaratilmagan bo‘lishi va ularda jinoiy jazolanadiganturli xatti-harakatlar sodir etishga da’vatlar bo‘lmasligi kerak. Agarmurojaatlarda shunday holatlar bo‘lsa, murojaat qiluvchi qonungaasosan javobgarlikka tortiladi.O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 139-moddasidatuhmat qilish, 140-moddasida haqorat qilish; 237-moddada yolg‘onxabar berganlik uchun jinoiy javobgarliklar belgilangan.Fuqarolarning har qanday murojaatlari davlat idoralari,jamoat birlashmalari faoliyatiga ma’lum darajada tasir ko‘rsatadi.Murojaatlarni qabul qilib, qayd etish, uni tegishli rahbarlargayetkazish, murojaatlarni ularning ko‘rsatmasi asosida mohiyatijihatidan hal qilish vakolatlariga ega shaxslarga yetkazish, ularyuzasidan qabul qilingan hujjatlarni qayd etish, murojaatqiluvchiga natijani ma’lum qilish jarayonida bir necha kishilarband bo‘ladi, ko‘plab vaqt sarflanadi, davlat organlari xodimlariningortiqcha vaqtini oladi. Davlat organlarining mansabdorshaxslari asosiy vazifalaridan tashqari murojaatlarda ko‘tarilganmasalalarni hal qilish bilan ham shug‘ullanadilar. Agar murojaatlarnitekshirishga yana qo‘shimcha xodimlar, mutaxassislarni jalbqilish ham qo‘shilsa, murojaatlarni joylarga borib tekshirish,qo‘shimcha hujjatlar olish uchun qilingan xarajatlarni hisobgaolinsa, har bir murojaatni ko‘rib hal qilish va uning javobinimurojaat qiluvchiga yetkazish uchun ma’lum miqdorda mablag‘sarflanadi. Agar murojaatdagi ma’lumotlar, talab, istaklar to‘g‘ribo‘lib, ularning qondirilishidan fuqarolar manfaatdor bo‘lsa,adolat tiklansa, kamchiliklar bartaraf etilsa, sarflangan xarajatlarasosli sarflangan hisoblanadi. Mabodo, murojaatlardagi ma’lumotlarsoxta, asossiz bo‘lsa, idoralar, korxonalar, tashkilotlar, muassasalar,jamoat birlashmalarining murojaatlarini tekshirish jarayonidako‘rgan moddiy zarari qasddan soxta ma’lumotlarni vaj qilganfuqarolardan undiriladi. Bu qoida soxta murojaatlar, bo‘lar-bo‘lmas,asossiz shikoyatlar vujudga kelishining oldini oladi.Murojaatlarni ko‘rish jarayonida idora, tashkilot, muassasa,korxona va jamoat birlashmalarining zarari sudning qaroriga binoanundiriladi.Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlarininghar bir talab va qoidalariga rioya etilishi ustidan nazoratniqonunda barcha davlat hokimiyati organlari, korxona, tashkilot,muassasalar ta’minlashi nazarda tutilgan. Bu vazifa barcha mahalliyijro etuvchi hokimiyat organlariga ham taalluqlidir.Har bir vazirlik, davlat qo‘mitasi va markaziy muassasa fuqarolarningmurojaatlarini ko‘rib hal qilish bilan birga, o‘zlarigabo‘ysunuvchi tuzilmalarda fuqarolarning murojaatlari bilanishlashni tartibga soluvchi qonunchilik hujjatlari talablariga amalqilish ahvolini nazorat qiladilar.422 423

Mazkur qonunchilik hujjatlari talablarining bajarilishini sudorganlari ham nazorat qiladilar.Murojaatlarni ko‘rish to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlariningamal qilishini nazorat qilish borasida mahalliy hokimiyat organlari,xalq deputatlari kengashlari va hokimlar zimmasiga alohida vazifalaryuklangan. Konstitutsiyaning 100-moddasida ularning asosiy vazifasisifatida «qonuniylik, huquqiy-tartibot va fuqarolarning xavfsizliginita’minlash» belgilangan bo‘lib, bu bevosita qonunlarni, jumladan,fuqarolarning murojatlari to‘g‘risidagi qonunlarga rioya etilishininazorat qilish vazifasini keltirib chiqaradi. Mahalliy davlat hokimiyatito‘g‘risidagi qonunning 1, 24, 25-moddalarida ham mahalliyvakillik va ijroiya hokimiyati organlarining bu boradagi vazifalarigataalluqli masalalar qonuniy ifodasini topgan.Konstitutsiyaning 118-moddasi va prokuratura to‘g‘risidagiqonunning 1-moddasiga asosan respublika hududida qonunlarninganiq va bir xilda bajarilishi ustidan nazoratni respublika Boshprokurori va unga bo‘ysunuvchi prokurorlar amalga oshiradilar.Prokurorning nazorat faoliyati respublikaning barcha vazirliklari,davlat qo‘mitalari, idoralar, davlat nazorati organlari, hokimlar,shuningdek bo‘ysunishdan va mulkchilik shaklidan qat’i nazar,barcha korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, harbiy qismlar,jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar faoliyatigaqaratiladi. Ya’ni, deyarli barcha fuqarolarning murojaatlari bilanto‘qnash keluvchi, shikoyatlar bilan ishlovchi organlarning faoliyatiprokuror nazorati ostida bo‘ladi. Bu esa faqat bir sohadagi,ya’ni fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlarigaamal qilish ustidan prokuror nazorati o‘rnatilishini alohidamustahkamlagan.Prokurorlar nazorat faoliyati natijasida fuqarolarning murojaatlarito‘g‘risidagi qonun talablarining buzilganligi hollarinianiqlaganlarida fuqarolarning huquqi buzilgan bo‘lsa, uni tiklash,qonuniy manfaatlarni himoya qilish, huquqbuzarlarni javobgarlikkatortish masalasini ko‘rib, tegishli chora-tadbirlar belgilaydilar.Prokuratura to‘g‘risidagi qonunning 7-moddasiga asosan prokurorningtalablarini bajarish shart.Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlariningbuzilishi hollari aniqlangan vaqtda prokurorlar o‘z vakolatlaridoirasida: tegishli idora, tashkilot va mansabdor shaxslarningnoqonuniy qarorlari ustidan protest keltirishlari, zarur bo‘lsa,qonunga asosan jinoiy, ma’muriy yoki intizomiy ish qo‘zg‘atishlari;ularni ko‘rib chiqishni jamoatchilik ixtiyoriga topshirishlari, qonunniochiqdan-ochiq buzilishi hollariga chek qo‘yish to‘g‘risida amrnomaberishlari; qonunni buzmaslik to‘g‘risida mansabdor shaxslarniyozma ravishda ogohlantirishlari; qonun buzilishiga olib kelgansharoit, sabablarni bartaraf etish to‘g‘risida taqdimnoma kiritishlari;fuqarolarning qonun bilan muhofaza qilinadigan manfaatlarinihimoya qilish to‘g‘risida sudlarga murojaat etishlari mumkin.Fuqarolar o‘zlarining ko‘pgina murojaatlarini ommaviy axborotvositalariga: gazeta, jurnal, radio va televideniyega yo‘llaydilar.Bunday murojaatlar asosan takliflar, fikr-mulohazalar bo‘lsada,ommaviy axborot vositalariga tegishli idora va tashkilotlardano‘z talablariga ishonchli javob ololmagan shaxslar ham yordamso‘rab, o‘zlarining qonuniy manfaatlarini amalga oshirishga ta’sirko‘rsatishini iltimos qiladilar. Shuning uchun ham ommaviyaxborot vositalarini «to‘rtinchi hokimiyat» deb ataladi.Ommaviy axborot vositalarida e’lon qilingan murojaatlarjamoatchilik nazarida bo‘lganligi bois ta’siri kuchli. Undagi xabarlarnatijasida tegishli idora va tashkilotlardagi kamchiliklar jamoatchilikkama’lum bo‘lib qoladi.Ommaviy axborot vositalariga yo‘llangan murojaatlar, ulardae’lon qilinishi yoki hal etish uchun tegishli tashkilotlarga yuborilib,nazoratga olinishi, kuzatib borilishi ham mumkin. Ayrim hollardamurojaatlardagi faktlarni ommaviy axborot vositalari o‘z vakillariorqali tekshirishi ham mumkin.Ommaviy axborot vositalari murojaatlarni tegishli tashkilotva idoralarga yuborganda, bu haqda fuqarolarni xabardor qiladi.Ular orqali tushgan takliflarni ko‘rib hal qilishda idora va tashkilotlarningmas’uliyati yanada oshadi. Ular murojaatlarni ko‘rishnatijasi haqida ommaviy axborot vositasi hamda murojaat qiluvchifuqaroga ma’lumot yuborishi taqozo etiladi.Murojaatlar ommaviy axborot vositalari vakolatiga taalluqlimasalalar yuzasidan tushgan bo‘lsa, ular ommaviy axborotvositalari tomonidan qonun talablari asosida hal qilinadi.424 425

Ommaviy axborot vositalarida e’lon qilingan murojaatlar orqalirespublika aholisining davlat, qonunchilik, qonuniylik, huquqtartibot,iqtisodiy va ma’naviy sohalarga taalluqli fikrlarini o‘rganish,davlat organlari, jamoat birlashmalari faoliyati, fuqarolarningturmush tarzi haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish mumkin.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Qonuniylik deganda nimani tushunasiz?2. Qonuniylik tushunchasi qanday qoidalarni o‘z ichiga oladi?3. Huquq-tartibot deganda nimani tushunasiz?4. Qonuniylik va huquqiy-tartibotni ta’minlashning qanday usullarimavjud?5. Davlat hokimiyati organlarining nazorati bilan davlat boshqaruvorganlarining nazoratidagi farqni ayting.6. O‘zbekiston Respublikasining qaysi qonunlari bilan fuqarolarningmurojaat qilishlari tartibga solinadi?7. Davlat boshqaruvida fuqarolarning murojaatlari qanday ahamiyatgaega?8. Fuqarolarning murojaatlari qanday turlarga bo‘linadi?9. Fuqarolarning yozma murojaatlariga qanday talablar qo‘yiladi?10. Fuqarolarning murojaatlari qachon «anonim» deb topiladi?11. Fuqarolarning murojaatlarini ko‘rib chiqish tartibi buzilganda qandayjavobgarliklar belgilanadi?XVII bobDAVLAT BOSHQARUVIDA KONTRO1-§. Davlat boshqaruvida kontrol 1 tushunchasi,turlari va ahamiyatiDavlat boshqaruvining asosiy prinsiðlaridan biri qonuniylikdir.Shu sababli davlat, uning barcha organlari, mansabdor shaxslar,jamoat birlashmalari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiva qonunlariga muvofiq ish ko‘radilar. Qonun asosida huquqiytartibni, jamiyat manfaatlarini, fuqarolarning huquq va erkinliklarinimuhofaza qiladilar. Davlat boshqaruv organlarining huquqiyhujjatlari va amaliy faoliyati qonunlarga muvofiq bo‘lib, qonungamos kelmaydigan yoki fuqarolarning qonuniy manfaatlarinibuzadigan hujjatlar belgilangan tartibda bekor qilinadi.Davlat boshqaruvida qonuniylik kontrol (ichki nazorat) vanazorat davlat boshqaruv organlarining g‘ayriqonuniy harakatlariustidan shikoyat berish usullari yordamida amalga oshiriladi.Kontrol va nazoratning bir-biridan farqi nimada, degan savoltug‘ilishi mumkin.Kontrol hamma vaqt yuqori organlar tomonidan ularga bo‘ysunuvchiquyi organlarning faoliyatini tekshirish jarayonidaqo‘llaniladi. Kontrol usulini qo‘llash huquqiga ega bo‘lgan organlaro‘zlariga bo‘ysunuvchi obyektlarning moliyaviy, xo‘jalik, tashkiliyva boshqa xil faoliyatini o‘rganib chiqib, shu faoliyat davomidaularning qonunlarga qanchalik rioya etganliklarini aniqlaydi. Agarqonunlar buzilayotgan bo‘lsa, mansabdor shaxslarga nisbatanintizomiy choralar qo‘llaniladi va ularning chiqargan huquqiyhujjatlari bekor qilindi. Nazorat faoliyatini olib borish vakolatiayrim organlar zimmasiga yuklatilgan bo‘lib, ular o‘zlarigabo‘ysunmagan obyektlar ustidan nazorat o‘rnatadilar. Qonun yoki1“Kontrol” fransuzcha so‘z bo‘lib, tekshirish maqsadidagi «kuzatish»degan ma’noni anglatadi // ¤çáåê òèëèíèíã èçîµëè ëó²àòè. – Ì., 1981. –397-á.426 427

o‘rnatilgan maxsus tartib buzilganligi aniqlansa, nazorat olibboruvchi organlar tartibni buzgan shaxsga nisbatan ma’muriychora qo‘llashlari mumkin, lekin obyektlar tomonidan chiqarilgang‘ayriqonuniy hujjatlarni bekor qila olmaydilar. Nazorat prokuraturava maxsus davlat nazorati organlari tomonidan, kontrol(ichki nazorat) esa barcha yuqori organlar tomonidan olib boriladi.Qonun va davlat tartibi buzilishining oldini olish hamda bundayhollarga chek kuyish maqsadida davlat ichki nazorati o‘rnatiladi.Bunday kontrol: 1) davlat hokimiyat organlarining kontroli; 2)davlat boshqaruv organlarining kontroli; 3) sud organlariningkontroliga bo‘linadi.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga asosan, OliyMajlis qonunlarining ijrosini nazorat qilib turish uchun deputatlarorasidan qo‘mitalar va komissiyalar saylanadi.O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti qonunlarni buzganyoki o‘z sha’ni va qadr-qimmatiga dog‘ tushirgan tuman va shaharhokimlarini lavozimidan ozod etadi; respublika boshqaruv organlarining,shuningdek, hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini bekorqiladi.Mahalliy hokimiyat organlari esa qonuniylikni, huquq-tartibotniva fuqarolarning xavfsizligini ta’minlaydi hamda shu masalalarbo‘yicha o‘z hududida joylashgan korxona, muassasa va tashkilotlarningfaoliyatini tekshirib turadi.Davlat boshqaruv organlarining kontroli ikki turda, ya’niumumiy vakolatli va maxsus vakolatli organlar tomonidan amalgaoshiriladi.O‘zbekiston Respublikasining 2003-yil 29-avgustda qabulqilgan «O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida»giqonunining 7-moddasiga asosan, Vazirlar Mahkamasi:— vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar va davlat boshqaruviboshqa organlarining faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi.— vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar hamda davlat vaxo‘jalik boshqaruvi boshqa organlarining hujjatlari amaldagi qonunhujjatlariga zid bo‘lgan hollarda ularni bekor qilish huquqiga ega.Ushbu qonunning 11-moddasiga ko‘ra:— viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarining Vazirlar Mahkamasitomonidan hal etilishi talab qilinadigan masalalarga doirtakliflarini ko‘rib chiqadi, Vazirlar Mahkamasi qarorlari vafarmoyishlarining bajarilish jarayonini nazorat qiladi, ularningamalga oshirilishi yuzasidan mahalliy ijro etuvchi hokimiyatorganlari rahbarlarini taklif qilish hamda ularning axborotlarinieshitishga;— viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarining qonun hujjatlarigazid bo‘lgan qarorlari va farmoyishlari ijrosini to‘xtatib qo‘yishhamda ularni bekor qilishga haqli.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qabul qilgan qonun vaqarorlarning, Prezidentning farmonlari va xo‘jalik qonunlarining,ijtimoiy va iqtisodiy dasturlarning bajarilishi, davlat va ijro intizomigarioya etilishini tekshirish — «O‘zbekiston Respublikasi Prezidentihuzurida Nazorat bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi kengash tashkiletish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000-yil 17-fevral farmoniga asosan tashkil etilgan Nazorat inspeksiyasiva uning organlari tomonidan amalga oshiriladi.Kontrol — barcha yuqori organlar tomonidan o‘zlariga bo‘ysunuvchiquyi organlarning, korxonalarning va tashkilotlarningfaoliyatini tekshirishdan iborat.Sud organlarining kontroli Konstitutsiyaning ustunliginita’minlash O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga asosan,O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudiga yuklangan.Bu sud Konstitutsiyaviy kontrol olib boruvchi sud organidir.Konstitutsiyaviy sud:O‘zbekiston qonunlarining, Prezident farmonlarining, hukumatva quyi mahalliy davlat organlarining qarorlarini, davlatlararoshartnomalarning va boshqa hujjatlarning Respublika Konstitutsiyasigamos kelishi yoki kelmasligini aniqlaydi;Qoraqalpog‘iston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariO‘zbekiston Konstitutsiyasiga va qonunlariga qanchalik moskelishi to‘g‘risida xulosa beradi;O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariningnormalarini talqin etadi;o‘z vakolatiga doir ishlarni ko‘rib chiqib tegishli xulosa chiqaradi.Konstitutsiyaviy Sud chiqargan xulosa hamma davlat,hokimiyat va boshqaruv organlari xamda korxona, muassasa,428 429

tashkilot va jamoat uyushmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolartomonidan bajarilishi shart.Oliy sud, viloyat, shahar va tuman sudlariga qonunlarningdoimiy va o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlash yuklatilgan. Ana shuvazifani bajarish vaqtida sud organlari jinoyat va fuqarolikishlarinigina ko‘rib qolmay, balki davlat boshqaruv organlariningqonunga rioya etishi ustidan nazorat ham olib boradilar. Bundaynazorat asosan, fuqarolarning, mansabdor shaxslarning harakatlariqonunga zid ekanligini yoki ular o‘zlarining vakolatlarinioshirib yuborganliklari to‘g‘risidagi shikoyatlarni ko‘rib chiqishjarayonida amalga oshiriladi.Bundan tashqari, sudlar ma’muriy jazo qo‘llash to‘g‘risidagivakolatli organlarning qarorlarini fuqarolarning shikoyatlari asosidako‘rib chiqadilar va ular to‘g‘risida tegishli qaror chiqaradilar.Sud organlari qonunning bajarilishi ustidan nazoratni jinoyatva fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqayotgan chog‘da ham amalgaoshiradilar.Agar shu ishlarni ko‘rib chiqish chog‘ida davlat organlariyoki ularning mansabdor shaxslari tomonidan qonun buzilganligianiqlansa, sud organlari alohida ajrim chiqarishlari mumkin. Bundayajrimda ko‘rsatilgan talablar tegishli organlar va mansabdorshaxslar tomonidan bajarilishi shart.O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi «Sudlar to‘g‘risida»gi2000-yil 14-dekabr qonuniga asosan, xo‘jalik sudiga quyidagivazifalar yuklatilgan:— odil sudlovni amalga oshirish yo‘li bilan tashkilotlar vafuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya etish;— iqtisodiy munosabatlarda qonunlarga rioya etilishiga huquqiyvositalar bilan yordam berish;— xo‘jalik nizolarini hal etish chog‘ida qonunlarning bir xilva to‘g‘ri qo‘llanishini ta’minlash.Xo‘jalik sudlari umuman tadbirkorlik faoliyati jarayonida vujudgakeladigan fuqaroviy munosabatlar (iqtisodiy nizolar)dan yokiboshqaruv sohasidagi huquqiy munosabatlardan kelib chiquvchinizolarni hal etishda sud hokimiyatini amalga oshiradilar.Xo‘jalik sudlari mazkur nizolarni, basharti ular tashkilotlarning,fuqarolarning o‘zaro munosabatlaridan, shuningdek,tashkilotlar va fuqarolarning davlat organlari va o‘zga organlarbilan munosabatlaridan kelib chiqadigan bo‘lsa, hal etadilar.Bunday nizolarda xorijiy korxonalar, xorijliklar ishtirok etgankorxonalar yoki xorijiy fuqarolar qatnashgan tomonlar o‘rtasidabitim bo‘lgan taqdirda xo‘jalik sudiga berilishi mumkin.Xo‘jalik sudi chiqargan hal qiluv qarorlarining, ajrimlarningO‘zbekiston Respublikasi hududida va respublikalararo bitimlargamuvofiq boshqa respublikalarning hududidagi tegishli barchatashkilotlar va ularning mansabdor shaxslari tomonidan ijro etilishimajburiydir.Xo‘jalik sudining sudyasi quyidagi huquqlarga ega:— qonunda zimmasiga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirishbilan bog‘liq farmoyishlarning bajarilishini davlat idora (organ)laridanva boshqa idoralardan, tashkilotlardan, ularning mansabdorshaxslaridan talab qilish;— tashkilotlarga, davlat idoralari va boshqa idoralarga xususiyajrimlarni, aniqlangan qonunbuzarlik haqidagi axborotlarni ularnibartaraf etish xususidagi takliflar bilan birgalikda yuborish;— davlat idoralari va boshqa idoralardan, ilmiy muassasalar vaaxborot markazlaridan axborotlar so‘rab olish huquqiga egadir.Xo‘jalik sudi iqtisodiy munosabatlarda qonunlar buzilishiningoldini olish ishlarini olib boradi va shu maqsadda:1) iqtisodiy munosabatlarda qonun buzilishi sabablaridan darakberuvchi ma’lumotlar va materiallarni izchil tahlil qilib beradi,o‘z huquqi doirasida ularni bartaraf etish chora-tadbirlarini ishlabchiqadi hamda amalga oshiradi;2) ishlarni bevosita tashkilotlarning o‘zida hal etadi;3) tashkilotlarning rahbarlari, davlat idoralariga va boshqaidoralarga xususiy ajrimlar to‘g‘risidagi, ana shu qonunbuzarliklarsodir etilishiga sabab bo‘luvchi hamda tegishli chora-tadbirlarko‘rilishini talab qiluvchi holatlar haqida axborot yuboradi. Xususiyajrim, axborot yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko‘rilgani to‘g‘risidaxo‘jalik sudlariga bir oy muddatdan kechiktirmay javob berilishikerak;4) iqtisodiy munosabatlarda yo‘l qo‘yilayotgan jiddiy qoidabuzarliklarto‘g‘risida hokimiyat organlarini xabardor etadi.430 431

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xo‘jalik yurituvchisubyektlarning iqtisodiy nochorligi va shartnoma majburiyatlariningbajarilishi uchun mansabdor shaxslarning javobgarliginikuchaytirish to‘g‘risida»gi 1998-yil 4-mart farmonida qator xo‘jalikyurituvchi subyektlar rahbarlarining mas’uliyatsizligi, tashabbussizligi,boqimandaligi, korxonalarning shartnoma majburiyatlarinibajarmasligi, ularni iqtisodiy nochorlik va bankrotlikka olib kelayotganligi,shunga qaramasdan xo‘jalik nizolarini ko‘rib chiqishdaxo‘jasizlik va pul mablag‘larini behuda sarflash hamda ulardanmaqsadsiz foydalanish holatlariga yetarli baho berilmayotganligiqayd etilgan.Xo‘jalik sudlarining iqtisodiy sohadagi qonunlarni mustahkamlashva qonunbuzarliklarning oldini olishdagi rolini oshirishmaqsadida uning vakolati qonuniy tartibda kengaytirilgan.Xo‘jalik sudiga xo‘jalik nizolarini ko‘rish jarayonida mansabdorshaxslarning faoliyatida qonunchilik hujjatlarining buzilganligianiqlanganda, ularga nisbatan jinoyat ishlari qo‘zg‘atish, ma’muriyjavobgarlik choralarini qo‘llash, yetkazilgan mulkiy zararni ularhisobidan qoplash, intizomiy javobgarlikka tortish haqida taqdimnomalarkiritish huquqlari berilgan. Shu sababli, xo‘jalik sudlarininge’tibori ularning iqtisodiyot sohasidagi qonunchiliknimustahkamlash va qonunbuzarliklarning oldini olishga qaratilgan.Xo‘jalik subyektlari mansabdor shaxslarining faoliyatidaqonunchilik hujjatlarining buzilishi, pul mablag‘lari va boshqamulklardan maqsadsiz foydalanish, to‘lov intizomini buzish,shartnomaviy majburiyatlarni bajarmaslik, korxonalarni bankrotlikkaolib kelganlik holatlari aniqlanganda qayd etilgan shaxslargaqonunda nazarda tutilgan qattiq jazo choralari, hatto jinoiyjavobgarlikka tortish choralari qo‘llanilishi kerak.Xo‘jalik nizolarini hal qilishda iqtisodiy nochorlikka va bankrotlikkaolib kelishga sabab bo‘lgan korxonalar tomonidanshartnoma shartlarining buzilishga oid holatlarni chuqur tekshirish,huquqbuzarlik sodir etilishida aybdor bo‘lgan shaxslarni aniqlashnita’minlash va aniq holatlardan kelib chiqqan holda, bundayshaxslarga nisbatan Prezidentning 1998-yil 4-martdagi farmonidanazarda tutilgan choralarni qo‘llash masalasini hal qilish lozim.Prezidentning 1998-yil 4-martdagi farmonida nazarda tutilganxo‘jalik sudining mansabdor shaxsga nisbatan jinoyat ishiqo‘zg‘atish vakolati O‘zbekiston Respublikasi XPKning 152-moddasida ko‘rsatilgan tartibida amalga oshiriladi.Xo‘jalik sudining jinoyat ishi qo‘zg‘atish haqidagi xususiyajrimi har qanday sud hujjatlari kabi sud majlisida to‘liqtekshirilgan holatlar asosida qabul qilinishi lozim. Xususiy ajrimdaXPK ning 151-moddasi talablari bilan bir qatorda xo‘jalik suditomonidan aniqlangan jinoyat belgilarini nazarda tutuvchi Jinoyatkodeksining moddasi ko‘rsatilishi shart.Xo‘jalik sudining har qanday bosqichi nizoni ko‘rishjarayonida aniqlangan jinoyat belgilari bo‘yicha jinoyat ishiqo‘zg‘atish to‘g‘risida xususiy ajrim chiqarishga haqli.JK 232-moddasiga binoan sud qarorini ijro etmaganlik uchunsud qarorlarini ijro etishda aniqlangan jinoyat belgilari jinoyat ishiqo‘zg‘atish to‘g‘risida xususiy ajrimni keltirib chiqarishi mumkin.Ishni sudda ko‘rishga tayyorlash mobaynida jinoyat belgilarianiqlangan holda sudlar «Prokuratura to‘g‘risidagi» qonunning33-moddasiga muvofiq ushbu ishga prokurorni ishtirok etish uchunjalb qilishlari lozim.Agar sud muhokamasida jinoyat ishi qo‘zg‘atish uchunyetarlicha asoslar aniqlanmasa, xo‘jalik sudi xususiy ajrim bilanqo‘shimcha tekshirish o‘tkazilishi lozim bo‘lgan aniqlanganma’lumotlar haqida prokurorga xabar qilishi mumkin.Jinoyat ishi qo‘zg‘atish to‘g‘risidagi xususiy ajrim nusxasijinoyat ishi qo‘zg‘atishga asos bo‘lgan mavjud hujjatlarga ilovaqilingan holda, prokurorga yuboriladi. Qoraqalpog‘istonRespublikasi, Toshkent shahar va viloyatlarning xo‘jalik sudlarijinoyat ishi qo‘zg‘atish to‘g‘risidagi xususiy ajrimlarni tegishliQoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shaharprokurorlariga yuboradilar. Oliy xo‘jalik sudining xususiy ajrimiO‘zbekiston Respublikasi prokuraturasiga yuboriladi.Xo‘jalik nizolarini ko‘rish jarayonida pul mablag‘lari va boshqamulkdan oqilona foydalanmaslik, to‘lov intizomini buzganlik,shartnoma majburiyatlarini bajarmaslik va korxonalarni bankrotlikdarajasiga olib kelganlik holatlari aniqlangan taqdirda, rahbarlar432 433

yoki boshqa shaxslarning harakati (harakatsizligi)da jinoyatalomatlari bo‘lmasa, sudlar ko‘rsatilgan shaxslarni egallab turganlavozimidan ozod etish yoki intizomiy javobgarlikka tortish haqidaxususiy ajrim chiqaradilar.XPKning 152-moddasiga muvofiq, ko‘rsatilgan shaxslargachiqarilgan xususiy ajrim bu shaxslarning yuqori turuvchi boshqaruvidoralariga yuboriladi.Birinchi instansiya sudining xususiy ajrimi protest keltirishmuddati o‘tganidan keyin qonuniy kuchga kiradi. Appelyatsiyaprotesti berilgan taqdirda, bunday ajrim appelyatsiya instansiyasidako‘rilganidan keyin xususiy ajrim bekor qilinmagan taqdirda kuchgakiradi. Sudlarga, ish appelyatsiya instansiyasida ko‘riladigan bo‘lsa,xususiy ajrimni qaror qonuniy kuchga kirgandan keyin jo‘natishtavsiya qilingan.Xo‘jalik sudlari Prezidentning 1998-yil 4-martdagi farmonidanazarda tutilgan ma’muriy javobgarlik choralarini qo‘llash vakolatinixo‘jalik nizolarini ko‘rish jarayonida huquqbuzarliklaraniqlangan taqdirda amalga oshirishlari mumkin.Ma’muriy tartibda jarima undirib olish huquqbuzarlik sodiretilgan kundan boshlab ikki oydan kechiktirmasdan, uzoq davometgan huquqbuzarlik sodir etilganda ham, u aniqlangan kundanboshlab ikki oydan kechiktirmasdan amalga oshirilishi kerak. Uzoqvaqt davom etgan huquqbuzarlik deganda, ko‘proq yoki kamroqmuddat ichida to‘xtovsiz sodir etilgan davomli huquqbuzarliktushuniladi (masalan, tovar belgisi egasi huquqining buzilishi).Uzoq davom etgan nojo‘ya xatti-harakat bo‘yicha ikki oy davometgan muddat huquqbuzarlikning dastlabki paytdan emas, balkibu huquqbuzarlik holati aniqlangan, oshkor bo‘lgan paytidanboshlab hisoblanadi.Davom etayotgan huquqbuzarlik tugallanmagan, sudda xo‘jaliknizosini ko‘rishga qadar ikki oydan kam muddatda tugallanganbo‘lsa, bu holat, davom etayotgan huquqbuzarlik aniqlangan kundeb hisoblanadi.Ma’muriy jazo choralarini qo‘llashda sudlar huquqbuzarlikningxususiyatlarini, huquqbuzarning shaxsini, uning aybdarajasi, mulkiy holati, aybini yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchiholatlarni e’tiborga olishlari zarur.Ma’muriy javobgarlikka tortish xo‘jalik sudining qarori bilanrasmiylashtiriladi. Qarorda sud hujjatlarida ko‘rsatilishi lozim bo‘lganma’lumotlar bilan bir qatorda javobgarlikka tortiluvchi shaxsto‘g‘risida ma’lumotlar, ushbu ma’muriy huquqbuzarlik uchunjavobgarlikni nazarda tutuvchi normativ hujjat ko‘rsatilishi lozim.Ma’muriy jarima undirib olishni qo‘llash to‘g‘risidagi xo‘jaliksudining qarori ustidan keltirilgan protest apellatsiya (kassatsiya)tartibida ko‘rib chiqiladi.Ma’muriy huquqbuzarlikni ko‘rib chiqish to‘g‘risidagi ishlarbo‘yicha davlat boji undirilmaydi.2-§. Jamoat kontroliDavlat boshqaruv organlarining faoliyatida qonuniylik vahuquq- tartibotga rioya qilishni ta’minlashda jamoat kontroliningroli juda katta. Jamoat kontroli jamoat birlashmalari, olimlarningjamiyatlari, xotin-qizlar, faxriylar va yoshlar tashkilotlari, ijodiyuyushmalar, ommaviy harakatlar va fuqarolarning boshqauyushmalari tomonidan amalga oshiriladi.Binobarin, O‘zbekiston Respublikasining «Kasaba uyushmalari,ularning huquqlari va faoliyati to‘g‘risida»gi 1992-yil 2-iyulqonuniga asosan, kasaba uyushmalari jamoat kontrolini olib borishhuquqiga egadirlar. Ana shu maqsadda kasaba uyushmalari mehnatva ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga oid hujjatlarni ishlab chiqishdaqatnashadilar. Davlat boshqaruvi va xo‘jalik organlari mehnatkashlarningmehnat va ijtimoiy-iqtisodiy huquqlari hamda manfaatlarigadaxldor normativ hujjatlarni O‘zbekiston kasaba uyushmalarifederatsiyasi kengashini kamida bir hafta oldin xabardor etganholda qabul qilishlari kerak.Ma’muriyat, mulkdor yoki ular vakil qilgan boshqaruv organiningtashabbusi bilan ish sharoitining yomonlashuviga olibkeladigan korxonani va undagi tarkibiy bo‘linmalarni tugatish,ishlab chiqarishni to‘liq yoki qisman to‘xtatib qo‘yish tegishlikasaba uyushmalari kamida uch oy oldin xabardor qilib qo‘yilganva ular bilan mehnat jamoalarining huquqlari hamda manfaatlarigarioya etish yuzasidan muzokara o‘tkazilgan taqdirdagina amalgaoshirilishi mumkin.434 435

Kasaba uyushmalari aholini ish bilan ta’minlashning ahvoliniva bu sohadagi qonunlarga rioya etilishini kontrol qilib boradilar.Kasaba uyushmalari ma’muriyat, mulkdor yoki ular vakil qilganorganlar bilan jamoa nomidan muzokaralar olib borishda va jamoashartnomalari, bitimlari tuzishda ustuvor huquqqa ega bo‘lib,ularning bajarilishini kontrol qiladilar.Kasaba uyushmalarining respublika va hududiy birlashmalario‘z vakolatlari doirasida aholini ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan himoyaqilish tadbirlarini ishlab chiqishda, turmush darajasining asosiymezonlarini, narx-navo indeksi o‘zgarishiga qarab tovon to‘lashmiqdorini aniqlashda qatnashadilar; qonunda belgilab qo‘yilgankun kechirishning eng past darajasiga hamda pensiyalar, stiðendiyalarva nafaqalar miqdoriga rioya etilishini kontrol qiladilar.Kasaba uyushmalari ma’muriyat, mulkdor yoki ular vakilqilgan boshqaruv organi mehnat va kasaba uyushmalari to‘g‘risidagiqonunlarga rioya qilinishini kontrol qilib boradilar va aniqlangankamchiliklarni bartaraf etishni talab qilishga haqlidirlar. Ma’muriyatmehnat va kasaba uyushmalariga oid qonunlar buzilishini bartarafetish to‘g‘risidagi takliflarni ko‘rib chiqib, uning natijalari to‘g‘risidabir oy muddat ichida kasaba uyushmasiga xabar qilishlari shart.Kasaba uyushmalari mehnat qiluvchilarning mehnat huquqlarinihimoya qilib, da’vo arizasi bilan sudga murojaat qilishgahaqlidirlar. Shu maqsadda, kasaba uyushmalari inspeksiyalar,huquqiy yordam xizmatlari va boshqa zarur idoralarga ega bo‘lishimumkin.Ma’muriyat jamoa shartnomasi shartlarini buzuvchi qarorqabul qilgan taqdirda, kasaba uyushmalari ana shu qoidabuzarliknibartaraf etish to‘g‘risida ma’muriyatga taqdimnoma kiritishgahaqlidir, bu taqdimnoma bir hafta ichida ko‘rib chiqilishi kerak.Kasaba uyushmalari o‘z kontrol huquqlarini asosan, jamoatnazoratchilari, jamoat kontrol komissiyalari orqali amalga oshiradilar.Kasaba uyushmalari davlat boshqaruv organlarining faoliyatinikontrol qilish jarayonida asosan, ularning o‘z ishini rejalashtirish,operativ boshqaruvni tashkil etish, kadrlar masalasini hal qilish,ishni tashkil etish va muhofaza qilish, ish haqini to‘g‘ri aniqlashgaqaratadilar. Bundan tashqari, kasaba uyushmalari savdo va umumiyovqatlanish korxonalarining, uy-joy shirkatlari va sog‘liqni saqlashhamda madaniyat sohalaridagi muassasalarning ishlarini hamkontrol qilib turadilar. Davlat boshqaruv organlari va xo‘jalikorganlari faoliyatini kontrol qilishda jamoat komissiyalariningahamiyati katta.Davlat boshqaruv organlarining faoliyati ustidan kontrolyuqorida ko‘rsatilgan jamoat tashkilotlaridan tashqari olimlarningjamiyati, xotin-qizlar, faxriylar va yoshlar tashkilotlari, ijodiyuyushmalar tomonidan o‘z sohalari bo‘yicha olib boriladi.3-§. Ichki ishlar organlari faoliyatidakontrol va uning ahamiyatiIchki ishlar organlarida kontrol ushbu tizimdagi yuqorituruvchi organ tomonidan quyi turuvchi organ faoliyatidaqonuniylik va intizomni ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi.Ichki ishlar organlarida kontrolning asosiy vazifalari quyidagilardaniborat: ichki ishlar organlari faoliyatini tartibga soluvchiqonunlar va qonun osti hujjatlarining og‘ishmay bajarilishinita’minlash; ichki ishlar organlarida qabul qilinadigan qarorlarningo‘z vaqtida va sifatli bajarilishini ta’minlash; tashkiliy va operativxizmat faoliyatining umumiy darajasini ko‘tarish; ishdagi kamchiliklarningoldini olish, ularni o‘z vaqtida aniqlash va bartaraf etish;ijobiy tajribani aniqlash va joriy etish; xodimlarning intizomini vamas’uliyatini oshirish; kadrlarni to‘g‘ri baholash va ulardan to‘g‘rifoydalanish (ularni boshqa lavozimlarga o‘tkazish)da ko‘maklashish.Mazkur vazifalarning xilma-xilligi ichki ishlar organlaridakontrolning bir qancha turlari bo‘lishini taqozo etadi. Ichki ishlarorganlari tizimiga kiruvchi subyektlar qo‘llaydigan kontrolningamalda ishlatiladigan turlarini ko‘rib chiqamiz. Ularni bir qatormezonlar bo‘yicha ajratish mumkin.Boshqaruv siklidagi o‘rni bo‘yicha oldini oluvchi, joriy vakeyingi kontrol farq qiladi.Oldini oluvchi (preventiv) kontrol bo‘ysunuvchi organlar yokixodimlar qaror qabul qilayotgan bosqichda (masalan, ish rejasinitasdiqlayotganda) amalga oshiriladi. U bo‘ysunuvchi xodimlarningyuqori turuvchi subyekt qarorlarini bajarishga yoxud muayyan,436 437

jumladan, favqulodda (ekstremal) sharoitlarda harakatlanishgatayyorligini tekshirish uchun (masalan, organning favquloddavaziyat sharoitida harakat qilishga tayyorligini tekshirishda) qo‘llanishimumkin.Joriy (operativ) kontrolni subyekt qaror ijrosini ta’minlashjarayonida amalga oshiriladi. Kontrolning ushbu turi tashkiliyishning elementi hisoblanadi (masalan, organ rahbarining tezkortadbir o‘tkazilishini kontrol qilishi, ushbu tadbirni o‘tkazishjarayonida amalga oshiriladi) hamda qarorlarga tuzatishlar kiritish,boshqaruv tizimini tartibga solish imkonini beradi.Keyingi kontrol (ijroni tekshirish) qaror bajarilganidan keyin(masalan, reja, buyruq kabilarning qanday bajarilganligini tekshirganda)amalga oshiriladi. Ta’kidlash joizki, joriy kontroldan farqliravishda, kontrolning ushbu turiga kamroq darajadagi operativlikxos. U bo‘ysunuvchi xodimlarning muayyan qarorni bajarishfaoliyatiga aralashish imkonini bermaydi, chunki bu jarayontugagan bo‘ladi (bunda xato va kamchiliklarga yo‘l ko‘yilgan bo‘lishiham mumkin). Shu bilan birga, keyingi kontrol ichki ishlar organlarifaoliyatining umumiy natijalarini (ular ishining ahvolini)aniqlash hamda undagi mavjud umumiy kamchiliklarni tugatishuchun zarur.Vazifasi (maqsadi va hajmi) bo‘yicha umumiy va maxsuskontrol farq qiladi. Umumiy kontrol kontroldagi organ, bo‘linmayoki xodim faoliyatining barcha tomonlarini, maxsus (maqsadli,tarmoq) kontrol esa ishning ayrim yo‘nalishlarini (masalan, voyagayetmaganlar tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarga qarshikurashni) qamrab oladi.Kontrolning maqsadlari, tekshiradigan masalalar doirasi vasubyektining darajasi bo‘yicha nazorat turli shakllarda amalgaoshirilishi mumkin. Boshqaruv amaliyotida bunday shakllarningko‘pchiligi qo‘llaniladi. Kontrol qanchalik xilma-xil shakllarda amalgaoshirilsa, shunchalik amaliy va samarali bo‘ladi.Ular barchasini muayyan belgilari bo‘yicha va ma’lum darajadashartli ravishda ichki ishlar organlarida kontrol qilish shakllarininguchta asosiy guruhiga bo‘lish mumkin: ijrochilarning faoliyati bilanjoylarda bevosita tanishish; ularning ishini ko‘rsatuvchi axborothujjatlarini o‘rganish; ijrochilarning o‘z ishlari bo‘yicha berganhisobotlarini tinglash. Birinchi guruhga kiruvchi kontrol shakllariga— tekshirilayotgan obyektlarning faoliyatiga doir axborotni bevositaidrok etish xosdir. Ayni vaqtda kontrol shakllarini ikkinchi vauchinchi guruhga birlashtirish mezonini asosan ushbu faoliyathaqida axborot olish usuli tashkil qiladi.Ijrochilarning faoliyati bilan joylarda bevosita tanishish quyidagiyo‘llar orqali amalga oshirilishi mumkin:— rahbarning ijrochilar ishini bevosita kuzatib turishi(masalan, patrul-post xizmati xodimlarining postlarda xizmato‘tashini, profilaktika inspektorlarining aholini qabul qilishini,jinoyat qidiruv bo‘limlari operativ vakillarining jinoyatlarni ochishborasidagi ishlarini hodisa yuz bergan joyda, operativ tadbirlaro‘tkazish chog‘ida tekshirishi va hokazo);— bo‘ysunuvchi ichki ishlar organlari faoliyatini inspektorliktekshiruvi (kompleks), kontrol va boshqa tartiblarda tekshirish.Inspektorlik tekshiruvi kontrol shakllaridan biri bo‘lib, operativxizmatfaoliyatini, bo‘ysunuvchi mustaqil ichki ishlar organlariningishini barcha yo‘nalishlar va xizmatlar bo‘yicha yalpi tekshirishdaniborat. Inspektorlik tekshiruvini IIV, IIB, shahar, tuman,transportdagi ichki ishlar organlari tarmoq xizmatlari bo‘linmalariningfaol ishtirokida tashkil qiladilar. Uni maxsus tashkil etiladigankomissiyalar Inspektorlik tekshiruvi dasturi bo‘yicha amalga oshiradilar.Mazkur dasturni tashkiliy-inspektorlik bo‘linmalari manfaatdorxizmatlar ishtirokida ishlab chiqadilar va tekshiruv o‘tkazishhaqida qaror qabul qilgan rahbar tasdiqlaydi. Komissiyatarkibiga, tashkiliy-inspektorlik apparatlari va tarmoq xizmatlarixodimlaridan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi IIV ta’lim, ilmiytadqiqot muassasalarning xodimlari ham kirishi mumkin.Inspektorlik tekshiruvining vazifalari hamda tezkor xizmatfaoliyatining tekshirilishi lozim bo‘lgan asosiy yo‘nalishlari o‘zaksini topgan dastur tekshiriluvchi organga tekshiruv boshlanishidan10 kun avval yuboriladi. Biroq ayrim hollarda inspektorliktekshiruvi tekshiriladigan organga oldindan xabar bermay va dasturyubormay turib ham o‘tkazilishi mumkin. Inspektorlik tekshiruvlarijoylarda ishning ahvolini puxta va to‘liq o‘rganish, organ faoliyatinixolisona baholash, ishdagi kamchiliklarning sabablari va shartsharoitlarinianiqlash, ularni bartaraf etish choralarini ishlab438 439

chiqish, operativ xizmat faoliyatini tashkil qilishda amaliy vametodik yordam ko‘rsatish, ilmiy ishlanmalar va ijobiy tajribanijoriy qilishga imkon beradi. IIV, IIBda inspektorlik tekshiruvlariodatda besh yilda bir marta; shahar tuman organlari va transportdagiorganlarda - uch yilda bir marta, operativ vaziyat keskinlashganhollarda, favqulodda vaziyatlarda va shu kabi sharoitlardaesa boshqacha davriylik bilan ham o‘tkazilishi mumkin.Kontrol tekshiruvlari — inspektorlik tekshiruvlari davomidaaniqlangan kamchiliklarning qanday bartaraf etilayotganligini, uningnatijalari bo‘yicha ishlab chiqilgan tadbirlarning bajarilishi vasamaradorligini tekshirish maqsadida o‘tkaziladi. Ularni inspektorliktekshiruvi o‘tkazishni tayinlagan rahbarning qarori bo‘yicha IIV,IIBning shtab bo‘linmalari odatda inspektorlik tekshiruvi tugaganidanso‘ng bir yildan keyin tashkil qiladilar. Organda vaziyat ijobiy tomongao‘zgargan taqdirda rejadagi kontrol tekshiruvlari o‘tkazilmasligimumkin, buning o‘rniga kontrolning boshqa shakllari (masalan,hisobotlarni, bildirgi varaqalarini o‘rganish kabilar) qo‘llaniladi.Obyektga kompleks chiqishlar ham faoliyatining asosiyyo‘nalishlari bo‘yicha past ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan yokimurakkab vaziyatlarda ish olib borayotgan ichki ishlar organlariningfaoliyatini kompleks tekshirish shakllaridan biridir. Bundaytekshiruvlarni IIV, IIBning turli bo‘linmalari va xizmatlarivakillaridan iborat maxsus tuzilgan kompleks guruhlar amalgaoshiradilar. Obyektga chiqishlardan ko‘zlangan maqsadlarga, amaliyyordam ko‘rsatish bilan bir qatorda, kontrol qilinayotgan organfaoliyatining yo‘nalishlarini tekshirish, xizmat faoliyatini tashkilqilishga doir hujjatlarni o‘rganish kabilar kiradi. Kompleks guruhlarIIV, IIBga - kamida ikki yilda bir marta; shahar, tuman,yo‘nalish organlariga esa yiliga kamida bir marta yuboriladi.Tarmoq tekshiruvlarining asosiy maqsadi ichki ishlar organiningmuayyan tarmoq xizmati bo‘yicha faoliyatini tekshirish vaamaliy yordam ko‘rsatishdan iborat.Tanlab o‘tkaziladigan (maqsadli, predmetli) tekshiruvlar biryoki bir necha ichki ishlar organining muayyan boshqaruv qarorinibajarish borasidagi ishini kontrol qilish yoxud u yoki bu tadbirniamalga oshirish samaradorligini tekshirish maqsadida o‘tkaziladi.Ichki ishlar organlaridagi tarmoq tekshiruvlari va tanlab o‘tkazila-digan tekshiruvlar maqsadli (mustaqil) chiqishlar orqali o‘tkazilishimumkin. Inspektorlik tekshiruvlari, kontrol tekshiruvlari,kompleks va maqsadli (mustaqil) chiqishlar ayni vaqtda yuzagakelayotgan sharoitdan kelib chiqib, IIV, IIB maxsus guruhlariniyoki ayrim xodimlarini ichki ishlar organlariga xizmat safarlarigayuborishning tashkiliy shakllaridan hisoblanadi. Predmetli tekshiruvlarningturlaridan birini ko‘riklar (masalan, saf ko‘riga, texnikako‘rigi) tashkil qiladi.Kontrolning ushbu shakllari yordamida aniqlangan kamchiliklarasosida nafaqat tekshiruv o‘gkazilgan organlar, balki boshqaichki ishlar organlarida ham bunday kamchiliklarning oldini olishva ularni bartaraf etishga qaratilgan choralar ko‘riladi.Ijrochilarning ishini ko‘rsatuvchi axborot materiallarinio‘rganish quyidagilarni o‘z ichiga oladi:— jinoyatchilikning ahvoli hamda bo‘ysunuvchi organlar,bo‘linmalar, xodimlarning tezkor xizmat faoliyati haqidagi tezkorva statistik ma’lumotlarni muntazam tahlil qilish;— bo‘ysunuvchi organlar, xizmatlar va bo‘linmalardan ularishining natijalari, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish borasidako‘rayotgan choralari haqida yozma hisobot talab qilib olish;— jinoyat ishlari, tezkor materiallar hamda bo‘ysunuvchixodimlar ishini ifodalaydigan boshqa hujjatlarni o‘rganish;— bo‘ysunuvchi organlar va xodimlarning ishi haqidagijamoatchilik fikrini matbuot materiallari, fuqarolarning shikoyatlariva arizalari, boshqa davlat organlari va jamoat tashkilotlariningma’lumotlari asosida o‘rganish;— bo‘ysunuvchi organlar va xodimlar tayyorlagan ish rejalariva o‘zga boshqaruv qarorlarini ko‘rib chiqish va tasdiqlash.Ijrochilarning o‘z ishlarining ahvoli haqidagi hisobotlarinitinglash zarur axborotni zudlik bilan olish, unga aniqlik kiritish vauni to‘ldirish imkonini beradi. Tekshiruvning bu shakli jamoa bo‘lib(majlislar, yig‘ilishlar, kengashlar va shu kabilar orqali) ham,yakka tartibda, ya’ni ijrochini rahbar huzuriga chaqirish orqaliham o‘tkazilishi mumkin.Kontrolning samaradorligi uni amalga oshirishning engmaqbul shakli qo‘llanilishi bilan bevosita bog‘liq. O‘z navbatida,bo‘ysunuvchi organlar faoliyatini kontrol qilish shakllarining440 441

tanlanishi ko‘p jihatdan boshqaruv subyektining darajasiga hambog‘liq. Masalan, IIV, IIB darajasida kontrolning inspektorliktekshiruvi, kontrol tekshiruvi, kompleks va maqsadli tekshiruvlar,axborot materiallarini o‘rganish kabi shakllari qo‘proq qo‘llaniladi.Shahar, tuman va transportdagi ichki ishlar organlari darajasidazsa ijrochilarning bilimlarini tekshirish bilan bir vaqtda ularga yo‘lyo‘riqko‘rsatish, ijrochilarning hisobotlarini tinglash, ularningish rejalarini ko‘rib chiqish va tasdiqlash, harakatlarini bevositakuzatib turish kabi kontrol shakllarini qo‘llagan ma’qul.Amaliyotning ko‘rsatishicha, kontrol maqsadlariga erishishdauning qandaydir bir turi yoki shaklini ustun qo‘yish mumkinemas. Shuni inobatga olish lozimki, ularning har biri u yoki buustunlikka va kamchiliklarga ega. Shu bois boshqaruv subyektininghar xil kontrol turlari va shakllarini mohirlik bilan qo‘llashi, ularniyuzaga kelayotgan sharoitga, real imkoniyatlar va vaziyatga mostarzda tanlashi ichki ishlar organlarida kontrol vazifalarini lozimdarajada bajarish imkonini beradi.Ichki ishlar organlarida kontrolni amalga oshirishni tashkilqilish va uning usullari. Boshqaruv subyekti kontrol faoliyatinitashkil qilish va amalga oshirishga qo‘yiladigan muayyan talablargarioya etgan taqdirdagina kontroldan ko‘zlangan maqsadlarga erishishva vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilishi mumkin. Bunday talablarningasosiylari quyidagilardan iborat: kontrolning umumiyligi, hartomonlama va chuqurligi, xolisona, oshkora va muntazam ekanligi.Kontrolning umumiyligi uning barcha ichki ishlar organlari,uning bo‘linmalari, apparatlari, xizmatlari va har bir xodimigataalluqli bo‘lishi kerakligini bildiradi. Bunda kontroldan chetda qoladiganorganlar, bo‘linmalar va xodimlar bo‘lmasligi kerak, chunkisamarali ish yuritayotganlar ham, orqada qolayotganlar ham, tekshiriluvchilar(boshqaruv obyektlari) ham, tekshiruvchilar (boshqaruvsubyektlari) ham kontrolga bir xil darajada muhtojdirlar.Kontrolning har tomonlamaligi uning bo‘ysunuvchi organlar,bo‘linmalar va xodimlar faoliyatining barcha yo‘nalishlari vatomonlarini qamrab olishi lozimligini bildiradi.Kontrolning chuqurligi boshqaruv subyektining tekshiriluvchilarfaoliyatini batafsil, puxta va to‘liq mazmuni bo‘yicha o‘rganishdaniborat.Kontrolning xolisligi uni amalga oshirish natijasida nazoratqilinuvchi obyektdagi haqiqiy ahvolni aks ettiradigan hamda barchaomillarni ularning sabab-oqibat aloqalari bilan birga tahlil qilishasosida tekshiriluvchilarning ishi haqida asoslangan, xolisonaxulosalar chiqarishga imkon beruvchi ishonchli ma’lumotlar olinishikerakligini bildiradi.Xolislik kontrolni tashkil qilish va amalga oshirish davomidasubyektivlik, tarafkashlik (bir yoqlama qarash) va oldindan xulosachiqarish kabi holatlar bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi.Kontrolning oshkoraligi ko‘p jihatdan boshqa, ya’ni tekshirilmaganboshqaruv obyektlari ishidagi kamchiliklarning oldini olishva bartaraf etish, ijobiy tajribalarni joriy etish, xodimlar intizomiva mas’uliyatini kuchaytirishni ta’minlaydi.Kontrolning muntazamligi uning vaqti-vaqti bilan o‘tkazibturilishida namoyon bo‘ladi. Ushbu talabning amalga oshirilishiijrochilar mas’uliyatining ortishiga va tashabbusining kuchayishigaancha yordam beradi, kontrol faoliyatining sifati va amaliyliginiyaxshilaydi, uni amalga oshirishda parallelizm va bir-birini takrorlashgayo‘l qo‘ymaydi, ilgari o‘tkazilgan tekshiruv natijalarininginobatga olinishi va vorisiyligini ta’minlaydi. Bundan tashqari,kontrolning muntazamligi boshqaruvning turli subyektlari aynibir masala bo‘yicha ayni bir obyektni ko‘p marta tekshirishiningoldini olishga imkon beradi.Ichki ishlar organlarida kontrolni oqilona tashkil qilish kontrolsubyekti (uni amalga oshiradigan shaxs), obyekti (kontrol qilinadiganshaxs) va predmeti (kontrol qilinadigan faoliyat)ni to‘g‘ribelgilashni taqozo etadi. Ushbu masalalarning maqbul tarzda halqilinishi kontrolga qo‘yiladigan talablarning, ular oldida turganvazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishi uchun zarur shart-sharoityaratadi.Kontrol subyektini aniqlash. Ichki ishlar organlaridagi kontrolfaoliyatini vakolatlari, faoliyatining asosiy shakl va usullariniO‘zbekiston Respublikasi IIV normativ hujjatlarida mustahkamlabqo‘yilgan turli subyektlar amalga oshiradilar.Yuqorida ta’kidlanganidek, avvalo, kontrol ichki ishlar organlariningbarcha darajalardagi rahbarlari amalga oshiradigan bosh-442 443

karuv faoliyatining ajralmas tarkibiy qismidir. Ushbu rahbarlarkontrolni mustaqil va bevosita amalga oshirish bilan bir qatordauni tashkil qiladilar, kontrol vazifalari, uni o‘tkazish muddatlarinibelgilaydilar, inspektorlik va boshqa komissiyalar (guruhlar)ningtarkibini tasdiqlaydilar yoki tegishli xodimlarni tayinlaydilar,aniqlangan kamchiliklar bo‘yicha chora ko‘radilar, kontrol faoliyatidato‘plangan ijobiy tajribaning joriy etilishini ta’minlaydilar vahokazo.Kontrol subyektlari orasida IIV tashkiliy-inspektorlik apparatlari,IIB, shahar, tuman va transportdagi ichki ishlar organlariningshtablari muhim o‘rin tutadi. Ular uchun kontrol asosiy funksiyalardanbiridir. Ular kontrolni bevosita (inspektorlik tekshiruvlariva boshqa tekshiruvlar orqali) amalga oshirish bilan bir qatordauni tashkil qilishda ham ishtirok etadilar, kontrol rejasini ishlabchiqadilar, boshqa subyektlarning kontrol faoliyatini muvofiqlashtiradilar,tegishli takliflar tayyorlaydilar va hokazo.Tarmoq va funksional bo‘linmalar hamda xizmatlarning tarmoqtekshiruvlari va tanlab o‘tkaziladigan tekshiruvlarni tashkil qiluvchihamda amalga oshiruvchi boshqaruv apparatining rahbarlari vainspektorlar tarkibi kontrol subyektlari hisoblanadilar.Kontrol obyektini aniqlash. Ushbu masalani hal qilishningmuhimligi shundaki, kontrolning xuddi boshqaruvning o‘zi kabi,iyerarxiyaga (bosqichlarga) egaligi, shu bois har bir boshqaruvobyekti odatda bevosita bo‘ysunuvchi obyektlar faoliyatini kontrolqilishi kerakligi bilan bog‘liq. Masalan, O‘zbekiston RespublikasiIIV, IIBni, ular esa o‘z navbatida, shahar, tuman va transportdagiichki ishlar organlarini kontrol qiladilar. Ichki ishlar organiningboshlig‘i o‘z o‘rinbosarlarining faoliyatini, ular esa o‘zlarigabo‘ysunuvchi ijrochilarning ishini kontrol qilishi kerak. Shu bilanbirga, kontrol faoliyatining bunday tuzilishi (iyerarxik ekanligi)muayyan sharoitlarda iyerarxiyaning quyiroq bosqichida bo‘lganobyektlarning ham kontrol qilinishi mumkinligini istisno etmaydi.Masalan, zarur bo‘lganda, O‘zbekiston Respublikasi IIVmuayyan bir ichki ishlar bo‘limining faoliyatini, ichki ishlarbo‘limining boshlig‘i esa nafaqat o‘zining o‘rinbosarlari, balkibevosita ijrochilarni ham tekshirishi mumkin. Buning ustiga, birqator hollarda (jinoyatlarni ochish bo‘yicha operativ qidiruvtadbirlari rejasini tasdiqlashda, patrul-post xizmatining borishinitekshirishda va hokazo.) ichki ishlar organi bo‘limining boshlig‘ibunday kontrolni amalga oshirishi shart.Kontrol predmetini aniqlash. Eng umumiy ma’noda, kontrolpredmetini ilgari qabul qilingan barcha boshqaruv qarorlariniamalga oshirishga qaratilgan faoliyat tashkil qiladi. Ichki ishlarorganlari misolida ushbu qarorlar kontrol qiluvchi yoxud yuqorituruvchi subyektga ham, IIV tizimiga kirmaydigan subyektlargaham mansub bo‘lishi mumkin (qonunlar, farmonlar, O‘zbekistonRespublikasi hukumatining qarorlari, qonun chiqaruvchi va ijroetuvchi organlarning ichki ishlar organlari faoliyatini tartibgasoluvchi hujjatlarining ijrosini kontrol qilish).Ichki ishlar organining kelgusida (masalan, maxsus tadbirnio‘tkazish uchun) yoxud muayyan vaziyatda (masalan, favquloddaholat sharoitidagi harakatlar uchun) qarorlarni bajarishga tayyorlikholati ham kontrol predmetini tashkil qiladi.Kontrol predmetini aniqlashda subyekt o‘zining kontrolidabo‘lgan organ, xizmat, bo‘linma yoki xodimlarning vazifalari vafunksiyalaridan kelib chiqadi. Ichki ishlar organlarida kontrolningeng muhim predmetlariga operativ xizmat faoliyati bosh yo‘nalishlariningmazmunini tashkil etuvchi quyidagi jihatlar tashkil qiladi:jangovar-xizmat va safarbarlik uchun tayyorlik holati; jinoyatlarningoldini olish, ularni ochish va tergov qilish borasidagi ishlar; jamoattartibi va xavfsizligini ta’minlash; boshqaruv faoliyati. Kontrolningmuhim predmetlariga quyidagilar ham kiradi: yo‘llarda harakatlanishxavfsizligini, yong‘in xavfsizligini, obyektlarning vafuqarolar xonadonlarining muhofaza qilinishini ta’minlash, xo‘jalikta’minoti, kadrlar bilan ishlash va hokazo.Kontrol predmeti kontrol subyektining boshqaruv tizimidagidarajasi (IIV, IIB, shahar, tuman va tumandagi shahar IIO),mavqei va vazifasi (organ boshlig‘i, kotibiyat, tarmoq bo‘linmalariekanligi)ga qarab farqlanadi. Masalan, IIV, IIB uchun ulargabo‘ysunadigan organlar faoliyatining eng muhim turlari —jinoyatchilikka qarshi kurash holati, hukumatning ichki ishlarorganlari faoliyatiga doir qonunlari va qarorlarining bajarilishi,444 445

oshqaruv faoliyati kabilar kontrol predmeti hisoblanadi. Shahar,tuman va tumandagi shahar IIO rahbarlari uchun ulargabo‘ysunuvchi bo‘lim, bo‘linma va xodimlarning kundalik faoliyatigaoid torroq va juz’iyroq masalalar kontrol predmeti hisoblanadi:IIV, IIB normativ hujjatlari va o‘zga boshqaruv qarorlarini bajarish;bo‘linmalar va xodimlar o‘rtasida hamkorlikning holati;xizmat intizomining ahvoli; kadrlarni tanlash borasidagi ishlar;jinoyatlarga oid ariza va xabarlar bo‘yicha chora ko‘rish kabilarshular jumlasidan.Kontrolning samaradorligi uni o‘tkazishning oqilona metodikasibilan ta’minlanadi. Bunday metodika kontrol faoliyatiningmuayyan ketma-ketligi, bosqichlarini, shuningdek bunda foydalaniladiganusullarni o‘z ichiga oladi. Kontrol faoliyati, kontrolningqaysi turi, shakli va uni amalga oshirish darajasi qo‘llanishidanqatyi nazar, quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: a) kontrolo‘tkazishga tayyorgarlik; b) kontrolni bevosita amalga oshirish; d)kontrolga yakun yasash.Kontrol o‘tkazishga tayyorgarlik quyidagilardan iborat: kontrolniamalga oshiradigan shaxslarni aniqlash (inspektorlik va boshqakomissiyalarni, kompleks va maqsadli guruhlarni shakllantirish,ayrim xodimlarni tayinlash); ular o‘rtasida kontrol funksiyalari vaaniq topshiriqlarni taqsimlash; ushbu obyekt uchun eng maqbulkontrol shakllarini tanlash; kontrol o‘tkaziladigan obyekt faoliyatiningnatijalari bilan (zarur bo‘lsa) dastlabki tanishuv; kontrolfaoliyatini rejalashtirish (masalan, inspektorlik tekshiruvi dasturini,obyektga maqsadli chiqish rejasini tayyorlash); tekshiruvchilargayo‘l-yo‘riq ko‘rsatish (maslahat berish).Kontrolni bevosita amalga oshirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi:tekshirilayotgan masalalar bo‘yicha axborot to‘plash, tartibga solishva tahlil etish; olingan ma’lumotlarni umumlashtirish; kontrolqilinayotgan organlar, bo‘linmalar va xizmatlarga ularningfaoliyatini yaxshilashga qaratilgan tadbirlar ishlab chiqishda yordamko‘rsatish; tegishli yakuniy hujjatlar uchun tekshiruv davomidaaniqlangan kamchiliklarni tugatish haqida takliflar tayyorlash.Kontrolga yakun yasash bosqichi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:yakuniy hujjatlarni (inspektorlik yoki tekshiruv dalolatnomasi,aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish xususida berilgan takliflarniamalga oshirish rejasi, kontrol o‘tkazish haqida qaror qabul qilganrahbar nomiga yozilgan bildirgi varaqalar va hokazo.);tekshiriluvchilar faoliyatini baholash («qoniqarli» yoxud«qoniqarsiz»), ichki ishlar organlari faoliyatining barchayo‘nalishlarini baholash mezonlari va metodikasi O‘zbekistonRespublikasi IIVning normativ hujjatlarida batafsil ko‘rsatilgan;tekshiruv natijalarini tekshiriluvchilarga (alohida xizmattekshirilganida esa ichki ishlar organining boshlig‘iga) yetkazish.Ushbu bosqichda tekshiruv natijalari muhokama qilinadiganmajlislar o‘gkazilishi mumkin.Shuni inobatga olish lozimki, kontrolning turli shakl vaturlarida har bir bosqichdagi ish hajmi bir xil bo‘lmaydi. Ammokontrolning har qanday shaklida ham boshkaruv jarayoniga,bo‘ysunuvchilar faoliyatining natijalariga uning konstruktiv(ijobiy) ta’sirini ta’minlash uchun unga puxta tayyorlanish zarur.Har qanday holda ham asosli xulosalar chiqarish, tekshiriluvchilarfaoliyatini xolisona baholash uning mantiqiy yakuni bo‘lishi kerak.Nazorat uchun savol va toshiriqlar1. Kontrol va nazoratning farqini aniqlang.2. Kontrol faoliyatini amalga oshiruvchi davlat boshqaruvi organlarinianiqlang.3. Davlat boshqaruvida sud organlari kontrol faoliyatining ahamiyatiniayting.4. Sud organlaridagi kontrolning asosiy vazifalari nimalardan iborat?5. Jamoat kontrolining davlat boshqaruvidagi ahamiyati nimalardaifodalanadi?6. Kasaba uyushmalari davlat boshqaruv organlarining faoliyatini kontrolqilish jarayonida qanday masalalarni hal etishga e’tibor qaratadi?7. Ichki ishlar organlaridagi kontrolning asosiy vazifalari nimalardaniborat?8. Ichki ishlar organlari amaliyotida kontrolning qaysi turlaridanfoydalaniladi?9. Ichki ishlar organlarida kontrolni tashkil qilish va amalga oshirishgaqanday talablar qo‘yiladi?446 447

XVIII bobDAVLAT BOSHQARUVIDA NAZORAT1-§. Davlat boshqaruvida nazorattushunchasi va vazifalariMa’lumki, davlat boshqaruv faoliyatining muhim hisoblangannazorat natijasida nazorat subyekti mavjud ishlarning haqiqiyahvoli, qabul qilingan qonunlar, qarorlarning haqiqatan hamto‘g‘ri bajarilish holati, darajasi to‘g‘risida aniq axborotga ega bo‘ladi.Nazorat obyekti faoliyati jarayonining qabul qilingan boshqaruvqarorlariga muvofiqligini kuzatish va tekshirish, subyektningobyektga ta’siri natijalarini aniqlash tizimidir.Yuridik adabiyotlarda ma’muriy nazoratni umumiy va maxsusturlarga ajratish e’tirof etilgan. Jumladan, umumiy ma’muriynazorat deyilganda davlat boshqaruv organlari, xo‘jalik organlari,korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat tashkilotlari vaularning mansabdor shaxslari tomonidan qonunlar bilan o‘rnatilganmaxsus qoidalarning bajarilishi ustidan olib boriladigan nazorattushuniladi. Bunday nazoratni maxsus vakolatga ega bo‘lganorganlar amalga oshiradi. Ushbu organlar qatoriga: yo‘l harakatixavfsizligi davlat xizmati, profilaktika xizmati, yong‘in xavfsizligixizmati, davlat sanitariya organlari, tabiatni muhofaza qilish davlatqo‘mitasi organlari kiradi. Mazkur organlar (mansabdor shaxslar)ningumumiy ma’muriy nazoratni amalga oshirish bo‘yichafaoliyati tegishli qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solingan. Ulartomonidan amalga oshiriladigan nazoratning asosiy vazifalariquyidagilar hisoblanadi:— tegishli faoliyatni tartibga soluvchi qonun va qonun ostihujjatlariga og‘ishmay amal qilish;— mazkur boshqaruv organlarida qabul qilinadigan qarorlarnio‘z vaqtida va sifatli ijro etilishini ta’minlash;— sohaga oid boshqaruv, tashkiliy, amaliy faoliyatningumumiy darajasini oshirish;— mavjud kamchiliklarni o‘z vaqtida oldini olish, aniqlashhamda bartaraf etish;— qo‘l ostidagi xodim va xizmatchilarning xizmat intizomini,mas’uliyati va javobgarligini oshirish.Tegishli vakolatli organlar (mansabdor shaxslar) umumiyma’muriy nazoratni amalga oshirish uchun jamoat tartibini saqlashva xavfsizligini ta’minlash jarayonida jamiyatga zid xatti-harakatlarva huquqbuzarliklarning oldini olish maqsadida kishilarning ongigava xulqiga ruhiy, moddiy yoki jismoniy ta’sir ko‘rsatishning birqancha ma’muriy ta’sir choralarini qo‘llaydilar.Davlat boshqaruvining asosiy prinsiðlaridan biri — qonuniylikdir.Shu sababli qonuniylikni ta’minlashda davlat boshqaruviorganlari tomonidan qo‘llaniladigan bir necha usullar mavjudbo‘lib, ular davlat boshqaruv organlarining kontrol va nazoratfaoliyati hamda fuqarolarning murojaatlaridir.Nazorat - maxsus vakolatli organlarning qonuniylik buzilishinianiqlash maqsadida bo‘ysunmagan organlar yoki shaxslar ustidanolib boradigan doimiy, muntazam kuzatuvidir. Ushbu organlaro‘zlariga bo‘ysunmagan obyektlar ustidan nazorat olib borishorqali qonun, o‘rnatilgan maxsus tartib buzilganligi aniqlansa,tartibni buzgan shaxsga nisbatan ma’muriy chora qo‘llashlarimumkin, lekin obyektlar tomonidan chiqarilgan g‘ayriqonuniyhujjatlarni bekor qila olmaydilar. Nazorat prokuratura va maxsusdavlat nazorati organlari tomonidan, kontrol esa barcha yuqorituruvchi organlar tomonidan olib boriladi. Nazorat predmeti —birinchidan, vakillik va ijro etuvchi organlar, ularning mansabdorshaxslari tomonidan qonunlarning bajarilishi; ikkinchidan, shuorganlar chiqarayotgan hujjatlarning amaldagi qonunlargamuvofiqligidan iborat.Nazoratning turlari: prokuratura nazorati (umumiy va maxsus);ma’muriy nazorat (umumiy va maxsus); yong‘in nazorati;bojxona nazorati; sanitariya nazorati; veterinariya nazorati.Nazoratning asosiy xususiyati: nazorat organlari o‘ziningfunksiyasi va vakolatlarini ularga tashkiliy jihatdan bo‘ysunmaganobyektlarga nisbatan amalga oshiradi.Nazoratning tashkiliy shakllari: birinchidan, organ rahbarlarining,shuningdek ular tomonidan tuzilgan komissiyalarning448 449

nazorat faoliyati, ular uchun asosiy ish turi hisoblanmaydi, balkiorganga kelib tushgan ariza, shikoyat, ish yuzasidan tashkil etiladi;ikkinchidan, maxsus idoralar, xizmatlar va organlar tomonidanamalga oshiriladigan nazorat ular uchun eng muhim yoki boshfunksiya hisoblanadi (masalan, sanitariya-epidemiologiya xizmatitizimi).2-§. Prokuraturaning umumiy nazorati,uning shakllariO‘zbekiston Respublikasining «Prokuratura to‘g‘risida»gi2001-yil 29-avgust (yangi tahrirdagi) qonuniga asosan, prokurorqonunlarga rioya etilishi ustidan umumiy nazorat olib boradi.Prokuratura organlarining umumiy nazoratni amalga oshirishdagiasosiy vazifalari:O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzumini himoyaqilish; qonun ustuvorligini ta’minlash; qonuniylikni mustahkamlash;fuqarolarning huquq hamda erkinliklarini himoya qilish;jamiyat va davlatning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarinihimoya qilish; huquqbuzarliklarning oldini olish va profilaktikaqilish.Prokuratura organlarining umumiy nazoratni amalgaoshirishda faoliyatining asosiy yo‘nalishlari:vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar, fuqarolarning o‘zinio‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar,muassasalar, tashkilotlar, hokimlar va boshqa mansabdor shaxslartomonidan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish;fuqaroning huquq hamda erkinliklarini ta’minlashga qaratilganqonunlar ijrosi ustidan nazorat qilish;O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida, vazirliklar, davlatqo‘mitalari va idoralarining harbiy tuzilmalarida qonunlarga rioyaetilishi ustidan nazorat qilish;tezkor-qidiruv faoliyatni, surishtiruvni, dastlabki tergovniamalga oshiradigan organlar tomonidan qonunlarning ijro etilishiustidan nazorat qilish hamda ularning jinoyatchilikka qarshi kurashborasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish;jinoyatlar yuzasidan dastlabki tergov olib borish;sudlarda jinoyat ishlari ko‘rib chiqilayotganda davlat aybloviniquvvatlash, sudlarda fuqarolik ishlarini, ma’muriy huquqbuzarliklarto‘g‘risidagi ishlarni hamda xo‘jalik nizolarini ko‘rishdaishtirok etish, qonunlarga zid bo‘lgan sud hujjatlariga protestkeltirish;soliq intizomini mustahkamlashga, soliq, valuta sohasidagijinoyatlar va huquqbuzarliklarga qarshi kurashga, shuningdekdavlatga yetkazilgan iqtisodiy zararni qoplashga qaratilganqonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish;ushlab turilganlarni, qamoqqa olinganlarni saqlash joylarida,jinoiy jazolarni va jinoiy-huquqiy ta’sirning boshqa choralariniijro etish chog‘ida qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish;qonun ijodkorligi faoliyatida hamda jamiyatda huquqiymadaniyatni yuksaltirish ishida ishtirok etish.Prokuratura organlari faoliyatining asosiy prinsiðlari birlik,markazlashganlik, qonuniylik, mustaqillik va oshkoralikdir.Prokurorning hujjatlar, materiallar va boshqa ma’lumotlarnitaqdim etish, taftish, tekshirishlar o‘tkazish, mutaxassis ajratish,prokuraturaga kelish va aniqlangan qonunbuzarliklar xususidatushuntirishlar berish, qonunbuzarliklarni, ularga imkoniyatyaratayotgan sabab va shart-sharoitlarni bartaraf etish, shuningdekqonunga rioya etish to‘g‘risidagi o‘z vakolatlari doirasida qo‘yayotgantalablarini bajarish barcha fuqarolar va yuridik shaxslar uchunmajburiydir.Prokuratura organlari o‘z vazifalarini amalga oshirishlari uchunzarur bo‘lgan axborot, hujjatlar va ularning nusxalari mazkurorganlarning talabiga muvofiq bepul beriladi.Prokurorning talablari ustidan shikoyat qilinishi ularningijrosini to‘xtatib qo‘ymaydi.Prokuratura organlari nazorat jarayonida fuqarolarning arizava shikoyatlari hamda yuridik shaxslarning murojaatlarini ko‘ribchiqib, quyidagi vazifalarni bajaradilar:— ularning buzilgan huquqlarini tiklash va qonuniy manfaatlarinihimoya qilish chora-tadbirlarini ko‘radilar;— prokuror fuqarolar va yuridik shaxslarning vakillarinishaxsan qabul qiladi;450 451

— prokuror o‘ziga tushgan taklif, ariza va shikoyatlarnitekshirish vazifasini zarur hollarda tegishli davlat boshqaruvi,nazorat va tekshirish organlariga, korxona, muassasa va tashkilotlarningmansabdor shaxslariga topshirish hamda ulardantekshirishga taalluqli barcha materiallar bilan birga tekshirishnatijalariga doir yozma axborot berishlarini talab etish huquqigaega;— fuqarolarning ariza va shikoyatlari hamda yuridikshaxslarning murojaatlarini ko‘rib chiqish natijalari bo‘yichaprokuror qaror qabul qiladi, bu qaror ustidan yuqori turuvchiprokurorga shikoyat qilinishi mumkin;O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidanfuqaroning ariza va shikoyati yoki yuridik shaxsning murojaatiyuzasidan qaror qabul qilinganidan keyin prokuratura organlaridaular bo‘yicha ish yuritish tugatiladi, yangi ochilgan holatlarbundan mustasno.Prokurorning nazorat jarayonida davlat hokimiyati vaboshqaruv organlari majlislarida ishtirok etishi.O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori, Qoraqalpog‘istonRespublikasi prokurori tegishincha O‘zbekiston Respublikasi vaQoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvorganlari majlislarida belgilangan tartibda ishtirok etish huquqigaega.Viloyatlar, Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar prokurorlarihamda ularga tenglashtirilgan prokurorlar davlat hokimiyati vaboshqaruvning tegishli va quyi organlari majlislarida belgilangantartibda ishtirok etishga haqli.Umumiy nazorat predmetiga quyidagilar kiradi:— vazirliklar, davlat qo‘mitalari, organlar, davlat nazoratorganlari, hokimlar, muassasalar, korxonalar, tashkilotlar,birlashmalar, harbiy qismlar, jamoat birlashmalari, partiyalar vaharakatlar, mansabdor shaxslar tomonidan qonunlarning bajarilayotganligi,shuningdek, ular chiqarayotgan hujjatlarningkonstitutsiya va qonunlarga muvofiqligi;— shaxsning daxlsizligi, fuqarolarning ijtimoiy-iqtisodiy,siyosiy va shaxsiy erkinliklari, ularning sha’ni va qadr-qimmatinimuhofaza qilish (basharti ushbu huquqlarni muhofaza etishningo‘zga tartibi ko‘zda tutilmagan bo‘lsa) to‘g‘risidagi qonunlarga rioyaetilishi;— iqtisodiy munosabatlarga, atrof-muhitni muhofaza qilishva tashqi iqtisodiy faoliyatga doir qonunlarga rioya etilishi.Prokuror aralashuvini talab qiladigan qonunbuzarlik hollarihaqida arizalar yoki boshqa ma’lumotlar tushganda, shuningdek,yetarli asoslar bo‘lganda, o‘z tashabbusi bilan ham qonunlarijrosi bo‘yicha tekshiruvlar o‘tkaziladi. Prokurorning bevosita xo‘jalikva boshqa turdagi faoliyatga aralashuviga, shuningdek, boshqaruvva nazorat organlari faoliyatini amalga oshirishiga yo‘l qo‘yilmaydi.Prokuror o‘z vakolati doirasida nazoratni amalga oshirishchog‘ida:— xizmat guvohnomasini ko‘rsatib, vazirliklar, davlat qo‘mitalariva organlari tobeligidan, kimga qarashli ekanligidan qat’inazar, tashkilotlar va birlashmalarning, harbiy qismlar, jamoatbirlashmalarining hududiga va binolariga moneliksiz kirishga, hujjatva materiallarni olib ko‘rishga;tekshirish uchun zarur bo‘ladigan qarorlar, farmoyishlar,yo‘riqnomalar, buyruqlar va boshqa hujjatlarni talab qilib olishga,qonuniylikning ahvoli to‘g‘risida va uni ta’minlashga doir choratadbirlarhaqida ma’lumot olishga;davlat organlari, harbiy qismlarning rahbarlari va mansabdorshaxslaridan o‘z nazorati ostidagi hamda o‘z bo‘ysunuvidagikorxonalar, muassasalar, tashkilotlar faoliyatini tekshirish vataftish qilishni, tekshirishlar o‘tkazish uchun mutaxassislar ajratishnitalab qilishga;mansabdor shaxslar va fuqarolarni chaqirtirib, ulardanqonunlarning buzilganligiga doir og‘zaki, yozma tushuntirishlartalab qilishga haqlidir.Prokuror nazorati hujjatlarining turlari: protest, qaror, taqdimnoma,ariza va ogohlantiruvdan iborat.Qonun buzilgan taqdirda prokuror va uning o‘rinbosarlario‘z vakolatlari doirasida:Birinchidan, vazirliklar, davlat qo‘mitalari va organlarining,korxona va tashkilotlar, muassasalar, hokimlar, harbiy qismlar va452 453

jamoat birlashmalari hujjatlariga, shuningdek, mansabdor shaxslarningqarorlari va xatti-harakatlariga nisbatan protestlar keltirishimumkin. Protest qonunga zid bo‘lgan normativ hujjatga nisbatanana shu hujjatni chiqargan organga yoki yuqori turuvchi organgakeltiriladi. Mansabdor shaxsning xatti-harakatlariga nisbatan hamxuddi shu tartibda protest keltiriladi. Protest u topshirilgan vaqtdanboshlab ko‘pi bilan o‘n kun muddat ichida ko‘rib chiqilishi shart.Qonuniylik buzilganligiga tezda barham berish talab qilinganfavqulodda hollarda prokuror protestni ko‘rib chiqishning qisqartirilganmuddatini belgilashga haqlidir. Protestni ko‘rib chiqish natijasihaqida prokurorga darhol yozma ravishda ma’lum qilinishi kerak.Protest kollegial organlar tomonidan ko‘rib chiqilgan taqdirdamajlis bo‘ladigan kun prokurorga ma’lum qilinishi kerak, prokuroresa protestni ko‘rib chiqishda ishtirok etishga haqlidir.Protest g‘ayriqonuniy hujjat chiqargan organ yoki yuqorituruvchi organ tomonidan rad etilgan taqdirda, shuningdek, protestqonunda belgilangan muddat ichida ko‘rib chiqilmagan taqdirda,prokuror tegishli sudga ana shu hujjatni g‘ayriqonuniy deb, arizabilan murojaat qilishga haqlidir. Sudga protest rad etilganligi to‘g‘risidaariza axborot berilgan paytdan boshlab, bir kun muddat ichidayoki ko‘rib chiqish uchun qonunda belgilangan muddat o‘tgandankeyin berilishi mumkin. Prokurorning bergan arizasi sudda ko‘ribchiqilguniga qadar u hujjatning amal qilishini to‘xtatib qo‘yadi.Ikkinchidan, qonunda belgilangan tartibda jinoyat, intizomiyyoki ma’muriy huquqbuzarliklarga doir ishlarni qo‘zg‘atishga,ko‘rib chiqish uchun materiallarni jamoatchilik muhokamasigatopshirishga haqlidir.Bunday hollarda prokuror ish qo‘zg‘atish to‘g‘risida asosliqaror chiqaradi. Intizomiy yoki ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagiishni qo‘zg‘atish haqidagi prokuror qarori organ yoki aniqmansabdor shaxs tomonidan bu qaror tushgan kundan boshlabkechi bilan o‘n besh kun muddat ichida ko‘rib chiqilishi shart.Ko‘rib chiqish natijalari to‘g‘risida prokurorga zudlik bilan yozmaravishda ma’lum qilinadi.Uchinchidan, qonunning buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik xususidamansabdor shaxslar va fuqarolarga yozma ravishda ogohnomabildirishga haqlidir.Fuqarolarning qonuniy manfaatlariga, huquq va erkinliklariga,davlat yoki jamoat manfaatlariga zarar yetkazilishi mumkin bo‘lgang‘ayriqonunniy xatti-harakatlar tayyorlanayotganligi xususidaishonchli ma’lumotlar bo‘lganda huquqbuzarlikning oldini olishmaqsadida mansabdor shaxslar va fuqarolar prokuror tomonidanqonunning buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik xususida yozma ravishdaogohlantiriladilar hamda huquqbuzarlik uchun ularning javobgarligitushuntiriladi. Ogohnoma to‘g‘risida prokuror yuqori turuvchitashkilotga, shuningdek, ogohnoma chiqarilgan shaxsning ishlash,o‘qish yoki yashash joyi ma’muriyatiga yoxud jamoat birlashmalarigama’lum qilishga haqlidir.To‘rtinchidan, fuqarolar, jamiyat va davlatning huquqlarihamda qonun bilan muhofaza etiladigan manfaatlarini himoya qilishto‘g‘risida sudlar yoki xo‘jalik sudlariga ariza bilan murojaat etishgahaqlidir.Beshinchidan, davlat idoralari, jamoat birlashmalari vamansabdor shaxslar tomonidan qonunbuzarlik hollarini, shuningdek,qonun buzilishining sabablari va bunga yo‘l ochib berganshart-sharoitlarni bartaraf etish to‘g‘risida taqdimnoma kiritishgahaqlidirlar. Bunday taqdimnomalar qonun buzilishini bartarafetish vakolatiga ega bo‘lgan davlat organiga yoki mansabdorshaxslarga kiritiladi, bu taqdimnoma darhol ko‘rib chiqilishi lozim.Ko‘rilgan chora-tadbirlar to‘g‘risida bir oy muddat ichida prokurorgama’lum qilinishi shart. Taqdimnoma kollegial organ tomonidanko‘rib chiqilayotganda, prokurorga majlis o‘tkaziladigan kunma’lum qilinishi kerak, prokuror esa bu majlisda qatnashishgahaqlidir.3-§. Ma’muriy nazorat tushunchasi,turlari va xususiyatlariDavlat boshqaruv organlari, xo‘jalik organlari, korxonalar,muassasalar, tashkilotlar, jamoat tashkilotlari va ularningmansabdor shaxslari tomonidan qonunlar bilan o‘rnatilganmaxsus qoidalarning bajarilishi ustidan olib boriladigan nazoratma’muriy nazorat deb ataladi. Ushbu nazoratni maxsus vakolatga454 455

ega bo‘lgan organlar amalga oshiradi. Bunday organlar qatoriga:davlat avtomobil nazorati, davlat yong‘in xavfsizligi nazoratiorganlari, shahar texnika nazorati organlari, davlat sanitariyaorganlari, davlat veterinariya nazorati organlari, tabiatni muhofazaqilish organlari, ichki ishlar organlari va hokazolar kiradi.Ichki ishlar organlari jamoat tartibini saqlash, yo‘llarda harakatlanishxavfsizligi qoidalari, pasport tizimi, yong‘in xavfsizligiqoidalarining fuqarolar va mansabdor shaxslar tomonidanbajarilishi ustidan nazorat olib boradi.Bundan tashqari, ular maxsus qoidalarning bajarilishi ustidanham nazorat o‘rnatadilar, jumladan, O‘zbekiston Respublikasining«Jinoiy jazoni ijro etish muassasalaridan bo‘shatilganshaxslar ustidan ichki ishlar idoralarining ma’muriy nazoratito‘g‘risida»gi 1992-yil 9-dekabr qonuniga asosan, jazoni ijro etishmuassasalaridan bo‘shatilgan shaxslar ustidan ichki ishlar organlariningma’muriy nazorat, tarbiyaviy profilaktik ta’sir choralarmajmuini ifodalab, nazorat ostidagilarga nisbatan maxsus cheklashlarniqo‘llashni amalga oshiradilar.Sanitariya nazorati. Ushbu nazorat turi O‘zbekistonRespublikasining «Davlat sanitariya nazorati to‘g‘risida»gi 1992-yil 3-iyul qonuniga asosan amalga oshiriladi.Davlat sanitariya nazorati bu sanitariya qonunlari buzilishiningoldini olish, aniqlash va ularga chek qo‘yishga qaratilgan sanitariyaepidemiologiyaxizmatining faoliyatidir.O‘zbekiston Respublikasining davlat sanitariya-epidemiologiyaxizmati qaysi organga bo‘ysunishidan va mulkchilik shakllaridanqat’i nazar, O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan davlatorganlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, birlashmalarsanitariya normalari va gigiyena normativlariga rioya etishlari ustidandavlat sanitariya nazoratini amalga oshiradi.Sanitariya-epidemiologiya stansiyasi tibbiy-profilaktik muassasahisoblanib, sanitariyaga doir va epidemiyaga qarshi kurash choratadbirlariningmajburan uyushtirilishi va o‘tkazilishini ta’minlaydihamda davlat sanitariya nazoratini amalga oshiradi.Davlat sanitariya nazoratini tashkil etish va amalga oshirishvazifasi O‘zbekiston Respublikasi Bosh davlat sanitariya vrachi vauning o‘rinbosarlari, viloyatlar, tumanlar Bosh davlat sanitariyavrachlari va ularning o‘rinbosarlari zimmasiga yuklatilgan.Davlat sanitariya nazorati quyidagi qoidalarning buzilmasliginita’minlaydi:1) tuproqni, atmosfera havosini, oziq-ovqat mahsulotlarini,ish olib boriladigan joy havosini, ochiq va yer osti suv bilanta’minlash manbalarini, aholi tomonidan madaniy-maishiymaqsadda foydalaniladigan suv havzalari va suv omborlariningqirg‘oqlarini kimyoviy, fizikaviy, biologik va boshqacha tarzdaifloslantirmaslikni;2) sanitariya normalari, qoidalariga rioya etish va gigiyenanormativlarini hisobga olish, aholining salomatligini muhofazaqilishda sanitariya-epidemiologiya masalalariga, aholining radiatsiyaxavfsizligini ta’minlashga doir normativ-texnikaviy hujjatlarniishlab chiqilishi ustidan;3) yangi xomashyo turlari, texnologiya uskunalari, asboblarini,oziq-ovqat mahsulotlari hamda oziq-ovqat xomashyosi,sanoat buyumlari, binokorlik materiallarini, ion hosil qiluvchinurlanish manbalarini, kimyoviy moddalar va mahsulotlarni,biologiya vositalari, oziq-ovqat xomashyosi, oziq-ovqat mollari vadori-darmonlar bevosita tegib turadigan idishlar hamda boshqamateriallarni, bu materiallardan tayyorlanadigan buyumlarni, atirupava pardoz mahsulotlari hamda boshqa xalq iste’moli mollarini,tibbiyot va immunobiologiya dori-darmonlarini ishlab chiqarish vaqo‘llashga doir normativ-texnik hujjatlarni ishlab chiqish ustidanva hokazo.O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlatqo‘mitasi organlari O‘zbekiston Respublikasining «Tabiatnimuhofaza qilish to‘g‘risida»gi 1992-yil 9-dekabr qonuniga asosanekologik nazoratni amalga oshiradi1. Ekologik nazorat oldiga: atroftabiiy muhit holatini hamda xo‘jalik yuritish va boshqa faoliyatta’siri ostida unda bo‘ladigan o‘zgarishlarni kuzatib borish; atroftabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilonafoydalanish, atrof tabiiy muhitni sog‘lomlashtirish, tabiatnimuhofaza qilishga doir qonunlar talablari va atrof tabiiy muhitsifatining normativlariga rioya etish borasidagi dasturlar hamdaayrim tadbirlar bajarilishini tekshirish vazifasi qo‘yilgan.456 457

Ekologik nazorat tizimi davlat atrof tabiiy muhit holatinikuzatib borish xizmati, tabiatni muhofaza qilish sohasidagi davlat,idoraviy, ishlab chiqarish va jamoat nazoratidan iborat.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Davlat boshqaruvida nazorat faoliyatining asosiy vazifalari nimalardaniborat?2. Davlat boshqaruvida nazorat faoliyatining turlari nimalardan iborat?3. Prokuror nazorati predmetining mohiyati haqida so‘zlab bering.4. Prokuror nazoratining qanday shakllari mavjud?5. Ma’muriy nazorat qaysi organ tomonidan amalga oshiriladi?6. Umumiy ma’muriy nazoratni qaysi organlar amalga oshiradi?MAXSUS QISM Boshqaruvning ayrim sohalarini ma’muriy-huquqiytartibga solish458 459

Y e t t i n c h i b o ‘ l i mBOSHQARUVNING AYRIM SOHALARINI MA’MURIY-HUQUQIY TARTIBGA SOLISHXIX bobIQTISODIYOT SOHASINI MA’MURIY-HUQUQIYTARTIBGA SOLISH1-§. Sohani boshqarishning mazmuniRespublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoqmamlakatimiz bozor munosabatlariga asoslangan demokratikhuquqiy jamiyat qurishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan belgilab berilganbozor munosabatlariga o‘tishning beshta tamoyili dasturulamalbo‘lib xizmat qilmoqda. Ana shu tamoyillardan biri – bozormunosabatlariga o‘tishda davlatning bosh islohotchi ekanligidir.Darhaqiqat, o‘tish davrida davlatning islohotlarni amalga oshirishdagiroli katta ahamiyatga ega. Chunonchi, birinchidan, hozirgisharoitda davlatning roli mohiyatan iqtisodiy va ijtimoiy-madaniysiyosatni amalga oshirishga qaratilgan; ikkinchidan, davlatningiqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy sohalardagi ahamiyati xorijiy davlatlarningtarixiy tajribasida ham o‘z isbotini topgan.O‘tkazilayotgan islohotlar doirasida bugungi kunda davlat vaxo‘jalik boshqaruvi organlarining vazifalari va tarkibini qayta ko‘ribchiqish ishlari jadal olib borilmoqda. Bunda boshqaruv tizimisamaradorligini sezilarli darajada oshirish, qabul qilinayotganqarorlar sifatini yaxshilash hamda boshqaruv apparatiga sarflanayotganasossiz xarajatlarni qisqartirishga qaratilgan qat’iyfaoliyatga alohida ahamiyat berilmoqda.Tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, markazda tashkil etilgan harqanday boshqaruv organi odatda, viloyatlar va tumanlarda o‘zininghisob beruvchi bo‘linmasiga ega bo‘ladi, bu esa boshqaruv apparativa texnik xodimlarning ko‘payib ketishiga olib keladi. Oqibatda,qo‘shimcha nazorat organlari paydo bo‘lishini, xarajatlar ko‘la-mining ortishini, turli xil shartnomalar va ortiqcha qog‘ozbozliklarnikeltirib chiqaradi. Bular davlat boshqaruvining ayrimorganlari faoliyati samaradorligining keskin pasayishiga sababbo‘ladi.Islohotlar asosini tashkil etuvchi iqtisodiyotni boshqaruvningyangi konsepsiyasi vertikal ma’muriy tuzilmalarni aniq vazifalarnibajaruvchi mustaqil tashkilotlarning gorizontal tarmog‘i bilanmuvofiqlashtirilishini taqozo etadi. Bunda shartnoma asosidaboshqarish, ichki va tashqi audit kabi mexanizmlar yaratiladi.Davlat siyosatini shakllantirish masalalari vazirliklar va davlatqo‘mitalarida jamlanadi, ularning ijrosini ta’minlash va nazoratqilish agentlik, qo‘mita, inspeksiya kabi davlat boshqaruvi organlarizimmasiga yuklanadi.Davlat sektori faoliyatiga xorijda tajribadan o‘tkazilgan, xususiykompaniyalarda qo‘llaniladigan davlat menejment usullari toborakengroq joriy etilmoqda. Bunda asosiy e’tibor davlat tuzilmalariningtahliliy, amaliy va baholash vazifalarini rivojlantirishga, engmuhimi, qarorlar qabul qilish, avvalo, markaziy boshqaruv organlaridaqabul qilinayotgan qarorlarning sifati va ularningtayyorlanishini yaxshilashga qaratiladi.Boshqaruv tarkibini takomillashtirishga nisbatan bundayyondashuvga misol tariqasida Makroiqtisodiyot va statistikavazirligining ikki mustaqil davlat boshqaruv organiga – Iqtisodiyotvazirligi va Statistika davlat qo‘mitasiga aylantirilganini, Qishloq vasuv xo‘jaligi vazirligi, «O‘zbekneftgaz» xolding kompaniyasidagiva boshqa davlat hamda xo‘jalik boshqaruvi organlaridagi tashkiliyo‘zgarishlarni keltirish mumkin.Shuningdek, tumanlar boshqaruvi tarkibini optimallashtirishbo‘yicha ham keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Oliy Majlisva respublika hukumati qarorlariga ko‘ra 2003 — 2004-yillarningo‘zida 8 ta ma’muriy tuman hokimligi va ular quyi tashkilotlaritugatildi. Ushbu ma’muriy tumanlarning birlashtirilishi, ortiqchahududiy boshqaruv tizimlari va ularning quyi tashkilotlariningtugatilishi yarim milliard so‘mni tejash, bu mablag‘ni mazkurtumanlarning ijtimoiy sohalarini rivojlantirishga sarflash imkoniniberdi.460 461

Tadbirkorlik subyektlari iqtisodiy erkinligini ta’minlash va ulargakeng huquqiy kafolatlar berishga katta e’tibor qaratilmoqda.Masalan, xo‘jalik subyektlarini tekshirishlarni tartibga solish vanazorat organlari sonini muntazam qisqartirish bo‘yicha doimiyish olib borilmoqda. Jumladan, hukumatning qator maxsusqarorlari bugungi kunda iqtisodiy faoliyat subyektlari xo‘jalikishlariga davlat organlarining aralashuvini sezilarli darajada chekladi,natijada xo‘jalik subyektlarini davlat nazorat organlari tomonidantekshirishlar bir necha barobar kamaydi.Iqtisodiyotni bozor islohotlariga va ma’muriy boshqaruvislohotlariga tayyorlash ma’lum darajada korxonalarni davlattasarrufidan chiqarish hamda yangi xususiy sektorni tashkil etishgabog‘liq edi. Davlat iqtisodiyotini xususiylashtirish dasturi o‘tganasrning to‘qsoninchi yillaridan boshlandi va ulgurji hamda chakanasavdo, moddiy-texnik ta’minot, umumiy ovqatlanish, maishiyxizmat sohasi, shuningdek, mahalliy ahamiyatga ega sanoatkorxonalari ishlab chiqargan mahsulotlarni taqsimlash hamdaalmashish bilan bog‘liq butun sektorni qamrab oldi.Shundan so‘ng har yili tasdiqlanadigan xususiylashtirishdasturi iste’mol tovarlari ishlab chiqarish bo‘yicha ko‘plabelektrotexnika, mebel korxonalari, farmatsevtika sanoati, umumiymashinasozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish, ko‘plabyo‘lovchi va yuk tashuvchi avtomobil turlarining deyarli butunsektorini xususiylashtirish imkonini berdi. 2003-yilda keng ko‘lamdakorxonalarni xususiylashtirish va aksiyalashtirish tufayli iqtisodiyotboshqaruvida yo‘qotishlarga yo‘l qo‘ymasdan korxonalar ma’muriyboshqaruvining saqlanib qolgan elementlarini boshqaruvning yangikorporativ uslublari bilan almashtirish uchun yetarli shart-sharoityaratildi. 2004-yil boshida O‘zbekiston yalpi ichki mahsulotidanodavlat sektorining ulushi 74,5 foiz, sanoatda – 73,9 foiz, qurilishishlarida 88,8 foizni tashkil etdi. Iqtisodiyot sohasida ishlayotgankishilarning 77,2 foizi xususiy sektorda band bo‘ldi.XXI asr boshiga kelib O‘zbekiston MDH mamlakatlario‘rtasida birinchi bo‘lib iqtisodiy tanazzulni yengib o‘ta oldi va1997-yil sanoat ishlab chiqarishi bo‘yicha, 2001-yilda yalpi ichkimahsulot borasida islohotgacha bo‘lgan darajaga yetib oldi. Aynipaytda bozor iqtisodiyotining qonunchilik va institutsiyaviy asoslariyaratilgan bo‘lib, u xususiy mulkchilik keng rivojlangan holatdabarcha mulkchilik shakllari tengligi, yangi bank tizimini shakllantirish,tovar, moliya bozorlarini erkinlashtirish, shuningdek, bozormunosabatlari jarayonlarini amalga oshirishga qodir yangi davlatinstitutlarini ta’sis etish kabi tayanch asoslarni yaratishni o‘zichiga oladi.2003-yil oxirida joriy operatsiyalar hisobi bo‘yicha milliyvalutani erkin konvertatsiyalashga o‘tish iqtisodiy islohotlarda tubburilish yasadi.Shu bilan birga jamiyat hayotini har tomonlama erkinlashtirishbo‘yicha islohotlar mantiqi va ehtiyoji davlat vazifalarini mikromiqyosda,ya’ni xo‘jalik yurituvchi subyektlar va hududlarni rivojlantirishdarajasida ancha qisqartirishni qat’iy talab etmoqda. Bushu narsa bilan bog‘liqki, bozor sharoitlariga ko‘nikish holatidadavlat organlarining korxonalar va aholining qonuniy faoliyatigato‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuvi biznes va umuman iqtisodiy taraqqiyotuchun tobora katta to‘siq bo‘lib qolmoqda.Masalan, sobiq tarmoq vazirliklari negizida qayta tuzilganxo‘jalik birlashmalari, ayniqsa, kadrlar siyosati, tanqis xom ashyoturlarini taqsimlash borasida bir qator ma’muriy vazifalarnio‘zlarida saqlab qolgan bo‘lib, shu dastaklar orqali korxonalarningxo‘jalik faoliyatiga ko‘p aralashar edi. O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining «O‘zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorningulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi2003-yil 24-yanvar farmoni haqiqiy bozor uslublari foydasigakorxonalarni boshqarishda davlatning ma’muriy resurslardanfoydalanishdan voz kechishi masalasida burilish davri bo‘ldi.Davlat boshqaruvi vazifalarini ko‘plab tarmoq uyushmalari,konsern, xolding va kompaniyalarning xo‘jalik faoliyati vazifalaribilan qo‘shib yuborish ham dolzarb muammolardan biridir. Ubozorning barcha ishtirokchilariga xo‘jalik yuritish uchun tengshart-sharoit yaratish, iqtisodni monopoliyadan chiqarishgayordam bermadi. Ko‘pgina xo‘jalik birlashmalari xo‘jalik vazifalaribilan bir qatorda davlat boshqaruvining ayrim vazifalarini hambajardilar. Xususan, korxonalarning qonunchilikka rioya qilishga462 463

oid faoliyatini inspeksiyaviy nazorat qilish, faoliyat yuritish uchunlitsenziya va boshqa turli ruxsatnomalar berish shular jumlasidan.Bularning bari toqat qilib bo‘lmas darajaga yetib, iqtisodiyislohotlarning xo‘jalik yurituvchi subyektlar va korxonalar egalariningtashabbuslari va tadbirkorligi yo‘liga g‘ov bo‘layotgan edi.Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, jamiyatning ijtimoiyiqtisodiyborada muvaffaqiyatli rivojlanishi ko‘p jihatdan hokimiyatningayrim bo‘g‘inlari o‘rtasidagi vakolatlarni cheklashga,markaziy organlarning mahalliy boshqaruv organlari bilan o‘zaromunosabatlari xususiyatiga bog‘liq. Boshqaruv apparati a’zolarininghaddan ziyod ko‘pligi, vazifalarning takrorlanishi, boshqaruvningyaxshi tashkil qilinmaganligi, jamoatchilik nazoratining yetishmasligidavlat boshqaruv organlari byurokratizmining kuchayishiga,tadbirkorlikning rivojlanishi yo‘lida turli xil to‘siqlarningko‘payishiga asos bo‘ladi.Aynan shuning uchun ham bugungi kunda O‘zbekistondamamlakat Prezidentining tashabbusi bilan amalga oshirilayotganma’muriy islohot yo‘nalishlaridan biri — davlat boshqaruvi tizimidavazifalarni aniq belgilab olish va nomarkazlashtirish sanaladi.Bu ustuvor yo‘nalish bo‘lib, davlat boshqaruvi vazifalarininomarkazlashtirish:Birinchidan, hukumatning umumdavlat ahamiyatiga molikstrategik masalalarga e’tibor qaratishga imkon beradi. Bu davlatniboshqarish va strategik rejalashtirish samaradorligini oshirishgako‘maklashadi, markaziy boshqaruv organlari tuzilmasi va soninioptimallashtirish uchun sharoit yaratadi, ularning xo‘jalikyurituvchi subyektlarning iqtisodiy faoliyatiga joriy aralashuvidanxalos qiladi.Ikkinchidan, davlat tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlar(ijtimoiy ta’minot, sog‘liqni saqlash, ta’lim, obodonlashtirish vahokazo sohalarda) uchun mahalliy hokimiyat organlariningmas’uliyatini oshiradi, ushbu xizmatlar turlarini ko‘rsatuvchiinstitutlarni foydalanuvchilarga yaqinlashtiradi. Bu esa, o‘z navbatida,xizmat turlaridan foydalanish darajasini, davlat boshqaruvitizimining sifati, ochiq-oydinligi va samaradorligini oshirishgayordam beradi.Uchinchidan, mahalliy hokimiyat organlariga mahalliy shartsharoitva ehtiyojlarni hisobga olgan holda ustuvor yo‘nalishlarnimustaqil belgilash hamda resurslarni taqsimlash bo‘yicha vakolatberish orqali ularning demokratik rolini oshiradi.To‘rtinchidan, o‘zini o‘zi boshqarish organlari va nodavlatnohukumat tashkilotlariga davlat nazoratining ko‘plab vazifalarinijamoatchilik nazorati sifatida berishni amalga oshiradi.Beshinchidan, mamlakatda fuqarolik jamiyatining shakllanishjarayonini tezlashtiradi.Davlat boshqaruv organlari vazifalarini nomarkazlashtirishmazmuni, shakli, uslubi va ko‘lamidagi farqlarga qaramay dunyodagideyarli barcha mamlakatlarda amalga oshirilmoqda. Jamiyatgaiqtisodiyotni boshqarishning demokratik tamoyillarini allaqachonjoriy etgan, bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda nomarkazlashtirishdanmaqsad – davlat boshqaruvi tuzilmasi va uningvazifalarini optimallashtirish, davlat organlari ishini jamoatchiliknazoratiga olish mexanizmini yaratish, vazifalarni hukumatningquyi bo‘g‘inlariga, o‘zini o‘zi boshqarish organlariga, xususiysektorga berish orqali davlat boshqaruvi samaradorligini oshirishdir.Jahon amaliyotida mustaqillik darajasiga ko‘ra nomarkazlashtirishningquyidagi asosiy turlari farqlanadi:Gorizontal nomarkazlashtirish. Bunda hukumat vazifalarivazirliklar va idoralarga o‘tadi. Ularga parlament va markaziyhukumat tomonidan belgilangan strategiya, standart va budjetgamuvofiq davlat xizmatini ko‘rsatish masalasini hal etishda erkinlikberiladi.Vertikal nomarkazlashtirish. Mazkur uslubda vazifalarmarkaziy ijroiya hokimiyatdan davlat hokimiyatining mustaqilorganlariga va joylardagi mustaqil boshqaruv organlariga o‘tkaziladi.Bunda joylardagi mustaqil boshqaruv organlari qonunchilikkamuvofiq tegishli xizmat turlarini ko‘rsatish va moliyalash masalasinihal etish hamda strategiyasini belgilashda to‘liq yoki qismanmustaqillikka ega bo‘lishi mumkin.Markaziy boshqaruv organlarining (vazirliklar va idoralar)vazifalarini vertikal dekonsentratsiyalash. Bu ayrim vazifalarnitegishli hududiy bo‘linmalarga berish orqali amalga oshiriladi. Bunda464 465

markaziy vazirliklar va idoralarning hududi boshqaruv organlario‘z faoliyatini markaziy hukumat va tegishli idoralar belgilaydiganstrategiya doirasida amalga oshiradi hamda odatda, davlat budjetidanmoliyalashtiriladi.Davlat organlari va xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish maqsadida vazifalarninodavlat tashkilotlariga o‘tkazish.O‘zbekistonda ma’muriy islohot doirasida davlat boshqaruvininomarkazlashtirish davlatning boshqaruv darajalari o‘rtasidavakolatlarni aniq belgilab olish va davlat vakolatining o‘sibkelayotgan qismini bosqichma-bosqich o‘tkazish orqali amalgaoshiriladi.Nomarkazlashtirish va vakolatlarni cheklashning asosiytamoyillari quyidagicha:— respublika davlat boshqaruv organlarida davlatning siyosiy,strategik, tartibga soluvchi va huquqni belgilovchi vazifalarinimarkazlashtirish;— joriy davlat boshqaruvi ijroiya faoliyatining asosiy qisminihududiy (viloyat, tuman, shahar) darajaga o‘tkazish;— siyosiy, strategik, tartibga soluvchi vazifalarni bajarish talabetilmaydigan sohalarda davlat boshqaruvining mustaqil bo‘lganviloyat tuzilmalarining (respublika organlari tasarrufida bo‘lmagan)faoliyat yuritishi;— davlat kundalik vazifalarini bajarish davomida aholi yokixo‘jalik yurituvchi subyekt bilan mustahkam aloqa o‘rnatish zarurbo‘lganda yoki bu faoliyat faqat idoraga qarashli hududdagi aholimanfaatlarini amalga oshirishga qaratilgan bo‘lsa (masalan, uy-joykommunal xo‘jaligining ishonchli faoliyat yuritishini ta’minlash,obodonlashtirish, ta’lim, sog‘liqni saqlash, kichik biznesni rivojlantirishsohalaridagi siyosatni amalga oshirish), respublikaorganlarining viloyat bo‘g‘inlari ishlab turishi;— aholiga va xo‘jalik yurituvchi subyektlarga davlat xizmatiko‘rsatish bilan bog‘liq joriy ijroiya faoliyat ko‘lami keng bo‘lganhollarda respublika (viloyat) organlarining tuman (shahar) bo‘g‘inlarifaoliyat yuritishi;— davlat tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlarni aholiga,tadbirkorlik subyektlariga, iste’molchilarga imkon qadar yaqin-lashtirish (masalan, viloyat darajasida ijtimoiy va transport infratuzilmasiqurilishi, ro‘yxatdan o‘tkazish taomillari, soliqlarnito‘lashni shahar va tuman darajasiga yaqinlashtirish).Respublikada davlat boshqaruvi vakolatlarini cheklash vavazifalarni nomarkazlashtirish bir necha yo‘nalishlar bo‘yichaamalga oshiriladi.Birinchi yo‘nalish – bir paytning o‘zida tarmoq boshqaruvidanfunksional boshqaruvga o‘tishni nazarda tutuvchi gorizontalnomarkazlashtirish.Mustaqillik yillarida vazirliklar, birinchi navbatda, to‘g‘ridanto‘g‘ridavlat boshqaruvi vazifalarini amalga oshiruvchi tarmoqidoralari soni keskin qisqardi. Respublika miqyosidagi 50 dan ortiqvazirlik va idoralar qayta tashkil etildi. Ma’muriy islohotlar sharoitidahukumat qaroriga muvofiq iqtisodiyotning turli sohalarida davlatva xo‘jalik boshqaruvi vazifalarini amalga oshiruvchi 20 dan ortiqtuzilma tugatildi va qayta tashkil etildi.Davlat iqtisodiy boshqaruvining asosiy negizlari Iqtisodiyotvazirligi, Moliya vazirligi, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofazaqilish vazirligi, Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirishdavlat qo‘mitasi, Davlat mulk qo‘mitasi, Tashqi iqtisodiyaloqalar agentligining ish faoliyati umummilliy davlat manfaatlarinuqtai nazaridan strategik vazifalarni hal etishga yo‘naltirildi.Davlat boshqaruv organlarini isloh qilish jarayonida saqlanibqolgan vazirliklar va qo‘mitalar Nizomini tasdiqlash davomidadavlat boshqaruvining muhim bo‘lgan huquqni o‘rnatish vahuquqni ijro etish vazifalari o‘zgaradi. Agentliklarga asosan, egalikqilish va ijro etish vazifalari inspeksiyalarga - qonunchilik ijrosiyuzasidan kuzatish va nazorat qilish vazifalari yuklatiladi.Ikkinchi yo‘nalish davlat va xo‘jalik boshqaruvi vazifalariningbo‘linishi. 1997-yildan boshlangan islohotlar davlat boshqaruvitizimini isloh qilish xo‘jalik va davlat boshqaruvi vazifalarini bo‘lishjarayonini tugallashga qaratilgan. Shunday qilib, bosqichma-bosqichtarzda tegishli xo‘jalik birlashmalari nazorat ishlaridan ozod qilindi.Bu barcha nazorat-taftishga oid boshqaruv idoralarini tugatish(ular o‘rniga mustaqil auditorlik kompaniyalari rivojlanib ketdi),«O‘ztemiryo‘lnazorat», «Avianazorat», «Davlat avtomobil va daryo466 467

transporti agentligi» kabi maxsus inspeksiyalarni tuzish orqaliamalga oshirildi.Uchinchi yo‘nalish vertikal tarmoq dekonsentratsiyasi. Bujarayon respublika organlari vazifalarining bir qismini quyituzilmalarga, jumladan, xususiy sektorga berish orqali amalgaoshiriladi. Hukumat markaziy apparati tarmoqlar va korxonalarningjoriy muammolarini hal etish bilan band. Bu hol strategikboshqaruv masalalarini sifatli ishlab chiqish, xo‘jalik subyektlarimustaqilligini oshirish, davlat boshqaruvi va korxonalarning quyibo‘g‘inlaridagi rahbarlarda boqimandalik kayfiyatini butunlayyo‘qotishga yordam bermaydi.Davlat boshqaruvini nomarkazlashtirish jarayonida quyi davlatorganlariga davlat mulkini boshqarish va tartibga solish ijtimoiyxizmatlarni ko‘rsatish va nazorat qilish vazifalari beriladi. Masalan,o‘z davrida tugatilgan Kommunal xizmat ko‘rsatish vazirligivazifalarining bir qismi «O‘zkommunxizmat» agentligiga berilgan.Tugatilgan vazirlikning ko‘pgina vazifalari mahalliy hokimiyatorganlariga, xususan, xususiy sektorga olib berilgan. «O‘zbaliq»,«O‘zparrandasanoat», «O‘ztransqurilish», «O‘zmashsanoat»,«O‘zqog‘ozsanoat» kabi tugatilgan uyushmalar tizimiga kirgankorxonalarni bugungi kunda aksiyadorlarning o‘zlari boshqarmoqda.To‘rtinchi yo‘nalish resurslarning markazlashtirilgan taqsimotinitugatish. Mavjud taqsimlash tizimini bekor qilmasdan davlatva xo‘jalik boshqaruvi organlarining korxonalar faoliyatigaaralashuvini nomarkazlashtirib va qisqartirib bo‘lmaydi. Garchi,O‘zbekistondagi markazlashgan taqsimlash tizimi asosan, iqtisodiyislohotlarning ilk bosqichlarida o‘zgartirilgan bo‘lsa-da, biroq,resurslarning alohida strategik turlari (paxta tolasi, yonilg‘i-moylashmateriallari, mineral o‘g‘itlar, rangli metallarning ayrim turlari,kabel-o‘tkazgich mahsulotlari, oziq-ovqat tovarlari) bo‘yichaeskicha taqsimot mexanizmi amal qilaverdi, taqsimlash organlarigabozor tizimiga xos bo‘lmagan hukmronlik vakolatini berdi vakorrupsiya uchun zamin yaratdi.Aynan shuning uchun Respublika Prezidenti I.Karimovningtashabbusi bilan taqsimot tizimidan butunlay voz kechish vamahsulotlarni sotishning bozor mexanizmini joriy etish ma’muriyislohotlarning muhim yo‘nalishi deb belgilandi. 2003-yil kuzidapaxta tolasini sotishning taqsimlash tizimi o‘rniga birja savdosi tizimiyuzaga keldi. Hozirgi kunda tadbirkorlar birja va yarmarka savdotarmog‘i orqali bir-biri bilan teng sharoitlarda raqobatlashgan holdako‘pgina xom ashyo va mineral resurslarni, jumladan, neftmahsulotlari, mineral o‘g‘it, qora va rangli metall, o‘simlik yog‘i,bug‘doy, un, shakar va hokazolarni sotib olishlari mumkin.Beshinchi yo‘nalish vazifalarning bir qismini respublikamarkazidan joylardagi davlat boshqaruvi organlariga o‘tkazish.Hozirgi kunda ko‘pgina davlatlar mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiyhayotining tobora faol subyektlariga aylanib bormoqda. Mahalliymiqyosda ilgari o‘z yechimini topmagan va faqat markazda topgankatta va jiddiy masalalar ham hal etilmoqda.Joylardagi davlat hokimiyati organlari o‘z faoliyatini yanadako‘proq quyidagi asosiy vazifalarni bajarishga qaratmoqdalar:a) ijtimoiy siyosatni, jumladan, ta’lim, sog‘liqni saqlash,aholini ijtimoiy himoyalash sohalarida amalga oshirish;b) uy-joy-kommunal xo‘jaligining ishonchli va samaraliishlashini hamda idoralarga qarashli aholi punktlari obodonchiliginita’minlash;d) xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay muhit,aholi bandligini kengaytirish va barqaror daromad manbainishakllantirish uchun zarur sharoit yaratish;e) yer-suv resurslaridan oqilona foydalanishni ta’minlash;f) bevosita xo‘jalik subyektlarining joylashgan o‘rni va aholiningyashash joyiga ko‘ra biznesga oid tartib-qoidalarni amalga oshirish;g) fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqaruv organlari hamda fuqarolikjamiyati tuzilmasining samarali faoliyat yuritishiga ko‘maklashish.Ayni paytda davlat boshqaruvi vazifalarining bir qisminimarkazdan mintaqalarga o‘tkazish joylarda mintaqaning ijtimoiyiqtisodiyrivojlanishi bilan bog‘liq masalalarni mustaqil hal etaoladigan davlat xizmatchilarining malakali tarkibini shakllantirishnitalab qiladi.Shuningdek, hokimlarning o‘zlariga ishonib topshirilganhududni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan468 469

yillik va o‘rta muddatli dasturlarning amalga oshirilishi yuzasidanaholi oldida, xususan ommaviy axborot vositalari orqali doimiyhisobot berib borishlari juda muhimdir.Oltinchi yo‘nalish davlat hokimiyati vazifalarini fuqarolarningo‘zini o‘zi boshqarish organlariga berish. Mahalliy hokimiyatorganlarining fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari(mahalla, fuqarolar yig‘ini) bilan o‘zaro munosabatlari yangichaahamiyat kasb etmoqda. O‘zini o‘zi boshqarish organlariningan’anaviy shakli bo‘lgan va davlat boshqaruvi tizimiga kirmaydiganmahallalar tobora ko‘proq vakolatlarga ega bo‘lib borayapti.Ular an’anaviy vazifalarni bajarish bilan bir qatorda kamta’minlangan va ko‘p bolali oilalarga moddiy yordam ko‘rsatishhamda ijtimoiy nafaqa berishni amalga oshiradi, shuningdek,kommunal va boshqa to‘lovlarni yig‘ish, hududning sanitariyaholatini saqlash va obodonchiligini ta’minlashda tegishli xizmatidoralariga ko‘maklashadi.Yettinchi yo‘nalish — vazifalarni davlat boshqaruv organlaridannodavlat notijorat tashkilotlariga o‘tkazish.O‘zbekistonda nohukumat tashkilotlar tez o‘sib kelayotganijtimoiy sektor hisoblanadi. Yaqin istiqbolda ularni muhim ijtimoiysiyosiyvazifalarni hal etishda, jumladan, jamiyat salohiyatinioshirish va qo‘llab-quvvatlash borasida mahalliy hokimiyatningteng huquqli hamkori sifatida ko‘rish mumkin.Masalan, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari,uy-joy mulkdorlari shirkatlari, suvdan foydalanuvchilar uyushmalari,buxgalterlar uyushmalari kabi nohukumat tashkilotlariningfaoliyati bunga misol bo‘la oladi. Davlat hozirgi kunda ilgariturli davlat tuzilmalari bajargan muhim vazifalarni ularga o‘tkazgan.Shunday qilib, iqtisodiyotni erkinlashtirish islohotlarninghozirgi bosqichida davlat boshqaruvi samaradorligini va oshkoraliginioshirishga yordam beradigan hokimiyatni nomarkazlashtirishjarayonini faollashtirishni talab qiladi. Aynan shu bois, mamlakatimizPrezidenti mazkur ma’muriy islohotlarning tashabbuskoriva g‘oyaviy rahbari sifatida kun tartibiga o‘ta muhim masalani qo‘ydi.Unga ko‘ra, bozor islohotlari jarayoni davlat hokimiyatiningxo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sirko‘rsatishning ma’muriy dastaklarini tuzatish, qarorlar qabulqilishda joylardagi ijroiya va vakillik organlarining vakolatlarinioshirish, davlat tomonidan berilgan vazifalarni amalga oshirishuchun fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini kadrlarbilan ta’minlash, fuqarolarning siyosiy faolligini va tashabbuskorliginioshirish bilan o‘tkazilishi lozim.2-§. Iqtisodiyot sohasini boshqarishIqtisodiyot mamlakat taraqqiyotining asosi hisoblanadi.«Mamlakatni modernizatsiya qilish va aholiga munosib turmushsharoiti yaratib berish borasida o‘z oldimizga qo‘ygan maqsad vavazifalarimiz hamda mintaqa va jahon bozorlarida ro‘y berayotgano‘zgarishlar, kuchli talab va raqobat iqtisodiy islohotlarni yanadachuqurlashtirishni shart qilib qo‘ymoqda. Bu borada ustuvor vazifaavvalgidek – bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotniyanada erkinlashtirishdan iborat. Bu yo‘nalishda ko‘p ishlar qilindi,ammo yaqin vaqt ichida hal qilishimiz lozim bo‘lgan masalalarham oz emas. Ya’ni, eski ma’muriy taqsimot tizimi qoliðlaridanbutunlay voz kechish, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini yanadacheklash, erkin tadbirkorlik faoliyati uchun amaliy kafolatlarnita’minlash, iqtisodiyot va biznesni barqaror rivojlantirish,to‘laqonli bozor infratuzilmasini shakllantirish yo‘lidagi mavjudg‘ov-to‘siqlarni bartaraf etishimiz zarur» 1 .O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002-yil 24-dekabrdaqabul qilingan farmoniga2 ko‘ra iqtisodiyotga bozor mexanizmi vauslublarini joriy qilishni davom ettirish, jamiyat hayotining barchatomonlarini erkinlashtirish talablariga muvofiq iqtisodiyot va statistikaorganlarining tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish maqsadidaO‘zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligitugatilib, uning negizida O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyotvazirligi va O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasitashkil qilindi hamda mamlakatni rivojlantirishning uzoq muddatli1Êàðèìîâ È.À. ¤çáåê õàë³è µå÷ ³à÷îí, µå÷ êèìãà ³àðàì á´ëìàéäè. Ò.13.– Ò. 2005. – 209-á.470 471

strategiyasi hamda kompleks dasturlarini ishlab chiqish va amalgaoshirish, quyidagi g‘oyat muhim vazifalarni hal etishga qaratilganchuqur o‘ylangan va mutanosib ijtimoiy-iqtisodiy siyosatnio‘tkazish O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi zimmasigayuklandi.Iqtisodiyot vazirligi quyidagi muhim vazifalarni hal etishgaqaratilgan davlat boshqaruvi organi hisoblanadi:— makroiqtisodiy barqarorlikka, iqtisodiyotni mutanosib vatez sur’atlarda o‘sishiga erishish;— ko‘p ukladli va samarali faoliyat ko‘rsatuvchi iqtisodiyotnishakllantirish, xususiy mulkchilikning yetakchi rolini ta’minlash,bozor infratuzilmasini rivojlantirish;— boy tabiiy va mineral xom ashyo resurslaridan yaratilganishlab chiqarish va ilmiy-texnik salohiyatdan samarali va oqilonafoydalanishga yo‘naltirilgan aniq maqsadli tarkibiy siyosatni amalgaoshirish, eksport imkoniyatini rivojlantirish va mamlakat iqtisodiyotinijahon iqtisodiy tizimiga keng integratsiyalashuviga erishish;— yangi ish o‘rinlari yaratish, mehnat resurslarini ish bilanoqilona ta’minlash muammolarini hal etish, aholini aniq tarzdaijtimoiy muhofaza qilishni kuchaytirish, aholi turmush darajasinibarqaror, izchil o‘stirish, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish;— mamlakat mintaqalari iqtisodiyotining mutanosib vakompleks rivojlanishi, ishlab chiqarish kuchlaridan maqbul vasamarali foydalanish hamda respublika hududlari bo‘yichajoylashtirilishini ta’minlash.Iqtisodiyot vazirligi o‘ziga yuklangan vazifalarni mamlakatniijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning qisqa va o‘rta muddatlibashoratlarini ishlab chiqish va amalga oshirishni ta’minlash hamdaO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Umumiqtisodiyotkompleksiga kiruvchi vazirliklar va idoralar faoliyatinimuvofiqlashtirish yo‘li bilan ro‘yobga chiqaradi.Quyidagilar Iqtisodiyot vazirligining asosiy vazifalari hisoblanadi:— jamiyatni rivojlantirish va demokratik qayta o‘zgarishlarningmaqsadi va ustuvor vazifalaridan kelib chiqqan holda iqtisodiyotniyanada erkinlashtirish va isloh qilishning, iqtisodiyotni boshqa-rishning bozor metodlari va mexanizmlarini joriy etishning puxtao‘ylangan strategiyasi ishlab chiqilishini tashkil etish va muvofiqlashtirish;— asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni, respublikaning,mintaqalarning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi darajasini kompleksravishda izchil tahlil qilish, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarningrivojlanish tendensiyalarini o‘rganish, iqtisodiyotdagi mavjudnomutanosibliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llariniasoslash;— iqtisodiyotni rivojlantirishning ko‘p variantli ssenariylarini,mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning mintaqalar,tarmoqlar va iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha qisqa va o‘rta muddatlibashoratlari va dasturlarini ishlab chiqish;— muhim qiymat, moddiy va mehnat balanslarini ishlabchiqishni tashkil etish;— asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning pul-kredit agregatlari,davlat budjeti parametrlari, tashqi savdo, to‘lov balanslariva tarmoqlararo balanslar bilan o‘zaro bog‘liqligini ta’minlovchita’sirchan mexanizmni shakllantirish;— budjet-soliq, pul-kredit, valuta va monopoliyaga qarshisiyosatning umumiy yo‘nalishlari, tabiiy monopoliyalar mahsulotlari,tovarlari va xizmatlariga narxlar va tariflarni tartibga solishmexanizmini takomillashtirish, to‘lov, moliya va moddiy balanslarnishakllantirish va ularning amalga oshirilishini nazorat qilish bo‘yichatakliflar tayyorlashda qatnashish va boshqalar.Iqtisodiyot vazirligi o‘ziga yuklangan vazifalarga muvofiqquyidagi funksiyalarni bajaradi:— bozor metodlari va vositalari asosida iqtisodiy siyosatniamalga oshirishning ta’sirchan mexanizmini ishlab chiqadi;— respublikaning iqtisodiy va ijtimoiy ahvoli darajasini, asosiymakroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni chuqur tahlil qiladi, ijtimoiyiqtisodiyrivojlantirish tendensiyalarini belgilaydi, iqtisodiyotdaginomutanosibliklarni aniqlaydi va ularni bartaraf etish yo‘llariniasoslaydi, respublika iqtisodiyoti rivojlanishining ahvoli to‘g‘risidayillik va choraklik ma’ruzalar tayyorlaydi, shuningdek O‘zbekistonRespublikasi Prezidenti va Hukumati tomonidan iqtisodiyotni472 473

ivojlantirish va isloh qilish bo‘yicha qabul qilinadigan qarorlarningbajarilishini nazorat qiladi;— muhim qiymat, moddiy va mehnat resurslari balanslariniishlab chiqadi, iqtisodiyotni barqaror, dinamik va mutanosibrivojlantirishni ta’minlash yo‘llarini asoslab beradi va metodlariniishlab chiqadi va boshqalar.Vazirlik faoliyatini tashkil etish. Iqtisodiyot vazirligiga Vazirrahbarlik qiladi. Vazirni lavozimga tayinlash va lavozimdan ozodqilish O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq amalgaoshiriladi.Iqtisodiyot vazirining bir nafar birinchi o‘rinbosari va boshboshqarmalar boshliqlari hisoblanadigan uch nafar o‘rinbosaribo‘ladi. Vazirning birinchi o‘rinbosari maqomiga ko‘ra vazirga, vaziro‘rinbosarlari – bosh boshqarmalar boshliqlari vazirning birinchio‘rinbosariga tenglashtiriladi.Iqtisodiyot vazirligi o‘z huzuridagi:— samarali iqtisodiy siyosat markazi;— tovar bozorlari konyunkturasini o‘rganish hamda investitsiyaloyihalari va dasturlarini ekspertizadan o‘tkazish respublikamarkazi;— vazirlik ma’muriy binosidan foydalanish boshqarmasi;«O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi» jurnali tahririyatifaoliyatiga rahbarlik qiladi.Qoraqalpog‘iston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi, viloyatlarva Toshkent shahar Iqtisodiyot bosh boshqarmalari, shuningdekrespublika shaharlari va tumanlaridagi iqtisodiyot bo‘limlari tegishliravishda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga,viloyatlar, shaharlar va tumanlar hokimliklariga hamda O‘zbekistonRespublikasi Iqtisodiyot vazirligiga qarashli bo‘ladi.Ularning faoliyatiga bevosita rahbarlik qilish va muvofiqlashtirishniO‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi amalgaoshiradi.Iqtisodiyot vazirligida 9 kishidan iborat Hay’at tuziladi, uningshaxsiy tarkibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasitomonidan tasdiqlanadi. Hay’at o‘zining muntazam o‘tkazib turiladiganmajlislarida mamlakatni, tarmoqlarni va hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning muhim muammolarini, bashorat qilishmetodologiyasini va uni tashkil etishni yaxshilash, kadrlarnitanlash va joy-joyiga qo‘yish masalalarini ko‘rib chiqadi. Hay’atqarorlari Iqtisodiyot vazirining buyruqlari bilan hayotga tatbiqetiladi.3-§. Sanoat sohasini boshqarishSanoat har qaysi mamlakat iqtisodiyotining asosi, yuragihisoblanadi. Ko‘pincha sanoatning qay darajada rivojlanganligigaqarab, davlatning iqtisodiy qudratiga baho beriladi. Respublikamizdabozor munosabatlariga o‘tish jarayoni barcha sohalarda bo‘lganikabi sanoat sohasida ham tub burilishlar yasadi. PrezidentimizI.A. Karimov aytganlaridek, — nafaqat iqtisodda, umumanrespublikada o‘tkazilayotgan barcha islohotlar — bu, avvalambor,institutsion islohotlar, ya’ni, eski, mustabid iqtisodning qotibqolgan, g‘oyat markazlashtirilgan tizimini yangi, erkin boshqaruvgako‘chirish, rag‘batlantirish va jonlantiruvchi tizimga aylantirishpoydevori hisoblanadi.Sanoat sohasini boshqarish o‘z ichiga metallurgiya sanoati,mashinasozlik sanoati, avtomobilsozlik sanoati, rangli metallarniqazib chiqarish sanoati, yengil sanoat va boshqa sanoat sohalaridagikorxonalarni boshqarishni qamrab oladi. Bular sanoatning ustuvorsohalari hisoblanib, ularni boshqarish uchun tegishli davlatboshqaruv organlari tashkil etilgandir.Yengil sanoat. O‘zbekiston Respublikasi yengil sanoatidayagona davlat siyosati O‘zbekiston Yengil sanoat mollari ishlabchiqarish davlat-aksiyadorlik kompaniyasi (O‘zbekyengilsanoat)tomonidan amalga oshiriladi. Mazkur kompaniya O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining 2002-yil 1-iyuldagi «Respublikayengil sanoatini boshqarishni takomillashtirish to‘g‘risida»gifarmoni_ bilan respublika to‘qimachilik, trikotaj, tikuvchilik vachinni sanoati tarmoqlarini yanada rivojlantirish hamda ularniboshqarish tizimini takomillashtirish uchun qulay shart-sharoitlaryaratish, bozor munosabatlarini chuqurlashtirish, paxtatolasini chuqur qayta ishlash hisobiga yengil sanoat mollari ishlab474 475

chiqarishni ko‘paytirish va eksport salohiyatini oshirish maqsadidasobiq O‘zbekiston Yengil sanoat mollari ishlab chiqarish uyushmasio‘rnida tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining 2002-yil 2-iyuldagi qaroriga binoan «O‘zbekengilsanoat»(«Ozbekyengilsanoat») yengil sanoat tovarlari ishlabchiqarish davlat-aksiyadorlik kompaniyasi «O‘zbekengilsanoat»uyushmasining huquq va majburiyatlari bo‘yicha huquqiy vorisihisoblanadi.Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 25-martdagi«O‘zbekengilsanoat» Davlat aksiyadorlik kompaniyasi boshqaruvtuzilmasini takomillashtirish va respublika yengil sanoatini yanadarivojlantirishni rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi_qaroriga binoan quyidagilar «O‘zbekengilsanoat» davlat aksiyadorlikkompaniyasining asosiy vazifalari hisoblanadi:— tarmoqni barqaror rivojlantirishning istiqbolli strategiyasinibelgilash;— tashqi va ichki bozorlarda raqobatbardosh mahsulotlar ishlabchiqarish, bunda ið yigirishdan tayyor buyumlar ishlab chiqarishgachabarcha texnologik jarayonlarda mahsulotlar sifati oshirilishiva qiymati pasaytirilishini nazarda tutish;— xorijiy sheriklar bilan uncha katta bo‘lmagan, ixchamqo‘shma korxonalar tashkil etish, shuningdek yengil sanoatkorxonalarini xususiylashtirish va xususiy mulk etib berishmasalalariga butun choralar bilan ko‘maklashish, bunda yirik hamdabozor sharoitlariga moslashmagan ulkan korxonalar tashkiletilishiga yo‘l qo‘ymaslik;— faoliyat ko‘rsatayotgan sanoat korxonalarini texnika bilanqayta jihozlash va zamonaviylashtirish, bunda ularda zamonaviyilg‘or asbob-uskunalar va texnologiyalar joriy etilishini nazardatutish;— yengil sanoat sohasida jahon bozorida yetakchi mavqeniegallagan mamlakatlar tajribasini chuqur o‘rganish va marketingtadqiqotlarini tashkil etish, bunda tarmoqning eksport salohiyatinirivojlantirishga va tovarlarni tashqi bozorlarga kiritishga alohida e’tiborqaratish;— kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasinioshirish.Respublika yengil sanoati to‘qimachilik, trikotaj, tikuvchilikva chinni sanoati tarmoqlaridan iborat bo‘lib, kompaniya ushbutarmoqda yagona davlat siyosatini amalga oshiradi.Kompaniya faoliyatini tashkil etish. Kompaniya boshqaruvito‘qqiz kishidan, shu jumladan rais va uning uch nafar o‘rinbosaridaniborat bo‘ladi, o‘rinbosarlaridan biri birinchi o‘rinbosarhisoblanadi. Kompaniya boshqaruv raisi maqomi, maishiy ta’minot,tibbiy va transport xizmati ko‘rsatish sharoitlari bo‘yicha vazirga,raisning birinchi o‘rinbosari vazirning birinchi o‘rinbosariga, raiso‘rinbosarlari esa vazirning o‘rinbosarlariga tenglashtirilgan.Kompaniya o‘z faoliyatini demokratik tamoyillar asosida amalgaoshirib, boshqaruvchi organlari kompaniya kengashi va kompaniyarayosati hisoblanadi. Kompaniya kengashi tarkibiga kompaniyatarkibidagi bir qancha konsern, korxona, tashkilotlar rahbarlarikiradi. Kengashning yig‘ilishlari kengash raisining tashabbusi bilan,lekin yiliga ikki martadan kam bo‘lmagan muddatda chaqiriladi.Navbatdan tashqari kengash yig‘ilishlari kompaniyaning uchdanbir qismidan kam bo‘lmagan a’zolari tomonidan chaqirilishimumkin. Kengashning qarorlari kengash yig‘ilishida a’zolarningochiq ovoz berish yo‘li qabul qilinib, har bir a’zo bir ovozgaegadir. Agar berilgan ovozlar teng bo‘lib qolsa, kengash raisiningovozi hal qiluvchi bo‘lib hisoblanadi.Kompaniya raisi va uning o‘rinbosarlari kompaniya kengashitomonidan besh yil muddatga saylanadi va tegishli tartibdaO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.Kompaniyada kompaniya funksiyalarini amalga oshirish vakompaniya kengashi hamda kompaniya rayosati faoliyatinita’minlash maqsadida ishchi apparat tashkil qilinadi.Neft va gaz sanoati — O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining1998-yil 11-dekabr farmoni bilan neft va gaz qazib chiqarishhajmini ko‘paytirish, yangi neft va gaz konlari o‘zlashtirilishinijadallashtirish, neft va gazni qayta ishlash hamda tashish samaradorliginioshirish, xorijiy sarmoyalarni jalb etish borasidagi ishlarnifaollashtirish, respublikaning neft va gaz sanoatida bozormunosabatlarini yanada rivojlantirish hamda neft-gaz tarmog‘iniboshqarish tuzilmasini takomillashtirish maqsadida «O‘zbekneft-476 477

gaz» Milliy korporatsiyasi «O‘zbekneftgaz» milliy xoldingkompaniyasiga aylantirildi hamda ushbu Farmon bilan quyidagilar«O‘zbekneftgaz» xolding kompaniyasi faoliyatining asosiy vazifalariva yo‘nalishlari etib belgilandi:— joriy va uzoq muddatli bashoratlarni, gaz, neft va neftniqayta ishlash sanoatini rivojlantirishning, tabiiy resurslardan vamavjud ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalanishninganiq maqsadli ilmiy-texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy dasturlariniishlab chiqish;— respublika iqtisodiyoti hamda aholisining neft mahsulotlariva gazga bo‘lgan talab-ehtiyojlarini to‘la-to‘kis ta’minlash;— neft va gaz sohasidagi geologiya-qidiruv ishlarining strategikhamda ustuvor yo‘nalishlarini belgilash va muvofiqlashtirish, neftva gaz konlarini qazishning samarali tizimi va usullarini joriy etish;— xorijiy mamlakatlar va kompaniyalar bilan iqtisodiy,texnikaviy, texnologik va investitsiya sohasidagi hamkorlikni hartomonlama kengaytirish;— neft, gaz va neft mahsulotlari respublika hamda jahon bozorikonyunkturasini o‘rganish negizida sarmoyalarni jalb etish, gazta’minoti va neft mahsulotlari bilan ta’minlash tizimining faoliyatiustidan nazoratni amalga oshirish;— tarmoq korxonalarida yangi texnologiyalarni va ilg‘ormenejment usullarini joriy qilish.Energetika – 2004-yil 21-iyunda qabul qilingan O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga ko‘ra «O‘zbekenergo»davlat-aksiyadorlik kompaniyasi quyidagi asosiy vazifalarniamalga oshiradi:— respublika iqtisodiyoti va aholisini elektr energiyasi va ko‘mirbilan barqaror ta’minlash, respublika energiya tizimi ish rejimlarinitartibga solish va muvofiqlashtirish;— elektr energetikasini va ko‘mir sanoatini rivojlantirishningqisqa muddatli va uzoq muddatli bashoratlarini hamda maqsadlidasturlarini ishlab chiqish, elektr energiyasi hamda ko‘mir ishlabchiqarish hamda iste’mol qilish balanslarini shakllantirishdaqatnashish;— zamonaviy asbob-uskunalar va ilg‘or texnologiyalarnegizida, shu jumladan xorijiy investitsiyalar hisobiga ishlabchiqarish quvvatlari va elektr tarmoqlarini, ko‘mir sanoatikorxonalarini rekonstruksiya qilish, zamonaviylashtirish, texnikabilan qayta jihozlash va yanada rivojlantirishni amalga oshirish;— ko‘mir tarmog‘ida geologiya-qidiruv ishlarini muvofiqlashtirish,ko‘mir konlarini ochish va qazib olishning samarali tizimlariva metodlarini joriy etish, uni ishlab chiqarishni ko‘paytirish hamdaundan elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarishda ustun darajadafoydalanish, energiyaning tiklanayotgan, shu jumladan noan’anaviymanbalarini rivojlantirish va joriy etish;— respublika korxonalari va tashkilotlari bilan birgalikda elektrenergiyasi va ko‘mirni tejash, ulardan oqilona foydalanish hamdaularning isrof bo‘lishini kamaytirish chora-tadbirlarini ishlabchiqish va amalga oshirishni tashkil etish;— marketing tadqiqotlarini tashkil etish, tarmoq korxonalarigaichki va tashqi bozorlarda mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ningraqobatga bardoshli yangi turlarini ishlab chiqarishni o‘zlashtirishda,ularning jahon bozoriga chiqishida ko‘maklashish;— kompaniyaning tashkiliy tuzilmasiga kiradigan korxonalarva tashkilotlarga axborot xizmatlari ko‘rsatish;— elektr energetikasi va ko‘mir sanoati uchun kadrlar tayyorlash,qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish.Sanoat sohasida davlat nazorati. 2004-yil 9-iyulda O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining Farmoni bilan sanoatda, gaz ta’minotihamda kon nazorati sohasida boshqaruv tuzilmasini yanadatakomillashtirish va ishlarning bexatar olib borilishini nazoratqilish samaradorligini ta’minlash maqsadida Sanoatda va konchilikdaishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish agentligiO‘zbekiston Respublikasi Sanoatda konchilikda va kommunalmaishiysektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilishdavlat inspeksiyasi («Sanoatkontexnazorat» davlat inspeksiyasi)gaaylantirildi.O‘zbekiston Respublikasi Sanoatda, konchilikda va kommunalmaishiysektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilishdavlat inspeksiyasi («Sanoatkontexnazorat» davlat inspeksiyasi)respublika hududidagi barcha yuridik va jismoniy shaxslarningsanoatda ishlarni bexatar olib borish, yer osti boyliklaridan478 479

foydalanish va ularni muhofaza qilishga doir qonunchilik hujjatlarihamda normativ-texnik hujjatlar talablariga rioya qilishlari ustidandavlat nazoratini amalga oshiruvchi maxsus vakolatli davlatboshqaruvi organi hisoblanadi va u o‘z faoliyati to‘g‘risidaO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisob beradi.Davlat inspeksiyasi, uning hududiy inspeksiyalari va ungaidoraviy mansub tashkilotlar O‘zbekiston Respublikasiningsanoatda xavfsizlik sohasidagi davlat boshqaruvi organlarining yagonatizimini tashkil etadi. Mintaqaviy inspeksiyalar mahalliy davlathokimiyati organlaridan mustaqil hisoblanadi va bevosita Davlatinspeksiyasiga bo‘ysunadi. Davlat inspeksiyasi o‘z faoliyatini davlatboshqaruvining boshqa organlari, huquqni muhofaza qilishorganlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, jamoat birlashmalariva boshqa tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlikda amalgaoshiradi hamda xalqaro bitimlar asosida boshqa davlatlarning davlatnazorat organlari bilan o‘zaro aloqa va hamkorlik qiladi.Quyidagilar Davlat inspeksiyasining asosiy vazifalari hisoblanadi:— yuridik va jismoniy shaxslarning sanoatda va gaz ta’minotidaishlarni bexatar olib borishga, yer osti boyliklaridan foydalanishva ularni muhofaza qilishga, mineral xom ashyoni qayta ishlash vametallurgiya jihatidan saralashga, shuningdek kon ishlarinigeologiya-marksheyderlik xizmati bilan ta’minlashga oid qonunchilikhujjatlari va normativ-texnik hujjatlar talablariga rioya qilishlariustidan davlat nazoratini amalga oshirish;— sanoatda va konchilikda ishlarning bexatar olib borilishinita’minlash sohasida oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishva amalga oshirish;— gaz xo‘jaligi tizimida va ko‘p xonali turar joylar va respublikaningkommunal-maishiy obyektlarining gaz ta’minotidaxavfsizlik ta’minlanishini nazorat qilish;— texnik xavfsizlik va yer osti boyliklarini muhofaza qilishmasalalari bo‘yicha ilmiy-texnik dasturlarni ishlab chiqishdaqatnashish;— iqtisodiyotning tegishli tarmoqlarida ishlarning bexatar olibborilishini ta’minlash tizimini takomillashtirish bo‘yicha takliflartayyorlash;O‘zbekiston Respublikasi harbiylashtirilgan kon-qutqarishqismlariga tezkor va metodik rahbarlik qilish; o‘z vakolatiga kiruvchimasalalar bo‘yicha normativ-huquqiy va texnik hujjatlarni ishlabchiqish va belgilangan tartibda qabul qilish.Neft va gaz sohasida davlat nazorati. O‘zbekiston Respublikasidaneft mahsulotlari va gaz sotish hamda ulardan foydalanishbo‘yicha qonunchilik hujjatlari va boshqa normativ-huquqiyhujjatlarning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston RespublikasiNeft mahsulotlari va gazdan foydalanishni nazorat qilish davlatinspeksiyasi tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston neftmahsulotlari va gazdan foydalanishni nazorat qilish davlatinspeksiyasi neft mahsulotlari va gazdan foydalanish, ularni sotish,shuningdek neft, gaz va gaz kondensati qazib olish, ularni qaytaishlash, uzatish, saqlash obyektlarini (qurilmalarini) montajqilish va ulardan foydalanishda texnologiya talablariga rioya qilinishiustidan davlat nazorati sohasidagi maxsus vakolatli davlatboshqaruvi organi hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil13-iyulda qabul qilingan qarori bilan neft mahsulotlari va gazniqazib olish, ishlab chiqarish, sotish va ulardan foydalanishdabelgilangan tartibga va texnologiya talablariga rioya etilishini nazoratqilish darajasini oshirish maqsadida quyidagilar «O‘zdavneftgazinspeksiya»ningasosiy vazifalari etib belgilandi:— neft mahsulotlari va gaz sotish hamda ulardan foydalanishbo‘yicha qonunchilik hujjatlari va boshqa normativ-huquqiyhujjatlarning bajarilishini nazorat qilish;— energiyani tejovchi davlat dasturlarini, neft, gaz, gazkondensati va ularni qayta ishlash mahsulotlaridan foydalanishmasalalari bo‘yicha loyihalar va tadbirlarni amalga oshirish;— neft, gaz va gaz kondensatini qazib olish, qayta ishlash,uzatish, saqlash obyektlarini (qurilmalarini) montaj qilish vaulardan foydalanishda texnologiya talablariga rioya etilishini nazoratqilish;— neft mahsulotlari va gazdan foydalanish, ularni sotish,shuningdek neft, gaz va gaz kondensatini qazib olish, qayta ishlash,uzatish, saqlash obyektlarini (qurilmalarini) montaj qilish vaulardan foydalanish bo‘yicha normativ hujjatlarni ishlab chiqish.480 481

«O‘zdavneftgazinspeksiya» o‘z faoliyatida O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasiga hisob beradi. Inspeksiya tizimigayuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan Qoraqalpog‘istonRespublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi hududiy bo‘limlar,shuningdek Toshkent nazorat-kimyo laboratoriyasi kiradi.«O‘zdavneftgazinspeksiya»ga qonunchilik hujjatlarida belgilangantartibda lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadiganboshliq boshchilik qiladi. Boshliqning qonunchilik hujjatlaridabelgilangan tartibda lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozodqilinadigan ikki nafar o‘rinbosari bo‘ladi. «O‘zdavneftgazinspeksiya»boshlig‘i maqomiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi vaziriningbirinchi o‘rinbosariga, boshliq o‘rinbosarlari - O‘zbekistonRespublikasi vaziri o‘rinbosarlariga tenglashtiriladi.«O‘zdavneftgazinspeksiya» xodimlari maqomiga ko‘ra «O‘zbekneftgaz»milliy xolding kompaniyasi xodimlarining tegishlitoifalariga tenglashtiriladi.Elektr energetikada davlat nazorati. O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining 2004-yil 1-martdagi 96-sonli qaroribilan_ Elektr energetikada nazorat bo‘yicha davlat agentligi Elektrenergetikada nazorat bo‘yicha davlat inspeksiyasi («O‘zdavenergonazorat»inspeksiyasi)ga aylantirildi. Inspeksiya elektr energiyasi,issiqlik energiyasini ishlab chiqarish, uzatish, iste’mol qilish vako‘mirdan foydalanish sohasida normalar va qoidalarga rioyaetilishini nazorat qiluvchi davlat boshqaruvi organi hisoblanadi.Yuqoridagi qaror bilan quyidagilar inspeksiyaning asosiy vazifalarietib belgilandi:— elektr energiyasi, issiqlik energiyasi oqilona va samarali ishlabchiqarilishi, uzatilishi, iste’mol qilinishi va ko‘mirdan foydalanishninazorat qilish;— elektr energiyasi, issiqlik energiyasini ishlab chiqarish,uzatish, iste’mol qilishda va ko‘mirdan foydalanishda xavfsizlikta’minlanishiga yo‘naltirilgan oldini olish chora-tadbirlari amalgaoshirilishini nazorat qilish;— elektr energiyasi, issiqlik energiyasini ishlab chiqarish,uzatish, iste’mol qilish va ko‘mirdan foydalanish sohasida zarurnormativ hujjatlar va qoidalarni ishlab chiqish;— energetika tekshiruvlari va ekspertizalari o‘tkazish bo‘yichafaoliyatni litsenziyalash.Inspeksiya tizimiga Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi,O‘zbekiston Respublikasining Andijon, Buxoro, Jizzax, Qashqadaryo,Navoiy, Namangan, Samarqand, Surxondaryo, SirdaryoToshkent, Farg‘ona, Xorazm viloyatlaridagi hududiy bo‘limlarva Toshkent shahar bo‘limi kiradi. Hududiy bo‘limlar mahalliydavlat hokimiyati organlaridan mustaqildir va bevosita «O‘zdavenergonazorat»inspeksiyasiga hisobot beradi.«O‘zdavenergonazorat» inspeksiyasining elektr, issiqlikenergiyasi ishlab chiqarish, uzatish, sotish va iste’mol qilish hamdako‘mirdan foydalanish masalalari bo‘yicha o‘z vakolatlari doirasidaqabul qilingan qarorlari, shuningdek normativ-huquqiy hujjatlaridavlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyatiorganlari, mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, korxonalar,muassasalar va tashkilotlar tomonidan bajarilishi majburiy hisoblanadi.Inspeksiya zarur hollarda, boshqa vazirliklar, davlat qo‘mitalariva idoralar bilan birgalikda qo‘shma qarorlar va boshqa hujjatlarchiqarishga haqlidir.«O‘zdavenergonazorat» inspeksiyasi o‘z faoliyatida O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot beradi.«O‘zdavenergonazorat» inspeksiyasiga qonunchilik hujjatlaridabelgilangan tartibda lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozodetiladigan boshliq boshchilik qiladi.Boshliq maqomiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi vaziriningbirinchi o‘rinbosariga, boshliqning o‘rinbosarlari vazirningo‘rinbosariga tenglashtiriladi. Boshliq lavozimiga ko‘ra bir vaqtningo‘zida Elektr va issiqlik energiyasidan foydalanilishi ustidan nazoratqilish bo‘yicha bosh davlat inspektori, uning o‘rinbosarlari esa- Elektr va issiqlik energiyasidan foydalanilishi ustidan nazoratqilish bo‘yicha bosh davlat inspektorining o‘rinbosarlari hisoblanadi.«O‘zdavenergonazorat» inspeksiyasi hududiy bo‘limlariningbosh inspektorlari elektr va issiqlik energiyasidanfoydalanish ustidan nazorat qilish bo‘yicha katta davlat inspektorlarihisoblanadi.482 483

4-§. Qishloq va suv xo‘jaligini boshqarishMamlakatimiz iqtisodiyotini qishloq xo‘jaligi sohasisiztasavvur qilish qiyin. Qishloq xo‘jaligi respublikamiz iqtisodiyotiningboshqa real sektorlari kabi uning izchil rivojini ta’minlovchimuhim tarmoqlaridan biridir.Qishloq xo‘jaligi sohasini boshqarish: yerlardan unumlifoydalanish; qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tayyorlash va qishloqxo‘jaligida ishlab chiqarishni yaxshi yo‘lga qo‘yish; ishlab chiqarishningmoddiy-texnikaviy bazasini mustahkamlash va boshqafaoliyat turlarini o‘z ichiga oladi. Ushbu sohani boshqarish O‘zbekistonRespublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tomonidanamalga oshiriladi.Vazirlik qishloq xo‘jaligi sohasini boshqarishni O‘zbekistonRespublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari,O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari va farmoyishlarihamda vazirlik to‘g‘risidagi Nizom asosida o‘zining hududiy organlariorqali amalga oshiradi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Qishloq vasuv xo‘jaligi vazirligi, viloyat qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmalarihamda tuman qishloq va suv xo‘jaligi bo‘limlari, Irrigatsiya tizimlarihavza boshqarmalari, Magistral kanallar (tizimlar), irrigatsiyatizimlari boshqarmalari Vazirlikning hududiy organlari hisoblanadi.Qoraqalpog‘iston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligivazirligi, viloyat qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmalari hamdatuman qishloq va suv xo‘jaligi bo‘limlari tegishli ravishdaQoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga, viloyatlarva tumanlar hokimliklariga hamda Vazirlikka bo‘ysunadilar va hisobberadilar.Quyidagilar Vazirlikning asosiy vazifalari hisoblanadi:— qishloq xo‘jaligini zamonaviylashtirish va barqaror rivojlantirishgaqaratilgan yagona agrotexnika siyosatini amalga oshirish;— zamonaviy agrotexnologiyalarni takomillashtirish va qishloqxo‘jaligi ishlab chiqarishi tarmoqlariga joriy etish;— qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilariga bozorprinsiðlari va mexanizmlari asosida xizmat ko‘rsatayotgan tarmoqlar,bo‘g‘inlar va tuzilmalar faoliyatini muvofiqlashtirish;— agrar sektorda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, ijaramunosabatlarini, oila pudratini, fermer xo‘jaliklarini kengrivojlantirish ishlarini muvofiqlashtirish;— qishloq xo‘jaligini yuritishni va qishloq xo‘jaligi ekinlarininavlar bo‘yicha joylashtirishni takomillashtirishga doir tavsiyalarishlab chiqish;— seleksiya, urug‘chilik, naslchilik ishlari, veterinariya,o‘simliklar karantini sohasida davlat siyosatini olib borish hamdachorvachilik, parrandachilik va baliqchilik mahsulotlari xavfsizliginita’minlash;— irrigatsiya tizimlarini havzalar bo‘yicha boshqarish prinsiðlariasosida yer usti suv resurslarining davlat boshqaruvini amalgaoshirish va barcha darajalarda suvdan foydalanishning bozorprinsiðlarini joriy etish;— davlat suv xo‘jaligi tizimidan foydalanilishini va uningzamonaviylashtirilishini ta’minlash;— ilgaridan sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatiniyaxshilash va yangi yerlarni o‘zlashtirish chora-tadbirlarini amalgaoshirish;— qishloq, suv va o‘rmon xo‘jaligida investitsiya siyosatiniishlab chiqishda qatnashish;— yer va suv resurslaridan foydalanish to‘g‘risidagi qonunhujjatlariga qat’iy rioya etilishini ta’minlash;— o‘rmon xo‘jaligidan foydalanish, uni qo‘riqlash, himoyaqilish va rivojlantirish sohasida davlat siyosatini amalga oshirish vaboshqalar.O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligiboshqaruvi markaziy apparati tuzilmasida:— paxtachilikni rivojlantirish;— g‘allachilikni rivojlantirish;— sabzavot-poliz ekinlari, meva va uzumchilikni rivojlantirishhamda ularni kompleks qayta ishlash;— chorvachilikni rivojlantirish;— yer-suv resurslaridan oqilona foydalanish, irrigatsiyanirivojlantirish va yerlar unumdorligini oshirish;— qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash va kimyolashtirishmuammolarini hal etish bo‘yicha Kengashlar tuziladi.484 485

Kengashlarning tarkibiga, egallab turgan lavozimlari va ilmiyunvonlaridan qat’i nazar, fan va amaliyotning tegishli sohalaridaobro‘ qozongan yetakchi mutaxassislar va olimlar jamoatchilikasosida kiradilar. Kengashlarning barcha tavsiyalari Qishloq va suvxo‘jaligi vazirligi hay’ati majlislarida muhokama qilinadi, uningqarorlarining bajarilishi majburiydir. Kengashlarning ishchiorganlari funksiyalari O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suvxo‘jaligi vazirligining tegishli boshqarmalari va bo‘limlariga yuklanadi.Vazirlik faoliyatini tashkil etish. Vazirlikka belgilangan tartibdalavozimga tayinlanadigan vazir boshchilik qiladi. VazirningO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan lavozimgatayinlanadigan va lavozimdan ozod etiladigan uch nafaro‘rinbosari, shu jumladan ikki nafar birinchi o‘rinbosari bo‘ladi.Vazirning suv xo‘jaligi masalalari bilan shug‘ullanuvchibirinchi o‘rinbosari ayni vaqtda Suv xo‘jaligi bosh boshqarmasiningboshlig‘i hisoblanadi. O‘zbekiston Qishloq xo‘jaligi ilmiy-ishlabchiqarish markazining bosh direktori lavozimiga ko‘ra vaziro‘rinbosari hisoblanadi. O‘rmon xo‘jaligi bosh boshqarmasiboshlig‘i lavozimiga ko‘ra vazir o‘rinbosari hisoblanadi. Suv xo‘jaligibosh boshqarmasi boshlig‘ining o‘rinbosarlari ijtimoiy va maishiyxizmat ko‘rsatish darajasi bo‘yicha vazir o‘rinbosariga tenglashtiriladi.Vazir:— vazirlik faoliyatiga rahbarlik qiladi hamda vazirlikka yuklanganvazifalar va majburiyatlar bajarilishi uchun shaxsan javob beradi;— vazir o‘rinbosarlari o‘rtasida vazifalarni taqsimlaydi;— vazirlik markaziy apparatining shtat jadvalini belgilangantartibda tasdiqlaydi va zarurat bo‘lganda xodimlarning shtatdabelgilangan soni va mehnatga haq to‘lash fondi doirasida vazirlikmarkaziy apparatining va o‘ziga qarashli budjet tashkilotlariningtasdiqlangan tuzilmasiga o‘zgartirishlar kiritish huquqiga ega;— vazirlik markaziy apparati xodimlarini, uning hududiyorganlari rahbarlarini, shuningdek tasarrufidagi korxonalar,tashkilotlar va muassasalarning rahbarlarini belgilangan tartibdalavozimga tayinlaydi va lavozimdan ozod qiladi;— vazirlik markaziy apparatining tarkibiy bo‘linmalari to‘g‘-risidagi nizomlarni, qishloq xo‘jaligi tarmoqlari va sohalarinirivojlantirish muammolari bo‘yicha Kengashlar to‘g‘risidaginizomlarni, Irrigatsiya tizimlari havza boshqarmalari, Magistralkanallar (tizimlar) va irrigatsiya tizimlari boshqarmalari to‘g‘risidaginizomlarni, shuningdek tasarrufidagi budjet tashkilotlari to‘g‘risidaginizomlarni (ustavlarni) tasdiqlaydi;— vazirlikning, uning hududiy organlarining, tasarrufidagitashkilotlarning xodimlari tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lganbuyruqlar, farmoyishlar va yo‘riqnomalar chiqaradi, ularningijrosi ustidan nazoratni tashkil qiladi;— hududiy organlar va tasarrufidagi tashkilotlar tomonidanO‘zbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlari buzilgan holdaqabul qilingan qarorlarni (ko‘rsatmalarni) bekor qiladi;— qonunchilik hujjatlarida belgilangan vakolatlar doirasidaboshqa vakolatlarni amalga oshiradi.Vazirlikda 15 kishidan iborat tarkibda hay’at tuziladi. Uningtarkibiga Vazir (hay’at raisi), uning o‘rinbosarlari, qishloq xo‘jaligitarmoqlari va sohalarini rivojlantirish muammolarini hal etishbo‘yicha Kengashlar raislari, ayrim bo‘linmalar, agrosanoatkompleksi tizimi vazirliklari va idoralari rahbarlari, shuningdekvazirlik markaziy apparatining boshqa rahbar xodimlari kiradi.Hay’atning shaxsiy tarkibi Vazirlar Mahkamasi tomonidantasdiqlanadi. Hay’at qarorlari vazirning buyruqlari bilan hayotgajoriy etiladi.Qoraqalpog‘iston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vaziriO‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vaziri bilankelishilgan holda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Joqorg‘i Kengesitomonidan lavozimga tayinlanadi. Viloyat qishloq va suv xo‘jaligiboshqarmalari rahbarlari viloyatlar hokimlari taqdimnomasiga ko‘raO‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vaziri tomonidanlavozimga tayinlanadi. Tuman qishloq va suv xo‘jaligi bo‘limlariboshliqlari tuman hokimlari taqdimnomasiga ko‘ra Qoraqalpog‘istonRespublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vaziri hamda viloyat qishloqva suv xo‘jaligi boshqarmalari boshliqlari tomonidan lavozimgatayinlanadi.O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligidauning tarkibiy bulinmasi sifatida Suv xo‘jaligi Bosh boshqarmasi486 487

tashkil qilingan (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining2003-yil 21-iyuldagi qarori bilan) bo‘lib, Boshboshqarmaga yuza suvlarni muhofaza qilish, ulardan foydalanishnitartibga solish hamda respublika qishloq xo‘jaligi tarmoqlarini vaaholisini suv bilan ta’minlashga doir zarur tadbirlarni amalgaoshirish yuklangan.O‘rmon xo‘jaligini boshqarish. Mamlakatimizda o‘rmon xo‘jaligisohasi ham muhim o‘rin tutadi. O‘rmonlardan foydalanish, ularniko‘paytirish, muhofaza va himoya qilish borasida Hukumatimiztomonidan keng islohotlar amalga oshirilmokda. 2000-yil 7-fevraldaO‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni bilan o‘rmonxo‘jaligi sohasida boshqarish tuzilmasini takomillashtirish, xo‘jalikyurituvchi subyektlarning iqtisodiy mustaqilligini kengaytirish vao‘rmon fondi yerlaridan foydalanish samaradorligini oshirishmaqsadida O‘zbekiston Respublikasi Davlat o‘rmon qo‘mitasiO‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligihuzuridagi O‘rmon xo‘jaligi bosh boshqarmasiga aylantirildi.Bosh boshqarma respublika o‘rmon xo‘jaligini davlattomonidan boshqarish organi funksiyalarini amalga oshiradi,o‘rmonlarning saqlanishi, qayta barpo etilishi, muhofaza qilinishihamda o‘rmon fondi yerlaridan samarali foydalanish uchun javobberadi, respublika boshqa idoralarining foydalanilmaydigan yerlardatabiatni muhofaza etuvchi va dalalarni ihota qiluvchi daraxtzorlarbarpo etish hamda ulardan foydalanish bo‘yicha faoliyatni tashkiletadi va muvofiqlashtirib boradi.5-§. Qurilish sohasini boshqarishKapital qurilish sohasi mamlakat ishlab chiqarishining moddiyasosi bo‘lib hisoblanadi. Ushbu soha orqali yangi ishlab chiqarishobyektlari, turar joy, madaniy — maishiy va ma’muriy binolarquriladi yoki mavjud obyektlar ta’mirlanadi.Shaharsozlik faoliyati – davlat organlari, yuridik va jismoniyshaxslarning hududlarni, aholi punktlarini rivojlantirishni shaharsozlikjihatidan rejalashtirish, yer uchastkalaridan foydalanishturlarini belgilash, binokorlik materiallari va buyumlarini ishlabchiqarish, binolar, inshootlar hamda boshqa obyektlarningfuqarolar manfaatlari, jamiyat va davlat manfaatlari, shuningdekmazkur hududlar hamda aholi punktlarining milliy, tarixiymadaniy,ekologik, tabiiy xususiyatlari inobatga olingan holdaloyihalashtirilishi, qurilishi va rekonstruksiya qilish sohasidagifaoliyati.O‘zbekiston Respublikasining Shaharsozlik kodeksiga binoanhar bir fuqaro qulay yashash va faoliyat ko‘rsatish muhiti bilanta’minlanish huquqiga ega.Shaharsozlik faoliyatining alohida tartibga solinadigan obyektlarijumlasiga quyidagi aholi punktlari kiritilishi ham mumkin:— O‘zbekiston Respublikasi poytaxti - Toshkent shahri;— Qoraqalpog‘iston Respublikasi poytaxti - Nukus shahri;— viloyatlarning ma’muriy markazi bo‘lgan shaharlar;— hududida madaniy meros obyektlari bo‘lgan shaharlar;— kurort-shaharlar;— qo‘riqxona-shaharlar;— yashash va faoliyat ko‘rsatishning alohida rejimi belgilanganaholi punktlari (harbiy shaharchalar va o‘zga rejimli hududlar,davlat qo‘riqxonalaridagi, milliy bog‘lar va boshqa alohida muhofazaetiladigan tabiiy hududlardagi aholi punktlari).O‘tgan yillar mobaynida hukumatimiz tomonidan kapitalqurilish sohasida ham bir qancha islohotlar amalga oshirildi.Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 18-noyabrda qabul qilingan «Kapital qurilishda boshqaruv tuzilmasinitakomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoniga ko‘raQurilishda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning 1998-2000-yillarga mo‘ljallangan dasturiga muvofiq, shuningdek, kapitalqurilishda boshqarish tizimini yanada takomillashtirish, qurilishsohasidagi boshqarish tuzilmalarini monopoliyadan chiqarish vaixchamlashtirish, pudrat ishlari bozorini shakllantirish maqsadidaO‘zbekiston sanoat va xo‘jalik qurilishi – «O‘zsanoatxo‘jalikqurilish»davlat korporatsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasihuzuridagi Respublika ishlab chiqarish davlat-kooperativqurilish birlashmasi – «O‘zdehqonchilikqurilish», O‘zbekistonRespublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi huzuridagi koopera-488 489

tiv va aksiyadorlik qurilishi korxonalari uyushmasi – «O‘zjamoatqurilish»tugatilib, tugatilgan «O‘zsanoatxo‘jalikqurilish» korporatsiyasi,«O‘zdehqonchilikqurilish» birlashmasi va «O‘zjamoatqurilish»uyushmasi tarkibiga kiruvchi pudrat qurilish trestlari,boshqarmalar, birlashmalar, sanoat va transport korxonalari hamdaboshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar mustaqil yuridik shaxs sifatidasaqlanib qoldi.Qurilish, arxitektura, shaharsozlik, sohasidagi faoliyatni,qurilish materiallari ishlab chiqarishni O‘zbekiston Respublikasiqonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda muvofiqlashtirish vafunksional boshqarish O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitekturava qurilish qo‘mitasi («Davarxitektqurilish») tomonidan amalgaoshiriladi.«Davarxitektqurilish» qo‘mitasi:— shaharsozlik va shaharsozlik faoliyati sohasida davlat siyosatiniamalga oshiruvchi vakolatli davlat organi hisoblanadi;— o‘z faoliyatini davlat boshqaruvi boshqa organlari vajoylardagi davlat hokimiyati organlari bilan o‘zaro hamkorlikdaamalga oshiradi;— o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasigahisob beradi.«Davarxitektqurilish» qo‘mitasi tarkibiga quyidagilar kiradi:— Qoraqalpog‘iston Respublikasi arxitektura va qurilishqo‘mitasi;— viloyatlar va Toshkent shahar arxitektura va qurilish boshboshqarmalari;— shaharlar va tumanlar arxitektura va qurilish boshqarmalari(bo‘limlari);— davlat ekspertizasi hududiy boshqarmalari;— davlat arxitektura-qurilish nazorati hududiy inspeksiyalari;— qurilishda tanlov savdolari va narxlarni shakllantirishhududiy konsalting markazlari;— qurilishda standartlashtirish va sertifikatlash respublikamarkazi;— kapital qurilishda iqtisodiy islohotlar va narxlarni shakllantirishmarkazi;— «AQATM» axborot-joriy etish markazi.Quyidagilar «Davarxitektqurilish» qo‘mitasining asosiy vazifalarihisoblanadi:— shaharsozlik va shaharsozlik faoliyati sohasida davlat siyosatiniamalga oshirish, zamonaviy arxitektura va shaharsozlik talablaritexnologiyalarini hisobga olgan holda hududlarni joylashtirish,rejalashtirish va qurishning ilmiy asoslangan sxemalarini ta’minlash;— loyihalashtirish va qurilish-montaj ishlari sifati, shahar vaqishloq aholi yashash punktlarini rejalashtirish va qurishdashaharsozlikka oid qonunchilik hujjatlari, shaharsozlik normalari,qoidalari va standartlariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalgaoshirish;— shaharsozlik faoliyati sohasida yagona ilmiy va texnikasiyosatini amalga oshirish, tegishli axborot bazasini yaratish;— kapital qurilishda islohotlarning borishini muvofiqlashtirishva uning monitoringini olib borish, kapital qurilishda iqtisodiyislohotlarning borishini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar tizimini ishlabchiqish va joriy etish, kapital qurilishda islohotlarni chuqurlashtirishbo‘yicha takliflar tayyorlash va Vazirlar Mahkamasiga kiritish;— kapital qurilishni yanada isloh qilish masalalarini tartibgasoluvchi normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va ularningmonitoringini olib borish, tanlov savdolarini tashkil etish vao‘tkazishning belgilangan tartibiga rioya etilishini nazorat qilish,shartnoma munosabatlarining rolini oshirish, qurilishda narxlarnishakllantirish tizimini takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlabchiqish;— loyihalashtirish va pudrat ishlari, qurilish materiallaribozorlarida raqobat muhitini yanada shakllantirishga ko‘maklashish;— xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirishda, xususiyva qo‘shma korxonalar, injiniring, konsalting, sug‘urta tashkilotlariva bozor infratuzilmasining boshqa tashkilotlarini tashkil etishda,shaharsozlik faoliyati sohasida kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishdako‘maklashish;— tanlov savdolari natijalari bo‘yicha tuzilgan shartnomalarmajburiyatlari bajarilishi monitoringini olib borish, obyektlar490 491

qurilishi sifati va muddatlari ustidan nazorat qilish, markazlashtirilganmanbalar hisobiga moliyalashtirilayotgan obyektlarniqurish sifati va muddatlarini nazorat qilish va boshqalar.Qo‘mita faoliyatini tashkil etish. «Davarxitektqurilish» qo‘mitasigabelgilangan tartibda lavozimga tayinlanadigan va lavozimdanozod etiladigan rais boshchilik qiladi. Raisning O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlanadigan uchnafar o‘rinbosari, shu jumladan bir nafar birinchi o‘rinbosaribo‘ladi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi arxitektura va qurilish davlatqo‘mitasi, viloyatlar va Toshkent shahar arxitektura va qurilishbosh boshqarmalari rahbarlarini lavozimga tayinlash va lavozimdanozod etish to‘g‘risidagi qaror tegishli ravishda Qoraqalpog‘istonRespublikasi Vazirlar Kengashi raisi, viloyatlar va Toshkentshahar hokimlarining taqdimnomasi bo‘yicha O‘zbekistonRespublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi raisi tomonidanqabul qilinadi.Boshqa tarkibiy bo‘linmalar rahbarlarini lavozimga tayinlashva lavozimdan ozod etish to‘g‘risidagi qarorni O‘zbekistonRespublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi raisi qabulqiladi.Qo‘mitada tarkibiga rais (hay’at raisi) va rais o‘rinbosarlari,shuningdek «Davarxitektqurilish» qo‘mitasi va uning tarkibiybo‘linmalarining boshqa xodimlari kiruvchi 9 kishidan iborat hay’attuziladi. Hay’at a’zolari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasitomonidan tasdiqlanadi.Davlat arxitektura-qurilish nazorati. O‘zbekiston Respublikasihududida arxitektura-qurilish sohasida davlat standartlariga,shaharsozlik normalari va qoidalariga rioya etilishini O‘zbekistonRespublikasi «Davarxitektqurilish» qo‘mitasi tizimiga kiruvchidavlat arxitektura-qurilish nazorati hududiy inspeksiyasi ta’minlaydi.Inspeksiya o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi «Davarxitektqurilish»qo‘mitasiga hisob beradi.Quyidagilar Inspeksiyaning asosiy vazifalari hisoblanadi:yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan shaharsozlik to‘g‘risidagiqonunchilik hujjatlari, belgilangan shaharsozlik normalariva qoidalari talablariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish;obyektlar qurilishini moliyalashtirish manbalaridan qat’i nazar,qurilishning barcha bosqichlarida loyihalashtirish va qurilish-montajishlari sifatiga, davlat standartlariga, qurilish normalari vaqoidalariga, ishlarni amalga oshirish texnologiyasiga rioya etilishiustidan nazoratni amalga oshirish; moliyalashtirish manbalaridanva buyurtmachining mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, yakkatartibdagi uy-joy qurilishidan tashqari, barcha qurilish obyektlariniro‘yxatdan o‘tkazish va hisobga olish, qurilish-montaj ishlariniboshlashga ruxsatnomalar berish; bajarilayotgan qurilish-montajishlarining, qo‘llanayotgan qurilish materiallari, buyumlari vakonstruksiyalarining davlat standartlari talablariga va texnik shartlargamuvofiqligi ustidan nazoratni amalga oshirish; qurilish industriyasikorxonalarida qurilish materiallari, konstruksiyalari, buyumlariniishlab chiqarish shart-sharoitlarining davlat standartlariga, normativ-texnikva loyiha hujjatlariga muvofiqligini nazorat qilish;qurilishi tugallangan obyektlarni foydalanishga qabul qilish bo‘yichakomissiyalar ishlarida majburiy ravishda qatnashish kabilar.6-§. Xo‘jalik-xizmat ko‘rsatish kompleksiniboshqarishTransport sohasi — iqtisodiyotning yirik tarmoqlaridan biribo‘lib, yuklar va yo‘lovchilarni to‘liq va o‘z vaqtida tashishnita’minlashga xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi transport tizimihavo transporti, temir yo‘l transporti, suv (daryo) transporti vaavtomobil transportidan iboratdir.Rivojlangan transport kommunikatsiyalari tizimi mavjudligiO‘zbekistonning jo‘g‘rofiy-strategik mavqeini jozibador qiluvchimuhim omildir. Hozirgi vaqtda mamlakatning transport tizimimamlakat ichida yuk tashish ehtiyojlarini amalda qanoatlantirmoqda.Respublikadagi temir yo‘l va avtomobil yo‘llari tarmog‘i MarkaziyOsiyoda eng zich hisoblanadi. Temir yo‘l va avtomobil transportkommunikatsiyalari tarmog‘i respublikaning eng olis tumanlariva aholi manzilgohlarini o‘zaro bog‘lab turadi, xalqaro transporttizimlariga ulanishni ta’minlaydi. Shu bilan birga ular boyo‘lkamizning asosiy tabiiy va mineral xom-ashyo zahiralarimanbalariga bemalol kirib borishni ta’minlaydi.492 493

O‘zbekiston xalqaro aviatsiya kommunikatsiyalarini rivojlantirishjihatidan ham qulay o‘rinda joylashgan. «O‘zbekiston havoyo‘llari» Milliy aviakompaniyasi IKAO a’zosi bo‘lib, uning tarkibidaToshkent aeroportidan tashqari yana 12 ta mintaqaviy aeroportmavjud.Mustaqillik qo‘lga kiritilgach, qo‘shni davlatlar va Jahon okeanigachiqishni ta’minlaydigan eng qisqa ishonchli transport yo‘llarinibarpo etish maqsadida transport aloqalarining xalqaro tizimlarigaalohida e’tibor berilmoqda 1 .O‘zbekiston Respublikasi transport tizimi ushbu sohani tartibgasoluvchi qonunlar, Hukumat qarorlari va boshqa huquqiy hujjatlarbilan tartibga solinadi.O‘zbekiston qonunchiligi asosining transport munosabatlarinitartibga soluvchi qismini umum e’tirof etilgan xalqaro norma vaqoidalarga yaqinlashtirish bo‘yicha faol ish olib borilmoqda.Masalan, avtomobilda yuk tashish borasida MDH guvohnomasiniqo‘llagan holda xalqaro yuk tashish to‘g‘risidagi BojxonaKonvensiyasi, Xalqaro yuk tashish to‘g‘risidagi konvensiya, Yo‘lbelgilari va signallari to‘g‘risidagi konvensiya va Yo‘l harakatito‘g‘rsidagi konvensiya ratifikatsiya qilindi.Fuqaro aviatsiyasi sohasida Havo kemalarini qonunsiz egallabolishga qarshi kurash to‘g‘risidagi konvensiya, Havo kemasi bortidaro‘y beradigan jinoyatlar va ba’zi xatti-harakatlar to‘g‘risidagikonvensiya, Havo kemalarida xalqaro yuk tashishga doir ba’ziqoidalarni uyg‘unlashtirish uchun konvensiya ratifikatsiya qilindi.Temir yo‘l transporti (temir yo‘l) – umumiy foydalanishdagitransport turlaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqarish va ijtimoiyyo‘nalishdagi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarni o‘z tarkibigaolgan, boshqa davlatlarning temir yo‘llari va transportning boshqaturlari bilan o‘zaro hamkorlikda tashish ehtiyojlarini ta’minlovchiyagona ishlab chiqarish-texnologiya majmuidan iboratdir. Tashishjarayonining uzluksizligi, harakat xavfsizligi va avariya-tiklashishlari o‘tkazilishini bevosita ta’minlovchi temir yo‘l transporti1Êàðèìîâ È.À. ¡çáåêèñòîí XXI àñð á´ñà²àñèäà: õàâôñèçëèêêà òàµäèä,áàð³àðîðëèê øàðòëàðè âà òàðà³³è¸ò êàôîëàòëàðè. – Ò., 1997. – 270-272-á.korxonalari, umumiy foydalanishdagi temir yo‘llar va temir yo‘ltransportining boshqa mol-mulki mutlaq davlat mulkidir. Tashishjarayonida bevosita ishtirok etmaydigan temir yo‘l transporti molmulkiqonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda xususiylashtirilishimumkin.Temir yo‘l transporti yerlari jumlasiga davlat tomonidan temiryo‘l transporti korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga temiryo‘l transporti inshootlari, qurilmalari va boshqa obyektlaridanfoydalanish, ularni saqlash, qurish, rekonstruksiya qilish, ta’mirlash,takomillashtirish va rivojlantirish sohasida ular zimmasigayuklatilgan vazifalarni amalga oshirish uchun doimiy foydalanishgaberilgan yerlar kiradi.O‘zbekiston Respublikasida temir yo‘l transporti sohasidagimunosabatlarni O‘zbekiston Respublikasining 1999-yil 15-apreldaqabul qilingan «Temir yo‘l transporti to‘g‘risida»gi qonuniga_binoan tartibga solinadi. Shuningdek, temir yo‘l transporti xizmatlaridanfoydalanish chog‘ida temir yo‘l transporti korxonalari bilanyuk jo‘natuvchilar, yukni oluvchilar, yo‘lovchilar, boshqa yuridikva jismoniy shaxslar o‘rtasidagi munosabatlar O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan Temir yo‘l ustavibilan ham belgilanadi. Temir yo‘l transportida yuklar, yo‘lovchilar,bagaj va yuk bagajini tashishni tashkil etish tartibi davlat temiryo‘l transportini boshqarish organi tomonidan tasdiqlanadiganyuklar, yo‘lovchilar, bagaj va yuk bagajini tashish qoidalari, shuningdekboshqa normativ hujjatlar bilan belgilanadi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001-yil 2-martdagiFarmoni bilan quyidagilar temir yo‘l transporti sohasidagi iqtisodiyislohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo‘nalishlari etibbelgilandi:— mononpoliyadan chiqarish chora-tadbirlarini izchil amalgaoshirish va temir yo‘l transporti xizmatlari bozorida raqobatmuhitini shakllantirish;— yo‘lovchilar tashish, harakatdagi tarkibni, refrijerator vakonteyner xo‘jaligini ta’mirlash korxonalarini bosqichma-bosqichaksiyalashtirish;— ijtimoiy infratuzilma, yuk va yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishobyektlarini, ta’mirlash-qurilish, savdo va ta’minot tashkilotlarini494 495

davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni jadallashtirish,ular negizida mulkchilikning nodavlat shakllaridagi korxonalarshu jumladan xususiy korxonalar tashkil etish;— boshqaruv tizimiga va tashish jarayoni qatnashchilari o‘rtasidagixo‘jalik aloqalariga bozor tamoyillari va mexanizmlarini joriyetish;— temir yo‘l kompleksini rekonstruksiya qilish, yangilash vazamonaviylashtirishga chet el investitsiyalarini keng jalb qilishbo‘yicha qulay shart-sharoitlar yaratish;— mamlakat iqtisodiyotining samarali va barqaror faoliyatko‘rsatishini ta’minlashda temir yo‘l transportining ahamiyatinikuchaytirish, temir yo‘l transporti kommunikatsiyalarini rivojlantirish.«Temir yo‘l transporti to‘g‘risida»gi qonunning 8-moddasigabinoan, Temir yo‘l qatnovlari quyidagi turlarga bo‘linadi:— ichki qatnovlar - yuklar, yo‘lovchilar, bagaj va yuk bagajiniO‘zbekiston Respublikasi doirasida tashish;— xalqaro qatnovlar - yuklar, yo‘lovchilar, bagaj va yuk bagajiniO‘zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar o‘rtasida tashish;— to‘g‘ri aralash qatnovlar - yuklarni yagona transport hujjatibo‘yicha transportning har xil turlarida tashish. To‘g‘ri aralashqatnovlar ham ichki, ham xalqaro bo‘lishi mumkin.Alohida muhim davlat ehtiyojlarini, shu jumladan mudofaaehtiyojlarini qondirish uchun yuklarning maxsus turlari tashilishinita’minlovchi tashishlar maxsus tashishlar jumlasiga kiradi.O‘zbekiston Respublikasi temir yo‘l transporti sohasiniboshqarish O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994-yil 7-noyabrdagi farmoni bilan tuzilgan «O‘zbekiston temir yo‘llari»davlat-aksionerlik kompaniyasi tomonidan amalga oshiriladi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekistontemir yo‘llari» davlat aksiyadorlik kompaniyasini boshqarishnitashkil etishni yanada takomillashtirish to‘g‘risida»gi 2004-yil 3-avgust qaroriga ko‘ra «O‘zbekiston temir yo‘llari» davlataksionerlikkompaniyasi:— yuklarni hamda yo‘lovchilarni tashish hajmlarini xalqxo‘jaligi va respublika aholisining ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda,davlat buyurtmalari shuningdek, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tuzilgan shartnomalarva kontraktlar asosida mustaqil ravishda belgilaydi va amalgaoshiradi;— to‘la tijorat hisob-kitobi va o‘zini o‘zi mablag‘ bilan ta’minlashsharoitlarida ishlaydi, ishlab chiqarish-xo‘jalik va moliyaviyfaoliyatga oid masalalarni mustaqil ravishda hal qiladi, sug‘urta,zahira va boshqa fondlarni tashkil etadi;O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan temir yo‘lbo‘limlari, birlashmalar, korxonalar va tashkilotlarga oid ilgarituzilgan shartnomalar va majburiyatlar bo‘yicha O‘rta Osiyo temiryo‘lining huquqiy vorisi hisoblanadi;— xalqaro temir yo‘llarda va aralash temir yo‘l aloqalaridayo‘lovchilar hamda yuklarni tashishni tashkil etishda xorijiy temiryo‘llar oldida «O‘zbekiston temir yo‘llari» deb nomlangan yuridikshaxs sifatida ish yuritadi;O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisob beradi.«O‘zbekiston temir yo‘llari» davlat-aksiyadorlik kompaniyasiboshqaruvi rais va uning 5 nafar o‘rinbosaridan, shu jumladan 1nafar bosh menejer-bosh muhandisdan va raisning 1 nafar birinchio‘rinbosaridan iborat bo‘ladi. Rais va uning o‘rinbosarlari VazirlarMahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Tarkibda 11 kishidan iboratbo‘lgan Kompaniya kengashi «O‘zbekiston temir yo‘llari» davlataksiyadorlikkompaniyasining yuqori boshqaruv organi hisoblanadi.Davlat nazorati. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining2001-yil 2-martdagi farmoniga binoan kompaniya tarkibidagipoyezdlar harakati xavfsizligi bo‘yicha bosh taftishchi apparatkompaniya tarkibidan chiqarilib, uning negizida mustaqil O‘zbekistonRespublikasi Temir yo‘llarda yuk va yo‘lovchilar tashish xavfsizligininazorat qilish davlat inspeksiyasi («O‘zdavtemiryo‘lnazorat»)tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi Temir yo‘llardayuk va yo‘lovchilar tashish xavfsizligini nazorat qilish davlatinspeksiyasi davlat nazoratini amalga oshirish sohasidagi maxsusvakolatli davlat organi hisoblanadi, u poyezdlar harakati xavfsizliginita’minlash sohasida chora-tadbirlar ishlab chiqish, ularniamalga oshirish va muvofiqlashtirish hamda yuk va yo‘lovchilartashish xavfsizligini ta’minlashga oid belgilangan qoidalar va496 497

normalarga tegishli vazirliklar, idoralar, korxonalar va tashkilotlartomonidan rioya etilishini, shuningdek «O‘zbekiston temir yo‘llari»davlat-aksiyadorlik kompaniyasi va transport qurilishi korxonalaridaqozonxonalar va ko‘tarish inshootlaridan xavf-xatarsizfoydalanilishini nazorat qiluvchi O‘zbekiston Respublikasiningtemir yo‘l ma’muriyati funksiyalarini amalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil2-martda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi temir yo‘llardayuk va yo‘lovchilar tashish xavfsizligini nazorat qilish davlatinspeksiyasi faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risidagi choratadbirlari»to‘g‘risidagi qarori1 bilan inspeksiyaning asosiy vazifalarietib quyidagilar belgilandi:O‘zbekiston Respublikasi temir yo‘l transportida yuk vayo‘lovchilar tashish xavfsizligi ta’minlanishi ustidan davlatnazoratini amalga oshirish;— temir yo‘llarda yuk va yo‘lovchilar tashish xavfsizliginita’minlashga yo‘naltirilgan kompleks oldini olish chora-tadbirlariniishlab chiqish, tasdiqlash va ularning bajarilishini nazorat qilish;— temir yo‘l transporti sohasidagi faoliyatni litsenziyalash;O‘zbekiston Respublikasi temir yo‘llaridan foydalanish bo‘yichanormativ hujjatlarni ishlab chiqish, tasdiqlash va ularningbajarilishini nazorat qilish;loyihalarni ekspertizadan o‘tkazishda va temir yo‘l transportiobyektlarini, mahsulotlarini va texnologiyalarini ularning belgilangantalablarga muvofiqligi jihatidan doimiy yoki vaqtinchalikfoydalanishga qabul qilish ishlarida qatnashish.Uning tizimiga hududiy filiallar Toshkent, Farg‘ona, Buxoro,Orol bo‘yi va Qashqadaryo filiallari hamda Atrof muhit muhofazasibo‘yicha temir yo‘l ilmiy ishlab chiqarish markazi kiradi.Inspeksiya o‘z faoliyatini davlat boshqaruvi boshqa organlari,huquqni muhofaza qiluvchi organlar, mahalliy davlat hokimiyatiorganlari, jamoat birlashmalari va tashkilotlari bilan o‘zarohamkorlikda olib boradi hamda o‘z vakolatlariga tegishli masalalarbo‘yicha qabul qilgan qarorlari vazirliklar, idoralar, korxonalar,muassasalar va tashkilotlar, temir yo‘l transporti xizmatlariko‘rsatuvchi yoki ulardan foydalanuvchi yuridik va jismoniyshaxslar tomonidan bajarilishi majburiy hisoblanadi.«O‘zdavtemiryo‘lnazorat» inspeksiyasiga qonunchilik hujjatlaridabelgilangan tartibda lavozimga tayinlanadigan va lavozimdanozod qilinadigan boshliq rahbarlik qiladi. Boshliqning ikki nafaro‘rinbosari, shu jumladan bir nafar birinchi o‘rinbosari bo‘ladi.inspeksiya boshlig‘i maqomiga ko‘ra vazirning birinchi o‘rinbosariga,«O‘zdavtemiryo‘lnazorat» inspeksiyasi boshlig‘ining birinchio‘rinbosari va o‘rinbosari tegishli ravishda vazir o‘rinbosarlarigatenglashtiriladi.«O‘zdavtemiryo‘lnazorat» inspeksiyasining hududiy filiallaribevosita «O‘zdavtemiryo‘lnazorat» inspeksiyasi boshlig‘iga bo‘ysunadi.Avtomobil va suv transportini boshqarish – O‘zbekistonRespublikasining «Avtomobil transporti to‘g‘risida»gi 1998-yil 29-avgustdagi qonuniga binoan avtomobil transporti faoliyatini davlattomonidan tartibga solish sertifikatlash, litsenziyalash, soliq solish,ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tashishlar uchun tariflarnishakllantirish, yagona ilmiy texnika siyosatini o‘tkazish yo‘li bilan,shuningdek qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan boshqashakllarda amalga oshiriladi.2001-yil 4-iyunda qabul qilingan O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining «Avtomobil transporti sohasida monopoliyadan chiqarishva boshqaruvni takomillashtirish to‘g‘risida»gi farmonidaavtomobil va daryo transporti sohasida boshqaruvni takomillashtirishva monopoliyadan chiqarishni chuqurlashtirishning quyidagiasosiy yo‘nalishlari belgilab berildi:— avtotransportda yo‘lovchilar va yuk tashish sohasida bozormunosabatlari va raqobat muhitini yanada rivojlantirish, avtomobiltransporti tashkilotlari va korxonalarini keng xususiylashtirish,xususiy avtomobil tashuvchilar faoliyati sohasini kengaytirish,transport xizmatlari bozorida mulkchilikning barcha shakllaridagiavtomobilda tashuvchilar uchun teng shart-sharoitlar yaratish;— avtomobil va daryo transportida yuk va yo‘lovchilar tashishniboshqarishning ortiqcha bo‘g‘inlarini tugatish, boshqaruvning birva ikki bo‘g‘inli tizimiga o‘tish;— avtomobil transportida boshqarishni markazlashtirishdanchiqarish va avtomobilda yo‘lovchilar tashuvchi, yuklarni viloyat498 499

ichida tashuvchi, transport-foydalanish va axborot xizmatlariko‘rsatuvchi korxonalar faoliyatini muvofiqlashtirish, avtomobildayo‘lovchilar va yuk tashish sohasida kadrlarni qayta tayyorlashfunksiyalarini bevosita Qoraqalpog‘iston Respublikasi VazirlarKengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari ixtiyorigaberish. Shuningdek ushbu Farmonga binoan 1993-yil 8-yanvardatashkil etilgan O‘zbekiston avtomobil transporti davlat-aksionerlikkorporatsiyasi («O‘zavtotrans») tugatilib, uning tarkibiga kiruvchihududiy davlat aksionerlik konsernlari va birlashmalari avtomobildatashuvchilarning hududiy uyushmalariga aylantirildi hamda ushbuuyushmalar Qoraqalpog‘iston Vazirlar Kengashi, viloyatlar vaToshkent shahri hokimliklari ixtiyoriga berildi.O‘zbekiston Respublikasida avtomobil va daryo transportisohasida davlat boshqaruvi O‘zbekiston avtomobil va daryotransporti agentligi tomonidan amalga oshiriladi.Agentlik Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 11-iyulda qaroribilan Respublika «O‘zavtolitsenziya» boshqarmasi bazasida avtomobilva daryo transportini boshqarishni tashkil etish darajasini oshirishva bu faoliyat ustidan nazoratni kuchaytirish, avtotransportxizmatlari ko‘rsatish bozorida raqobatni rivojlantirish, harakatxavfsizligi va ekologik talablarni ta’minlash maqsadida tashkil etilgan.O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligi tarkibiy vainstitutsional o‘zgartirish masalalarini hal qilish, xizmatlar bozorinishakllantirish va rivojlantirishga hamda avtomobil va daryotransportida yuk va yo‘lovchilar tashish xavfsizligini ta’minlashgako‘maklashish uchun maxsus vakolat berilgan davlat boshqaruviorgani hisoblanadi.Agentlik o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasiga hisobot beradi.Agentlik tizimiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar vaToshkent shahar bo‘limlari, Avtomobil va daryo transportinirivojlantirishni normativ-texnik ta’minlash respublika markazi,«Avtodaryotrans-ilm» kasb malakasini oshirish davlat ilmiymetodikmarkazi, «O‘zbekiston avtomobilchisi» gazetasi tahririyatikiradi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil10-martda qabul qilingan «O‘zbekiston avtomobil va daryotransporti agentligi faoliyatini yanada takomillashtirish choratadbirlarito‘g‘risida»gi qarori bilan quyidagilar Agentlikning asosiyvazifalari etib belgilandi:— avtomobil va daryo transportida yuk va yo‘lovchilar tashishnitashkil etish va takomillashtirish bo‘yicha normativ-huquqiy bazashakllantirilishini ta’minlash;— iqtisodiyot tarmoqlari va aholining yuk va yo‘lovchilartashishga ehtiyojlarini hisobga olgan holda avtomobil va daryotransportini rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga os—hirish;— avtomobil va daryo transporti xizmatlari bozorida bozormunosabatlarini va raqobat muhitini rivojlantirish uchun qulayshart-sharoitlarni ta’minlash;— avtomobil va daryo transporti sohasida yagona texnikasiyosatini shakllantirish va o‘tkazish;— avtomobil va daryo transportida yuk va yo‘lovchilar tashishnilitsenziyalashni tashkil etish;— avtomobil va daryo transportida kadrlarni o‘qitish va ularningmalakasini oshirishni tashkil etish.Agentlikka qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda lavozimgatayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadigan boshliq boshchilikqiladi. Boshliqning ikki nafar o‘rinbosari bo‘ladi. Agentlik boshlig‘imaqomiga ko‘ra vazirga, boshliq o‘rinbosarlari vazir o‘rinbosarlarigatenglashtiriladi.Agentlikda tarkibiga agentlik boshlig‘i (hay’at raisi), boshliqo‘rinbosarlari (lavozimiga ko‘ra) va agentlik tizimi boshqa rahbarxodimlari kiradigan 5 kishidan iborat hay’at tashkil etiladi.Hay’atning shaxsiy tarkibi agentlik boshlig‘ining taqdimnomasigako‘ra O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidantasdiqlanadi.Shahar yo‘lovchilar transporti – Shahar yo‘lovchilar transportiO‘zbekiston Respublikasining 1997-yil 25-aprelda qabul qilingan«Shahar yo‘lovchilar transporti to‘g‘risida»gi qonuni_ bilantartibga solinadi. Shahar yo‘lovchilar transporti deganda O‘zbekistonRespublikasi hududida ro‘yxatga olingan, shahar doirasidayo‘lovchilar hamda bagaj tashishga mo‘ljallangan avtomobil va elektr500 501

transporti tushuniladi. Shahar yo‘lovchilar transporti ommaviyyoki xususiy mulk asosida ishlashi mumkin.2004-yil 11-iyunda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiningqarori bilan Toshkent shahrida yo‘lovchilar tashish bilanband bo‘lgan korxonalar va tashkilotlarni boshqarish tiziminitakomillashtirish, ularning faoliyati samaradorligini oshirishmaqsadida Toshkent shahar yo‘lovchilar tashish transporti davlatuyushmasi «Toshshaharyo‘lovchitrans» aksiyadorlik kompaniyasigaaylantirildi va quyidagilar «Toshshaharyo‘lovchitrans» aksiyadorlikkompaniyasining asosiy vazifalari va faoliyati yo‘nalishlari etibbelgilandi:— shahar yo‘lovchilar tashish transportini rivojlantirishningistiqbolli strategiyasini belgilash, Toshkent shahar hokimligi hamdaboshqa manfaatdor tashkilotlar bilan birgalikda yo‘lovchilar tashishtransportini rivojlantirishga yo‘naltirilgan o‘rta muddatli va uzoqmuddatli dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;— marketing tadqiqotlarini tashkil etish va shahar transportxizmatlari bozorida raqobat muhitini shakllantirish;— Toshkent shahar aholisining shahar yo‘lovchilar tashishtransporti xizmatlariga ehtiyojini qondirish, shahar yo‘lovchilartashish transportining iqtisodiy foydali va ekologiya jihatidan tozaturlarini kompleks rivojlantirish;— yo‘lovchilar tashish transportida yo‘l harakati xavfsizliginingyuqori darajasini ta’minlash;— kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasinioshirishni tashkil etish.Havo transporti. O‘zbekiston Respublikasi hududida havotransporti sohasidagi siyosatni ishlab chiqish, muvofiqlashtirishva amalga oshirish «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasitomonidan amalga oshiriladi. Ushbu aviakompaniya 1992-yil 28-yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonigabinoan O‘zbekiston Fuqaro aviatsiyasi boshqarmasi negizidatuzilgan va uning vorisi hisoblanadi.Aviakompaniya yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lgan yangitarkibiy bo‘linmalar tuzish, mavjud korxonalarni tugatish va qaytatashkil qilish masalalari bo‘yicha aviakompaniyaning amaldagituzilmasiga aviakompaniya Kengashining O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasida tasdiqlangan qarori bilangina o‘zgartirishlarkiritish huquqiga ega.Aviakompaniyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:— O‘zbekiston Respublikasi hududida havo transporti sohasidagisiyosatni ishlab chiqish, muvofiqlashtirish va amalga oshirish;— respublika, davlatlararo va xalqaro aviayo‘llarda aviatashuvlarga,shu bilan bog‘liq xizmatlarga, xalq xo‘jaligida aviatsiyadanfoydalanib ishlashga va fuqaro aviatsiyasi sohasidagi faoliyatningboshqa turlariga bo‘lgan ehtiyojni qondirish;O‘zbekiston Respublikasi hududida tuzilma birliklari, ajralibchiqqan korxonalar tomonidan aviatsiya ishlarini bajarishda va havokemalaridan foydalanishda xavfsizlikni ta’minlash ustidan nazorato‘rnatish;Aviakompaniya faoliyatiga g‘ayriqonuniy aralashishning oldiniolish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqish, ularni O‘zbekistonRespublikasining vakolatli organlari bilan hamjihatlikda amalgaoshirish.Aviakompaniya yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lgan yangitarkibiy bo‘linmalar tuzish, mavjud korxonalarni tugatish va qaytatashkil qilish masalalari bo‘yicha aviakompaniyaning amaldagituzilmasiga aviakompaniya Kengashining O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan qarori bilanginao‘zgartirishlar kiritish huquqiga ega.Aviakompaniyaning yuqori rahbar organi uning Kengashihisoblanadi. Kengashga Aviakompaniya Kengashi raisi boshchilikqiladi. Aviakompaniya faoliyatini boshqarishni O‘zbekistonRespublikasi Hukumati tomonidan tayinlanadigan Aviakompaniyaniigbosh direktori amalga oshiradi.Aviakompaniyaning bosh direktori lavozimi bo‘yicha AviakompaniyaKengashining raisi hisoblanadi.Aviakompaniyaning moliya-xo‘jalik faoliyatini kompleks taftishqilish, shuningdek, uning faoliyati ayrim jihatlarini tekshirishO‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilangan tartibda ungavakil qilingan organlar hamda Aviakompaniya taftish komissiyasitomonidan amalga oshiriladi.502 503

Avtomobil yo‘li – transport vositalari harakatlanishi uchunmo‘ljallangan, ularning belgilangan tezlikda, og‘irlikda, o‘lchamlardamuttasil va xavfsiz harakatlanishini ta’minlaydiganmuhandislik inshootlari majmuasi, shuningdek ushbu majmuanijoylashtirish uchun berilgan yer uchastkalari va majmua ustidagibelgilangan doiradagi bo‘shliqdir.Ushbu sohani boshqarish O‘zbekiston Respublikasining2007-yil 3- oktabrdan kuchga kirgan «Avtomobil yo‘llari to‘g‘risida»giqonuniga va boshqa qonunchilik hujjatlariga muvofiq amalgaoshiriladi. Ushbu Qonunning maqsadi avtomobil yo‘llarini loyihalash,qurish, rekonstruksiya qilish, ta’mirlash, saqlash va ulardanfoydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.O‘zbekiston Respublikasida avtomobil yo‘llari quyidagichatasniflanadi:— umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari;— shaharlar va boshqa aholi punktlarining ko‘chalari;— xo‘jalik avtomobil yo‘llari.Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari davlat mulkibo‘lib, avtomobil yo‘llaridan foydalanuvchilar uchun ochiqdir.Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari aholi ehtiyojlarini,davlatning ijtimoiy-iqtisodiy va mudofaa ehtiyojlarini qanoatlantirishuchun shaharlar hamda boshqa aholi punktlari o‘rtasida yuklar vayo‘lovchilar tashishni ta’minlaydi.Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari xalqaro, davlatva mahalliy ahamiyatga molik avtomobil yo‘llariga bo‘linadi.O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiqxalqaro avtomobil yo‘llari tarmog‘iga kiradigan yo‘llar xalqaroahamiyatga molik avtomobil yo‘llari jumlasiga kiradi.O‘zbekiston Respublikasi viloyatlari va tumanlarining ma’muriymarkazlari, viloyatga bo‘ysunuvchi shaharlar, madaniyat hamdasanoat markazlari o‘rtasida transport qatnovini ta’minlaydigan,mazkur markazlarni esa xalqaro ahamiyatga molik yo‘llar bilan,aeroportlar, temir yo‘l stansiyalari, portlar va kema to‘xtash joylari,shuningdek qo‘shni davlatlar bilan bog‘laydigan yo‘llar davlatahamiyatiga molik avtomobil yo‘llari jumlasiga kiradi.Tumanlarning ma’muriy markazlarini shaharchalar, qishloqlarva ovullar bilan, shuningdek davlat ahamiyatiga molik yo‘llarbilan bog‘laydigan yo‘llar mahalliy ahamiyatga molik avtomobilyo‘llari jumlasiga kiradi.Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari maxsus vakolatliorgan ixtiyorida bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining umumiyfoydalanishdagi avtomobil yo‘llari ro‘yxati belgilangan tartibdatasdiqlanadi.Shaharlar va boshqa aholi punktlarining ko‘chalari shaharlar,shahar posyolkalari, qishloqlar va ovullar doirasida o‘tadi, mazkurko‘chalarning O‘zbekiston Respublikasining umumiy foydalanishdagiavtomobil yo‘llari ro‘yxatiga belgilangan tartibda kiritilganuchastkalari bundan mustasno. Shaharlar va boshqa aholi punktlariningko‘chalari davlat mulki bo‘lib, mahalliy davlat hokimiyatiorganlari ixtiyorida bo‘ladi.Xo‘jalik avtomobil yo‘llari davlat yoki yuridik va jismoniyshaxslarning mulkidir. Texnologik maqsadlarga xizmat qiladiganyo‘llar, shoxobcha, xizmat, patrul va boshqa shunga o‘xshashavtomobil yo‘llari xo‘jalik avtomobil yo‘llari jumlasiga kiradi.Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini moliyalashtirishO‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublikayo‘l jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi.Avtomobil yo‘llari sohasida davlat boshqaruvi O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi, umumiy foydalanishdagi avtomobilyo‘llari sohasidagi maxsus vakolatli organ — Avtomobilyo‘llari qurish va foydalanish Davlat-aksiyadorlik kompaniyasi,shuningdek mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan amalgaoshiriladi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 19-avgustdaqabul qilingan «Umumiy foydalaniladigan avtomobil yo‘llari qurishva ulardan foydalanishni boshqarish tizimini takomillashtirishto‘g‘risida»gi farmoni bilan O‘zbekiston avtomobil yo‘llari qurishva foydalanish davlat aksiyadorlik konserni Avtomobil yo‘llari qurishva foydalanish Davlat-aksiyadorlik kompaniyasi («O‘zavtoyo‘l»DAK) etib qayta tashkil etildi.«O‘zavtoyo‘l» davlat aksiyadorlik kompaniyasi:— umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini rivojlantirishdavlat dasturlarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi;504 505

— avtomobil yo‘llari tarmoqlarini rivojlantirish va takomillashtirishistiqbollarini belgilaydi;— avtomobil yo‘llari sohasida yagona texnika siyosatini olibboradi;— umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini loyihalashsohasidagi normalar va standartlarga rioya etilishini ta’minlaydi;— umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini qurish,rekonstruksiya qilish, ta’mirlash va saqlash sifati ustidan nazoratniamalga oshiradi;— umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari davlat kadastriniyuritadi;O‘zbekiston Respublikasining umumiy foydalanishdagi avtomobilyo‘llari ro‘yxati bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi va ularniO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritadi;— avtomobil yo‘llari sohasida kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlashishlarini amalga oshiradi;— qonunchilik hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalgaoshiradi.Yuqoridagi Farmon bilan umumiy foydalaniladigan avtomobilyo‘llarini qurish va rekonstruksiya qilish ishlarini amalga oshirishhududiy yo‘l-ekspluatatsiya tashkilotlari zimmasiga, avtomobilyo‘llari va yo‘l infratuzilmasiga kompleks xizmat ko‘rsatish hamdaularning texnik holati ustidan doimiy nazoratni amalga oshirishesa - tuman yo‘l xo‘jaligi pudrat ta’mirlash-ekspluatatsiya korxonalarizimmasiga yuklandi.«O‘zavtoyo‘l» davlat-aksiyadorlik kompaniyasi shartnomalarva majburiyatlar bo‘yicha «O‘zavtoyo‘l» davlat aksionerlik konsernininghuquqiy vorisi hisoblanadi. Kompaniyani boshqarishningyuqori organi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasitomonidan tayinlanadigan Kompaniya kengashi hisoblanadi.«O‘zavtoyo‘l» DAK raisi va uning o‘rinbosarlari lavozimga Kompaniyakengashining taqdimnomasiga ko‘ra O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlanadi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yuqoridagi Farmonibilan shuningdek, yo‘l xo‘jaligini boshqarish tuzilmasidagiRespublika, viloyat va mahalliy yo‘l jamg‘armalari tugatilib,O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida O‘zbekistonRespublikasi yo‘l jamg‘armasi tuzildi. Ushbu jamg‘arma umumiyfoydalaniladigan avtomobil yo‘llarini qurish, ta’mirlash va saqlashuchun maqsadli moliyaviy resurslarni jamlovchi davlat organihisoblanadi. Jamg‘arma:— Respublika yo‘l jamg‘armasi mablag‘lari tushishi va sarflanishininghar yillik va choraklik balanslarini shakllantirish;— investitsiya loyihalarining texnik-iqtisodiy asoslanishinihamda umumiy foydalaniladigan avtomobil yo‘llarini qurish,rekonstruksiya qilish, ta’mirlash va jihozlash bo‘yicha tender jujjatlariniekspertizadan o‘tkazish;— yo‘l xo‘jaligi obyektlarini qurish, rekonstruksiya qilish,ta’mirlash va jihozlashning aniq ro‘yxatlarini belgilangan tartibdakelishish;— umumiy foydalaniladigan avtomobil yo‘llaridan foydalanishva ularni saqlash bo‘yicha xarajatlar smetalarini ro‘yxatdano‘tkazish;— umumiy foydalaniladigan avtomobil yo‘llarini qurish,rekonstruksiya qilish, ta’mirlash va jihozlashni tasdiqlanganxarajatlarga muvofiq moliyalashtirish, Jamg‘arma mablag‘laridanqonuniy va maqsadli foydalanishni nazorat qilish kabi asosiyvazifalarni amalga oshiradi.Jamg‘arma mablag‘lari umumiy foydalaniladigan avtomobilyo‘llarini qurish, ta’mirlash, saqlash va ulardan foydalanishuchun, Jamg‘arma ijro etuvchi direksiyasi uchun sarflanadi.Jamg‘armaga mablag‘larni yig‘ish va tushumlarning to‘liqligininazorat qilish vazifalari O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliqqo‘mitasi va Davlat bojxona qo‘mitasi tomonidan amalga oshiriladi.Mablag‘lardan qonuniy va maqsadli foydalanishni nazorat qilishesa Respublika yo‘l jamg‘armasini boshqarish kengashi tomonidanamalga oshiriladi. Jamg‘armani boshqarish kengashi jamg‘armaniboshqarishning yuqori organi hisoblanadi.Respublika yo‘l jamg‘armasiga ajratiladigan majburiy ajratmalarva yig‘imlar davlat soliqlari va yig‘imlariga tenglashtirilgan bo‘lib,ularning miqdori har yili Davlat budjeti tasdiqlanishi bilan birvaqtda belgilanadi.506 507

Jamg‘armaning ijro etuvchi direktori O‘zbekiston RespublikasiMoliya vazirining taqdimnomasiga ko‘ra O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi tomonidan lavozimga tayinlanadi hamdamoddiy ta’minot, ijtimoiy va transport xizmati ko‘rsatish shartsharoitlaribo‘yicha vazir o‘rinbosariga tenglashtiriladi.Aloqa sohasini boshqarish. O‘zbekiston Respublikasi xo‘jalikva ijtimoiy infrastrukturasining tarkibiy qismi bo‘lib, aholining,xo‘jalik subyektlarining, davlat idoralarining pochta, telefon,telegraf, radio va axborotning o‘zga turlarini uzatish va qabul qilishhamda aloqa tarmog‘i orqali jo‘natilayotgan ashyolarni yetkazibberishga bo‘lgan ehtiyojlari qondirilishini ta’minlaydi.O‘zbekiston Respublikasida aloqa sohasini boshqarishO‘zbekiston Respublikasining 1992-yil 13-yanvarda qabul qilingan«Aloqa to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq amalga oshirilib, ushbuqonun aloqa tarmoqlarini tashkil qilishning umumiy huquqiy,iqtisodiy asoslarini, aloqa shohobchalarini barpo etish va ulardanfoydalanishda, aloqa xizmati ko‘rsatishda mulkchilik shaklidan qat’inazar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning va fuqarolarningaloqa vositalariga egalik qilish, ulardan foydalanish, ularni tasarrufetish va boshqarish sohasidagi huquqlari va vazifalarini, shuningdekberilgan huquqlarni buzganlik va vazifalarni bajarmaganlik uchunjavobgarlik choralarini belgilaydi.Mazkur Qonunning 4-moddasida O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisining aloqa sohasidagi vakolatlari belgilangan bo‘lib,unga ko‘ra Oliy Majlis aloqa sohasidagi qonunlarni qabul qiladi;aloqa sohasidagi davlat siyosatining asosiy qoidalarini belgilaydi;xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya qiladi; O‘zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasidan kelib chiqadigan boshqa vakolatlarni amalgaoshiradi.Aloqa sohasidagi davlat boshqaruvi O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi tomonidan, shuningdek u vakolat berganidora — O‘zbekiston Aloqa va axborotlashtirish agentligi tomonidanamalga oshiriladi.Agentlik aloqa, axborotlashtirish va radiochastota spektridanfoydalanish sohasidagi vazifalarni hal qilish va davlat siyosatinio‘tkazish uchun vakolat berilgan muvofiqlashtiruvchi boshqaruvorgani, shuningdek elektron raqamli imzodan foydalanish hamdaO‘zbekiston Respublikasi hududida xorijiy ommaviy axborotvositalarining teleradiomahsulotlarini tarqatish sohasida maxsusvakolatli organ hisoblanadi. Agentlik o‘z faoliyatida O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisob beradi.Agentlik Kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiyatexnologiyalarini rivojlantirish bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi Kengashningishchi organi funksiyasini bajaradi.Agentlik tizimiga quyidagilar kiradi:— aloqa va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishsohasida ustuvor va ijtimoiy ahamiyatga molik bo‘lgan loyihalarni,ilmiy tadqiqot ishlarini mablag‘ bilan ta’minlash masalalaribo‘yicha - Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishjamg‘armasi;— pochta aloqasi va telekommunikatsiya tizimlari hamda axborottizimlari va vositalari, texnik vositalarni sertifikatlash sohasidatadqiqotlar, marketing va monitoringni tashkil etish bo‘yicha -Ilmiy-texnika va marketing tadqiqotlari markazi;O‘zbekiston Respublikasida pochta va telekommunikatsiyalarsohasida xizmatlar ko‘rsatuvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiustidan davlat nazorati bo‘yicha - Davlat aloqa inspeksiyasi;O‘zbekiston Respublikasining radiochastota spektridan foydalanishnitartibga solish sohasidagi ishlarni muvofiqlashtirish bo‘-yicha - O‘zbekiston Respublikasi radiochastotalar bo‘yicha Davlatkomissiyasi (idoralararo kollegial organ);— aloqa, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, dasturiymahsulotlarni ishlab chiqish, elektron tijorat, axborot xavfsizligi,iqtisodiyot va menejment sohasida mutaxassislarni tayyorlash, qaytatayyorlash va ularning malakasini oshirish, shuningdek aloqa vaaxborotlashtirish sohasida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishbo‘yicha - Toshkent axborot texnologiyalari universiteti;— davlat hokimiyati va boshqaruvi yuqori organlarining xatxabarlarinihamda diðlomatik xat-xabarlarni qabul qilish, yetkazibberish bo‘yicha - Davlat feldyegerlik xizmati;— respublika muassasalari, tashkilotlari va korxonalariningmaxsus xat-xabarlari va jo‘natmalarini qabul qilish, yetkazib berishbo‘yicha - Respublika maxsus aloqa uzeli;508 509

— telekommunikatsiyalar tarmoqlarini boshqarish, ularningsamarali faoliyatini ta’minlash, telekommunikatsiyalar resurslaridanoqilona foydalanish va ularni rivojlantirish, telekommunikatsiyalarxizmatlariga bo‘lgan ehtiyojni yanada to‘liq qondirish uchuntelekommunikatsiyalar turli operatorlari, idoraviy tarmoqlaregalari tarmoqlarini muvofiqlashtirgan holda boshqarish tiziminiyaratish, O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruviorganlari, mudofaa va milliy xavfsizligi manfaatlari yo‘lida tarmoqlardanustuvor foydalanishni ta’minlash bo‘yicha ishlarni muvofiqlashtirish- O‘zbekiston telekommunikatsiyalari tarmoqlariniboshqarish respublika markazi;O‘zbekiston Respublikasining butun hududida teleradiodasturlarnitarqatish va translatsiya qilish, radiokanallar borasida radioaloqasi xizmatlari ko‘rsatish bo‘yicha - Radio aloqasi, radioeshittirishva televideniye markazi;— radiochastota organi funksiyalarini bajarish, shu jumladanradiochastotalardan foydalanishga ruxsatnomalar berish, elektromagnitmoslashuvni va radiochastota spektri monitoringini ta’minlashbo‘yicha - Elektromagnit moslashuv markazi;— axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish,axborot, servis va keng ko‘lamda konsalting xizmatlari ko‘rsatishsohasida dasturlar va normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlabchiqish bo‘yicha - Kompyuter va axborot texnologiyalarinirivojlantirish hamda joriy etish markazi;— tinchlik davrida va alohida davrda O‘zbekiston Respublikasialoqa obyektlarida va telekommunikatsiya tarmoqlarida avariyatiklashishlarini bajarish, alohida muhim va toifalangan obyektlardaharbiylashtirilgan qo‘riqlashni ta’minlash bo‘yicha - Maxsusavariya-tiklash boshqarmasi (harbiy tuzilmasi);— qonunchilik va normativ hujjatlar, davlat va tarmoq standartlaritalablariga, ommaviy kommunikatsiyalar sohasida, jumladanzamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, sun’iyyo‘ldosh tizimi, Internetning global tarmoqlari, axborotlarni,shuningdek matbaa mahsulotlarini yetkazib berish va tarqatishningboshqa elektron vositalari sohasida faoliyatni amalga oshiradiganyuridik va jismoniy shaxslar litsenziyalari shartlariga rioya etilishiyuzasidan monitoringni amalga oshirish bo‘yicha - Ommaviykommunikatsiyalar sohasida monitoring markazi;— radiotexnika, radio aloqasi, telekommunikatsiyani boshqarishtizimini, hisoblash texnikasini loyihalash, rekonstruksiyaqilish, o‘rnatish, sozlash, foydalanishga topshirish, shu jumladanmaxsus maqsaddagi obyektlar uchun vositalar va alohida buyumlartayyorlash bo‘yicha — «Granit» ilmiy-ishlab chiqarish korxonasi;Respublika axborot-kutubxona markazi, Qoraqalpog‘istonRespublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar axborot-kutubxonamarkazlari - axborot-kutubxona xizmatlari ko‘rsatish va ularnirivojlantirish, universal axborot resurslarini, milliy va xorijiynashrlar (bosma, audiovizual, elektron va boshqalar) fondinishakllantirish, saqlash va ularni berish, shuningdek axborot-resursmarkazlarining axborotlashtirish va joylarda kutubxona ishisohasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish va tashkiliy-metodik jihatdanta’minlash.Agentlik Xalqaro elektr aloqasi uyushmasida, Jahon pochtauyushmasida hamda aloqa va axborotlashtirish sohasidagi boshqaxalqaro tashkilotlarda O‘zbekiston Respublikasi manfaatlariniifodalovchi vakolatli organ hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil7-maydagi qarori bilan quyidagilar O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirishagentligining asosiy vazifalari etib belgilandi:— telekommunikatsiyalar, ma’lumotlar uzatish, pochta aloqasi,matbuot tarqatish tarmoqlarini rivojlantirish, shuningdekzamonaviy talablar va mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishstrategiyasiga muvofiq axborotlashtirish sohasida strategik ustuvorliklarnishakllantirish va amalga oshirish;— aloqa va axborotlashtirish tarmoq va hududiy organlari hamdaxizmatlari ishlarini, shuningdek standartlashtirish, sertifikatlashva xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini litsenziyalashni ta’minlash,aloqa va axborotlashtirish sohasida, shu jumladan ma’lumotlaruzatishning zamonaviy vositalari, IÐ — texnologiyalar sohasidanormativ-huquqiy bazani takomillashtirish masalalarini muvofiqlashtirish;axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini va axborot tizimlarihamda resurslari bozorini rivojlantirish sohasida raqobat muhitini510 511

shakllantirish, shuningdek davlat boshqaruvi, fan va ta’lim, biznes,sog‘liqni saqlash sohasida va faoliyatning boshqa sohalarida axborotayirboshlashning elektron shakllariga o‘tish dasturlarini joriy etishbo‘yicha chora-tadbirlar kompleksini ishlab chiqish va amalgaoshirish;— telekommunikatsiyalar, pochta aloqasi tarmoqlarida, teleradioefirda,axborot tizimlarida axborot xavfsizligini ta’minlash,zamonaviy talablar va standartlarni hisobga olgan holda axborotresurslari va axborot tizimlarini muhofaza qilishning samaralivositalari va usullarini joriy etish;— axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va tizimlari, kompyuterva telekommunikatsiya texnikasini ishlab chiqish sohasidailmiy tadqiqot ishlarini va yuqori malakali kadrlar tayyorlashnitashkil etish;— axborot tizimlarini, telekommunikatsiya va ma’lumotlaruzatish tarmoqlarini rivojlantirish va takomillashtirish uchunxorijiy investitsiyalar va zamonaviy texnologiyalarni jalb etish vaulardan samarali foydalanish va boshqalar.Agentlikka qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda lavozimgatayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadigan bosh direktorboshchilik qiladi.Bosh direktorning o‘rinbosarlari, shu jumladan bir nafarbirinchi o‘rinbosari bo‘ladi, ularning sonini belgilash va ularnilavozimga tayinlash O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasitomonidan amalga oshiriladi.Bosh direktor maqomiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasivaziriga, bosh direktorning birinchi o‘rinbosari va o‘rinbosarlari- tegishli ravishda vazirning birinchi o‘rinbosari va o‘rinbosarlarigatenglashtiriladi.Agentlikning bosh direktori bir vaqtning o‘zida O‘zbekistonRespublikasi radiochastotalar bo‘yicha Davlat komissiyasining raisihisoblanadi.Agentlikda tarkibiga bosh direktor - (rais), bosh direktoro‘rinbosarlari (lavozimiga ko‘ra) hamda Agentlik tizimidagi boshqarahbar xodimlar kiradigan 11 kishidan iborat hay’at tashkil etiladi.Agentlik hay’ati: Agentlik faoliyatining asosiy masalalarini ko‘ribchiqadi; Agentlik bo‘limlari, hududiy boshqarmalar, Agentlikkaqarashli tashkilotlar, korxonalar va muassasalar rahbarlarininghisobotlarini eshitadi; Agentlikning muhim buyruqlari va boshqahujjatlari loyihalarini, shuningdek aloqa va axborotlashtirish tiziminirivojlantirish, ilmiy-texnika yutuqlaridan keng ko‘lamda foydalanish,idoralararo va davlatlararo aloqalarni rivojlantirish masalalarinimuhokama qiladi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil30-iyunda qabul qilingan «O‘zbektelekom» aksiyadorlik kompaniyasifaoliyatini tashkil etish masalalari to‘g‘risida» gi qarorigabinoan, «O‘zbektelekom» aksiyadorlik kompaniyasi bosh direktorilavozimga kompaniya aksiyadorlari umumiy yig‘ilishi tomonidanO‘zbekiston Aloqa va axborotlashtirish agentligi bilan kelishilganholda tayinlanadi.Kommunal xizmat ko‘rsatish. Keyingi yillarda aholiga kommunalxizmat ko‘rsatish sohasi tarmoqlarini bozor munosabatlarigao‘tkazishga doir ancha ishlar amalga oshirildi. Zarur qonunchilikva normativ-huquqiy baza yaratildi – Uy-joy kodeksi, «Davlatuy-joy fondini xususiylashtirish to‘g‘risida», «Uy-joy mulkdorlarishirkatlari to‘g‘risida»gi qonunlar va boshqalar qabul qilindi.Aholiga kommunal xizmat ko‘rsatish tizimida iqtisodiyislohotlarni chuqurlashtirish konsepsiyasi hamda bozor mexanizmlarinijoriy etishga qaratilgan tegishli mintaqaviy kompleksdasturlar ishlab chiqilib, amalga oshirilmoqda. Uy-joy mulkdorlarishirkatlari va o‘zini o‘zi boshqarish jamoatchilik organlari uy-joyegalari kengashlari shakllantirilmoqda.Kommunal xizmat ko‘rsatish sohasida boshqarish tiziminiisloh qilish, monopoliyadan chiqarish va xususiylashtirish choratadbirlariamalga oshirildi. Jumladan, kommunal xizmat tizimidaislohotlarni yanada chuqurlashtirish, aholini ichimlik suvi, tabiiygaz va kommunal xizmatlar bilan barqaror ta’minlash, aholigakommunal xizmat ko‘rsatish masalalarida mahalliy davlat boshqaruvihamda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariningahamiyati va mas’uliyatini oshirish maqsadida O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining 2000-yil 19-dekabrda qabul qilingan«Kommunal xizmatni boshqarish tizimini yanada isloh qilish512 513

to‘g‘risida»gi farmoni bilan O‘zbekiston Respublikasi Kommunalxizmat ko‘rsatish vazirligi tugatilib, uning negizida O‘zbekiston«O‘zkommunxizmat» agentligi tashkil qilindi hamda hududiykommunal-foydalanish birlashmalari Qoraqalpog‘iston RespublikasiVazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklariningbevosita qaramog‘iga topshirildi.O‘zbekiston «O‘zkommunxizmat» agentligi kommunal xizmatko‘rsatish sohasidagi vazifalarni bajarish uchun maxsus vakolatlidavlat boshqaruvi organi hisoblanadi. Agentlik o‘z faoliyatidaO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot beradi.Agentlik o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasigava qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiqarorlari va boshqa hujjatlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiningfarmonlari va farmoyishlariga, O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga amal qiladi.Agentlik o‘z faoliyatini davlat boshqaruvi boshqa organlari,mahalliy davlat hokimiyati organlari, jamoat birlashmalari va boshqatashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlikda amalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 17-avgustdagifarmoniga ko‘ra O‘zbekiston «O‘zkommunxizmat» agentligifaoliyatini tashkil etishni yanada takomillashtirish va uning samaradorliginioshirish, kommunal xizmat ko‘rsatish korxonalarinimoliyaviy sog‘lomlashtirishni ta’minlash, kommunal xizmatlaruchun tariflarning asossiz o‘sishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadidaquyidagilar Agentlikning asosiy vazifalari etib belgilandi:— kommunal xizmat ko‘rsatish sohasida iqtisodiy islohotlarnichuqurlashtirish, zamonaviy talablarga javob beradigan qonunchilikva normativ-huquqiy bazani shakllantirish bo‘yicha davlat siyosatiniishlab chiqish va amalga oshirishda qatnashish, xo‘jalik yurituvchisubyektlar va aholiga kommunal xizmat ko‘rsatish sohasida raqobatmuhitini yaratishga ko‘maklashish;— kommunal xizmat ko‘rsatish sohasida yagona texnikaviysiyosatni o‘tkazish, kommunal tarmoqlar va korxonalarni rivojlantirish,texnik qayta jihozlash va modernizatsiyalashga investitsiyalarni,shu jumladan xorijiy investitsiyalarni jalb etishga ko‘maklashish,ilg‘or zamonaviy texnologiyalar, mashina va uskunalarnitatbiq etish, suv va issiqlik energiyasini sotish hamda iste’mol qilishbo‘yicha hisoblagichlar va nazorat asbob-uskunalari bilan jihozlash;— mintaqalararo suv quvurlari faoliyatini muvofiqlashtirish,ulardan samarali foydalanish, ishonchli va barqaror ishlashinita’minlash, kommunal xo‘jalik tizimida tarmoqlar hamda asbobuskunalarnikapital va joriy ta’mirlashni tashkil etish;— kommunal xizmat ko‘rsatish korxonalari uchun kadrlartayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil etish.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Sanoatda davlat boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari tizimihaqida ma’lumot bering.2. O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasiningasosiy vazifalariga nimalar kiradi?3. Davlat arxitektura-qurilish nazoratining mohiyati nimalardan tashkiltopgan?4. O‘zbekiston Respublikasida temir yo‘l transportini boshqarishninghuquqiy asoslari va «O‘zbekiston temir yo‘llari» davlat-aksionerlikkompaniyasi to‘g‘risida ma’lumot bering.5. Mamlakatimizda temir yo‘l transporti sohasida davlat nazorati qaysiorgan tomonidan amalga oshiriladi va uning vazifalari qandaytaqsimlangan?6. O‘zbekiston Respublikasida avtomobil transporti faoliyatini davlattomonidan tartibga solish qanday shakllarda amalga oshiriladi?7. O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligining asosiy vazifava funksiyalari nimalardan iborat?8. O‘zbekiston Respublikasida qanday turdagi avtomobil yo‘llari mavjudva umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini moliyalashtirishqaysi organ tomonidan amalga oshiriladi?9. «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasi to‘g‘risidama’lumot bering.10. O‘zbekiston Aloqa va axborotlashtirish agentligining tizimi haqidatushuntiring.11. Keyingi yillarda aholiga kommunal xizmat ko‘rsatish sohasidamamlakatimizda amalga oshirilgan islohotlar to‘g‘risida ma’lumotbering.514 515

XX bobIJTIMOIY-MADANIY SOHANI MA’MURIY-HUQUQIYTARTIBGA SOLISH1-§. Ta’lim sohasini boshqarish tushunchasi,mazmuni va xususiyatlariO‘zbekiston Respublikasida ta’lim sohasi O‘zbekiston RespublikasiningKonstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’limto‘g‘risida»gi 1997-yil 29-avgust qonuni, O‘zbekiston Respublikasining1997-yil 29-avgustdagi «Kadrlar tayyorlash milliydasturi», O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Uzluksizta’lim tizimi uchun davlat ta’lim standaptlapini ishlab chiqishva jopiy etish to‘g‘pisida»gi 1998-yil 5-yanvar qarori, O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining «Umumiy o‘rta ta’limningdavlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida»gi hamda«O‘zbekiston Respublikasida o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’liminitashkil qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 1998-yil 13-may qarorlari,O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Oliyta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida»gi 2001-yil 16-avgust qarori, shuningdek, boshqa ta’lim to‘g‘risidagiqonunchilik hujjatlari bilan, Qoraqalpog‘iston Respublikasida ta’limsohasidagi munosabatlar Qoraqalpog‘iston Respublikasiningqonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi. Agar O‘zbekistonRespublikasining xalqaro shartnomasida ta’lim to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlaridagidan o‘zgacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaroshartnoma qoidalari qo‘llaniladi.Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiðlariquyidagilardan iborat:— ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterdaekanligi;— ta’limning uzluksizligi va izchilligi;— umumiy o‘rta, shuningdek, o‘rta maxsus, kasb-hunarta’limining majburiyligi;— o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishini: akademiklitseyda yoki kasb-hunar kollejida o‘qishni tanlashning ixtiyoriyligi;— ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;— davlatda ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi;— ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilganyondashuv;— bilimli bo‘lishni va iste’dodni rag‘batlantirish;— ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg‘unlashtirish.Har kimning jinsi, tili, yoshi, irqiy, milliy mansubligi, e’tiqodi,dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, xizmat turi,ijtimoiy mavqei, turar joyi, O‘zbekiston Respublikasi hududidaqancha vaqt yashayotganligidan qat’i nazar, bilim olishda tenghuquqlari kafolatlanadi.Bilim olish huquqi:— davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini rivojlantirish;— ishlab chiqarishdan ajralgan va ajralmagan holda ta’limolishni tashkil etish;— ta’lim va kadrlar tayyorlash davlat dasturlari asosida bepulo‘qitish, shuningdek, ta’lim muassasalarida shartnoma asosidato‘lov evaziga kasb-hunar o‘rgatish;— barcha turdagi ta’lim muassasalarining bitiruvchilari keyingibosqichdagi o‘quv yurtlariga kirishda teng huquqlarga ega bo‘lishi;— oilada yoki o‘zi mustaqil ravishda bilim olgan fuqarolargaakkreditatsiyadan o‘tgan ta’lim muassasalarida eksternat tartibidaattestatsiyadan o‘tish huquqini berish orqali ta’minlanadi.Boshqa davlatlarning fuqarolari O‘zbekiston Respublikasidaxalqaro shartnomalarga muvofiq bilim olish huquqiga ega.Respublikada istiqomat qilayotgan fuqaroligi bo‘lmaganshaxslar bilim olishda O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari bilanteng huquqlarga ega.Tegishli ma’lumotga, kasb tayyorgarligi va yuksak axloqiyfazilatlarga ega bo‘lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilanshug‘ullanish huquqiga ega.Pedagog xodimlarni oliy o‘quv yurtlariga ishga qabul qilishO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlagan nizomgamuvofiq tanlov asosida amalga oshiriladi.516 517

Pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish sud hukmiga asosanman etilgan shaxslarning ta’lim muassasalarida bu faoliyat bilanshug‘ullanishiga yo‘l qo‘yilmaydi.Ta’lim muassasasini akkreditatsiyalash vakolatli davlat organitomonidan attestatsiyaga asosan amalga oshiriladi.Ta’lim muassasasi yuridik shaxs bo‘lib, qonunchilik hujjatlaridabelgilangan tartibda barpo etiladi. Nodavlat ta’lim muassasasiO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasida belgilangantartibda davlat akkreditatsiyasidan o‘tgan paytdan boshlab yuridikshaxs huquqlari va ta’lim faoliyati bilan shug‘ullanish huquqigaega bo‘ladi.Ta’lim muassasasi qonunchilik hujjatlariga muvofiq ishlabchiqilgan ustav asosida faoliyat ko‘rsatadi.Ta’lim muassasasi attestatsiya natijalariga binoan davlatakkreditatsiyasidan mahrum etilishi mumkin.Ta’lim muassasalari o‘quv-tarbiya majmui hamda o‘quv-ilmiyishlab chiqarish birlashmalari va uyushmalariga birlashishga haqli.Ta’lim muassasalari ustavda belgilangan vazifalariga muvofiqpulli ta’lim xizmatlari ko‘rsatish, shuningdek, tadbirkorlikfaoliyatining boshqa turlari bilan shug‘ullanishga haqli.Davlat ta’lim standartlari umumiy o‘rta maxsus, kasb-hunarva oliy ta’lim mazmuniga hamda sifatiga qo‘yiladigan talablarnibelgilaydi.Davlat ta’lim standartlarini bajarish O‘zbekiston Respublikasiningbarcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir.Ta’lim muassasalarida ta’lim berish tilidan foydalanish tartibi«Davlat tili haqida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni bilan tartibgasolinadi.O‘zbekiston Respublikasining ta’lim tizimi quyidagilarni o‘zichiga oladi:— davlat ta’lim standartlariga muvofiq ta’lim dasturlarini amalgaoshiruvchi davlat va nodavlat ta’lim muassasalari;— ta’lim tizimining faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishini ta’minlashuchun zarur bo‘lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiypedagogikmuassasalar;— ta’lim sohasidagi davlat boshqaruv organlari, shuningdek,ularga qarashli korxonalar, muassasalar va tashkilotlar.O‘zbekiston Respublikasining ta’lim tizimi yagona vauzluksizdir.O‘zbekiston Respublikasida ta’lim quyidagi turlarda amalgaoshiriladi:— maktabgacha ta’lim;— umumiy o‘rta ta’lim;— o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi;— oliy ta’lim;— oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim;— kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash;— maktabdan tashqari ta’lim.Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk, maktabdao‘qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi.Bu ta’lim olti-yetti yoshgacha oilada, bolalar bog‘chasida va mulkshaklidan qat’i nazar, boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi.Umumiy o‘rta ta’lim bosqichlari quyidagicha:— boshlang‘ich ta’lim (I-IV sinflar);— umumiy o‘rta ta’lim (I-IX sinflar).Boshlang‘ich ta’lim umumiy o‘rta ta’lim olish uchun zarurbo‘lgan savodxonlik, bilim va ko‘nikma asoslarini shakllantirishgaqaratilgandir. Maktabning birinchi sinfiga bolalar olti-yetti yoshdanqabul qilinadi.Umumiy o‘rta ta’lim bilimlarning zarur hajmini beradi,mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajribako‘nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki tarzda kasbga yo‘naltirishgava ta’limning navbatdagi bosqichini tanlashga yordam beradi.Bolalarning qobiliyati, iste’dodini rivojlantirish uchun ixtisoslashtirilganmaktablar tashkil etilishi mumkin.O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi olish maqsadida har kimumumiy o‘rta ta’lim asosida akademik litseyda yoki kasb-hunarkollejida o‘qishning yo‘nalishini ixtiyoriy ravishda tanlashhuquqiga ega.Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari egallangan kasbhunarbo‘yicha ishlash huquqini beradigan hamda bunday ishyoki ta’limning navbatdagi bosqichda davom o‘tirish uchun asosbo‘ladigan o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi beradi.518 519

Akademik litsey o‘quvchilarning intellektual qobiliyatlarini jadalo‘stirishni, ularning chuqur, tabaqalashtirilgan va kasb-hunargayo‘naltirilgan bilim olishlarini ta’minlaydigan uch yillik o‘rta maxsuso‘quv yurtidir.Kasb-hunar kolleji o‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi,mahorat va malakasini chuqur rivojlantirishni, tanlagan kasblaribo‘yicha bir yoki bir necha ixtisos olishni ta’minlaydigan uchyillik o‘rta kasb-hunar o‘quv yurtidir.Oliy ta’lim yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni ta’minlaydi.Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash oliy o‘quv yurtlarida(universitetlar, akademiyalar va oliy maktabning boshqa ta’limmuassasalarida) maxsus, o‘quv kasb-hunar ta’limi asosida amalgaoshiriladi.Oliy ta’lim ikki bosqichga: davlat tomonidan tasdiqlangannamunadagi oliy ma’lumot to‘g‘risidagi hujjatlar bilan dalillanuvchibakalavriat va magistraturaga ega.Bakalavriat oliy ta’lim yo‘nalishlaridan biri bo‘yicha puxta bilimberadigan, o‘qish muddati kamida to‘rt yil bo‘lgan tayanch oliyta’limdir.Magistratura aniq mutaxassislik bo‘yicha bakalavriat negizidakamida ikki yil davom etadigan oliy ta’limdir.Fuqarolar ikkinchi va undan keyingi oliy ma’lumotni shartnomaasosida olishga haqlidirlar.Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim jamiyatning yuqori malakaliilmiy-pedagogik kadrlarga bo‘lgan ehtiyojlarini ta’minlashgaqaratilgandir. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim oliy o‘quv yurtlariva ilmiy tadqiqot masalalarida (aspirantura, ad’yunktura,doktorantura, mustaqil tadqiqotchilik) olinishi mumkin.Ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlash, ilmiy darajalarva unvonlar berish tartibi qonunchilik hujjatlarida belgilanadi.Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash kasbbilimlari va ko‘nikmalarini chuqurlashtirish hamda yangilashnita’minlaydi.Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tartibiO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.Bolalar va o‘smirlarning yakka tartibdagi ehtiyojlarini qondirish,ularning bo‘sh vaqti va dam olishini tashkil etish uchundavlat organlari, jamoat birlashmalari, shuningdek, boshqa yuridikva jismoniy shaxslar madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport vaboshqa yo‘nalishlarda maktabdan tashqari ta’lim muassasalarinitashkil etishlari mumkin.Maktabdan tashqari ta’lim muassasalariga bolalar, o‘smirlarijodiyoti saroylari, uylari, klublari va markazlari, bolalar-o‘smirlarsport maktablari, studiyalar, kutubxonalar, sog‘lomlashtirishmuassasalari va boshqa muassasalar kiradi.Maktabdan tashqari ta’lim muassasalarini tashkil etish vaularning faoliyat ko‘rsatish tartibi qonunchilik hujjatlarida belgilabqo‘yiladi.Davlat oilada ta’lim olishga va mustaqil ravishda ta’lim olishgako‘maklashadi. Bolalarning oilada o‘qitilishi va mustaqil ta’lim olishitegishli ta’lim muassasalarining dasturlari bo‘yicha amalga oshiriladi.Ta’lim oluvchilarga vakolatli davlat muassasalari tomonidan uslubiyjihatdan, maslahat va boshqa yo‘sinda yordam ko‘rsatiladi.Akkreditatsiya qilingan ta’lim muassasalarining bitiruvchilarigadavlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma’lumot to‘g‘risidagihujjat (shahodatnoma, diðlom, sertifikat, guvohnoma) beriladi.Davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma’lumot to‘g‘risidagihujjat oilada ta’lim olgan yoki mustaqil ravishda bilim olgan vaakkreditatsiya qilingan ta’lim dasturlari bo‘yicha ekstern tartibdaimtihonlar topshirgan shaxslarga ham beriladi, davlat ta’limmuassasasida o‘qitilishi shart bo‘lgan va ro‘yxati O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilab qo‘yilganmutaxassisliklar bundan mustasno.Oliy ma’lumot to‘g‘risidagi diðlomga o‘zlashtirilgan fanlarro‘yxati, ularning hajmlari va fanlarga qo‘yilgan baholar yozilganvaraqa ilova qilinadi.Dissertatsiya himoya qilgan shaxslarga belgilangan tartibda fannomzodi yoki fan doktori ilmiy darajasi beriladi va davlat tomonidantasdiqlangan namunadagi diðlom topshiriladi.Davlat ta’lim standartlariga mos kelgan taqdirda O‘zbekistonRespublikasi bilan xorijiy davlatlarning hukumatlari o‘rtasida ikki520 521

tomonlama bitimlar asosida har ikki tomonning ma’lumotto‘g‘risidagi hujjatlari belgilangan tartibda o‘zaro tan olinishimumkin.Tegishli bosqichdagi ta’limni tugallamagan shaxslargabelgilangan namunadagi ma’lumotnoma beriladi.Davlat tasdiqlagan namunadagi ma’lumot to‘g‘risidagi hujjatnavbatdagi bosqich ta’lim muassasalarida ta’lim olishni davomettirish bo‘yicha ishlash huquqini beradi.Ta’lim muassasasida ta’lim oluvchilar qonunchilik hujjatlarigava normativ hujjatlarga muvofiq imtiyozlar, stiðendiyalar vayotoqxonada joy bilan ta’minlanadi.Ta’lim muassasalari xodimlariga ish vaqtining qisqartirilganmuddati belgilanadi, haq to‘lanadigan yillik uzaytirilgan ta’tillarva qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar beriladi.Ta’lim muassasalari ish haqiga mo‘ljallangan mavjud mablag‘lardoirasida mustaqil ravishda stavkalar, mansab okladlarigatabaqalashtirilgan ustama belgilashga hamda mehnatga haq to‘lashva rag‘batlantirishning turli shakllarini qo‘llashga haqli.Yetim bolalarni va ota-onalarining yoki boshqa qonuniyvakillarining vasiyligisiz qolgan bolalarni o‘qitish va ularni boqishdavlatning to‘la ta’minoti asosida qonunchilik hujjatlarida belgilangantartibda amalga oshiriladi.Jismoniy yoki ruhiy rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan, shuningdek,uzoq vaqt davolanishga muhtoj bolalar va o‘smirlarni o‘qitish,ularni tarbiyalash hamda davolash uchun ixtisoslashtirilgan ta’limmuassasalari tashkil etiladi. Bolalar va o‘smirlarni ushbu ta’limmuassasalariga yuborish va ulardan chiqarish ota-onalarining yokiboshqa qonuniy vakillarining roziligi bilan psixologik, tibbiypedagogikkomissiyaning xulosasiga binoan amalga oshiriladi.Ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarining o‘quvchilari qismanyoki to‘la davlat ta’minotida bo‘ladi.Alohida sharoitlarda tarbiyalanish va o‘qishga muhtoj bolalarva o‘smirlar uchun ularning bilim olishi, kasb tayyorgarligi vaijtimoiy tiklanishini ta’minlaydigan ixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiyamuassasalari tashkil etiladi.Ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni ijro etishmuassasalarida saqlanayotgan shaxslarning ta’lim olishi va mustaqilbilim olishi uchun qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibdasharoitlar yaratiladi.Ta’lim sohasini boshqarish organlari tizimiga quyidagilarkiradi:O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligitizimiga kiruvchi (Oliy ta’lim muassasalari), Oliy va o‘rta maxsusta’lim vazirligiga bo‘yunsunuvchi O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limimarkazi (O‘MKHTM) va Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunarta’limini rivojlantirish markazlari;O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi1990-yil 7- yanvardagi Prezident farmoni bilan tashkil etilgan.O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligifaoliyatini takomillashtirish, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiyrivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga muvofiq kadrlarni sifatlio‘qitish va tarbiyalashni tashkil etish maqsadida hamda O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining «Respublika davlat boshqaruviorganlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi 2003-yil 9-dekabrdagi farmonini bajarish yuzasidan O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rtamaxsus ta’lim vazirligi faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida»gi2004-yil 20-iyulda 341-sonli qarori bilan vazirlikning nizomitasdiqlandi va mazkur Qarorga O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining 2006-yil 2-oktabrdagi 207-sonli qaroriga muvofiqo‘zgartishlar kiritildi.O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligirespublikada oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga rahbarlikqiluvchi davlat boshqaruv organi hisoblanadi.Vazirlik o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasiga hisob beradi.Vazirlik tizimiga O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi,Oliy va o‘rta maxsus ta’lim, kab-hunar ta’limini rivojlantirishmarkazi, idoraviy mansub oliy o‘quv yurtlari kiradi.Vazirlik o‘z faoliyatida O‘zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasiga va qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi OliyMajlisining qarorlariga va boshqa hujjatlariga, O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmo-522 523

yishlariga, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiningqarorlari va farmoyishlariga, shuningdek, vazirlik Nizomiga amal qiladi.Vazirlik o‘z faoliyatini davlat boshqaruvining boshqa organlari,mahalliy davlat hokimiyati organlari, jamoat birlashmalari va boshqatashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlikda amalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligi Oliy SovetRayosatining 1990-yil 27-yanvar farmoni va O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining «Xalq ta’limi vazirligi faoliyatinitakomillashtirish to‘g‘risida» 1990-yil 27-yanvar qarori bilantashkil etildi.Uzluksiz ta’lim tizimining muhim bo‘g‘ini - maktabgacha vao‘rta umumiy ta’limni to‘la ko‘lamli rivojlantirish, Kadrlartayyorlash milliy dasturi, 2004-2009-yillarda maktab ta’liminirivojlantirishning Davlat umummilliy dasturi o‘z vaqtida va sifatliamalga oshirilishini ta’minlash maqsadida hamda O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining «Respublika davlat boshqaruviorganlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi 2003-yil 9-dekabrdagi farmonini bajarish yuzasidan O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi Xalq ta’limi vazirligi faoliyatini takomillashtirishto‘g‘risida bir nechta qarorlar qabul qildi. Shu jumladanO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «O‘zbekistonRespublikasi Xalq ta’limi vazirligi faoliyatini takomillashtirishto‘g‘risida»gi 2004-yil 5-avgust qarori bilan O‘zbekiston RespublikasiXalq ta’limi vazirligining Nizomi tasdiqlangan. Bundantashqari mazkur Qarorga O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining 2004-yil 29-avgust va 2006-yil 2-oktabr qarorlariamuvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan.O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi davlat boshqaruvorgani hisoblanadi. Vazirlik o‘z faoliyatida O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisob beradi.Vazirlik o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasigava qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiningqarorlariga va boshqa hujjatlariga, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O‘zbeistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga,Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga, shuningdekvazirlik Nizomiga amal qiladi.Vazirlik tizimiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xalq ta’limivazirligi, Toshkent shahar xalq ta’limi bosh boshqarmasi,viloyatlar xalq ta’limi boshqarmalari, tumanlar (shaharlar) xalqta’limi bo‘limlari hamda idoraviy mansub boshqa muassasalar,korxonalar va tashkilotlar kiradi.Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Toshkentshahar xalq ta’limi bosh boshqarmasi, viloyatlar xalq ta’limiboshqarmalari, tumanlar (shaharlar) xalq ta’limi bo‘limlari ikkitomonlama bo‘ysunishda bo‘ladilar va Vazirlikka hamda tegishliravishda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga vamahalliy davlat hokimiyati organlariga hisob beradilar.Vazirlik o‘z faoliyatini davlat boshqaruvi boshqa organlari,mahalliy davlat hokimiyati organlari, jamoat birlashmalari va boshqatashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlikda amalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta’limsohasidagi vakolatiga quyidagilar kiradi:— ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish;— ta’lim sohasidai davlat boshqaruvi organlariga rahbarlik qilish;— ta’limni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalgaoshirish;— ta’lim muassasalarini tashkil etish, qayta tashkil etish vatugatish tartibini belgilash;— ta’lim muassasalarini akkreditatsiya qilish, pedagog, ilmiykadrlarni attestatsiyadan o‘tkazish tartibini belgilash;— boshqa davlatlarning ta’lim muassasalariga O‘zbekistonRespublikasining hududida ta’lim faoliyati bilan shug‘ullanishhuquqini beruvchi ruxsatnomalar berish;— qonunchilik hujjatlariga muvofiq xorijiy davlatlarning ta’limto‘g‘risidagi hujjatlarini tan olish va bu hujjatlarning ekvivalentekanligini qayd etish tartibini belgilash;— davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash;— davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma’lumotlarto‘g‘risidagi hujjatlarni tasdiqlash va ularni berish tartibinibelgilash;— davlat grantlari miqdorini va ta’lim muassasalariga qabulqilish tartibini belgilash;524 525

— davlat oliy ta’lim muassasasining rektorlarini tayinlash;— ta’lim oluvchilarni akkreditatsiya qilingan bir ta’limmuassasalaridan boshqasiga o‘tkazish tartibini belgilash;— qonunchilik hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlar.Ta’limni boshqarish bo‘yicha vakolatli davlat organlarininghuquqlari doirasiga quyidagilar kiradi:— ta’lim sohasidagi yagona davlat siyosatini ro‘yobga chiqarish;— ta’lim muassasalari faoliyatini muvofiqlashtirish va uslubmasalalarida ularga rahbarlik qilish;— davlat ta’lim standartlari, mutaxassislarning bilim saviyasiva kasb tayyorgarligiga bo‘lgan talablar bajarilishini ta’minlash;— o‘qitishning ilg‘or shakllari va yangicha ta’limning texnik vaaxborot vositalarini o‘quv jarayoniga joriy etish;— o‘quv va o‘quv-uslubiy adabiyotlarni yaratish va nashretishni tashkil qilish;— ta’lim oluvchilarning yakuniy davlat attestatsiyasi va davlatta’lim muassasalarida eksternat to‘g‘risidagi nizomlarni tasdiqlash;— davlat oliy ta’lim muassasalarining rektorini tayinlash to‘g‘-risida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritish;— pedagog xodimlarni tayyorlash, ularning malakasinioshirish va qayta tayyorlashni tashkil etish;— qonunchilik hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlar.Mahalliy davlat hokimiyati organlari:Ta’lim muassasalari faoliyatining mintaqalarini ijtimoiyiqtisodiyrivojlantirish ehtiyojlariga muvofiqligini ta’minlaydilar;— ta’lim muassasalarini tashkil etadilar, qayta tashkil etadilarva tugatadilar (respublika tasarrufida bo‘lgan muassasalar bundanmustasno), ularning ustavlarini ro‘yxatga oladilar;— o‘z hududlaridagi ta’lim muassasalarini vakolat doirasidamoliyalash miqdorlarini va imtiyozlarini belgilaydilar;— ta’lim sifati va darajasiga, shuningdek, pedagog xodimlarningkasb faoliyatiga bo‘lgan davlat talablariga rioya etilishini ta’minlaydilar;— qonunchilik hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni hamamalga oshiradilar.Ta’lim muassasasini uning rahbari boshqaradi.Ta’lim muassasalarida qonunchilik hujjatlariga muvofiq faoliyatko‘rsatadigan jamoat boshqaruvi organlari tashkil etilishi mumkin.Ta’lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlari nodavlat ta’limmuassasalarida ta’lim to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlariga rioyaetilishini nazorat qiladi.Nodavlat ta’lim muassasalari ta’lim to‘g‘risidagi qonunchilikhujjatlarini buzgan taqdirda, akkreditatsiya qilgan organlarularning faoliyatini qonunchilik hujjatlariga muvofiq to‘xtatibqo‘yishga haqli.Nodavlat ta’lim muassasalariga qabul davlat o‘quv yurtlariuchun belgilangan tartibda va muddatlarda amalga oshiriladi.Voyaga yetmagan bolalarning ota-onalari yoki qonuniy vakillaribolaning qonuniy huquqi va manfaatlarini himoya qilishlari sharthamda ularning tarbiyasiga, maktabgacha, umumiy o‘rta maxsus,kasb-hunar ta’limi olishlari uchun javobgardirlar.Ta’lim oluvchilarni o‘qitish vaqti hisobidan ta’lim jarayonibilan bog‘liq bo‘lmagan ishga jalb etish taqiqlanadi. O‘zbekistonRespublikasi hukumati qarorlarida nazarda tutilgan hollar bundanmustasno.Ta’lim oluvchilarning vazifalari: O‘zbekiston Respublikasiningqonunlariga, axloq va odob qoidalariga, ta’lim muassasasiningustavi va ichki tartib-qoidalariga rioya etish; o‘z bilimlari, amaliyko‘nikmalari, kasb mahoratlarini muntazam ravishda oshiribborishdan iboratdir. Ta’lim oluvchilarning boshqa huquq vamajburiyatlari O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, ta’limmuassasalari to‘g‘risidagi nizomlar hamda ularning ustavlari bilanbelgilanadi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Akademiklitseylar va kasb-hunar kollejlarini tashkil etish va ularning faoliyatiniboshqarish to‘g‘risida»gi 1998-yil 24-fevral qarori va O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining «Respublika davlat boshqaruviorganlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida» 2003-yil 9-dekabrfarmonini bajarish yuzasidan O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsusta’lim vazirligining o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi526 527

faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida 2004-yil 20-iyul qarori_hamda Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasi Oliyva o‘rta maxsus ta’lim vazirligining O‘rta maxsus, kasb-hunarta’limi markazi huzuridagi idoraviy metrologik nazorat xizmatinitashkil etish to‘g‘risida»gi 2006-yil 14-dekabr qarorlari_ qabulqilindi. Ushbu qarorlar asosida Kadrlar tayyorlash milliy dasturidabelgilangan vazifalarni ro‘yobga chiqarish, shuningdek, akademiklitseylar va kasb-hunar kollejlarini tashkil etish, ularning faoliyatiniyo‘lga kuyish va muvofiqlashtirish, ularda barkamol, chuqurbilimlarga ega bo‘lgan malakali kadrlar tayyorlanishini ta’minlashmaqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’limvazirligining O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi tashkiletilib, takomillashtirildi.Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirining birinchi o‘rinbosariMarkaz rahbari lavozimi joriy etilgan. Koraqalpog‘iston Respublikasida,viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarida o‘rta maxsus,kasb-hunar ta’limi hududiy boshqarmalari tashkil etilgan.O‘rta maxsus va kasbga yo‘naltirilgan hunar-texnika ta’limining,faoliyat ko‘rsatayotgan ta’lim muassasalarining hamda ular negizidatashkil qilinayotgan akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarifaoliyatiga tashkiliy, o‘quv-uslubiy va ilmiy rahbarlik qilish, davlatta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish, o‘quv dasturlariniunifikatsiyalash, pedagog kadrlar tayyorlash O‘zbekiston RespublikasiOliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi zimmasiga yuklangan.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiDavlat test markazi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining«O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridaDavlat test markazi tashkil etish to‘g‘risida»gi 1994-yil 14-mayqarori bilan tashkil etilgan. O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining «O‘zbekiston Respublikasi ta’lim muassasalarigaqabul qilish bo‘yicha Davlat komissiyasining tarkibi to‘g‘risida»2003-yil 30-oktabr qarori bilan bir nechta o‘zgartirishlar kiritilgan.Shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublikadavlat boshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to‘g‘-risida»gi 2003-yil 9-dekabr farmonini bajarish yuzasidan O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat testmarkazining faoliyati samaradorligini oshirish maqsadida O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazifaoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida»gi 2004-yil 24-iyun qarorigaasosan o‘zgartishlar kiritildi va O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasi huzuridagi Davlat test markazi to‘g‘risida nizomtasdiqlandi.Bundan tashqari yuqorida ko‘rsatilgan qarorlar asosida O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining «Davlat test markazitarkibida Kadrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish, pedagogkadrlar va ta’lim muassasalari attestatsiyasi boshqarmasini tashkiletish to‘g‘risida»gi 1998-yil 11-mart qaroriga ham bir nechao‘zgartirishlar kiritildiYuqorida ko‘rsatilgan qarorlarga asosan O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi davlatboshqaruv organi hisoblanadi hamda o‘z faoliyati to‘g‘risida O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisob beradi. U o‘zfaoliyatida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga vaqonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlarigava boshqa hujjatlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiningfarmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, shuningdekDavlat test markazi to‘g‘risidagi nizomga amal qiladi.Quyidagilar Markazning asosiy vazifalari hisoblanadi:— respublika ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilishda testsinovi orqali tanlab olish, kadrlar tayyorlash sifati va o‘quvjarayoni samaradorligi xolisona baholanishini nazorat qilish sohasidadavlat siyosatini amalga oshirish;— abituriyentlar, o‘quvchilar, talabalar bilimlarining O‘zbekistonRespublikasi davlat ta’lim standartlariga va davlat talablarigamuvofiqligini tahlil qilish;— qobiliyatli yoshlarni izlash va tanlash tizimini tak— omillashtirish;— murakkablik darajasi ta’lim dasturlariga muvofiq bo‘lgantest materiallarini ishlab chiqish hamda ular asosida ta’lim muassasalarigakirayotgan abituriyentlarni test sinovlaridan o‘tkazish;528 529

— test sinovi natijalarining xolisonaligi, ishonchliligi vaadolatliligini ta’minlash;— ta’lim va o‘qitish sifatini, test baholari va reyting ballariningxolisonaligini tekshirishni tashkil etish va nazorat qilishnita’minlash;— uzluksiz ta’lim tizimida band bo‘lgan pedagoglar, professoro‘qituvchilartarkibi va rahbar xodimlarni attestatsiyadan o‘tkazishnitashkil etish va amalga oshirish;— idoraviy mansubligi va mulkchilik shakllaridan qat’i nazar,ta’lim muassasalarini attestatsiyadan va davlat akkreditatsiyasidano‘tkazishni tashkil etish va amalga oshirish, ta’lim muassasalarireytingini aniqlash;— pedagog kadrlar va ta’lim muassasalari attestatsiyasinitashkil etish va o‘tkazish bo‘yicha ta’lim tizimi rahbar organlari vamahalliy hokimliklar faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish;Vazirlar Mahkamasining Nodavlat ta’lim muassasalari faoliyatinilitsenziyalash komissiyasining ishchi organi funksiyalarinibajarish;Vazirlar Mahkamasining Nodavlat ta’lim muassasalari faoliyatinilitsenziyalash komissiyasining ishchi organi sifatida nodavlatta’lim muassasalariga litsenziyalarni rasmiylashtirish;— pedagoglar, professor-o‘qituvchilar tarkibi va rahbarkadrlarni, shuningdek ta’lim muassasalarini attestatsiyadan o‘tkazishuchun talablar va mezonlarni ishlab chiqish va takomillashtirish;— xorijiy mamlakatlarda berilgan ta’lim to‘g‘risidagi hujjatlarnie’tirof etish va nostrifikatsiyalash (ekvivalentligini aniqlash) tartibiamalga oshirilishini tashkil etish va ta’minlash;— davlat ta’lim standartlari va davlat talablarini, shuningdekular asosida ta’limning barcha turlari bo‘yicha o‘quv rejalari vadasturlarini ularni belgilangan tartibda tasdiqlash uchun ekspertizadano‘tkazish;— kadrlar tayyorlash sifati monitoringi tizimini ishlab chiqishva amaliyotga joriy etish va boshqalar.2-§. Sog‘liqni saqlash sohasini boshqarishningmazmuniSog‘liqni saqlash sohasini boshqaruv organlari O‘zbekistonRespublikasining «Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida»gi 1996-yil 29-avgust qonuni hamda O‘zbekiston Respublikasining boshqaqonunchilik hujjatlarga, shuningdek, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqnisaqlash vazirligining qaror va ko‘rsatmalariga asosan o‘z faoliyatiniamalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston RespublikasiSog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturito‘g‘risida»gi 1998-yil 10-noyabr farmonini bajarish yuzasidanhamda aholi sog‘lig‘i ustidan davlat nazoratini ta’minlash maqsadidaO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Vazirlikfaoliyatini takomillashtirish to‘g‘risidagi 1999-yil 14-yanvar qaroriqabul qilindi.Davlat sog‘liqni saqlash tizimiga O‘zbekiston RespublikasiSog‘liqni saqlash vazirligi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Sog‘liqnisaqlash vazirligi, viloyatlar, Toshkent shahar sog‘liqni saqlashniboshqarish organlari, ularning shahar va tuman bo‘linmalari kiradi.Davlat sog‘liqni saqlash tizimiga davlat mulki bo‘lgan va davlatsog‘liqni saqlash tizimining boshqaruv organlariga bo‘ysunuvchidavolash-profilaktika va ilmiy tadqiqot muassasalari, tibbiyot vafarmatsevtika xodimlari tayyorlaydigan hamda ularni qaytatayyorgarlikdan o‘tkazadigan o‘quv yurtlari, farmatsevtika korxonalariva tashkilotlari, sanitariya-profilaktika muassasalari, sudtibbiyekspertiza muassasalari, tibbiy dori-darmonlar va tibbiyottexnikasi ishlab chiqaradigan korxonalar hamda asosiy faoliyatifuqarolar sog‘lig‘ini saqlash bilan bog‘liq boshqa korxona,muassasa va tashkilotlar kiradi. Ilmiy tadqiqot institutlariningklinikalari, vazirliklar, idoralar, davlat korxonalari, muassasa vatashkilotlari barpo etadigan davolash-profilaktika va dorixonamuassasalari kiradi.O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash sohasini boshqarishSog‘liqni saqlash vazirligiga yuklatilgan. O‘zbekiston Respublikasi530 531

Sog‘liqni saqlash vazirligi va uning joylardagi organlarining asosiyvazifalari quyidagilar hisoblanadi:Sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturiga muvofiqsog‘liqni saqlash sohasida davlat siyosatini amalga oshirish;aholiga bepul tibbiy-sanitariya yordami ko‘rsatishning davlattomonidan kafolatlangan darajasi va sifatini ta’minlash;boshqarishning barcha darajalarida aholiga shoshilinch tibbiyyordam ko‘rsatish tizimini tashkil etish va mustahkamlash;sog‘liqni saqlash tizimini mablag‘ bilan ta’minlash mexanizminitakomillashtirish, shu jumladan davolash-profilaktika muassasalariningbosqichma-bosqich pulli xizmatlar ko‘rsatishgao‘tkazilishini ta’minlash;jahon standartlariga javob beradigan zamonaviy klinikalarni,shu jumladan xorijiy investitsiyalarni jalb etgan holda barpo etish.3-§. Fan sohasini boshqarishO‘zbekiston — ilm-fan va madaniyat qadimdan taraqqiy etganmamlakatlardan biridir. O‘rta Osiyo, xususan, O‘zbekiston hududida,ayniqsa, astronomiya, matematika, tibbiyot, kimyo, to‘-qimachilik, me’morchilik, ma’danshunoslik, falsafa, musiqa,tilshunoslik, adabiyotshunoslik rivojlangan. O‘zbekiston olimlariota-bobolari yaratib ketgan ilmiy merosni o‘rgandilar va boyitdilar.O‘zbekistonda hozir ham yuqorida sanab o‘tilgan sohalar rivojlantirilmoqda,ularning qatoriga yangilari qo‘shilmoqda.O‘zbekiston olimlari o‘z ilmiy asarlari va kashfiyotlari bilanjahon ilm-fani va madaniyatiga munosib hissa qo‘shdilar. O‘zbekistonRespublikasi Fanlar akademiyasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Nukusva Samarqandda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiningbo‘limlari, Buxoroda ilmiy markazi, Urganchda Xorazm Ma’munakademiyasi ochilgan. Ilmiy tadqiqot ishlari xalq xo‘jaligining turlitarmoqlarida faoliyat ko‘rsatadigan ilmiy tadqiqot institutlari, ilmiyishlab chiqarish birlashmalari, ilmiy markazlar, shuningdek,universitetlar va boshqa oliy o‘quv yurtlarida ham olib boriladi.Ilmiy kadrlar Fanlar akademiyasi tizimida, shuningdek, oliyo‘quv yurtlari, xalq ta’limi tizimida tayyorlanadi.Ilmiy tadqiqot muassasalari tarmog‘i va ilmiy kadrlar soniningjadal o‘sishi, olimlar oldiga yangi-yangi vazifalarning qo‘yilishiilmiy tadqiqot ishlariga rahbarlik qilish va ularni muvofiqlashtirishishlarini takomillashtirishni taqozo etadi. Mamlakatimizda 1932-yilda Fan qo‘mitasi ta’sis etildi. 1940-yilda Fan qo‘mitasi negizidaIttifoq Fanlar akademiyasining O‘zbekiston filiali O‘zFan tuzildi.Shu davrda O‘zFan O‘zbekistonning ilmiy tadqiqot markazigaaylandi. 1943-yilda O‘zFan asosida O‘zbekiston Fanlar akademiyasitashkil qilindi. O‘sha paytda uning tarkibida o‘nta ilmiy tadqiqotinstituti faoliyat ko‘rsatgan. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikkaerishganidan so‘ng, ilmiy tadqiqot muassasalarini bazaviy ta’minlashtizimidan ilmiy-texnik vazifalarni hal qilishga qaratilgan maqsadliloyihalarni moliyalashga o‘tish ilmiy jamoalarning ijodiyfaolligini rag‘batlantirish, ularning sa’yi-harakatlarini real yakuniynatijalarga erishishga safarbar qilish, fan va texnika taraqqiyotiningdolzarb masalalarini hal etishni, ularning ishlab chiqarishga joriyetilishini ta’minladi. Ilmiy-texnika sohasida xalqaro aloqalar jadalrivojlanib bordi.O‘zbekiston Respublikasida fan va texnika sohalarini boshqarishbo‘yicha mustaqilligimizning ilk davrlarida O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti farmoniga asosan 1992-yil 18-fevralda O‘zbekistonRespublikasi Fan va texnika davlat komiteti (O‘zbekiston RespublikaFTDK) keyinchalik, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining«Ilmiy tadqiqot faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to‘g‘risida»gi2002-yil 20-fevral farmoni asosida O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi huzurida Ilmiy-texnika taraqqiyotini muvofiqlashtirishkengashi hamda uning ijroiya organi sifatida Fan vatexnologiyalar markazi, shuningdek, O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining «Ilmiy tadqiqot faoliyatini tashkil etishnitakomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2002-yil 4-martqarori, shundan keyin O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining«Fan va texnologiyalar rivojlanishining muvofiqlashtirish vaboshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2006-yil 7-avgust qaroriga asosan Fan va texnologiyalarni rivojlantirishnimuvofiqlashtirish qo‘mitasi tashkil etilib, nizomi tasdiqlandi.O‘zbekiston Respublikasida fanni rivojlantirishda avvalo Fanlarakademiyasining o‘rni alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur532 533

muassasaga tabiiy, texnikaga oid va ijtimoiy fanlar bo‘yicha ilmiytekshirish ishlari olib borish vazifasi yuklatilgan. Fanlarakademiyasi o‘ziga bo‘ysungan ilmiy tadqiqot muassasalariga vainstitutlariga rahbarlik qiladi. O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining «O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiningilmiy va moddiy-texnika bazasini mustahkamlash choratadbirlarito‘g‘risida» 2004-yil 7-sentabr qarori qabul qilindi.Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida fanning rolinikuchaytirish, ilmiy-texnika taraqqiyoti boshqaruvini erkinlashtirish,ilmiy tadqiqotlar, texnologik va konstruktorlik ishlanmalaridarajasi, sifati va dolzarbligini oshirish, ulardan samaralifoydalanishga sharoit yaratish uchun O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi huzurida Fan va texnologiyalarni rivojlantirishnimuvofiqlashtirish qo‘mitasi ham katta ahamiyat kasbetadi. Qo‘mitaning asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy rivojlantirishvazifalari, zamonaviy fan yutuqlari hisobga olingan holda Fanlarakademiyasi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, boshqa vazirlikva idoralar bilan birga fan va texnologiyalarni rivojlantirishningustuvor yo‘nalishlarini ishlab chiqish;vazirliklar va idoralarning ilmiy tadqiqot institutlari va muassasalari,loyiha-konstruktorlik tashkilotlari, oliy ta’lim muassasalari,Fanlar akademiyasining fan va texnologiyalar rivojlanishiningustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirish bo‘yicha faoliyatinimuvofiqlashtirishni ta’minlash;ilmiy-texnika dasturlari amalga oshirilishini, shuningdek, ilmiytadqiqot ishlari natijalari iqtisod, ishlab chiqarish, ta’limning turlisohalarida qo‘llanilishini samarali monitoring qilishni tashkil etish;ilmiy-texnika sohasida o‘zaro foydali xalqaro hamkorliknirivojlantirish, mamlakat ilm sohasiga xorijiy investitsiyalarni jalbqilish, respublika ilmiy tashkilotlari, olimlari va mutaxassislariningxalqaro dasturlar va ilmiy loyihalar tanlovlarida qatnashishi uchunko‘maklashish.Qo‘mita raisining o‘rinbosari — ijro etuvchi apparati rahbarimaqomi, moddiy va maishiy ta’minot sharoitlari bo‘yicha vaziro‘rinbosariga tenglashtirilgan.Qo‘mita tomonidan fundamental, amaliy tadqiqotlar vainnovatsiya ishlari Fanlar akademiyasi, Oliy va o‘rta maxsus ta’limvazirligi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, Qishloq va suv xo‘jaligivazirligi, Xalq ta’limi vazirligi va boshqa vazirlik va idoralarningilmiy tadqiqot muassasalari va tashkilotlari tomonidan fan vatexnologiyalarni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga muvofiqishlab chiqilgan ilmiy-texnika dasturlari asosida olib boriladi;davlat budjeti mablag‘lari, budjetdan tashqari fondlar,homiylardan tushgan mablag‘lar va xo‘jalik subyektlari bilan ilmiytadqiqot ishlarini o‘tkazish bo‘yicha tuzilgan shartnomalardantushgan mablag‘lar moliyalash manbalari hisoblanadi;davlat budjeti mablag‘lari O‘zbekiston Respublikasi Moliyavazirligi tomonidan Fanlar akademiyasi, Oliy va o‘rta maxsus ta’limvazirligi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, Qishloq va suv xo‘jaligivazirligi, Xalq ta’limi vazirligi, yetakchi tadqiqot markazlariga,ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik muassasalariga ega bo‘lganboshqa vazirliklar, idoralar va tashkilotlarga ajratiladi;Innovatsiya, fan-texnika faoliyatini moliyalashtirish jamg‘armasinishakllantirish uchun mablag‘ vazirliklar, idoralar, xo‘jalikhisobidagi tuzilmalardan kelib tushadigan mablag‘lar, xalqarograntlar, tijorat banklari va xorijiy moliya institutlarining maqsadliimtiyozli kreditlari bilan bir qatorda Fan va texnologiyalarnirivojlantirishni muvofiqlashtirish qo‘mitasi orqali O‘zbekistonRespublikasi Moliya vazirligi tomonidan davlat budjetidan ajratiladi;Fanlar akademiyasi vazirliklar va idoralar tadqiqot va innovatsiyaishlari uchun ajratiladigan budjet mablag‘larini ilmiy tadqiqot,ta’lim muassasalari va tashkilotlari, shuningdek, amalga oshiriladiganilmiy-texnika loyihalariga ilmiy-texnika loyihalari ekspertizalarinatijalariga qarab tanlov asosida mustaqil taqsimlaydi.Har yili aspirantura, doktoranturaga qabul qilinadigan shaxslarsoni Moliya vazirligi tomonidan maxsus ajratiladigan mablag‘lardoirasida o‘rnatilgan tartibda ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlartayyorlashni amalga oshiradigan Fanlar akademiyasi, vazirliklar,idoralar tomonidan aniqlanadi.Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirishqo‘mitasi, Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Fanlar akade-534 535

miyasi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi bilan hamkorlikda ikkioy muddatda ilmiy tadqiqot, ta’lim muassasalari, tajribakonstruktorliktashkilotlariga ega vazirliklar va idoralarda bajariladiganFundamental, amaliy tadqiqotlar va innovatsiya ishlarining ilmiytexnikadasturlarini ishlab chiqish va tasdiqlash tartibi to‘g‘risidaginizomni ishlab chiqadi va tasdiqlaydi.Yuqori malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlashyangi tizimini shakllantirish, ularni respublika ijtimoiy-iqtisodiy,siyosiy va ma’naviy taraqqiyotining ustuvor muammolarini halqilishga yo‘naltirish, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni ekspertizaqilishni ta’minlash uchun O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasi huzurida Oliy attestatsiya komissiyasi ham (O‘zbekistonRespublikasi OAK) tashkil qilingan.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiOliy attestatsiya komissiyasi o‘z vakolati doirasida qabul qilganqarorlar Fanlar akademiyasi, tarmoq akademiyalari, vazirliklari,idoralar, o‘quv yurtlari, ilmiy tashkilotlar va muassasalar kimgabo‘ysunishidan qat’i nazar, ular uchun majburiydir.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiOliy attestatsiya komissiyasi (O‘zbekiston Respublikasi OAK)O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni bilan 1992-yil31-martda tashkil etilgan. Ushbu Farmon ijrosini ta’minlashmaqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining«O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliyattestatsiya komissiyasi faoliyatini tashkil etish masalalari haqida»gi1992-yil 9-sentabr qarori qabul qilindi va O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasito‘g‘risida nizom tasdiqlandi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagiOliy attestatsiya komissiyasi (O‘zbekiston Respublikasi OAK) fan,texnika, ta’lim va madaniyat yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy, ilmiypedagogxodimlarga ilmiy darajalar va ilmiy unvonlar beruvchidavlat organi hisoblanadi va Vazirlar Mahkamasi huzuridagi idorahuquqlaridan foydalanadi va respublikada ilmiy, ilmiy-pedagogxodimlarni davlat yo‘li bilan attestatsiyadan o‘tkazishning ahvoliva tizimini takomillashtirish uchun mas’uldir.OAKning asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:yuqori malakali ilmiy va ilmiy-pedagog xodimlarni attestatsiyadano‘tkazishga rahbarlik qilish hamda ilmiy darajalar va ilmiyunvonlarga qo‘yiladigan talablarning yagonaligini ta’minlash;ixtisoslashtirilgan kengashlar ishi va dissertatsiya ishlari sifatini,ularning ilmiy va amaliy qiymatini nazorat qilib borish;ilmiy unvonlar va ilmiy darajalarga qo‘yiladigan malakatalablarini xalqaro andazalarga muvofiq holga keltirish.OAK raisi, uning o‘rinbosarlari, bosh ilmiy kotib va OAKilmiy Kengashi boshqa a’zolaridan iborat Rayosat OAKningrahbarlik qiluvchi ijro etuvchi organi hisoblanadi. Rayosatningtarkibiy soni va shaxsiy tarkibini Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydi.OAK Rayosati ixtisoslashtirilgan kengashlarni tashkil qilishtartibini ishlab chiqadi, ixtisoslashtirilgan kengashlarni tashkil etishuchun ruxsat beradi, ularning shaxsiy tarkibini tasdiqlaydi, ulargategishli ixtisoslar bo‘yicha dissertatsiya ishlarini ko‘rib chiqishhuquqini beradi; ekspertlar kengashini tuzish haqida qarorlarkiritadi va o‘z ishida ularga tayanadi, ilmiy darajalar va ilmiyunvonlar berish haqida qarorlar qabul qiladi. ixtisoslashtirilgankengashlar va ilmiy unvonlar beruvchi kengashlar raislariningishi to‘g‘risidagi hisobotlarni, davlat inspeksiyasi bo‘limi axborotlarinivaqti-vaqti bilan eshitib turadi, OAK plenumi ko‘rib chiqishiuchun kiritilgai hujjatlar loyihalarini muhokama qiladi, OAKixtiyoridagi boshqa masalalarni hal etadi.OAK faoliyatiga oid kundalik masalalarni ko‘rib chiqish va haletish, OAK bo‘limlari, bo‘linmalari ishiga tezkor rahbarlik qilishva ularni nazorat qilib borish, qabul qilingan qarorlarning ijrosinitekshirish, OAK apparati xodimlarini tanlash va joy-joyiga qo‘yishuchun OAK raisi, uning muovinlari, bosh ilmiy kotib hamdadavlat bosh inspektoridan iborat OAK hay’ati tuziladi.Ilmiy kengash Rayosati, hay’at ishiga OAK raisi rahbarlikqiladi.Ilmiy kengash, Rayosat, uning hay’ati qarorlari ochiq ovozberish orqali majlis ishtirokchilarining ko‘pchilik ovozi bilan qabulqilinadi.Taqdim etilgan dissertatsiyalarni ilmiy ekspertizadan o‘tkazish,shuningdek, ilmiy unvonlar berish to‘g‘risidagi taqdimnomalarni536 537

ko‘rib chiqish uchun OAK fan tarmoqlari bo‘yicha xalq xo‘jaligiva madaniyatning yetakchi mutaxassis olimlaridan iborat ekspertlarkengashlari tuzadi. Ekspertlar kengashlarining shaxsiy tarkibi oliyo‘quv yurtlari ilmiy tadqiqot institutlari va muassasalarining,fanlar akademiyalari, shuningdek, manfaatdor vazirliklar vaidoralarning tavsiyalari hisobga olingan holda belgilanadi vakeyinchalik kengashning kamida uchdan bir qismini yangilashsharti bilan, OAK Rayosati tomonidan 3 yil muddatga tasdiqlanadi.OAK apparati tuzilmasi va shtatdagi xodimlari soni VazirlarMahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. OAK apparatining xodimlariro‘yxati, shuningdek, bo‘limlar, ekspertlar kengashlari to‘g‘risidaginizomlar OAK Rayosati tomonidan tasdiqlanadi. OAKningishdan ozod etilmagan a’zolarining, ekspertlar kengashlarining,shuningdek, opponentlar va taqrizchilarning, jalb etilganmutaxassislarning mehnatiga belgilangan tartibda haq to‘lanadi.4-§. Madaniyat va sport sohasida boshqaruvnitashkil etishO‘zbekiston Respublikasida madaniyat sohasini boshqaruvchiorganlar tizimida: O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sportishlari vazirligi, «O‘zbekkino» milliy agentligi, O‘zbekiston milliyteleradiokompaniyasi, O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirishagentligi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi«O‘zarxiv» agentligi, «O‘zbekturizm» milliy kompaniyasihamda ularga bo‘ysunuvchi korxona va tashkilotlar faoliyat yuritadi.Madaniyat va sport sohasida boshqaruvni tashkil etishO‘zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida»gi2000-yil 26-may qonuni, «Madaniy boyliklarning olibchiqilishi va olib kirilishi to‘g‘risida»gi 1998-yil 29-avgust qonuni,«Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishto‘g‘risida»gi 2001-yil 30-avgust qonunlari hamda boshqaqonunchilik hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqarimadaniyat va sport sohasida boshqaruvni amalga oshiruvchi organlarO‘zbekiston Respublikasining «Arxivlar to‘g‘risida»gi 1999-yil15-aprel qonuni, «Turizm to‘g‘risida»gi 1999- yil 20-avgust qonunlariningijrosini ta’minlashda katta rol o‘ynaydi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekistonRespublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligini tashkil etishto‘g‘risida»gi 2004-yil 27-sentabr farmoni bilan madaniyat vasportni rivojlantirish muammolarini kompleks hal etish, jismonansog‘lom, ma’naviy jihatdan boy va barkamol shaxslarni tarbiyalashuchun shart-sharoitlar yaratish, sog‘lom turmush tarzi va sportgamuhabbat tuyg‘usini singdirish, aholining madaniy va estetik talabehtiyojlariniyanada to‘laroq qondirish uchun qabul qilindi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekistonRespublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi to‘g‘risidaginizomni tasdiqlash haqida»gi 2005-yil 5-aprel qaroriga binoanvazirlikning nizomi tasdiqlandi.Mazkur Nizomga muvofiq vazirlikning quyidagi asosiyvazifalari belgilab berilgan:— madaniyat va ommaviy sport sohasida yagona davlat siyosatiniamalga oshirish;— xalqning boy madaniy merosini qayta tiklash;— xalqning asrlar davomida shakllangan yuksak ma’naviyatini,xalq an’analari va urf-odatlarini har tomonlama rivojlantirish;— jismonan sog‘lom, ma’naviy jihatdan boy va uyg‘un kamoltopgan shaxslarni tarbiyalash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarniamalga oshirish;— milliy istiqlol g‘oyasidan, O‘zbekiston xalqining madaniyva ma’naviy-axloqiy an’analaridan kelib chiqqan holda aholio‘rtasida madaniy-ma’rifiy, jismoniy tarbiya-sog‘lomlashtirish vaommaviy sport ishlarini amalga oshirish;— odamlarning madaniy va estetik ehtiyojlarini yanada to‘laroqqondirish;— teatr, musiqa, xoreografiya, tasviriy san’at, sirk, xalqamaliy va estrada san’atini yanada rivojlantirish va boshqalar.Vazirlikka qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda lavozimgatayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadigan vazir boshchilikqiladi.Vazirning to‘rt nafar o‘rinbosari, shu jumladan, madaniyatishlari bo‘yicha va sport ishlari bo‘yicha ikki nafar birinchi o‘rinbosaribo‘ladi.538 539

O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligitizimiga kiruvchi tashkilotlar va muassasalar quyidagilar:I. Madaniyat muassasalari«O‘zbekteatr» ijodiy-ishlab chiqarish birlashmasi;«O‘zbeknavo» estrada birlashmasi;«Sharq taronalari» xalqaro musiqa festivalining boshdireksiyasi;Akademik, xalq va badiiy jamoalar direksiyasi;Orkestrlar (simfonik orkestr, kamer orkestri, xalq cholg‘uasboblari orkestri);«O‘zbekraqs» milliy raqs birlashmasi va bulardan tashqari 17ta muassasalar.II. Sport muassasalari:Badiiy jamoalar ijodiy birlashmasi;O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti;Olimpiya zahiralari respublika kolleji, Toshkent shahri;Sport turlari bo‘yicha respublika oliy sport mahorati maktablari;«Sertifikatlash va kompyuterlashtirish markazi» davlat korxonasi;«Sport» gazetasi tahririyati;Olimpiya shon-shuhrati muzeyi;Futbol bo‘yicha trenerlar va hakamlar respublika maktabi.Respublikada madaniyat va san’atni rivojlantirish muammolarinihar tomonlama hal qilish, jamiyatning ma’naviy-axloqiymavqeini oshirish, aholining madaniy va estetik talab ehtiyojlarinito‘la-to‘kis qondirish, shuningdek, madaniyat va kinematografiyasohasidagi respublika va hududiy organlar faoliyatining samaradorliginita’minlash, kino va video mahsulotlari ishlab chiqarish,ko‘paytirish hamda namoyish etish tizimining moddiy-texnikabazasini mustahkamlash va rivojlantirish maqsadida O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining «Kinematografiya sohasida boshqarishnitakomillashtirish to‘g‘risida»gi 2004-yil 16-mart farmoniva O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekkino»Milliy agentligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi 2004-yil 17-mart qarori qabul qilindi.Mazkur qaror bilan «O‘zbekkino» davlat aksiyadorlik kompaniyasi«O‘zbekkino» Milliy agentligiga aylantirildi va agentlikningnizomi tasdiqlandi.Ushbu nizomga muvofiq agentlikning quyidagi vazifalaribelgilab berildi:— kino san’atining milliy madaniyatini rivojlantirish;— jamiyat ma’naviy hayotini yuksaltirishdagi o‘rni vaahamiyatini hisobga olgan holda milliy qadriyatlar uyg‘unligi asosidataraqqiy ettirishning ustuvor yo‘nalishlarini ishlab chiqish;— kino san’atida, kino-videofaoliyat sohasida davlat siyosatiniamalga oshirish;— milliy kino san’atining eng yaxshi an’analarini izchil davomettirish;— iqtidorli yosh kinematografchilarni tarbiyalash, ularningijodiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish;O‘zbekiston Respublikasi Davlat filmlar fondi faoliyatini bugungikun talablari negizida tashkil etish;— kinofilmlar yaratish va ularni namoyish etish tiziminitanlovlar tashkil etish orqali takomillashtirish va hokazo.Agentlikni qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda lavozimgatayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadigan bosh direktorboshqaradi.Bosh direktorning ikki nafar o‘rinbosari, shu jumladan, birnafar birinchi o‘rinbosari bo‘ladi.Bosh direktor o‘z maqomiga ko‘ra vazirga, bosh direktorningbirinchi o‘rinbosari va o‘rinbosari tegishli ravishda vazirning birinchio‘rinbosari va o‘rinbosariga tenglashtiriladi.O‘zbekkino» Milliy agentligi kino san’ati, kino-videofaoliyatniamalga oshirish sohalaridagi vazifalarni hal etishga vakolatli bo‘lgandavlat boshqaruv organi hisoblanadi.Agentlik o‘z faoliyatida Vazirlar Mahkamasiga hisobot beradi.Televideniye va radioeshittirishni boshqarish O‘zbekistonmilliy teleradiokompaniyasiga yuklatilgan.Mamlakatni demokratik yangilash va modernizatsiyalash, ochiqfuqarolik jamiyatini barpo etish, odamlar ongida demokratik qadriyatlarnishakllantirishda mustaqil ommaviy axborot vositalarini,eng avvalo, alohida ahamiyatga ega bo‘lgan teleradioeshittirishfaoliyatini rivojlantirish O‘zbekistonda amalga oshirilayotganijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning muhimyo‘nalishi hisoblanadi.540 541

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Mustaqil teleradiokanallarni isloh qilish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi2005-yil 8-noyabr farmoni bilan O‘zbekiston teleradiokompaniyasiO‘zbekiston milliy teleradiokompaniyasi etib qayta tashkiletildi va uning nizomi tasdiqlandi.Quyidagilar O‘zbekiston milliy teleradiokompaniyasiningasosiy vazifalari etib belgilandi:— aholini, shuningdek chet el jamoatchiligini O‘zbekistonningsiyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotida ro‘y berayotgan,huquqiy demokratik davlat va ochiq fuqarolik jamiyatini shakllantirish;— mustaqil ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, aholiniinson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgandemokratik o‘zgarishlar to‘g‘risida keng xabardor qilish;— aholining ta’lim va madaniy saviyasini oshirish;— milliy an’analarni, tarixiy va ma’naviy merosni saqlabqolish, fuqarolar ongida demokratik qadriyatlarni shakllantirish;— yoshlar va o‘sib kelayotgan avlodni vatanparvarlik, Vatangamuhabbat va umuminsoniy qadriyatlarni hurmat qilish ruhidatarbiyalashga yo‘naltirilgan tele- va radiodasturlar sifatini,professional va badiiy darajasini ta’minlash;— O‘zbekiston MTRK teleradiokanallari, tarkibiy bo‘linmalarifaoliyatining ustuvor yo‘nalishlarini belgilash;— zamonaviy talablar hamda standartlarga muvofiq texnikabazasini yanada rivojlantirish va hokazo.— O‘zbekiston milliy teleradiokompaniyasi tarkibiga quyidagilarkiradi:— «O‘zbekiston» telekanali va «O‘zbekiston» radiokanali negizidatashkil qilinadigan «O‘zbekiston» teleradiokanali» davlat unitarkorxonasi;— «Sport» telekanali va «Mash’al» radiokanali negizida tashkilqilinadigan «Sport» teleradiokanali» davlat unitar korxonasi;— «Toshkent» telekanali va «Do‘stlik» radiokanali negizida tashkilqilinadigan «Toshkent» teleradiokanali» davlat unitar korxonasi;— «Respublika telemarkazi», «Respublika radio va ovoz yozishuyi», «Nukus teleradiomarkazi» korxonalari negizida tashkilqilinadigan «Respublika teleradiomarkazi» davlat unitar korxonasi;— «O‘zbektelefilm» studiyasi negizida tashkil qilinadigan«O‘zbektelefilm» davlat unitar korxonasi;— Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyat teleradiokompaniyalari,shuningdek boshqa ijodiy, ishlab chiqarish-texnikabo‘linmalari.5-§. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish va mehnatsohasini boshqarishMehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish sohasida davlatboshqaruvi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Aholibandligini oshirish hamda mehnat va aholini ijtimoiy muhofazaqilish organlari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlarito‘g‘risida»gi 2007-yil 6-aprel qaroriga asosan, O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 8-maydagi 95-sonli qaroridan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Mehnatva aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi to‘g‘risida nizomitasdiqlandi1.O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofazaqilish vazirligi mehnat, bandlik, aholini ijtimoiy muhofaza qilishva ijtimoiy ta’minlash sohasidagi siyosatni amalga oshiruvchirespublika davlat boshqaruvi organi hisoblanadi. Vazirlik o‘zfaoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga bo‘ysunadi.Vazirlik tizimiga quyidagilar kiradi:Qoraqalpog‘iston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiymuhofaza qilish vazirligi;viloyatlar va Toshkent shahar mehnat va aholini ijtimoiymuhofaza qilish bosh boshqarmalari;bandlikka ko‘maklashuvchi tuman (shahar) markazlari;tuman (shahar) ijtimoiy ta’minot bo‘limlari;hududiy reabilitatsiya markazlari;nogironlar va qariyalar uchun «Muruvvat» va «Saxovat»uylari;urush va mehnat faxriylari uchun sanatoriy va pansionatlar;Toshkent shahrida ishsizlarni kasbga tayyorlash, qaytatayyorlash va malakasini oshirish o‘quv markazi;542 543

Nogironlarni tibbiy-ijtimoiy ekspertiza va reabilitatsiya qilishRespublika inspeksiyasi;tibbiy-mehnat ekspertizasi xizmatlari;Nogironlarni reabilitatsiya qilish va protezlash milliy markazi;Toshkent va Farg‘ona shaharlarida nogironlar uchunixtisoslashtirilgan respublika kasb-hunar kollejlari;2-son yuridik kolleji;Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tizimixodimlari malakasini oshirish Respublika kurslari;Tashqi mehnat migratsiyasi masalalari agentligi;fuqarolarni chet ellarda ishga joylashtirish bo‘yicha xo‘jalikhisobidagi mintaqaviy byurolar;Jo‘nab ketishdan oldingi moslashuv va o‘qitish markazi;Axborot-kompyuter markazi;Respublika aholi bandligi, mehnatni muhofaza qilish va aholiniijtimoiy muhofaza qilish ilmiy markazi.Vazirlikning o‘z vakolatlari doirasida qabul qilgan qarorlariningdavlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari,tashkilotlar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiydir.Vazirlik o‘ziga yuklangan vazifalar va funksiyalarni bevosita,shuningdek hududiy bo‘linmalari, tasarrufidagi boshqa tashkilotlarorqali hal qiladi.Vazirlik o‘z vazifalari va funksiyalarini amalga oshirishda davlatboshqaruvining boshqa organlari, mahalliy davlat hokimiyatiorganlari va boshqa tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlik qiladi.Vazirlik va uning bo‘linmalarining moddiy-texnik ta’minoti,shuningdek vazirlik tizimi xodimlari mehnatiga haq to‘lash uchunajratiladigan mablag‘lar doirasida davlat budjeti mablag‘larihisobidan hamda Bandlikka ko‘maklashish davlat jamg‘armasi,Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari xodimlariningmehnatini rag‘batlantirish va moddiy-texnika bazasini mustahkamlashjamg‘armasi mablag‘lari, shuningdek qonunchilikhujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan amalgaoshiriladi.Vazirlik yuridik shaxs hisoblanadi, mustaqil balansga, bankmuassasalarida depozit va boshqa hisob raqamlariga, shu jumladanvaluta va maxsus hisob raqamlariga, O‘zbekiston RespublikasiDavlat gerbi tasviri tushirilgan va o‘z nomi yozilgan muhrga,shuningdek tegishli muhr va shtamplarga ega bo‘ladi.Quyidagilar Vazirlikning asosiy vazifalari hisoblanadi:— mintaqalar bo‘yicha mehnat bozorini shakllantirishdasamarali siyosatni amalga oshirish, demografik omillarni, iqtisodiyottarmoqlarini rivojlantirish va tarkibiy qayta tashkil etishningistiqbolli yo‘nalishlarini e’tiborga olgan holda bandlikning yangishakllarini keng tatbiq etish hisobiga aholi bandligining o‘sishinita’minlash;— demografik o‘zgarishlar va kadrlarning kasbiy tayyorgarligibilan bog‘liq o‘zgarib borayotgan talablarni hisobga olgan holdamehnat, ish bilan bandlik va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashsohasida qonunchilik hujjatlarini ishlab chiqish va yanadatakomillashtirish bo‘yicha takliflar kiritish;— ishga joylashishga muhtoj, ish bilan band bo‘lmagan aholigakasbiy qayta tayyorlash va ishga joylashtirish bo‘yicha sifatlixizmatlar ko‘rsatish;— aholining ehtiyojmand toifalarini ijtimoiy himoya qilishbo‘yicha amaliy chora-tadbirlarning amalga oshirilishini ta’minlash,kamxarj oilalar, nogironlar va yolg‘iz keksalarga yordam ko‘rsatishdatabaqalashtirilgan tarzda va aniq yondashuvni kuchaytirish;— mehnat, bandlik va aholini ijtimoiy muhofaza qilishsohasidagi qonunchilik hujjatlari talablariga rioya etilishi ustidanqattiq nazorat o‘rnatish, amalga oshirish, mehnat munosabatlarini,moddiy rag‘batlantirish va mehnatni muhofaza qilish mexanizmlarinitakomillashtirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish.Vazirlik o‘ziga yuklangan vazifalarga muvofiq quyidagi funksiyalarniamalga oshiradi:Mehnat bozorini shakllantirish va aholini ish bilan ta’minlashsohasida:Iqtisodiyot vazirligi bilan birgalikda respublika va hududlarningdemografik rivojlanishi borasida bashoratlarni amalga oshiradi,aholini ish bilan samarali ta’minlash chora-tadbirlari kompleksiniasoslagan holda mehnat resurslarining bashorat balanslarini ishlabchiqadi;544 545

espublika va hududlarning mehnat resurslari soni va tarkibinio‘rganadi hamda uni takomillashtirishga doir takliflar ishlabchiqadi;aholining ish bilan bandlik darajasi va tarkibini eng to‘liq vaxolisona baholashni ta’minlash, ishga joylashishga muhtoj shaxslarnianiqlash maqsadida mehnat bozori ahvolining monitoringini tashkiletadi;hududlarning demografik rivojlanish bashoratlari asosidaaholini ish bilan ta’minlash yuzasidan takliflar ishlab chiqadi;migratsiya jarayonlarini tahlil qiladi, tashqi mehnat migratsiyasiniva xorijiy fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasihududidagi mehnat faoliyatini tashkil etish bo‘yicha takliflar ishlabchiqadi;ishsizlarni hisobga olishni tashkil qiladi;manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda o‘rta maxsus,kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilarining ish bilanta’minlanishini tadqiq etadi hamda ularning natijalari asosida ishchikadrlar va o‘quv yurtlarida mutaxassislarning kasb tayyorgarligiyo‘nalishlarini takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqadiva hokazo.Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligida 9 kishi— Vazir (hay’at raisi), vazir o‘rinbosarlari (lavozimiga ko‘ra),shuningdek vazirlik va uning tizimi boshqa rahbar xodimlaridaniborat tarkibda hay’at tashkil etiladi.Hay’at a’zolari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasitomonidan tasdiqlanadi, vazir va uning o‘rinbosarlari bundanmustasno.Vazirlik hay’ati o‘zining muntazam ravishda o‘tkaziladiganmajlislarida vazirlik faoliyatining asosiy masalalarini ko‘rib chiqadi,vazirlikning tarkibiy va hududiy bo‘linmalari, o‘ziga qarashli boshqaorganlar va tashkilotlar rahbarlarining hisobotlarini eshitadi,Vazirlikning muhim buyruqlari va boshqa hujjatlari loyihalarinimuhokama qiladi.Hay’at qarorlari vazirning buyruqlari bilan amalga oshiriladi.Vazir bilan hay’at a’zolari o‘rtasida kelishmovchilik paydobo‘lganda u bu to‘g‘rida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahka-masiga axborot bergan holda, mustaqil ravishda qaror qabul qiladi.Hay’at a’zolari ham o‘z fikr-mulohazalarini Vazirlar Mahkamasigama’lum qilishlari mumkin.Qoraqalpog‘iston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiymuhofaza qilish vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar mehnatva aholini ijtimoiy muhofaza qilish hududiy bosh boshqarmalari,shuningdek tuman (shahar) ijtimoiy ta’minot bo‘limlari hamdabandlikka ko‘maklashuvchi tuman (shahar) markazlari tegishliravishda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashiga,viloyatlar, shaharlar va tumanlar hokimliklariga hamda Vazirlikkabo‘ysunadilar va hisobot beradilar.Viloyatlar va Toshkent shahar mehnat va aholini ijtimoiymuhofaza qilish bosh boshqarmalari rahbarlarini tayinlash tegishliravishda viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari bilan kelishilganholda O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiymuhofaza qilish vaziri tomonidan amalga oshiriladi.Yuqorida aytib o‘tilgan sohalarda ichki ishlar organlariningham o‘rni beqiyosdir. Ular mehnat va aholini ijtimoiy muhofazaqilish organlari bilan hamkorlikda ijtimoiy himoyaga muhtoj, ishtopishda qiynaladigan shaxslar hamda jazoni ijro etish joylaridanbo‘shatilgan shaxslarni ishga joylashtirish choralarini ko‘radilar.Jazoni ijro etish muassasalaridan bo‘shatilganlarni mehnatga jalbqilish bo‘yicha hokimiyatlar huzuridagi maxsus komissiyalar vaijtimoiy moslashuv markazlari orqali tegishli choralar ko‘rilishinitashkil etadilar.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Ta’lim sohasini boshqarish qanday tartibda amalga oshiriladi?2. Ta’lim sohasini boshqarish organlari tizimi va huquqiy holati qanday?3. Sog‘liqni saqlash sohasini boshqarish haqida so‘zlab bering.4. Sog‘liqni saqlash sohasini boshqarish organlari va huquqiy holatihaqida tushuntirib bering.5. Madaniyat va sport sohasini boshqarish organlari va ularning huquqiyholati nimalardan iborat?6. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza etish sohasini boshqarishorganlari, huquqiy holati haqida so‘zlab bering.546 547

XXI bobMA’MURIY-SIYOSIY FAOLIYAT SOHASINIBOSHQARISHNI MA’MURIY-HUQUQIYTARTIBGA SOLISH1-§. Mudofaa sohasini boshqarishMudofaa sohasini boshqarish O‘zbekiston Respublikasining«O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslarito‘g‘risida»gi 1991-yil 31-avgust qonuni, O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisining «O‘zbekiston Respublikasining Harbiy doktrinasito‘g‘risida»gi 1995-yil 30-avgust qarori, O‘zbekiston Respublikasining«Mudofaa to‘g‘risida»gi (yangi tahrirdagi) 2001-yil 11-may qonuni va «Umumharbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida»gi(yangi tahrirdagi) 2002-yil 12-dekabr qonunlariga asosanamalga oshiriladi.«Ma’lumki, davlatning mudofaa qobiliyati uning siyosiy,iqtisodiy, harbiy, ilmiy va ma’naviy imkoniyatlaridan tarkib topadi.Bu sohada biz yuritadigan siyosatning asosi Oliy Majlis tomonidanjamiyatimiz barcha qatlamlarining keng va har tomonlama muhokamasidanso‘ng qabul qilingan harbiy doktrinada mustahkamlabqo‘yilgan. Xalqimiz uning mudofaa xususiyatini hamda unga asosbo‘lgan qoidalarni ma’qulladi. Bu eng avvalo, kuch ishlatishdanyoki kuch ishlatish bilan tahdid qilishdan voz kechish, mudofaaqobiliyatini oqilona darajada saqlab turish, xalqaro huquq qoidalariva normalariga og‘ishmay rioya etish majburiyatlarini qabul qilish,xalqaro bitimlar bo‘yicha o‘z zimmamizga olgan majburiyatlarnibajarish va shu kabilardir» 1 .O‘zbekiston Respublikasining Harbiy doktrinasi O‘zbekistonRespublikasi mudofaa siyosatining negizini tashkil etadi va milliyxavfsizlik umumdavlat konsepsiyasining tarkibiy qismi bo‘lib,1Êàðèìîâ È.À. ¤çáåêèñòîí XXI àñð á´ñà²àñèäà: õàâôñèçëèêêà òàµäèä,áàð³àðîðëèê øàðòëàðè âà òàðà³³è¸ò êàôîëàòëàðè. – Ò., 1997. – 162-163-á.tashqi siyosat, davlatlararo munosabat masalalariga, urush vatinchlik muammolariga mutlaqo yangicha yondashuvlarga asoslanadi.O‘zbekiston Respublikasining Harbiy doktrinasida: davlatimizningo‘z mustaqilligini e’lon qilib, o‘zining ma’naviy hamdaintellektual qadriyatlarini tiklash, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiysohalarda tub o‘zgarishlarni amalga oshirishi; uning huquqiy,demokratik va dunyoviy jamiyat qurish yo‘lidan borayotganligi;o‘tkazilayotgan demokratik islohotlarni amalda ro‘yobga chiqarishdajamiyatdagi barqarorlikni mustahkamlash va davlat xavfsizliginipuxta ta’minlashning O‘zbekiston uchun hayotiy zarurligi;O‘zbekiston Respublikasining mustaqil davlatlar va xalqaro munosabatlarningsubyekti sifatida o‘zi mudofaa siyosatida barcha mamlakatlarningtinch-totuv yashashi, boshqa davlatlarning ichki ishlarigaaralashmaslik, ularning mustaqilligi hamda davlatlararo tarkibtopgan chegaralarning buzilmasligi va o‘zgarmasligini hurmat qilishprinsiðlariga asoslanishi ta’kidlangan.O‘zbekiston Respublikasi «Mudofaa to‘g‘risida»gi qonuniningasosiy vazifasi — mudofaani tashkil etishning hamda O‘zbekistonRespublikasi Qurolli Kuchlarini boshqarishning huquqiy asoslarinibelgilaydi, mamlakat mudofaasini ta’minlashda davlat organlariningvakolatlarini, shuningdek fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishorganlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va fuqarolar ishtirokinianiqlab beradi.Mudofaa deganda - O‘zbekiston Respublikasining suvereniteti,hududiy yaxlitligi, aholining tinch, osoyishta hayoti va xavfsizliginihimoya qilishni ta’minlashning siyosiy, iqtisodiy, harbiy, ijtimoiyhuquqiy,axborot, tashkiliy va boshqa tadbirlari majmui tushuniladi.Mudofaa sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiðlariquyidagilardan iborat:— boshqa davlatga qarshi harbiy kuch ishlatmaslik, tajovuzningoldini olish va uni daf etish, shuningdek O‘zbekiston Respublikasitegishli shartnomalar bilan bog‘langan davlatlarga yordam ko‘rsatishhollari bundan mustasno;— xalqaro huquq normalariga muvofiq ravishda kollektivxavfsizlik tizimlarida ishtirok etish;548 549

— harbiy-siyosiy bloklarda qatnashmaslik;— harbiy qurilishning zamonaviy urushlar va qurolli mojarolarningxususiyatiga monand bo‘lishi;— yadroviy va boshqa turdagi yalpi qirg‘in qurollarini ishlabchiqarishni, qayta ishlashni, olishni, saqlashni, tarqatishni vajoylashtirishni rad etish;— Qurolli Kuchlarning, iqtisodiyotning, aholining, hududningtajovuzni daf etishga doim shay turishi;— mudofaaning yetarli darajada bo‘lishi;— harbiy xizmat sharafli ekanligini ta’minlash.Mudofaani tashkil etish quyidagilarni o‘z ichiga:— tajovuzning oldini olish va qaytarishga, O‘zbekiston Respublikasigaqaratilgan har qanday tajovuzlardan uyushgan holdaqurolli himoyalanishga doir zarur sharoitlar yaratish;— mudofaa sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish,davlat harbiy tuzilishini zamonaviy talablarga muvofiq takomillashtirish;— mudofaa vazifalarini hal etish uchun kerakli barcha kuchlarva vositalarning muvofiqlashtirib borilishini va hamkorlikda harakatqilishini ta’minlash;— harbiy-siyosiy vaziyat, milliy xavfsizlikka bo‘lgan aniq vapotensial tahdidlar monitoringini yuritish;— O‘zbekiston Respublikasi urushga va qurolli mojarolargatortilishining oldini olish yuzasidan siyosiy, iqtisodiy, harbiy,ijtimoiy-huquqiy, axborot, tashkiliy va boshqa chora-tadbirlarko‘rish;— Qurolli Kuchlarning qurilishi, tayyorgarligi, doim shayholda saqlab turilishi, ularning soni, tuzilishi va tarkibiningmaqbullashtirilishi;— Qurolli Kuchlarni tegishli ravishda zamonaviy qurolyarog‘lar,harbiy texnika, harbiy-texnikaviy va ashyoviy molmulklar,oziq-ovqat, boshqa moddiy-texnik vositalar, energetikava boshqa resurslar bilan ta’minlash, ularning zaxiralarini vujudgakeltirish;— Qurolli Kuchlar qo‘llanilishini rejalashtirish;— mudofaa vazifalarini hal etish uchun tashqi siyosiy yo‘nalishdagichora-tadbirlarni ko‘rish;— aholini va hududni mudofaaga tayyorlash;— O‘zbekiston Respublikasi Davlat chegarasining qo‘riqlanishiva himoyalanishini ta’minlash;— aholini, iqtisodiyot va hayot kechirish uchun zarur bo‘lganobyektlarni yalpi qirg‘in qurollaridan muhofaza qilishga doirtadbirlarni o‘tkazish;— Qurolli Kuchlarning, mamlakat iqtisodiyotining, davlatorganlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, korxonalar,muassasalar va tashkilotlarning, shuningdek aholining safarbarliktayyorgarligi;— davlat va safarbarlik zaxiralari uchun moddiy boyliklarzaxiralarini vujudga keltirish;— mudofaaning ilmiy, ilmiy-texnikaviy, ma’rifiy, harbiysanoat,iqtisodiy, axborot va qonunchilik bazasini takomillashtirish;— aholini ma’naviy-axloqiy va harbiy-vatanparvarlik ruhidatarbiyalash hamda Qurolli Kuchlar shaxsiy tarkibini davlatnihimoya qilishga axloqiy-ruhiy jihatdan tayyorlash;— mamlakat mudofaasini tashkil etishga doir boshqa tadbirlar.O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari — urushlar vaqurolli mojarolarni qaytarish hamda oldini olish, O‘zbekistonRespublikasining milliy manfaatlarini, suvereniteti, hududiyyaxlitligini hamda aholining tinch hayotini himoya qilish uchundavlat tomonidan tashkil etilgan va saqlab turilgan harbiy birlashmalar,qo‘shilmalar va qismlarni, shuningdek boshqa harbiytuzilmalarni o‘z ichiga oladi.Qurolli Kuchlar o‘z faoliyatini qonun ustunligi, markazlashganrahbarlik va yakkaboshchilik, jangovar va safarbarlik borasidadoimiy shaylik hamda harbiy intizomga rioya etish asosida quradi vaamalga oshiradi.Harbiy obyektlar, binolar va inshootlar, qurol-yarog‘, harbiytexnikaning barcha turlari, boshqa harbiy mol-mulklar davlat mulkihisoblanadi va Qurolli Kuchlar tasarrufida bo‘ladi.Qurolli Kuchlarning komplektlanishi qonunchilik hujjatlaridabelgilangan tartibda amalga oshiriladi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 93-moddasihamda O‘zbekiston Respublikasi «Mudofaa to‘g‘risida»gi (yangi550 551

tahrirdagi) qonunining 7-moddasiga asosan mudofaaga va QurolliKuchlarga rahbarlikni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti —Qurolli Kuchlar Oliy bosh qo‘mondoni amalga oshiradi.Urush davrida O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vaziri birpaytning o‘zida Qurolli Kuchlar Oliy bosh qo‘mondoni o‘rinbosarihisoblanadi.Qurolli Kuchlarning kundalik faoliyatiga rahbarlikni o‘zbo‘ysunuvida Qurolli Kuchlarning tarkibiga kiradigan harbiytuzilmalari bo‘lgan vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarningrahbarlari amalga oshiradilar.Qurolli Kuchlar oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarish yuzasidanularga tezkor rahbarlikni Qurolli Kuchlar Birlashgan shtabiningboshlig‘i amalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti mudofaa sohasida quyidagivakolatlarga ega:— O‘zbekiston Respublikasi mudofaa siyosati va harbiyqurilishining asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi;— davlat boshqaruv organlarining mudofaa sohasidagifaoliyatiga rahbarlik qiladi;— O‘zbekiston Respublikasining mudofaa qobiliyati ta’minlanishi,uning suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligi muhofazaetilishi yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko‘radi;— Qurolli Kuchlarni qurish, qo‘llash va rivojlantirish rejalarini,shuningdek mudofaani tashkil etish yuzasidan davlatningboshqa reja va dasturlarini tasdiqlaydi;— O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari va boshqa harbiytuzilmalarining tinchlik va urush davriga mo‘ljallangan tuzilishi,tarkibi va joylashuvini tasdiqlaydi;— harbiy harakatlar olib borish to‘g‘risida, shu jumladanxalqaro tinchlikparvarlik tadbirlarida qatnashish hamda QurolliKuchlarni o‘zlariga bevosita taalluqli bo‘lmagan vazifalarni bajarishgajalb etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi va Qurolli Kuchlarga buyruqberadi;— O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangantartibda: O‘zbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yokitajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnomamajburiyatlarini bajarish zaruriyati tug‘ilganda urush holati,umumiy yoki qisman safarbarlik e’lon qiladi hamda O‘zbekistonRespublikasining butun hududida yoki uning ayrim joylaridafavqulodda holat joriy etadi;— Qurolli Kuchlarning oliy qo‘mondonlarini tayinlaydi vavazifasidan ozod qiladi, oliy harbiy unvonlarni beradi;— harbiy va muqobil xizmatga chaqirilishi lozim bo‘lganO‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining sonini, ularning harbiyva muqobil xizmatni o‘tash tartibini, harbiy xizmatga majburlarniva chaqiriluvchilarni harbiy hisobga olish ishining yuritilish tartibini,mudofaa va Qurolli Kuchlar ehtiyojlari uchun qurol-yarog‘-lar, harbiy texnika, harbiy-texnikaviy va ashyoviy mol-mulklar,oziq-ovqat hamda boshqa moddiy-texnika vositalarining normalarihamda hajmini belgilaydi;— O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini muddatli harbiyxizmatga chaqirish, muddatli xizmat harbiy xizmatchilarini zaxiragabo‘shatish to‘g‘risida, shuningdek harbiy xizmatga majburlarnichaqiruv rezervini harbiy yig‘inlarga chaqirish to‘g‘risida qarorlarqabul qiladi, fuqarolarni safarbarlik bo‘yicha va urush davrida harbiyxizmatga chaqirish, safarbarlikdan bo‘shatish to‘g‘risida farmonlarchiqaradi;— mamlakat iqtisodiyotining safarbarlik tayyorgarligi, shuningdeksafarbarlik va strategik davlat zaxiralarini shakllantirishhamda ulardan foydalanish rejalarini tasdiqlaydi;— harbiy oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarini,oliy ta’lim muassasalari qoshidagi harbiy ta’lim fakultetlarini,shuningdek harbiy tayyorgarlik o‘quv markazlarini (harbiykafedralar yoki sikllarni) tashkil etadi, qayta tashkil etadi hamdatugatadi va hokazo.O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasi Mudofaaishlari vazirligini tuzish to‘g‘risida»gi 1991-yil 6-sentabr farmoniva «O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa ishlari vazirligini O‘zbekistonRespublikasining Mudofaa vazirligiga aylantirish to‘g‘risida»gi1992-yil 3-iyul farmonlariga asosan tashkil etilgan bo‘lib, vazirliknizomi va tuzilmasi Vazirlar Mahkamasining 1991-yil 25-oktabr552 553

qarori bilan tasdiqlangan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining2000-yil 29-sentabr farmoni bilan Mudofaa vazirligining tuzilmasiva nizomlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan.Mudofaa vazirligi o‘z tasarrufidagi qo‘shinlarga boshqaruvniamalga oshiradi, mudofaa va harbiy qurilish sohasidagi davlat siyosatiyuritilishini, O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi qo‘shinlariningzamonaviy qurol-yarog‘lar, harbiy texnika va moddiytexnikavositalari bilan jihozlanishini, harbiy hamkorlik kengaytirilishini,chaqiruvning va Qurolli Kuchlar kadrlari tayyorlashningtashkil etilishini ta’minlaydi va hokazo.Mudofaa vazirligi — Qurolli Kuchlarda mudofaa sohasidagi vaharbiy qurilish jabhasidagi davlat siyosati o‘tkazishni ta’minlaydi;mudofaa, Qurolli Kuchlarni tuzish va rivojlantirish rejalari vakonsepsiyalarining, qurol-yarog‘lar va harbiy texnikani rivojlantirishrejalari va konsepsiyalarining, qurol-yarog‘lar va harbiytexnikani rivojlantirish davlat dasturi loyihalarini, mudofaa ehtiyojlarigapul ajratishga doir takliflarni ishlab chiqadi va O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi muhokamasiga kiritadi; vazirlikharbiy qurilish sohasida ilmiy tadqiqotlarni yo‘lga qo‘yadi va olibboradi; harbiy texnika va boshqa harbiy ashyolar yaratish, ishlabchiqarish va sozlashga oid davlat buyurtmalarining bajarilishininazorat qiladi; Qurolli Kuchlar shaxsiy tarkibi bilan harbiy,huquqiy, axloqiy tarbiya, shuningdek, ma’naviy-psixologik tayyorgarlik,harbiy kadrlarni joy-joyiga qo‘yish ishlarini olib boradi;harbiy xizmatdan bo‘shatilganlarga pensiyalar to‘lanishini, harbiyxizmatchilar va ular oila a’zolarining shaxsiy huquq va erkinliklarihimoyasini amaldagi qonunlarga muvofiq ta’minlaydi; aholiningsafarbarlik darajasida tayyorgarligini tashkil etishda ishtirok etadi.Mudofaa vazirligi o‘z asosiy vazifalarini bajarish uchun:— respublika hududida qo‘shin safarbarligini o‘tkazishgatayyorgarlikni, respublika mudofaasi manfaatlari yo‘lida iqtisodiyotsohasidagi resurslarini hisobga olishni, respublika iqtisodiyot sohasiuchun kadrlarni band qilishni ta’minlaydi;— Qurolli Kuchlarni komplektlaydi, uni o‘qitishni va jangovartayyorgarlikni ta’minlashni tashkil etadi;— tinchlik va urush davrida respublikada fuqaro mudofaasibo‘yicha bashorat loyihalarini ishlab chiqadi, fuqaro mudofaasimoddiy-texnika bazasining ko‘payishi va rivojlanishini, tinchlik vaurush davrida favqulodda holatlarda fuqaro mudofaasining harakatgatayyor holda turishini ta’minlaydi;— harbiy bilim yurtlarini komplektlash bilan shug‘ullanadi,oliy o‘quv yurtlari harbiy kafedralarining, harbiy tayyorgarlikkuchaytirilgan maktablarning faoliyatini yo‘naltirib boradi;— muqobil xizmatni tashkil etish masalalarini hal qiladi;— urush qatnashchilariga, Qurolli Kuchlar faxriylariga,baynalmilalchi jangchilarga imtiyozlar berish ustidan nazorat olibboradi;— respublikaning harbiy qismlari, harbiy idoralari va muassasalarifaoliyatini nazorat qiladi;— respublikada joylashadigan harbiy qismlardagi shaxsiytarkibning xizmat va jangovar tayyorgarligining hamda intizominingyuksak darajada bo‘lishini ta’minlashda ishtirok etadi;— chaqiriqni rejalashtiradi hamda chaqiriluvchilarni qo‘shinturlari va xillari bo‘yicha taqsimlaydi;— Qurolli Kuchlar saflariga fuqarolarni chaqirishni tashkiletishda chaqiruv komissiyalariga yordam beradi va nazoratni amalgaoshiradi;— harbiy xizmatchilarni huquqiy va ijtimoiy himoya qilishni,ularga va ularning oila a’zolariga imtiyozlar berish ustidan nazoratnita’minlaydi;— Qurolli Kuchlar uchun maxsus kishilarni tayyorlash bo‘yichaishlarni yo‘naltirib boradi;— harbiy ta’lim olgan xizmatchilar, resurslarining to‘planishini,harbiy xizmatga majbur zaxiradagilarni, chaqiruv rezervinio‘qitishni va qayta tayyorlashni tashkil etadi;— respublika o‘quv yurtlarida yoshlarni boshlang‘ich harbiytayyorlashga rahbarlik qiladi;— aholini, ayniqsa yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhidatarbiyalash bo‘yicha ishlarni tashkil etadi;— harbiy qismlardagi hodisalar to‘g‘risidagi xabarlar vama’lumotlarni joylarda ko‘rib chiqishda bevosita qatnashadi va boshqafunksiyalarni amalga oshiradi;O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligiga O‘zbekistonRespublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi554 555

Prezidenti tayinlaydigan, keyinchalik O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisi Senati tomonidan tasdiqlanadigan vazir boshchilikqiladi.Vazir o‘rinbosarlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasitomonidan tayinlanadi.O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi tizimida xizmatnio‘tovchi soldatlar, serjantlar, ofitserlar va generallar QurolliKuchlar harbiy xizmatchilarining barcha huquqlari va imtiyozlaridanfoydalanadilar.Mudofaa vazirligining Qoraqalpog‘iston Respublikasi,viloyatlar va Toshkent shahrida mudofaa ishlari boshqarmalari,tumanlarda mudofaa ishlari bo‘limlari faoliyat ko‘rsatadi.Qurolli Kuchlarning Birlashgan shtabi — O‘zbekistonRespublikasining suvereniteti va hududiy yaxlitligini qurolli himoyaqilish sohasidagi qarorlarni ishlab chiquvchi va amalga oshiruvchiyagona qo‘mondonlik organi hisoblanadi.Qurolli Kuchlarning Birlashgan shtabi:— milliy harbiy strategiya, Qurolli Kuchlar qurilishi varivojlantirilishining konseptual asoslarini ishlab chiqish uchunmas’ul bo‘ladi;— Qurolli Kuchlarni, harbiy okruglarni, vazirliklar, davlatqo‘mitalari va idoralarning harbiy tuzilmalarini tezkor-strategikboshqarishning bosh organi vazifasini bajaradi;— qo‘shinlarning jangovar harakatlari strategik jihatdan vatezkor rejalashtirilishini hamda ularga rahbarlikni amalga oshiradi;— qo‘shinlarning tezkor va jangovar tayyorgarligi, qo‘shinlarniqo‘llash shakl va usullariga ko‘nikma hosil qilishi, ularningtashkiliy-shtat tuzilishiga doir tadbir-choralar ishlab chiqadi hamdaamalga oshiradi;— o‘z vakolatlari doirasida barcha vazirliklar, davlat qo‘mitalariva idoralar tomonidan, Qurolli Kuchlar qo‘shinlarining shakl vaturi, birlashmalari, qo‘shilmalari va bo‘linmalarining qo‘mondonlaritomonidan ijro etilishi majburiy bo‘lgan direktivalar vabuyruqlar chiqaradi va hokazo.Harbiy okrug — operatsion yo‘nalishlarda O‘zbekistonRespublikasining xavfsizligi va hududiy yaxlitligini ta’minlovchiasosiy harbiy-ma’muriy birlik hamda umumqo‘shin tezkor-strategikhududiy birlashmasidir.Harbiy okruglar zimmalariga yuklangan vazifalarni bajaradilarhamda qonunchilik hujjatlariga muvofiq qarorlar qabul qiladilar.Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralar qonun hujjatlarigamuvofiq mamlakat mudofaa qobiliyatini, Qurolli Kuchlarningjangovar va safarbarlik tayyorgarligini, shuningdek jangovarqobiliyatini ta’minlashda qatnashadilar hamda zimmalarigayuklangan vazifalar bajarilishi uchun mas’ul hisoblanadilar.Harbiy okruglar harbiy buyurtmalarni bajaruvchi vazirliklar,davlat qo‘mitalari va idoralar mudofaa ehtiyojlariga zarur bo‘lganmahsulotlar yetkazib berilishi, tarmoqning safarbarlik tayyorgarligiuchun mas’uldirlar, ular safarbarlik tayyorgarligi rejasiga muvofiqtarmoqning urush davrida barqaror ishlashini ta’minlashga doirchora-tadbirlarni amalga oshiradilar.O‘zbekiston Respublikasida beshta Harbiy okrug bo‘lib, ular:Shimoliy-g‘arbiy Harbiy okrugi (Qoraqalpog‘iston Respublikasi,Xorazm viloyati hududlari), okrug shtabi Nukus shahrida;Janubiy-g‘arbiy maxsus Harbiy okrugi (Buxoro, Navoiy,Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining hududlari), okrugshtabi Qarshi shahrida;Markaziy Harbiy okrug (Samarqand, Jizzax va Sirdaryoviloyatlarining hududlari), okrug shtabi Jizzax shahrida;Toshkent Harbiy okrugi (Toshkent shahar va Toshkent viloyatihududlari), okrug shtabi Toshkent shahrida;Sharqiy Harbiy okrug (Andijon, Namangan va Farg‘onaviloyatlarining hududlari), okrug shtabi Marg‘ilon shahrida joylashgan.O‘zbekiston Respublikasining «Umumharbiy majburiyat vaharbiy xizmat to‘g‘risida»gi qonunining maqsadi O‘zbekistonRespublikasi fuqarolarining umumiy harbiy majburiyatni bajarishiva harbiy xizmatni o‘tashi bilan bog‘liq munosabatlarni tartibgasolishdan iborat.Umumiy harbiy majburiyatning mazmuni — O‘zbekistonRespublikasi fuqarolarini O‘zbekiston Respublikasini himoya qilishuchun majburiy harbiy tayyorgarlikdan o‘tkazishdan iborat bo‘lib,556 557

O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari saflarini to‘ldirish vaularning rezervini tayyorlashni ta’minlash maqsadida joriy etiladi.«Umumharbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida»giqonunga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining quyidagi fuqarolari,xususan:— harbiy xizmatga chaqiriladigan va tuman (shahar) chaqiruvuchastkalarida qayd etilgan shaxslar — chaqiriluvchilar;— haqiqiy harbiy xizmatdagi shaxslar — harbiy xizmatchilar;Qurolli Kuchlarning rezervi yoki zaxirasidagi shaxslar —harbiy xizmatga majburlar;— turli sabablarga ko‘ra harbiy ro‘yxatga olinmagan yoki harbiyro‘yxatdan chiqarilgan, shu jumladan iste’fodagi shaxslar —harbiy xizmatga majbur bo‘lmagan shaxslar deb ataladi.Haqiqiy harbiy xizmat — chaqiruv yoki kontrakt bo‘yichaoddiy askarlar, serjantlar va ofitserlar tarkibi lavozimlarida QurolliKuchlar safidagi harbiy xizmatdir.Umumiy harbiy majburiyat O‘zbekiston Respublikasi hududidadoimiy yoki vaqtincha yashayotgan chet el fuqarolari vafuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga tatbiq etilmaydi.Harbiy xizmatga birinchi marta chaqirilgan yoki ixtiyoriyravishda (kontrakt bo‘yicha) kirgan fuqarolar O‘zbekiston Respublikasiningxalqi va Prezidentiga sodiqlik to‘g‘risida Harbiyqasamyod qabul qiladilar.Muqaddam Harbiy qasamyod qabul qilmagan harbiy xizmatgamajbur fuqarolar harbiy yig‘inlarga jalb etilganlarida yoki safarbarlikbo‘yicha chaqirilganlarida Harbiy qasamyod qabul qiladilar.O‘zbekiston Respublikasi fuqarolariga chet davlatlarning harbiyxizmatiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shukabi boshqa organlariga xizmatga kirish taqiqlanadi.Harbiy xizmat - O‘zbekiston Respublikasi fuqarolariningQurolli Kuchlar safida umumiy harbiy majburiyatni bajarishborasidagi davlat xizmatining alohida turidir.Harbiy xizmatning quyidagi turlari joriy etiladi:— muddatli harbiy xizmat;— safarbarlik chaqiruvi rezervidagi harbiy xizmat;— kontrakt bo‘yicha harbiy xizmat;— O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari safida harbiyxizmatni o‘tagan safarbarlik chaqiruvi rezervi xizmati.Tinchlik davrida oddiy askarlar va serjantlar tarkibi lavozimlaridamuddatli harbiy xizmatga, shuningdek safarbarlik chaqiruvirezervidagi xizmatga o‘n sakkiz yoshdan yigirma yetti yoshgachabo‘lgan, salomatligiga ko‘ra Qurolli Kuchlar safida harbiy xizmatnio‘tashga yaroqli erkak fuqarolar chaqiriladilar.Muddatli harbiy xizmat — harbiy xizmatga chaqirilish yoshidagifuqarolarning oddiy askarlar va serjantlar tarkibi lavozimlarida,shuningdek muqaddam harbiy xizmatni o‘tamagan ofitserlarningqonunchilik hujjatlarida belgilangan muddat mobaynida QurolliKuchlar safidagi majburiy xizmatidir.Muddatli harbiy xizmat muddatlari kalendar hisobida:— muddatli harbiy xizmatni oddiy askarlar va serjantlar tarkibilavozimlarida o‘tayotgan harbiy xizmatchilar uchun — o‘n ikkioy (oliy ma’lumotli shaxslar uchun — to‘qqiz oy);— muddatli harbiy xizmatni chaqiruv bo‘yicha ofitserlartarkibi lavozimlarida o‘tayotgan ofitserlar uchun — to‘qqiz oyqilib belgilanadi.Safarbarlik chaqiruvi rezervidagi harbiy xizmat. Muddatliharbiy xizmatni o‘tashga yaroqli hamda chaqirilish muddatinikechiktirish va chaqirilishdan ozod etilish huquqiga ega bo‘lmagan,biroq Qurolli Kuchlar safiga navbatdagi muddatga chaqirilmaganshaxslar safarbarlik chaqiruvi rezervi safiga olinadilar.Safarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmat hududiy prinsið asosidaoylik yig‘inlar tarzida tashkil etiladi hamda chaqiriluvchilar tomonidanO‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining maxsushisobvarag‘iga pul badallari kiritilishini nazarda tutadi.Safarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmat safiga shaxslar yigirmayetti yoshga to‘lgunga qadar olinadilar va har yilgi harbiy yig‘inlargajalb etilishlari mumkin, favqulodda vaziyatlar yoki O‘zbekistonRespublikasiga qarshi harbiy tajovuz ro‘y bergan taqdirda esahaqiqiy harbiy xizmatga chaqiriladilar.Safarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmatni o‘tagan fuqarolaryigirma yetti yoshga to‘lganlaridan keyin Qurolli Kuchlar rezervitarkibiga o‘tkaziladilar.558 559

Safarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmatni tashkil etish va o‘tashtartibi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadigan«O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining safarbarlikchaqiruvi rezervidagi xizmatni o‘tash tartibi to‘g‘risida»gi nizombilan belgilanadi.Fuqarolarning muddatli harbiy xizmatga hamda safarbarlikchaqiruvi rezervidagi xizmatga chaqirilishi «Umumiy harbiy majburiyatva harbiy xizmat to‘g‘risida»gi O‘zbekiston RespublikasiQonunining 18 va 19-moddalariga o‘zgartishlar kiritish haqida»gi2008-yil 11-dekabr qonuniga asosan fuqarolarni harbiy xizmatgachaqirish uchun qayd etish tuman (shahar) mudofaa ishlariorganlari huzurida tashkil etiladigan chaqiruv uchastkalarida amalgaoshiriladi va ro‘yxatga olinayotganlarning turar-joylarida o‘tkaziladi.Fuqarolarni chaqiruv uchastkalarida qayd etish ular o‘n olti yoshgato‘lgan yili aprel — iyun oylarida amalga oshiriladi.Fuqarolarning muddatli harbiy xizmatga hamda safarbarlikchaqiruvi rezervidagi xizmatga chaqirilishi O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining qaroriga asosan yiliga bir marta — fevral-martoylarida o‘tkaziladi.Tinchlik davrida muddatli harbiy xizmatga hamda safarbarlikchaqiruvi rezervidagi xizmatga chaqirilishdan quyidagilar ozodetiladilar:1) salomatligiga ko‘ra harbiy xizmatga yaroqsiz deb topilganchaqiriluvchilar;2) yaqin qarindoshlaridan biri (aka-ukasi, opa-singlisi) harbiyxizmatni o‘tash vaqtida halok bo‘lgan yoki vafot etgan chaqiriluvchilar;3) ro‘yxatdan o‘tgan diniy tashkilotlardan birida diniy rutbaegasi bo‘lgan chaqiriluvchilar.Yaqin qarindoshlaridan biri (aka-ukasi, opa-singlisi) harbiyxizmatni o‘tash vaqtida halok bo‘lgan yoki vafot etgan chaqiriluvchilaro‘z roziliklari bilan harbiy xizmatga chaqirilishlari mumkin.Jinoiy javobgarlikka tortilgan, shuningdek sudlanganlik holatitugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan fuqarolarharbiy xizmatga chaqirilmaydilar.Kontrakt bo‘yicha harbiy xizmat — Qurolli Kuchlar safidagihaqiqiy harbiy xizmatga ixtiyoriylik asosida, harbiy xizmat nazardatutilgan vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralar orqali davlatbilan tuziladigan kontraktga binoan kirgan fuqarolar bajaradiganharbiy xizmat turidir.Harbiy xizmatni kasb tariqasida tanlagan fuqarolar kontraktbo‘yicha harbiy xizmatni oddiy askarlar, serjantlar va ofitserlartarkibi lavozimlarida o‘taydilar.Harbiy xizmatni o‘tash muddatlari va asosiy shartlari kontraktdabelgilanadi.Harbiy xizmat talablariga javob beruvchi quyidagi fuqarolarixtiyoriy ravishda kontrakt bo‘yicha harbiy xizmatga kiradilar:o‘ttiz yoshgacha bo‘lgan, harbiy hisobdagi ixtisoslik bo‘yichategishli kasbiy tayyorgarlik ko‘rmagan harbiy xizmatga majburlarva ayollar — oddiy askarlar tarkibi lavozimlariga harbiy xizmatga;muqaddam kontrakt bo‘yicha harbiy xizmatni o‘tagan oddiyaskarlar va serjantlar tarkibidagi qirq yoshgacha bo‘lgan harbiyxizmatga majburlar, shuningdek muddatli harbiy xizmatni yokisafarbarlik chaqiruvi rezervidagi xizmatni o‘tagan va harbiyhisobdagi ixtisoslik bo‘yicha tegishli kasbiy tayyorgarlikka ega o‘ttizyoshgacha bo‘lgan harbiy xizmatga majburlar — oddiy askarlar vaserjantlar tarkibi lavozimlariga harbiy xizmatga;o‘ttiz yoshgacha bo‘lgan harbiy xizmatga majbur ayollar —oddiy askarlar va serjantlar tarkibi lavozimlariga harbiy xizmatga;o‘n yetti yoshdan yigirma bir yoshgacha bo‘lgan fuqarolar,shu jumladan o‘qishga qabul qilingan yili o‘n yetti yoshga to‘ladiganfuqarolar, shuningdek harbiy ta’lim muassasalarida o‘qish istaginibildirgan, ofitserlar tarkibi harbiy unvonlariga ega bo‘lmagan, o‘nsakkiz yoshdan yigirma besh yoshgacha bo‘lgan harbiy xizmatchilarva harbiy xizmatga majburlar — harbiy-ta’lim muassasalariningkursantlari tariqasida harbiy xizmatga;qirq yoshgacha bo‘lgan rezervdagi va zaxiradagi ofitserlar —ofitserlar tarkibi lavozimlariga harbiy xizmatga kiradilar.Ayni paytda dastlabki kontrakt xizmatni oddiy askarlar vaserjantlar tarkibi lavozimlarida o‘tash bo‘yicha uch yil, ofitserlartarkibi lavozimlarida o‘tash bo‘yicha besh yil muddatga tuziladi.Oliy harbiy ta’lim muassasalarining kursantlari bilan o‘qishdavri uchun kelgusida ularning ofitserlar tarkibi lavozimlarida560 561

harbiy xizmatni kamida besh yil majburiy o‘tash sharti bilankontrakt tuziladi.Harbiy xizmatning kontraktda nazarda tutilgan muddatitugaganidan keyin taraflarning kelishuvi bilan bu muddat yangikontrakt tuzish orqali uzaytirilishi mumkin.Kontrakt bo‘yicha harbiy xizmatga kirayotgan fuqarolarmajburiy tibbiy ko‘rikdan o‘tadilar.Fuqarolar harbiy xizmat nazarda tutilgan vazirlik, davlatqo‘mitasi va idora bilan harbiy xizmatni o‘tash to‘g‘risida kontrakttuzadilar.Kontrakt bo‘yicha harbiy xizmatni o‘tash tartibi, muddatlariva kontraktlar tuzish hamda oliy harbiy-ta’lim muassasalariningkursantlari bilan kontraktlar tuzish «O‘zbekiston Respublikasifuqarolarining harbiy xizmatni o‘tash tartibi to‘g‘risida»gi nizombilan belgilanadi.O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari rezervidagi xizmat- O‘zbekiston Respublikasining «Umumharbiy majburiyat vaharbiy xizmat to‘g‘risida»gi (yangi tahrirdagi) qonuni va O‘zbekistonRespublikasining «O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarirezervidagi xizmat to‘g‘risida»gi 2003 yil 25 aprel qonunlari asosidabelgilanadi.Qurolli Kuchlar safida harbiy xizmatni o‘tagan rezervchilarxizmati — haqiqiy harbiy xizmatni, shuningdek safarbarlikchaqiruvi rezervidagi xizmatni o‘tagan oddiy askarlar, serjantlarva ofitserlar jumlasidan bo‘lgan harbiy xizmatga majburlar uchunQurolli Kuchlarning qo‘shilmalari, qismlari va bo‘linmalari safiniurush davrida taqozo etiladigan shtatlar darajasiga qadar to‘ldirish,shuningdek urush davri taqozo etadigan tuzilmalarni kuchaytirishmaqsadida umumiy harbiy majburiyat asosida joriy etiladigan harbiyxizmat turidir.Harbiy yig‘inlarni o‘tash muddatlari O‘zbekiston Respublikasi«Umumharbiy majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida»gi qonunining32-moddasida belgilanadi.O‘zbekiston Respublikasining «Umumharbiy majburiyat vaharbiy xizmat to‘g‘risida»gi qonuni va O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining «Muqobil xizmatni tashkil etish vaO‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining uni o‘tashi tartibito‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida»gi_ 2003-yil 11-martqarorlari bilan muqobil xizmatni o‘tash tartibi belgilangan.Muqobil xizmat fuqarolarning umumiy harbiy majburiyatnibajarishining chaqiruv bo‘yicha harbiy xizmat o‘rniga iqtisodiyot,ijtimoiy sohaning turli tarmoqlarida kam malaka talab etiladigan(yordamchi) ishlarni, shuningdek falokatlar, halokatlar, tabiiyofatlar va boshqa favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etishishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan alohida turidir.O‘n sakkiz yoshdan yigirma yetti yoshgacha bo‘lgan, harbiyro‘yxatda turuvchi va xizmatga chaqirilishi lozim bo‘lgan fuqarolar,agar ular diniy ta’limoti qurol-yarog‘dan foydalanish va QurolliKuchlarda xizmat qilishga yo‘l qo‘ymaydigan, ro‘yxatga olingandiniy tashkilotlar hisobida tursalar, muqobil xizmat huquqiga ega.Muqobil xizmatning muddati yigirma to‘rt oyni, oliy ma’lumotlifuqarolar uchun esa o‘n sakkiz oyni tashkil etadi.Fuqarolarning muqobil xizmatga chaqirilishi muddatli harbiyxizmatga chaqiriladiganlar uchun belgilangan tartibda amalgaoshiriladi, chaqiruvni tashkil etish va o‘tkazish esa tuman (shahar)chaqiruv komissiyalari va hokimliklari zimmasiga yuklatiladi.Fuqarolar muqobil xizmatni turar joylaridagi yoki mamlakatningboshqa mintaqalaridagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalardao‘taydilar. Bunday korxonalar, muassasalar va tashkilotlarningro‘yxati, shuningdek muqobil xizmatdagi xizmatchilar shug‘ullanishimumkin bo‘lgan ishlar va kasblarning turlari O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.Muqobil xizmatni o‘tayotgan fuqarolarga ish haqining saksonfoizi to‘lanadi.Muqobil xizmatni o‘tayotgan fuqarolarning ish haqidanushlab qolinayotgan summalar respublika budjetiga o‘tkaziladi.Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagimuqobil xizmat tuzilmalariga rahbarlikni mudofaa ishlariorganlari amalga oshiradi.Muqobil xizmatni tashkil etish va o‘tash tartibi O‘zbekistonRespublikasi Prezidenti tomonidan belgilanadi.Muqobil xizmatdagi xizmatchilar harbiy tayyorgarlik yig‘inlariga(mashg‘ulotlariga) jalb etiladilar, ular shu asnoda qurol-562 563

yarog‘dan foydalanish, ularni qo‘llanish bilan bog‘liq bo‘lmaganharbiy hisobdagi ixtisoslikni egallaydilar va Harbiy qasamyod qabulqiladilar. Harbiy tayyorgarlik dasturi O‘zbekiston RespublikasiMudofaa vazirligi tomonidan belgilanadi.Ichki ishlar organlari mudofaa sohasi boshqaruvi organlaribilan o‘zaro munosabatlarida:— chaqiriluvchilarga pasportlar berishni, harbiy xizmatgamajburlar va chaqiriluvchilarning harbiy-hisob hujjatlarida ular harbiyro‘yxatga olinganligi yoki undan chiqarilganligi to‘g‘risida mudofaaishlari organlarining belgisi bo‘lgan taqdirda ularni turar joylaribo‘yicha qayd etish va ro‘yxatdan chiqarishni amalga oshirishlari;— o‘smirlarni harbiy ro‘yxatga olishda, fuqarolarning harbiyxizmatga (yig‘inlarga) chaqiruvini o‘tkazishda, harbiy xizmatgamajburlar va chaqiriluvchilarning harbiy ro‘yxat qoidalariga rioyaetishlari ustidan nazorat qilishda hamda harbiy xizmatga majburlarva chaqiriluvchilar orasidan harbiy ro‘yxatning belgilanganqoidalarini buzayotgan shaxslarni aniqlashda mudofaa ishlariorganlariga yordam ko‘rsatishlari va ko‘maklashishlari;— umumiy harbiy majburiyatni bajarishdan bo‘yin tovlayotganshaxslarni qidirib topish, ushlash va mudofaa ishlari organlarigaolib borishni tashkil etishlari shart.Surishtiruv va dastlabki tergov organlari surishtiruv va dastlabkitergov olib borilayotgan ishga daxldor chaqiriluvchilar vaharbiy xizmatga majburlar to‘g‘risida, sudlar esa chaqiriluvchilarva harbiy xizmatga majburlarga daxldor o‘zlari ko‘rayotgan jinoyatishlari va qonuniy kuchga kirgan hukmlar to‘g‘risida tuman(shahar) mudofaa ishlari organlariga yetti kun ichida ma’lumqilishlari shart.2-§. Milliy xavfsizlik sohasini boshqarishO‘zbekiston Respublikasining suverenitetini, xavfsizligini,hududiy yaxlitligini va davlat chegaralarini muhofaza etish — milliyxavfsizlik demakdir.«Milliy xavfsizlikka mamlakat ichida tug‘ilayotgan tahdiddemokratik nodavlat, fuqarolik tuzilmalarini mustahkamlash yo‘libilan ancha samarali barham toptiriladi. Bu tuzilmalarda aholiningfuqarolik faolligi yuzaga chiqadi va ularning jo‘shqin faoliyati orqaliyashirin siyosiy ekstremizm xavfi bartaraf etiladi.Davlat milliy xavfsizlikni ta’minlash sohasidagi asosiy mas’uliyatnio‘z zimmasiga oladi. Bu hol davlat hokimiyati organlariniisloh qilish muammolariga e’tiborni kuchaytirishni zarur qilibqo‘yadi. Bunda hokimiyatning markazidan joylarga o‘tish jarayonimintaqaviy separatizmga olib kelmasligi kerak. Jamiyat hayotinidemokratiyalash esa turli shiorlar ostida siyosiy ekstremizmningavj olishi uchun asos bo‘lmasligi lozim. Shu sababli yangi bosqichdagap ijtimoiy taraqqiyot jarayonlarida davlatning roli pasayishi haqidaemas, balki yanada aniqroq yuzaga chiqishi, strategik yo‘nalishlarbelgilanishi va ularda yaqin kelajakda davlatning yetakchi roli saqlanibqolishi to‘g‘risida boradi.Milliy xavfsizlik, mamlakatning suvereniteti va hududiy yaxlitliginita’minlashga hozirgi bosqichda birinchi galda tashqi kuchlarko‘proq tahdid solmoqda» 1 .Milliy xavfsizlik sohasi va davlat chegaralarini himoya qilishtizimlaridagi boshqaruv Milliy xavfsizlik xizmati tomonidan amalgaoshiriladi.Milliy xavfsizlik xizmati «O‘zbekiston Respublikasining davlatmustaqilligi asoslari to‘g‘risida»gi_ 1991-yil 31-avgust qonuni;O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati (MXX) O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining 1991-yil 25-avgust farmoniva 1991-yil 26-sentabr farmonlariga asosan tashkil etilgan. MXXningnizomi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Milliyxavfsizlik xizmati to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida»gi 1991-yil 25-oktabr qarori bilan qabul qilingan.Respublikamiz milliy xavfsizligini ta’minlash O‘zbekistonRespublikasi milliy xavfsizlik xizmati organlariga yuklatilgan.Qoraqalpog‘istonda respublika milliy xavfsizlik xizmati; viloyatlarda— milliy xavfsizlik xizmati boshqarmalari; shaharlar va tumanlarda— milliy xavfsizlik xizmati bo‘linmalari tashkil etilgan. Barchaxavfsizlik xizmati organlari pastdan yuqoriga, ya’ni tuman1Êàðèìîâ È. À. ¤çáåêèñòîí ÕÕI àñð á´ñà²àñèäà: õàâôñèçëèêêà òà³äèä,áàð³àðîðëèê øàðòëàðè âà òàðà³³è¸ò êàôîëàòëàðè. – Ò., 1997. – 161-162-á.564 565

o‘linmasi viloyat boshqarmasiga, viloyat boshqarmasi respublikaMilliy xavfsizlik xizmatiga bo‘ysunadi.Milliy xavfsizlik xizmati (MXX) va uning joylardagi organlarixorijiy davlatlar va xorijiy tashkilotlar maxsus xizmatlariningO‘zbekistonga qarshi qaratilgan razvedka-qo‘poruvchilik faoliyatigaqarshi kurash olib boradilar, O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligini,konstitutsiyaviy tuzumini, hududiy yaxlitligini, iqtisodiy,ilmiy-texnikaviy va mudofaa qudratini g‘ayriqonuniy tajovuzlardanhimoya qilishni amalga oshiradilar.O‘zbekiston Respublikasi MXX respublika qo‘mitasininghuquqlari bilan ta’minlanadi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentigabo‘ysunadi. MXX O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyativa boshqaruv organlarining barqaror ishlashini ta’minlashva mamlakatimizni nodo‘stona kayfiyatdagi davlatlar maxsusxizmatlarining razvedka-qo‘poruvchilik va boshqa xil jinoiytajovuzlardan samarali himoya qilish uchun javobgardir va O‘zbekistonRespublikasi Prezidenti hamda Oliy Majlisning oldidamuntazam hisob berib turadi.Milliy xavfsizlik xizmati va uning joylardagi organlari o‘zlariningamaliy faoliyatida fuqarolar bilan yaqindan aloqada bo‘lishga, doimoularning yordamiga suyanishga majburdirlar.MXXga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonibilan tayinlanadigan va keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi OliyMajlisining Senati tomonidan tasdiqlanadigan Rais boshchilikqiladi.MXX Raisining birinchi o‘rinbosari va o‘rinbosarlari O‘zbekistonRespublikasi MXX Raisining taqdimnomasiga ko‘raO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilantayinlanadilar.Milliy xavfsizlik xizmatining Raisi O‘zbekiston Respublikasiqonunchiligi bilan respublika vazirligiga berilgan huquqlardanfoydalanadi.O‘zbekiston Respublikasi MXX amaldagi buyruqlar vako‘rsatmalarga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiva qonunlariga zid bo‘lmagan operativ-qidiruv va boshqaxil xizmat faoliyatlarini amalga oshiradi.MXX Raisi va uning o‘rinbosarlari o‘z huquqlari doirasidaO‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, amaldagi qonunlar,O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, Oliy Majlisva Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosida hamda ularni bajarishmaqsadida buyruqlar, ko‘rsatmalar va yo‘riqnomalar chiqaradilar.Milliy xavfsizlik xizmati organlari ishini tashkil etish masalalarinihal etish uchun tarkibida Xizmat raisi — Kengash raisi,uning o‘rinbosarlari va Xizmatning boshqa rahbar xodimlari bo‘lganO‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati kengashi tuziladi.Kengash a’zolarining shaxsiy tarkibi O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti bilan kelishilgan holda Xizmat raisi tomonidantasdiqlanadi.Milliy xavfsizlik xizmatining asosiy vazifasi O‘zbekistonRespublikasi manfaatlari yo‘lida razvedka va kontrrazvedka faoliyatibilan shug‘ullanish va uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashhisoblanadi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Milliyxavfsizlik xizmati organlari:— razvedka va kontrrazvedka faoliyatini amalga oshiradilar; davlatxavfsizligi manfaatlariga tajovuz qiladigan terrorizm va uyushganjinoyatchilikka qarshi kurash olib boradilar; O‘zbekiston Konstitutsiyasimustaqilligini g‘ayriqonuniy tajovuzlardan himoya qilishnita’minlaydilar; chet ellarda O‘zbekiston Respublikasining diðlomatiya,savdo va boshqa rasmiy vakillarining xavfsizligini ta’minlaydilar,zarur hollarda, Respublika fuqarolarining chet elga jo‘nabketishida va u yerda bo‘lishida ularning xavfsizligini ta’minlashnitashkil etadilar;— O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan chegaraqo‘shinlari bo‘linmalari bilan hamkorlikda xizmat qilish uchunrespublika davlat chegarasining daxlsizligini ta’minlash yuzasidanzarur chora-tadbirlar ko‘radilar;— O‘zbekiston Prezidentini, davlat hokimiyati va boshqaruviorganlarini xavfsizlik manfaatlariga daxldor bo‘lgan masalalaryuzasidan xabardor qilib turadilar; O‘zbekiston Prezidentini,davlat hokimiyati va boshqaruvining yuqori organlari xavfsizlik,ijtimoiy-iqtisodiy, mudofaa qurilishi va fan-texnika taraqqiyoti,tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq vazifalarni hal etish uchun566 567

ularni zarur bo‘lgan axborot bilan ta’minlash maqsadida axborotberish-tahlil qilish ishlarini amalga oshiradilar; xavfsizlik manfaatlarigadaxldor bo‘lgan ijtimoiy jarayonlarni va muammolarni tadqiqqiladilar va oldindan aytib beradilar; iqtisodiyot sohasi va boshqaobyektlarda davlat sirlarini saqlashga oid choralar ishlab chiqish vaamalga oshirishda qatnashadilar; tijorat sirlarini saqlashdakorxonalarga, muassasalarga va tashkilotlarga yordam ko‘rsatadilar;— xavfsizlik organlari ixtiyoriga o‘tkazilgan jinoyat ishlaribo‘yicha surishtiruv va dastlabki tergov ishlarini olib boradilar;bunday jinoyatlarni sodir etgan yoki sodir etishda gumon qilinayotganshaxslarni qidirishni amalga oshiradilar; jinoyat sodirqilgan shaxslarning hisobini yuritadilar;— iqtisodiyot sohasi va boshqa obyektlarda xavfsizliknita’minlaydilar;— O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston davlathokimiyati va yuqori boshqaruv organlarining qarori bo‘yicha ichkiishlar organlari bilan birgalikda fuqarolarni himoya qilishda,transport va aloqa, aholi hayotini ta’minlash obyektlarini, muhimiqtisodiyot sohasi va harbiy obyektlarni qo‘riqlashda; qonuniylikniva huquq-tartibotni tiklashda; ommaviy tartibsizliklarni, millatlararonizolarning oldini olishda; atom energetikasi obyektlaridagi,neft va gaz mahsulotlari quvurlaridagi, transportdagi, sanoatningmudofaa tarmoqlari obyektlaridagi va boshqa muhim xo‘jalikobyektlaridagi yirik avariyalarning, xalokatlarning va boshqafavqulodda hodisalarning oldini olishga oid tadbirlarni amalgaoshirishda, tabiiy ofatlar, epidemiyalar, epizootik kasalliklar,ekologik halokatlar va boshqa favqulodda hodisalarning oqibatlarinitugatishda; maxsus yuklarni tashishning xavfsizligini ta’minlashyuzasidan choralar ishlab chiqish va amalga oshirishda boshqa davlatorganlari bilan o‘zaro hamkorlikda ishtirok etishda; urush davridamilliy xavfsizlik organlarining safarbarlik tadbirlarini ta’minlashda;davlat sirlarini saqlashga, bojxona qoidalariga, qurol va o‘q-dorilarsotib olish va saqlashga tegishli masalalarni hal etishda O‘zbekistonRespublikasi xavfsizligini ta’minlash yuzasidan umumdavlattadbirlarini ishlab chiqishda qatnashadilar;— davlat organlarining so‘rovlari bo‘yicha davlat sirlaridaniborat ma’lumotlarni yaxshi bilgan shaxslar to‘g‘risida, ularningchet elga jo‘nab ketayotganliklari va fuqarolikdan chiqishlari haqidagiiltimosnomalari munosabati bilan axborotlar taqdim etadilar;— milliy xavfsizlik organlarining moddiy-texnika bazalarinirivojlantirish rejalarini, kadrlar bilan ishlash bo‘yicha tadbirlarniishlab chiqadilar va ularni amalga oshiradilar; o‘z xavfsizliklarinita’minlashga oid tadbirlarni amalga oshiradilar.Milliy xavfsizlik organlari xodimlarini ijtimoiy himoya qilishnidavlat kafolatlaydi.Milliy xavfsizlik xizmati organlari O‘zbekiston Respublikasiningdavlat budjeti mablag‘lari hisobidan ta’minlanadilar.Davlat chegaralarini himoya qilishda O‘zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasining 93-moddasiga asosan hamda RespublikaPrezidentining «O‘zbekiston Respublikasi Davlat chegaralarinihimoya qiluvchi qo‘mitani tashkil qilish to‘g‘risida»gi 1999-yil13-yanvarda qabul qilingan farmoniga muvofiq Chegara qo‘shinlariBosh shtabi negizida Davlat chegaralarini himoya qilish qo‘mitasitashkil etilib, uning chegarani himoya qilish sohasida asosiyvazifalari belgilanib, Chegara qo‘shinlari esa, MXX tarkibidanchiqarilgan edi. Keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining2004-yil fevraldagi farmoni va O‘zbekiston Respublikasining2004-yil 30-aprel qonunlariga asosan Davlat chegaralarini himoyaqilish qo‘mitasi MXX tarkibiga kiritildi. Endilikda davlat chegarasinibelgilash, o‘zgartirish, himoya qilish va qo‘riqlash sohasidagimunosabatlarni nazorat qilish hamda respublika chegarasiga doirsiyosat MXX chegara qo‘shinlari tomonidan amalga oshiriladi.MXX chegara qo‘shinlarining faoliyati O‘zbekiston Respublikasining«O‘zbekiston Respublikasining Davlat chegarasi to‘g‘risida»gi1999-yil 20-avgust qonuni bilan tartibga solinadi.Ushbu qonunining maqsadi O‘zbekiston Respublikasi davlatchegarasini belgilash, o‘zgartirish, himoya qilish va qo‘riqlashsohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.O‘zbekiston Respublikasining Davlat chegarasi - O‘zbekistonRespublikasi hududi doirasini (quruqlikda, suvda, yer ostida,havo bo‘shlig‘ida) belgilovchi chiziqdan va bu chiziq bo‘ylabo‘tuvchi vertikal sathdan iborat.568 569

Davlat chegarasi rejimi:— davlat chegarasini jihozlash va uni asrash ustidan nazoratqilish;— davlat chegarasining shaxslar va transport vositalaritomonidan kesib o‘tilishi;— davlat chegarasi orqali tovarlar, boshqa mol-mulk vahayvonlarni olib o‘tish;— davlat chegarasi orqali shaxslar, transport vositalari,tovarlar, boshqa mol-mulk va hayvonlarni o‘tkazish;— davlat chegarasida yoki uning yaqinida xo‘jalik faoliyati vaboshqa faoliyat yuritish tartibini belgilovchi qoidalar majmuidaniborat.Davlat chegarasi rejimi O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekistonRespublikasining davlat chegarasi to‘g‘risida»gi qonuni vaboshqa qonunchilik hujjatlari hamda O‘zbekiston Respublikasiningxalqaro shartnomalari bilan belgilanadi.O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston RespublikasiningDavlat chegarasi to‘g‘risida»gi qonunining 33-moddasiga binoanIchki ishlar vazirligi: davlat chegarasini himoya qilish va qo‘riqlashsohasida davlat chegarasini himoya qilish va qo‘riqlashga doirtadbirlarni amalga oshirishda chegara qo‘shinlariga ko‘maklashadi;chegara oldi zonasida chegara oldi rejimiga rioya etilishi ustidanhamda davlat chegarasi orqali o‘tkazish punktlariga tutash hududlardahuquq-tartibotga rioya etilishi ustidan nazoratni amalgaoshirishda ichki ishlar organlarining ishtirokini ta’minlaydi; chegaraoldi hududlarida huquq-tartibotning holati to‘g‘risida chegaraqo‘shinlariga axborot beradi; davlat chegarasini himoya qilishdaIchki ishlar vazirligining harbiy tuzilmalari qonunchilik hujjatlaridabelgilangan tartibda ishtirok etishini ta’minlaydi; chegaraqo‘shinlarining taqdimnomasiga binoan chegara oldi qidiruv ishlariva operatsiyalari o‘tkazilayotgan paytda, shuningdek harbiy xurujniqaytarish yoki davlat chegarasi orqali noqonuniy ommaviyo‘tishlarning oldini olish chog‘ida davlat chegarasiga yaqin ayrimuchastkalar yoki obyektlarga fuqarolarning o‘tishini vaqtinchacheklash yoki man etishni ta’minlaydi.3-§. Ichki ishlar sohasini boshqarishIchki ishlar sohasini boshqarish O‘zbekiston RespublikasiIchki ishlar vazirligiga yuklatilgan 1 . Ichki ishlar vazirligi to‘g‘risidagiNizom O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining«O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi haqida»gi 1991-yil 25-oktabrda qabul qilingan 270-sonli qarori bilan tasdiqlangan.Shuningdek, Ichki ishlar organlari xodimlari faoliyati VazirlarMahkamasining «Ichki ishlar organlarida xizmat o‘tashning Vaqtinchaliknizomini tasdiqlash to‘g‘risida» 1993-yil 8-yanvardagi16-sonli qarori va boshqa huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi.O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi va uningjoylardagi xizmatlari huquqni muhofaza qilish idoralari tizimigakiradi.Ichki ishlar vazirligi «O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlarvazirligi haqida»gi Nizomga asosan hamda Konstitutsiya vaMustaqillik deklaratsiyasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasiningdavlat boshqaruvi organi hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar sohasi boshqaruviniyoritishdan avval uning tarixiy rivojlanishini qisqacha ko‘ribchiqishni lozim topdik.Sobiq Ittifoqning yuqori davlat organlari tomonidan ichkiishlar organlari faoliyatiga doir ko‘plab qonunlar va qonunchilikhujjatlari qabul qilingan bo‘lib, jumladan, 1919-yil 26-iyundaTurkiston ASSR Ichki ishlar xalq komissariatining «Rossiya SovetFederatsiyasining Turkiston Respublikasidagi Sovet ishchi-dehqonmilitsiyasi to‘g‘risidagi Nizom», o‘sha yilning iyul oyida qabulqilingan «Turkiston ASSRda jinoiy qidiruvni tashkil etish to‘g‘risidagiNizom», 1948-yilda qabul qilingan «Militsiya postlari vapatrul xizmatining Nizomi», 1953-yil 20-iyuldagi O‘zbekistonSSR Ministrlar saveti «O‘zbekiston SSRda jinoyatchilikka qarshikurashni kuchaytirish va jamoat tartibini saqlash choralari to‘g‘risida»giqarori, sobiq SSSR Oliy soveti Rayosatining 1962-yil 26-sentabridagi «Har yili 10-noyabrni «Militsiya kuni» deb belgilab,IIV sohaviy xizmatlarining vazifalari «Ichki ishlar organlarining ma’muriyfaoliyati» fanida batafsil yoritilgan.570 571

uni nishonlash to‘g‘risida»gi farmoni, ichki ishlar idoralaridadastlabki tergov yuritish huquqini bergan sobiq Ittifoq Oliy sovetiRayosatining 1963-yil 6-aprelidagi «Jamoat tartibini saqlashidoralariga dastlabki tergovni olib borish huquqini berish to‘g‘risida»gifarmonlari kiradi.O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligiga erishgandan so‘ng,barcha huquqni muhofaza qilish idoralari qatori ichki ishlar idoralarifaoliyatida ham ko‘plab ijobiy o‘zgarishlar amalga oshirildi.Jumladan, Respublikamiz Hukumati tomonidan fuqarolarninghuquq va erkinliklarini himoya qilishni kuchaytirish, jinoyatchilikkaqarshi kurash, jamoat tartibini saqlashni kuchaytirishhamda militsiya xodimlari xavfsizligini, ularning sha’ni va qadrqimmatinihimoya qilish, ularni huquqiy va ijtimoiy jihatdanhimoyalash maqsadida 1990-yil 31-oktabrda O‘zbekiston Respublikasining«Militsiya xodimlarini ijtimoiy va huquqiy jihatdan himoyaqilishni kuchaytirish to‘g‘risida»gi qonunining qabul qilinishidavlatimiz mustaqilligining dastlabki yillaridanoq ichki ishlaridoralari tizimida ijobiy islohotlarni amalga oshirilganligidan dalolatberadi.Respublikamiz mustaqilligining keyingi davrlarida ichki ishlarsohasini takomillashtirish bo‘yicha uch bosqichli islohotlar amalgaoshirildi.Birinchi bosqich, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining1999-yil 12-apreldagi «Toshkent shahrida jamoat tartibinisaqlash va xavfsizlikni ta’minlash Konsepsiyasi to‘g‘risida»gi qarorirespublikada tinchlik va osoyishtalikni saqlash, mustaqilligimizniasrash, jamoat tartibi va xavfsizligini ta’minlash tizimida tubislohotlarni amalga oshirishni taqozo etdi. Shuning uchun, yuqoridako‘rsatilgan Konsepsiya asosida hamda O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti I. A. Karimovning tashabbusi bilan jamiyatda jamoattartibi va xavfsizlikni ta’minlovchi yangi tizimni shakllantirishgaqaratilgan islohotlar amalga oshirildi.Ikkinchi bosqich, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining«O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar idoralari faoliyatini takomillashtirishchora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2001-yil 27-mart farmoniva uning ijrosini ta’minlash maqsadida O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 21-aprelda«Kriminal, uyushgan jinoyatchilik, terrorizm na narkotrafikkaqarshi kurashni kuchaytirish to‘g‘risida»gi, 2001-yil 7-mayda«Jinoyatchilikka qarshi kurashda IIVning tergov xizmatlari rolinikuchaytirish haqida»gi, 2001-yil 15-maydagi «Yo‘l harakatixavfsizligini ta’minlash choralari to‘g‘risida»gi, 2001-yil 31-mayda«O‘zbekiston Respublikasida patrul-post xizmati va jamoat tartibinisaqlash faoliyatini takomillashtirish choralari to‘g‘risida»gi, 2001-yil 6-iyunda «Jinoyatchilikka qarshi kurashda profilaktika xizmatirolini kuchaytirish choralari to‘g‘risida»gi, 2001-yil 25-iyunda«O‘zbekiston Respublikasida yong‘in xavfsizligi tizimini takomillashtirishchora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorlari shular jumlasidandir 1 .Xususan, o‘tkazilgan islohotlar natijasida Vazirlikning Jinoyatqidiruv va terrorizmga qarshi kurash, tergov, jamoat tartibinisaqlash, Yo‘l harakati xavfsizligi, huquqbuzarliklarning oldiniolish, hamda Yong‘in xavfsizligi boshqarmalariga Bosh boshqarmamaqomi berildi, ularning vakolatlari va vazifalari kengaytirilib,joylardagi bo‘limlari boshqarmalarga aylantirildi. Xususan, Jinoyatqidiruv va terrorizmga qarshi kurash bosh boshqarmasi, Tergovbosh boshqarmasi, Post-patrul xizmati va Jamoat tartibini saqlashbosh boshqarmasi, Huquqbuzarliklarning oldini olish bosh boshqarmasi,Yo‘l harakati xavfsizligi bosh boshqarmasi, Yong‘inxavfsizligi bosh boshqarmasi, Xorijga chiqish, kirish va fuqarolikboshqarmasi, Respublika «Qo‘riqlash» birlashmasi va ko‘plabboshqarmalar, xizmatlar shular jumlasidandir.Uchinchi bosqich, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining«O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar idoralari faoliyatini yanadatakomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2004-yil 19-iyulfarmoni Respublikamizda jamoat tartibini saqlash va jinoyatchilikkaqarshi kurashni tashkil qilishda ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-yil 19-iyuldagifarmonida ichki ishlar organlari faoliyatini yanada takomillashtirishzaruriyati belgilab berildi. Mazkur Farmon asosida ichki ishlarorganlari tizimida kadrlar tayyorlash hamda ushbu tizimda xizmat1Ïóëàòîâ Þ.Ñ. Ñ ÷åãî íà÷èíàåòñÿ ðåôîðìèðîâàíèå îðãàíîâ âíóòðåííèõäåë? // ¥ó³ó³-Ïðàâî-Law. – 2004. – ¹ 4. – Ñ. 80-84.572 573

qilayotgan ichki ishlar organlari xodimlarini moddiy rag‘batlantirishva ijtimoiy himoyalashni takomillashtirish maqsadidaO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekistonRespublikasi IIV Akademiyasida ichki ishlar idoralarida mutaxassislartayyorlovini takomillashtirish choralari to‘g‘risida»gi2004-yil 23-sentabr qarori hamda «O‘zbekiston Respublikasi ichkiishlar organlari xodimlarini moddiy rag‘batlantirish va ijtimoiyhimoyalashni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»dagi2004-yil 4-oktabr qarorlari qabul qilindi.Ushbu normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq, O‘zbekistonRespublikasi Ichki ishlar vazirligi Akademiyasining ichki ishlarorganlari uchun «jinoyatlarning oldini olish faoliyati», «operativqidiruv faoliyati», «tergov faoliyati», «ekspert-kriminalistik faoliyat»bo‘yicha ofitserlar va bir necha mutaxassislik yo‘nalishlaribo‘yicha serjantlar tarkibini tayyorlash vazifalari belgilab berildi.Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasi ichkiishlar organlari xodimlarini moddiy rag‘batlantirish va ijtimoiyhimoyalashni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»giqaroriga asosan 2005-yil 1-yanvardan boshlab O‘zbekistonRespublikasi IIV organlarining safdorlar, serjantlar va ofitserlartarkibi maxsus unvonlari bo‘yicha oylik ish haqi va O‘zbekistonRespublikasi ichki ishlar organlari xodimlariga daraja kvalifikatsiyasiuchun oylik pul mukofotlari va boshqalar belgilandi.Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining«O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi haqida»1991-yil 25- oktabrdagi 270-sonli qarori bilan Ichki ishlar vazirliginingnizomi va tuzilmasi tasdiqlangan kun munosabati bilanO‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasi Ichkiishlar idoralari xodimlari kunini belgilash to‘g‘risida»gi 2006-yil29-noyabr qonuni qabul qilindi. Ushbu Qonunning 1-moddasida— 25-oktabrni Ichki ishlar idoralari xodimlari kuni etib belgilanishita’kidlandi. Bu esa, albatta, davlatimiz suvereniteti vaxavfsizligi, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlash, jinoyatlarningoldini olish, jamoat tartibi va xavfsizligini saqlashdaichki ishlar organlari oldida turgan vazifalarni amalga oshirishgavijdonan, sidqidildan va yanada mas’uliyat bilan yondashishgaundaydi.Ichki ishlar organlarining asosiy vazifalariga konstitutsiyaviytuzumni himoya qilish; jamoat tartibi va xavfsizligini saqlash;fuqarolar hamda korxona, muassasa, tashkilotlarning mulkini,huquq va erkinliklarini har xil jinoiy tajovuzlar va boshqa huquqbuzarliklardanhimoya qilish; jinoyatchilikni oldini olish va ungaqarshi kurash hamda sodir etilgan jinoyatlarni qisqa fursatda to‘liqochilishini ta’minlash; jinoyat sodir etish sabablarini aniqlab,ularni bartaraf etish, sodir etilgan jinoyatlarni tergov qilish;pasport tizimi faoliyatini ta’minlash (fuqarolarga pasport berilishi,ularni ro‘yxatdan o‘tkazish va ro‘yxatdan chiqarishni, xorijgachiqish, kelish va fuqarolikni rasmiylashtirish); yo‘l harakatixavfsizligini, ma’muriy javobgarlik va jinoiy jazolarning ijrosinita’minlash; yong‘in xavfsizligini ta’minlash; voyaga yetmaganlarbilan ishlash; fuqarolar tomonidan o‘q-otar qurollar sotib olish,saqlash va olib yurish tartibini nazorat qilish va rasmiylashtirishkabi ko‘plab vazifalar kiradi.Vazirlik o‘z huquqi doirasida fuqarolarning huquqlari vaqonuniy manfaatlarini, jamoat tartibini, jamoat xavfsizliginimuhofaza qilishni va jinoyatchilikka qarshi kurashni ta’minlaydi.Vazirlik o‘ziga yuklatilgan vazifalarni Qoraqalpog‘iston RespublikasiIIV, viloyatlar IIB va Toshkent shahar IIBB, transportdagiIIB, tuman va shahar IIBlari bilan bevosita amalga oshiradi.Vazirlik Qoraqalpog‘iston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi,viloyatlar ichki ishlar boshqarmalari va Toshkent shahar ichkiishlar bosh boshqarmasi, transportdagi ichki ishlar boshqarmalaribilan o‘zaro hamkorlikda respublika ichki ishlar organlari faoliyatiningasosiy yo‘nalishlariga oid ishlarni olib boradi.Vazirlik o‘z faoliyatini siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlariva harakatlaridan mustaqil amalga oshiradi.Vazirlik chet davlatlarning ichki ishlar organlari, davlat vajamoatchilik institutlari hamda xalqaro tashkilotlar bilan ikkitomonlama va ko‘p tomonlama hamkorlikni bitimlar asosida amalgaoshiradi.Vazirlik faoliyatining huquqiy asoslarini O‘zbekiston RespublikasiningKonstitutsiyasi, qonunlari, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar574 575

Mahkamasining qarorlari, Respublika davlat hokimiyati vaboshqaruv organlari bilan ichki ishlar organlarining faoliyatisohasidagi o‘zaro hamkorlik haqidagi bitimlar, O‘zbekistonRespublikasi Ichki ishlar vazirligining idoraviy normativ hujjatlaritashkil qiladi.Vazirlik xodimlari O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqaridaxizmat vazifalarini bajarayotganda o‘z huquqlari doirasidaharakat qiladilar va tegishli chet davlatlar qonuniga muvofiq javobgardirlar.Vazirlik o‘z huquqi doirasida ko‘rsatilgan huquqiy hujjat asosidava ularni bajarish uchun buyruqlar, ko‘rsatmalar, yo‘riqnomalarchiqaradi va qoidalar o‘rnatadi.Vazirlik vakolatiga kiritilgan masalalarga oid normativ hujjatlarningO‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan ichki ishlarorganlari tomonidan bajarilishi majburiydir.Zarur hollarda O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligiboshqa vazirlik va idoralar bilan birgalikda normativ hujjatlar chiqaradi.Vazirlik davlat organlari, jamoat birlashmalari, mehnat jamoalari,aholi va ommaviy axborot vositalarini respublikadagi huquqiytartibning ahvolidan hamda ichki ishlar organlarining uni mustahkamlashga,shuningdek, vazirlik zimmasiga yuklatilgan vazifalarnibajarishga oid faoliyatidan xabardor qilib turadi.Vazirlik davlat organlari, jamoat tashkilotlari, mansabdorshaxslar va fuqarolardan vazirlik vazifalarini bajarish uchun zarurbo‘lgan axborotlarni talab qilib olishga haqlidir.Vazirlik o‘z faoliyatini respublikaning boshqa huquqni muhofazaqilish organlari bilan o‘zaro hamkorlik qilish va muvofiqlashtirishasosida amalga oshiradi.Vazirlik o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentigava Hukumatiga bo‘ysunadi.Vazirlikka O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidanlavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadigan,keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati tomonidantasdiqlanadigan Vazir boshchilik qiladi.Vazirlik O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidantuziladi va tugatiladi so‘ng O‘zbekiston Respublikasi Oliy MajlisiSenati tomonidan tasdiqlanadi.O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirining o‘rinbosarlariO‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi valavozimdan ozod etiladi.Vazifalarning taqsimlanishiga muvofiq vazir o‘rinbosarlarivazirlik faoliyatining muayyan yo‘nalishlari bo‘yicha rahbarlikniamalga oshiradilar.Vazirning topshirig‘iga ko‘ra uning o‘rinbosari o‘z huquqidoirasida buyruqlar va ko‘rsatmalar chiqaradi.Vazifalarni kelishilgan holda hal etish va funksiyalarni amalgaoshirish uchun vazirlikda hay’at tuziladi.Vazirlik hay’ati boshqa vazirliklar va idoralar bilan birgalikdaqarorlar qabul qilishi mumkin. Bunday hollarda qabul qilinganqarorlar, odatda, O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vaziri vategishli vazirliklar hamda idoralar rahbarlarining buyruqlariga ko‘rahayotga tatbiq etiladi.O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi hay’atiningreglamenti O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vaziri tomonidanbelgilanadi.Ichki ishlar organlari faoliyatini takomillashtirish, ularniilmiy, ijtimoiy va moddiy-texnik rivojlantirish, kadrlar bilanta’minlash, boshqaruv qarorlari va tavsiyalarini kelishilgan holdaishlab chiqish masalalarini kompleks hal etish uchun Vazirlikdakengashlar va komissiyalar tuziladi.Kengashlar va komissiyalarning a’zoligiga Qoraqalpog‘istonRespublikasi Ichki ishlar vazirligining, viloyat hokimiyati ichkiishlar boshqarmalarining, Transport ichki ishlar boshqarmalarining,hokimiyat va boshqaruv organlarining, davlat va jamoattashkilotlari va birlashmalarining vakillari tayinlanishi mumkin.Kengashlar va komissiyalarning tarkibi, shuningdek, ularhaqidagi nizomlar O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vaziritomonidan tasdiqlanadi.O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining markaziyapparati va ichki ishlar organlari xodimlarining soni, shuningdek,ularni saqlashga ajratilgan mablag‘lar miqdori O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.Vazirlik markaziy apparatining tuzilmasi, shtatlari, xodimlariningmoddiy-texnik va ijtimoiy-maishiy ta’minoti, shuningdek,ichki ishlar organlarining tuzilmasi va shtatlari O‘zbekiston Res-576 577

publikasi Ichki ishlar vaziri tomonidan, ularning soni va ularnisaqlashga ajratilgan mablag‘lar doirasida belgilanadi. Ichki ishlarorganlarining moddiy-texnik va ijtimoiy-maishiy ahvoli Ichki ishlarvaziri tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasibilan kelishilgan holda belgilanadi.Mehnatga haq to‘lash shartlari O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.Vazirlikning markaziy apparati va ichki ishlar organlari boshliqlaritarkibiga kiruvchi shaxslar hamda o‘zining shaxsiy, ma’naviyva kasb fazilatlariga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlarvazirligi zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishga qodir xizmatchilarbilan to‘ldiriladi.Vazirlik markaziy apparati ichki ishlar organlari xodimlariningxizmatni o‘tash tartibi va shartlari ichki ishlar organlari oddiy vaboshliqlar tarkibining xizmatni o‘tash haqidagi tasdiqlangan nizombilan belgilanadi.O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvini modernizatsiyalashva yangilash, qolaversa respublikamizda amalga oshirilayotganma’muriy islohotlar doirasida ichki ishlar organlariboshqaruvida ham muayyan islohotlar amalga oshirildi. Jumladan,vazirlik sohaviy xizmatlarini yuqorida qayd etilgan uch bosqichliislohotlar asosida hamda 2008-yil 17-apreldagi O‘zbekistonRespublikasining «Odam savdosiga qarshi kurash to‘g‘risida»giqonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Insonhuquqlari Umumjahon deklaratsiyasining 60 yilligini nishonlashto‘g‘risida»gi 2008-yil 1-may farmonlari talablari asosida Vazirliktizimida Inson huquqlari va yuridik ta’minlash xizmati, Odamsavdosiga qarshi kurashish tuzilmalari tashkil etildi.4-§. Favqulodda vaziyatlar sohasini boshqarishFavqulodda vaziyatlar sohasidagi davlat boshqaruvi O‘zbekistonRespublikasining Favqulodda vaziyatlar vazirligi tomonidan amalgaoshiriladi.O‘zbekiston Respublikasining Favqulodda vaziyatlar vazirligiO‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston RespublikasiFavqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida»gi1996-yil 4-mart farmoniga muvofiq O‘zbekiston RespublikasiMudofaa vazirligining Fuqaro mudofaasi va favqulodda vaziyatlarboshqarmasi negizida O‘zbekiston Respublikasi Favquloddavaziyatlar vazirligi tashkil etilgan. Vazirlik nizomi va tuzilmasiO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekistonRespublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining faoliyatini tashkiletish masalalari to‘g‘risida»gi 1996-yil 11-aprel qarori bilan tasdiqlangan.O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi —fuqaro muhofazasi, avariyalar, halokatlar va tabiiy ofatlar tufaylivujudga kelgan favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularningoqibatlarini bartaraf etish sohasidagi ishlarga rahbarlikni hamdaularni muvofiqlashtirib borish ishlarini amalga oshiruvchi markaziydavlat boshqaruvi organi hisoblanadi.Vazirlikning faoliyati O‘zbekiston Respublikasining «Aholiniva hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favquloddavaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida»gi 1999-yil 20-avgustqonuni va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining«O‘zbekiston Respublikasi aholisini favqulodda vaziyatlardanmuhofaza qilishga tayyorlash tartibi to‘g‘risida»gi 1998-yil 7-oktabrqarori bilan tartibga solinadi.O‘zbekiston Respublikasining «Aholini va hududlarni tabiiyhamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofazaqilish to‘g‘risida»gi qonunining maqsadi aholini va hududlarnitabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofazaqilish sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi hamdafavqulodda vaziyatlar ro‘y berishi va rivojlanishining oldini olish,favqulodda vaziyatlar keltiradigan talafotlarni kamaytirish vafavqulodda vaziyatlarni bartaraf etishdan iborat.Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish bo‘yicha maxsusvakolatli davlat boshqaruv organi — O‘zbekiston RespublikasiFavqulodda vaziyatlar vazirligidir.O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi:— favqulodda vaziyatlarning oldini olish, bunday vaziyatlardaaholi hayoti va sog‘lig‘ini, moddiy va madaniy boyliklarni muhofazaqilish, shuningdek favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etishva zararini kamaytirish yuzasidan choralar ishlab chiqadi hamdaamalga oshiradi;578 579

— aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofazaqilish sohasida maxsus dasturlar ishlab chiqilishi va ilmiy tadqiqotlaramalga oshirilishini tashkil etadi;— o‘z vakolati doirasida vazirlik va idoralar, korxona, muassasava tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun bajarilishimajburiy bo‘lgan qarorlar qabul qiladi;— boshqaruv organlarining, aholini va hududlarni muhofazaqilish kuchlari va vositalarining favqulodda vaziyatlar sharoitidaharakat qilishga tayyor bo‘lishini tashkil etadi;— favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish kuchlari va vositalariboshqaruvini amalga oshiradi, boshqaruv punktlari, xabar berishva aloqa tizimlarini tuzadi;— favqulodda vaziyatlar sharoitida avariya-qutqaruv ishlari vakechiktirib bo‘lmaydigan boshqa ishlar o‘tkazilishini tashkil etadi;— aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofazaqilish tadbirlari bajarilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi;— ishlab chiqarish va ijtimoiy obyektlar bo‘yicha loyihalar vaqarorlar yuzasidan davlat ekspertizasi o‘tkazilishida ishtirok etadi;— qonunchilik hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalgaoshiradi.O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirliginiO‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadiganva lavozimdan ozod qilinadigan keyinchalik Oliy MajlisSenati tomonidan tasdiqlanadigan Vazir boshqaradi.Vazirning O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasitomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadiganuch nafar o‘rinbosari, shu jumladan bir nafar birinchi o‘rinbosaribo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vaziri o‘zigayuklangan faoliyat sohasiga rahbarlikni yakkaboshchilik asosidaamalga oshiradi va Vazirlikka yuklangan vazifalarning bajarilishiuchun shaxsan javob beradi. U lavozimiga ko‘ra O‘zbekiston RespublikasiFuqaro muhofazasi boshlig‘i hisoblanadi.Qoraqalpog‘iston Respublikasida, viloyatlarda va Toshkentshahrida belgilangan tartibda viloyat favqulodda vaziyatlarboshqarmalari, toifalangan shahar va tumanlarda esa favquloddavaziyatlar bo‘limlari tashkil etiladi va faoliyat ko‘rsatadi.Favqulodda vaziyatlar vazirligi tizimini ta’minlash uchun sarfxarajatlardavlat budjeti mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi.5-§. Adliya sohasini boshqarishO‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi — qonun ijodkorligiva huquqni qo‘llash amaliyoti sohasida yagona davlat siyosatiniamalga oshiruvchi, shuningdek insonning konstitutsiyaviy huquqva erkinliklarini himoya qiluvchi davlat boshqaruv organi hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining «O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirliginingfaoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida»gi 1992-yil 8-yanvar farmoniva O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining«O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi faoliyatini takomillashtirishmasalalari to‘g‘risida»gi 1992-yil 12-noyabr qarorlari bilantashkil etilib, Vazirlik nizomi va tuzilmalari tasdiqlangan.Keyinchalik Adliya vazirligi va uning tuzilmalari to‘g‘risidaginizomlariga: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining«O‘zbekiston Respublikasi sudyalarini, prokuratura va adliyaorganlari xodimlarini ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirish to‘g‘risida»gi1993-yil 9-iyul qarori; «O‘zbekiston Respublikasi Adliyaopganlapi va sudlapi faoliyatini tashkil etish masalalapi to‘g‘pisida»gi1994-yil 19- yanvar, «O‘zbekiston Respublikasi Adliya vaziðligimapkaziy appapati tapkibida iqtisodiy islohot bo‘yicha qonunchilikva nopmativ hujjatlap loyihalapini tayyoplash va huquqiy ekspeptizaqilish boshqapmasini tashkil etish to‘g‘pisida»gi 1994-yil 24-yanvar,«O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi apparati tuzilmasinitakomillashtirishning ba’zi masalalari to‘g‘risida»gi 1994-yil 13-may, «O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi faoliyatini takomillashtirishva uning apparati tuzilmasidagi o‘zgartirishlar to‘g‘risida»gi1995-yil 27-aprel, «O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirliginingekspertiza xizmatini rivojlantirish to‘g‘risida»gi 1995-yil22-iyun, «O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tizimidafuqarolarning qonunchilik buzilishi yuzasidan shikoyat va arizalariniko‘rib chiqish boshqarmasini tuzish to‘g‘risida»gi 1997-yil580 581

10-iyul, «O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi qoshida yuristlarmalakasini oshirish markazini tashkil etish to‘g‘risida»gi 1997-yil 21-iyul, «Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralar me’yoriyhujjatlarining qonuniyligini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi1997-yil 9-oktabr qarorlari; O‘zbekiston Respublikasining«Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida»gi2001-yil 29-avgust qonuni; O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining «O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi faoliyatiniyanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi_ 2003-yil 27-avgust qarori; «O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligininghuquqiy ma’rifat sohasidagi faoliyatini tartibga solish choratadbirlarito‘g‘risida»gi 2003-yil 21-noyabr, «O‘zbekiston RespublikasiAdliya vazirligi to‘g‘risidagi nizomga qo‘shimchalar kiritishhaqida»gi_ 2004-yil 20-iyul qarorlari, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining «O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligihuzuridagi sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiytexnikajihatidan va moliyaviy ta’minlash departamenti faoliyatiniyanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi_ 2006-yil31-avgust, «O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagisud departamentining sud qarorlarini ijro etish, moddiy-texnikajihatidan va moliyaviy ta’minlash tizimini yanada takomillashtirishchora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2007-yil 1-noyabr qarorlari vaO‘zbekiston Respublikasining «Ijro ishi yuritish takomillashtirilishimunosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonunhujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi 2009-yil 14-yanvar qonunlari bilan o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilib,qayta tasdiqlangan.O‘zbekiston Respublikasi Adliya vaziri o‘z maqomiga ko‘raO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibiga kiradi.Vazirlik tizimiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi Adliya vazirligi,viloyatlar va Toshkent shahar adliya boshqarmalari, O‘zbekistonRespublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Sud qarorlarini ijro etish,sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviy ta’minlashdepartamenti, boshqa adliya organlari va muassasalari kiradi.Adliya organlari va muassasalari mahalliy davlat hokimiyatiorganlaridan mustaqildir va bevosita Vazirlikka bo‘ysunadi.Vazirlik o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiva qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiningqarorlari va boshqa hujjatlariga, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga,shuningdek «O‘zbekiston Respublikasi Adliyavazirligi to‘g‘risida»gi nizomga amal qiladi.Adliya organlari va muassasalarini moddiy-texnik jihatdanta’minlash, shuningdek adliya tizimining xodimlari mehnatiga haqto‘lash Vazirlikka ajratiladigan mablag‘ doirasida davlat budjetidan,Sudlar, adliya organlari va muassasalarini rivojlantirish jamg‘armasimablag‘lari, shuningdek qonunchilik hujjatlarida taqiqlanmaganboshqa mablag‘lar hisobidan amalga oshiriladi.Quyidagilar Vazirlikning asosiy vazifalari hisoblanadi:— qonun ijodkorligi va huquqni qo‘llash sohasida yagona davlatsiyosati amalga oshirilishini ta’minlash;— Konstitutsiya va qonunlar bilan mustahkamlangan insonninghuquq va erkinliklarini himoya qilishni ta’minlash, fuqarolikjamiyati institutlarini har tomonlama rivojlantirish, ularning huquqiyasoslarini mustahkamlash;— jamiyatda huquqiy ong, huquqiy madaniyatni oshirishga vaqonuniylikni mustahkamlashga yo‘naltirilgan huquqiy targ‘ibotbo‘yicha davlat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish;— sudlarni moddiy-texnika jihatidan va moliyaviy ta’minlashbo‘yicha ishlarning samaradorligini oshirish, ularning haqiqiymustaqilligini ta’minlash, sud hujjatlari va davlat organlari boshqahujjatlari ijrosini ta’minlashning samarali mexanizmini yaratish;— notariat, advokatura, FHDYO organlari hamda fuqarolarva yuridik shaxslarga huquqiy xizmat ko‘rsatuvchi boshqa tuzilmalarfaoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va ularning samaradorliginioshirish;— tadbirkorlikni rivojlantirishga ko‘maklashish, tadbirkorliksubyektlari va xususiy mulk egalari, xorijiy investorlar va chet elinvestitsiyalari jalb qilingan korxonalarning huquqlari va qonuniymanfaatlari himoya qilinishini ta’minlash;582 583

— xo‘jalik yurituvchi subyektlarga xo‘jalik shartnomalarinituzish va ularni bajarishda huquqiy yordam ko‘rsatish hamdashartnoma intizomini mustahkamlash;— yuridik shaxslar, shu jumladan nodavlat notijorat tashkilotlarniro‘yxatdan o‘tkazishda qonunchilikka rioya qilinishinita’minlash;— tegishli davlat organlari bilan birgalikda xalqaro-huquqiymunosabatlar sohasida O‘zbekiston Respublikasi manfaatlarisamarali huquqiy himoya qilinishini ta’minlash;— zamonaviy talablar va standartlarni hisobga olgan holdahuquqshunos kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish.— adliya organlari va muassasalari tizimiga rahbarlikni amalgaoshirish.Vazirlikka O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidanlavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadiganO‘zbekiston Respublikasi Adliya vaziri boshchilik qiladi.Vazir o‘z o‘rinbosarlariga, shu jumladan bir nafar birinchio‘rinbosariga ega bo‘ladi.Vazir:— yakkaboshchilik asosida Vazirlik faoliyatiga umumiyrahbarlikni amalga oshiradi va unga yuklangan vazifalar vafunksiyalar bajarilishi uchun shaxsan javob beradi;— o‘z o‘rinbosarlari vakolatlarini belgilaydi, ular o‘rtasidavazifalarni taqsimlaydi, vazirlik tizimidagi boshqa mansabdorshaxslarning vakolatlarini, vazirlik faoliyatining alohida qismlarihamda unga bo‘ysunuvchi organlar va muassasalarning ishi uchuno‘z o‘rinbosarlarining va boshqa mansabdor shaxslarning javobgarligidarajasini belgilaydi;— Vazirlik vakolatiga kiruvchi masalalar bo‘yicha belgilangantartibda O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariniimzolaydi;— Vazirlik tarkibiy va hududiy bo‘linmalari to‘g‘risidagi nizomlarni,shuningdek, vazirlik tizimiga kiruvchi boshqa o‘ziga qarashliorganlar va muassasalarning nizom (ustav)larini tasdiqlaydi;— xodimlar belgilangan umumiy soni doirasida vazirlikmarkaziy apparati tuzilmasiga o‘zgartirishlar kiritadi, shtat jadvalinitasdiqlaydi va boshqalar.Adliya organlari va muassasalarining, shu jumladan vazirliktizimidagi ilmiy muassasalar va o‘quv yurtlari xodimlariga egallabturgan lavozimiga va ish stajiga muvofiq maxsus darajali unvonlarhamda martaba darajalari beriladi va belgilangan xizmat muddatiuchun ustama haqi to‘lab boriladi.Martaba darajalari berish va undan mahrum etish tartibiO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadiganNizom bilan tartibga solinadi.Vazirlikda Vazir (rais), vazir o‘rinbosarlari (lavozimi bo‘yicha)va vazirlikning boshqa rahbar xodimlaridan iborat 11 kishidaniborat hay’at tashkil etiladi. Hay’atning shaxsiy tarkibi Adliyavazirining taqdimnomasiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi vazirlarMahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.Vazirlik hay’ati: Vazirlik faoliyatining asosiy masalalarini ko‘ribchiqadi; Vazirlik tarkibiy va hududiy bo‘linmalari, o‘ziga qarashliorganlar va muassasalar rahbarlarining hisobotlarini eshitadi;kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo‘yish, o‘qitish va tarbiyalash, ijronazorati masalalarini, Vazirlikning muhim buyruqlari va boshqahujjatlarining loyihalarini, shuningdek tekshirish natijalarinimuhokama qiladi.O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Sudqarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidanva moliyaviy ta’minlash departamentining faoliyati O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan«O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Sudqarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidanva moliyaviy ta’minlash departamenti to‘g‘risida»gi nizom bilantartibga solinadi.Sud departamenti Adliya vazirligining idoraviy bo‘ysunuvidabo‘lib, o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirigahisobot beradi.Sud departamenti sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlariniijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviyta’minlash bo‘yicha maxsus vakolatli organ hisoblanadi.Sud departamenti tizimiga joylardagi (Qoraqalpog‘istonRespublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar) hududiy boshqarmalarhamda sud ijrochilari tuman (shahar) bo‘limlari kiradi.584 585

Quyidagilar Sud departamentining asosiy vazifalari hisoblanadi:— sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarining so‘zsiz ijroetilishini ta’minlash;— sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviy ta’minlashhamda uni takomillashtirish yuzasidan takliflar tayyorlash;— sud ijrochilari kadrlarini tanlash va joy-joyiga qo‘yish hamdaularning malakasini oshirish;— sud ijrochilarining samarali faoliyat ko‘rsatishini tashkiletish;— sudlar uchun binolar qurish va ularni ta’mirlashga ajratilgankapital mablag‘larni samarali o‘zlashtirish hamda sudlar faoliyatiuchun zarur shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlariniko‘rish;— sudyalar va sud apparati xodimlarining mehnat shartsharoitlari,moddiy va ijtimoiy ta’minotini yaxshilash yuzasidantakliflar ishlab chiqish va ularni tegishli organlarga kiritish;— sudyalar va sud protsesslarining xavfsizligini ta’minlashishlarini tashkil etish.Sud departamentiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentitomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod qilinadiganAdliya vazirining o‘rinbosari — Departament direktori boshchilikqiladi.Sud departamentining direktori O‘zbekiston Respublikasi Adliyavaziri tomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozodqilinadigan o‘rinbosarlariga ega bo‘ladi.6-§. Tashqi ishlar sohasini boshqarishO‘zbekiston Respublikasining xalqaro munosabatlari uningtashqi siyosatiga, davlatlarning suveren tengligiga, kuch ishlatmaslikyoki kuch bilan tahdid qilmaslikka, chegaralarning daxlsizligiga,nizolarni tinch yo‘l bilan hal etishga, boshqa davlatlarningichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning umume’tirof etilgan boshqa qoidalari va normalariga asoslanadi.Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligiva xavfsizligini ta’minlash maqsadida ittifoqlar tuzishi,hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va ulardanajralib chiqishi mumkin (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining17-moddasi.).Davlatning tashqi ishlar funksiyasini amalga oshirish ana shusohani boshqarish demakdir. Bu sohada O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisi:1) respublika tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlarini belgilaydiva davlat strategik dasturlarini qabul qiladi;2) xalqaro shartnomalarni va bitimlarni ratifikatsiya (tasdiqlaydi)va denonsatsiya (barvaqt to‘xtatadi) qiladi.O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti esa:1) xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi nomidanish ko‘radi;2) muzokaralar olib boradi, shartnoma va bitimlarni imzolaydi,respublika tomonidan tuzilgan shartnomalarga, bitimlarga va uningqabul qilingan majburiyatlariga rioya etilishini ta’minlaydi;3) o‘z huzurida akkreditatsiyadan o‘tgan diðlomatik hamdaboshqa vakillarning ishonch va chaqiruv yorliqlarini qabul qiladi;4) respublikaning chet davlatlardagi diðlomatik va boshqavakillarini tayinlash uchun nomzodlarni O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisining Senatiga taqdim etadi;5) xalqaro ahvol xususida respublika Oliy Majlisiga har yilima’lumotnoma taqdim etadi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi respublikaningxorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlardagi vakilini tayinlaydi,hukumatlararo shartnoma va bitimlar tuzadi, ularni bajarish choratadbirlariniko‘radi.Vazirlar Mahkamasining majlislarida davlatlararo shartnomalarva bitimlarni imzolash to‘g‘risidagi masalalar yuzasidano‘z takliflarini beradi.Bosh vazir O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig‘igabinoan xalqaro munosabatlarda Vazirlar Mahkamasi nomidanish ko‘radi hamda hukumatlararo shartnomalar va bitimlarniimzolaydi.O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi — O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi tizimiga kiruvchi va O‘zbekiston586 587

Respublikasining Konstitutsiyasida, shuningdek, xalqaro-huquqiynormalarda belgilangan prinsiðlardan kelib chiqqan holda O‘zbekistonRespublikasining tashqi siyosatini ro‘yobga chiqarishni amalgaoshiruvchi davlat boshqaruv organidir.Vazirlik o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiningbevosita rahbarligida amalga oshiradi.Tashqi ishlar vazirligining huquqiy maqomi asosanO‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining chetdavlatlardagi diðlomatiya vakolatxonalari boshliqlarini tayinlashhamda chaqirib olish tartibi to‘g‘risida»gi va «O‘zbekiston RespublikasiningDiðlomatiya xodimlari uchun diðlomatiya daraja martabalaribelgilash to‘g‘risida»gi 1992-yil 3-iyul qonunlari, O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining «O‘zbekiston RespublikasiTashqi ishlar vazirligining faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida»gi1994-yil 25-fevral farmoni hamda O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasida Tashqiishlar vazirligining faoliyatini tashkil etish va takomillashtirishmasalalari to‘g‘risi»dagi 1994-yil 16-mart qarorlari bilan belgilanadi.Bundan tashqari, Tashqi ishlar vazirligi tarkibidagi ayrimtuzilmalar va undagi xizmatchilar faoliyatini tartibga solish hamdavazirlik tarkibida boshqa tuzilmalarni tashkil etish bo‘yichaO‘zbekiston Respublikasining bir necha qonunlari va VazirlarMahkamasining qarorlari e’lon qilingan bo‘lib, jumladan O‘zbekistonRespublikasining «Konsullik ustavini tasdiqlash to‘g‘risida»gi1996-yil 29-avgust qonuni, O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlarvazirligi huzurida Axborot agentligi tashkil etish to‘g‘risida»gi 1995-yil 8-noyabr qarori, «O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlarvazirligida madaniyat, fan va turizm sohasida xalqaro hamkorlikboshqarmasini tashkil etish to‘g‘risida»gi 1996-yil 25-sentabr va«O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi markaziy apparatituzilmasida axborot-tahlil boshqarmasini tashkil etish to‘g‘risida»gi2000-yil 27-yanvar qarorlari shular jumlasidandir.Vazirlik o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiva qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiningfarmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, shuningdek, o‘ziningnizomiga amal qiladi. Vazirlik o‘z faoliyatini xalqaro huquqnormalaridan kelib chiqqan holda O‘zbekiston Respublikasi xorijiydavlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan tuzgan shartnomalar vabitimlarga muvofiq amalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasi davlat suvereniteti prinsiðlarinihayotga tatbiq etish, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiningtashqi siyosiy yo‘lini amalda ro‘yobga chiqarish, xorijiy mamlakatlarbilan munosabatlarda, shuningdek, xalqaro va mintaqaviytashkilotlarda O‘zbekistonning davlat manfaatlarini va uningfuqarolari huquqlarini himoya qilish vazirlikning asosiy vazifalarihisoblanadi.Vazirlik o‘ziga yuklatilgan vazifalarga muvofiq:— O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati strategiyasi,uning tashqi siyosiy manfaatlarini himoya qilish va ilgari surish,shuningdek, davlatning xalqaro faoliyatiga doir umumiy muammolarbo‘yicha takliflar ishlab chiqadi;— O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini xalqaro siyosatmasalalari bo‘yicha zarur axborot bilan ta’minlaydi;— o‘z vakolatlari doirasida vazirliklar, idoralar, muassasalarningxalqaro aloqalarini rivojlantirish bo‘yicha ishini muvofiqlashtiradi;— respublika organlari bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasiningmilliy-davlat manfaatlarini, shuningdek, uning xorijdagifuqaroligining huquqlarini himoya qilishni ta’minlaydi;— tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga, boshqatashkilotlar bilan xalqaro moliyaviy, iqtisodiy aloqalar o‘rnatilishigava bu aloqalarning kengayishiga ko‘maklashadi;— belgilangan tartibda va o‘z vakolatlari doirasida boshqamamlakatlarning tegishli davlat organlari va tashqi siyosiy muassasalari,shuningdek, xalqaro tashkilotlar bilan muzokaralar olibboradi hamda shartnomalar va bitimlar tuzadi;— O‘zbekiston Respublikasining davlatlararo shartnomalariva bitimlarini ishlab chiqishda qatnashadi va tuzilishini ta’minlaydihamda bu shartnomalar va bitimlar asl matnlarining depozitarihisoblanadi;— O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarinituzish, ijro etish va denonsatsiya qilish to‘g‘risidagi takliflarni588 589

elgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasigataqdim etadi;— boshqa davlatlarning tegishli tashqi siyosiy organlari,shuningdek, xalqaro tashkilotlar bilan ishlarni muvofiqlashtirishto‘g‘risida shartnomalar hamda bitimlar tuzadi va boshqalar.Vazirlik tizimiga quyidagilar kiradi: markaziy apparat, elchixona,missiyalar, bosh konsulliklar va konsulliklar, xalqarotashkilotlar huzuridagi vakolatxonalar, diðlomatik servis xizmati,xo‘jalik hisobidagi tuzilmalar.Vazirlikka O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidantayinlanadigan hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisitomonidan tasdiqlanadigan Vazir boshchilik qiladi.Vazir o‘rinbosarlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasitomonidan tayinlanadi. Ular o‘rtasidagi vazifalarni vazirtaqsimlaydi.Vazir o‘rinbosarlari vazirlikka qarashli bo‘linmalarning zarurtartibda faoliyat ko‘rsatishini ta’minlaydilar, hududiy bo‘limlaro‘zlari mutasaddi bo‘lgan mamlakatlar, mintaqalar va ularga doirmuammolar majmuini to‘liq hajmda hal etish chora-tadbirlariniko‘radilar.Alohida topshiriqlar bo‘yicha elchilar vazirning taqdimnomasibo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni bilantayinlanadilar va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining va Tashqiishlar vazirining maxsus topshiriqlarini bajaradilar. Diðlomatikvakolatxonalar vazirlik rahbarligida ishlaydi.Xalqaro tashkilotlar huzuridagi vakolatxonalar O‘zbekistonRespublikasi nomidan ish ko‘radilar hamda uning manfaatlarini,respublika yuridik shaxslari va fuqarolarining huquq va manfaatlarinihimoya qiladilar.Missiya yoki vakolatxonaning boshlig‘i tegishli vazirliklar vaidoralar bilan kelishgan holda vazirlikning taqdimnomasi bo‘yichaO‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi.Xorijiy vakolatxonalar soni va ular xodimlarining soni o‘rnatilgandiðlomatik munosabatlarga va ushbu masalalar bo‘yichaerishilgan bitimlarga muvofiq belgilanadi.Vazirlik tizimiga ishga qabul qilish kontrakt asosida amalgaoshiriladi.Vazirlik markaziy apparati va uning muassasalari xodimlarisoni, shuningdek ularning xarajatlari uchun ajratiladigan mablag‘miqdori O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidantasdiqlanadi.7-§. Soliq sohasini boshqarishO‘zbekiston Respublikasining soliq sohasi va davlat soliqxizmati organlarining faoliyati O‘zbekiston Respublikasining«Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi 1997-yil 29-avgust qonunigaasosan tartibga solinadi.Davlat soliq xizmati organlari soliqlar, yig‘imlar va boshqato‘lovlarning to‘liq va o‘z vaqtida budjetga tushishini ta’minlashmaqsadlarida tuziladi.O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi, Qoraqalpog‘istonRespubliqasi hamda Toshkent shahar davlat soliq boshboshqarmalari, viloyatlar davlat soliq boshqarmalari, shuningdektumanlar, shaharlar va shaharlardagi tumanlarning davlat soliqinspeksiyalari davlat soliq xizmati organlariga kiradi.O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi ilk bor O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston SSRdavlat soliq organlari haqida»gi 1991-yil 12-avgust qaroriga asosantashkil etilgan bo‘lib, keyinchalik o‘z kuchini yo‘qotdi va O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining «O‘zbekiston RespublikasiningDavlat soliq bosh boshqarmasini O‘zbekiston Respublikasiningdavlat soliq qo‘mitasiga aylantirish to‘g‘risida»gi 1994-yil 18-yanvarfarmoniga asosan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasihuzuridagi Davlat soliq bosh boshqarmasi negizida O‘zbekistonRespublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tashkil etildi hamda qo‘mitaningnizomi va tuzilmalari tasdiqlandi.Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliqxizmati to‘g‘risida»gi 1997-yil 29-avgust qonuni, O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston RespublikasiDavlat soliq qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish masalalari to‘g‘risida»gi1998-yil 12-yanvar qarori, «Davlat soliq xizmati organlarifaoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to‘g‘risida»gi 2000-yil590 591

13-mart qarori va «Davlat soliq xizmati organlari faoliyatinihuquqiy tartibga solishni takomillashtirish to‘g‘risida»gi_ 2000-yil 5- may qarorlari bilan qo‘mita nizomi va tuzilmalari qaytatasdiqlandi.O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi soliqqa oidqonunchilik xujjatlariga rioya qilinishini ta’minlash, davlatningiqtisodiy manfaatlari va mulkiy huquqlarini himoya qilish sohasidanazoratni amalga oshiruvchi davlat soliq xizmatining markaziyorgani hisoblanadi.Quyidagilar Davlat soliq qo‘mitasining vazifalari hisoblanadi:— O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga va amaldagi boshqaqonunchilik hujjatlariga muvofiq soliq to‘lovchilardan soliqlar,yig‘imlar va boshqa majburiy to‘lovlar undirish yo‘li bilan davlatbudjetiga, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligihuzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga va Respublikayo‘l jamg‘armasiga daromadlar to‘liq hajmda tushishini ta’minlash;— soliq to‘lovchilar tomonidan soliqqa oid qonunlarga rioyaetilishi, soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘g‘rihisoblab chiqilishi, ularning to‘liq va o‘z vaqtida to‘lanishi ustidandavlat nazoratini amalga oshirish;— soliq solish subyektlari va obyektlari to‘liq va o‘z vaqtidahisobga olinishini ta’minlash, soliq to‘lovchilarni to‘liq qamrabolish va hisobga olish mexanizmini takomillashtirish;— soliq solish bazasini kengaytirish, soliq sohasida huquqbuzilishlarini aniqlash, ularga barham berish va ularning oldiniolish bo‘yicha kompleks tadbirlar o‘tkazish yo‘li bilan soliqlaryig‘ilishini ko‘paytirish chora-tadbirlarini amalga oshirish;— davlat hokimiyati va boshqaruvining oliy organlaritomonidan belgilanadigan soliq siyosatini amalga oshirishda bevositaqatnashish;— soliq haqidagi qonunchilik hujjatlariga rioya etilishi uchunzarur shart-sharoitlarni ta’minlash, soliqlar bo‘yicha majburiyatlarnibajarishda soliq to‘lovchilarga yordam ko‘rsatish;— soliq to‘lovchilar bo‘yicha alohida-alohida hisoblab chiqilganva amalda tushgan soliqlarning hisobini ma’lumotlarning yagonakompyuter tizimida yuritish, Soliq to‘lovchilarning yagona reyestriniyuritish;— soliq organlarida kadrlarni tanlash, ularni o‘qitish,tayyorlash, qayta tayyorlash, tarbiyalash va joy-joyiga qo‘yishbo‘yicha kompleks tadbirlarni amalga oshirish va boshqalar.O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasiga O‘zbekistonRespublikasining Konstitutsiyasiga asosan, O‘zbekistonRespublikasi Bosh vazirining taqdimiga binoan O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining Farmoni bilan tasdiqlanadigan Raisboshchilik qiladi.Davlat soliq qo‘mitasi raisining birinchi o‘rinbosari, raiso‘rinbosarlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar vaToshkent shahar davlat soliq boshqarmalari boshliqlari O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlanadilar.Davlat soliq qo‘mitasining tuzilmasiga quyidagilar kiradi:— Nazorat-taftish bosh boshqarmasi;— Rejim va kadrlar bosh boshqarmasi;— Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkentshahar davlat soliq boshqarmalari;— tumanlar, shaharlar va shaharlardagi tumanlar davlat soliqinspeksiyalari;— Davlat soliq qo‘mitasining maxsus o‘quv yurtlari.Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahardavlat soliq boshqarmalariga va davlat soliq inspeksiyalariga tegishliravishda Vazirlar Mahkamasi hamda O‘zbekiston RespublikasiDavlat soliq qo‘mitasi raisi tomonidan tayinlanadigan boshliqlarboshchilik qiladi.O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi va unga qarashlimuassasalar mansabdor shaxslarining huquqlari, majburiyatlariva javobgarligi «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi O‘zbekistonRespublikasi qonuni, «O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliqqo‘mitasi to‘g‘risida»gi nizom, shuningdek, «O‘zbekiston Respublikasidavlat soliq organlarida xizmatni o‘tash to‘g‘risida»gi nizombilan tartibga solinadi.Davlat soliq xizmati organlari o‘z faoliyatlarida O‘zbekistonRespublikasining Konstitutsiyasiga, «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»giqonunga va boshqa qonunchilik hujjatlariga, shuningdekO‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga amalqiladilar.592 593

Davlat soliq xizmati organlarining o‘z vakolatlari doirasidaqabul qiladigan qarorlari barcha yuridik va jismoniy shaxslar uchunmajburiydir.«O‘zbekiston Respublikasi davlat soliq organlarida xizmatnio‘tash to‘g‘risida»gi nizom — O‘zbekiston Respublikasi soliqorganlarida xizmatga qabul qilish tartibini va mansabdor shaxslartomonidan davlat xizmatini o‘tash shart-sharoitlarini, ularningmas’uliyatini, shuningdek, ularga maxsus unvonlar berish vaulardan mahrum qilish tartibini belgilaydi.Soliq organlarining mansabdor shaxslariga soliq organlaridashtatdagi lavozimlarni egallab turgan shaxslar kiradi va ularga egallabturgan lavozimlariga hamda uzoq muddat ishlaganligiga muvofiqravishda quyidagi maxsus unvonlar beriladi:— soliq xizmatining bosh davlat maslahatchisi;— soliq xizmatining I darajali davlat maslahatchisi;— soliq xizmatining II darajali davlat maslahatchisi;— soliq xizmatining III darajali davlat maslahatchisi;— soliq xizmatining I darajali maslahatchisi;— soliq xizmatining II darajali maslahatchisi;— soliq xizmatining III darajali maslahatchisi;— soliq xizmatining I darajali inspektori;— soliq xizmatining II darajali inspektori;— soliq xizmatining III darajali inspektori;— soliq xizmatining inspektori.Davlat soliq xizmatining mansabdor shaxslariga:bosh davlat maslahatchisi, soliq xizmatining I, II, III darajalidavlat maslahatchisi unvonlari — O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti tomonidan;soliq xizmatining I, II, III darajali maslahatchisi, soliqxizmatining 1 darajali inspektori unvonlari — O‘zbekistonRespublikasi Davlat soliq qo‘mitasi raisi tomonidan;soliq xizmatining II va III darajali inspektori, soliq xizmatininginspektori unvonlari — Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlarva Toshkent shahar davlat soliq bosh boshqarmalari boshliqlaritomonidan beriladi.Davlat soliq xizmati organlariga xizmatga qaytadan qabulqilingan shaxslarda ilgari berilgan maxsus unvonlar saqlanadi.Bunda, agar egallab turilgan lavozim yanada yuqoriroqunvonni taqozo etsa, u holda ushbu unvon sinov muddati tugagachberiladi va u ilgarigi maxsus unvondan ko‘pi bilan ikki daraja yuqoribo‘lishi kerak.Agar egallab turilgan lavozim pastroq maxsus unvonni taqozoetsa, u holda xizmatga qaytadan qabul qilingan shaxslarda ularningilgari berilgan maxsus unvoni saqlanib qoladi.Soliq organlarining mansabdor shaxslari maxsus unvondan:xodim o‘z nomiga isnod keltiruvchi qilmishlari uchun davlatsoliq organlaridan bo‘shatilganda;jinoyat sodir etganlik uchun — sudning qonuniy kuchga kirganhukmiga binoan mahrum etilishi mumkin.Davlat soliq organlarida shtatdagi lavozimga tayinlashda quyidagitalablarga rioya qilinadi:— soliq organlarining mansabdor shaxsi vazifani asosiy yokiturdosh ixtisos bo‘yicha olingan ma’lumotga muvofiq yoxudmavjud ish tajribasiga muvofiq bajarishi kerak. Boshqa ixtisoslikbo‘yicha vazifalarni bajarish zarurati bo‘lganda ular qayta tayyorlashva tajriba orttirishdan o‘tadilar;— mansabdor shaxslar yanada yuqori rahbarlik lavozimigatasdiqlanguncha ushbu lavozimni bajaruvchi etib tayinlanishlarimumkin, bunda ularning vazifalarni bajarib turish uzluksizmuddati uch oydan oshmasligi kerak;yaqin qarindosh yoki yaqin qarindoshligi bo‘lgan (ota-onalar,aka-ukalar, opa-singillar, o‘g‘illar, qizlar, er-xotinlar, shuningdek,er-xotinlarning ota-onalari, aka-ukalari, opa-singillari vafarzandlari) soliq organlari mansabdor shaxslarining, agar ularningxizmati bir-biriga bevosita bo‘ysunish yoki nazoratda bo‘lishbilan bog‘liq bo‘lsa, aynan bir soliq organida xizmatni o‘tashigaruxsat etilmaydi.Iqtisodiyot va soliqqa oid jinoyatlarga qarshi kurashishsamaradorligini oshirish, davlat, yuridik va jismoniy shaxslarningiqtisodiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida hamda O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining «Moliya-iqtisodiy, soliq sohasidagijinoyatlarga, jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishgaqarshi kurashishni kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘ri-594 595

sida»gi 2006-yil 21-aprel qarori va O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasining «Iqtisodiyot va soliq sohasidagi jinoyatlargaqarshi kurashishni kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi_2001-yil 6-iyul qarorlari bilan O‘zbekiston Respublikasi Davlatsoliq qo‘mitasi huzuridagi Soliq sohasidagi qonun buzilishlarigaqarshi tezkor kurashish bosh boshqarmasi bazasida va uningmavjud shtatdagi xodimlari doirasida «O‘zbekiston RespublikasiBosh prokuraturasi huzuridagi soliq, valutaga oid jinoyatlarga vajinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga qarshikurashish departamenti» va uning joylardagi bo‘linmalari tashkiletilgan. Mazkur qarorlar bilan Departamentning nizomi va tashkiliytuzilmalari tasdiqlangan.Quyidagilar Departamentning asosiy vazifalari hisoblanadi:— soliq, valutaga oid jinoyatlar va huquq buzilishlarini o‘zvaqtida aniqlash, ularning oldini olish, jinoiy faoliyatdan olingandaromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishgaqarshi kurashish to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlari bajarilishininazorat qilish;— davlat soliq siyosati amalga oshirilishini ta’minlash, soliqqatortish bazasini kengaytirish, soliq to‘lovchilarni qamrab olinishiva hisobining to‘liqligini ta’minlash, soliqlarni to‘lashdan bo‘yintovlash, uni chetlab o‘tish mumkin bo‘lgan kanallari va mexanizmlarini,«xufiyona» iqtisodiyotning shakllanishi yo‘llarini, korrupsiyaholatlarini o‘z vaqtida aniqlash va bartaraf etish;— valuta operatsiyalari bo‘yicha hisobga olish va hisobotlarningto‘liqligi va xolisonaligini nazorat qilish; xorijiy valuta mablag‘lariningqonunga xilof ravishda chetga chiqib ketishi, olib kirilishi vaolib chiqilishi, ularning noqonuniy muomalada bo‘lishi, valutaayirboshlashoperatsiyalari bilan bog‘liq boshqa qonun buzilishlariningoldini olish va bartaraf etish;— moliyaviy razvedkaning zamonaviy tizimini yaratish; jinoiyyo‘l bilan olingan daromadlarni legallashtirish va terrorizmnimoliyalashtirishning mumkin bo‘lgan kanallari va mexanizmlarinianiqlashga yo‘naltirilgan moliyaviy, mulkiy operatsiyalar monitoringinitashkil etish va olib borish; aniqlangan huquq buzilishlarito‘g‘risida tegishli huquqni muhofaza qilish organlari bo‘linmalarigajinoiy ta’qibni tashkil etish, ma’muriy ta’sir choralarini qo‘llashuchun o‘z vaqtida axborot taqdim etish va boshqalar.Departamentga maqomiga ko‘ra Bosh prokuror o‘rinbosarigatenglashtirilgan va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidantayinlanadigan Departament boshlig‘i rahbarlik qiladi.Departament boshlig‘i uch nafar o‘rinbosarga, shu jumladanbir nafar birinchi o‘rinbosarga ega. Birinchi o‘rinbosar ayni vaqtdaYig‘ma axborot-tahlil boshqarmasining boshlig‘i hisoblanadi. Uningasosiy funksiyalari qilib Departament faoliyatining asosiy yo‘nalishlaribo‘yicha rejalar ishlab chiqish; ularning ijrosi ustidantezkor nazoratni amalga oshirish; Departament rahbarlariga hisobotberish uchun yakuniy hujjatlarni umumlashtirish belgilanadi.Departament boshlig‘ining o‘rinbosarlari o‘z lavozimlarigaDepartament boshlig‘i taqdimnomasiga binoan va O‘zbekistonRespublikasi Prezidenti bilan kelishgan holda Bosh prokurortomonidan tayinlanadi.Departamentning hududiy boshqarmalari boshliqlari va ularningo‘rinbosarlari, tuman (shahar) bo‘limlari boshliqlari tegishlilavozimlarga Departament boshlig‘ining taqdimnomasiga binoanBosh prokuror tomonidan tayinlanadi.Boshliq boshchiligidagi Departament yagona markazlashtirilgantizimni tashkil etadi hamda quyi organlarning yuqori turuvchiorganlarga va O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuroriga to‘liqbo‘ysunishi va hisobot berishi asosida faoliyat ko‘rsatadi.Departament berilgan vakolatlarga muvofiq o‘z hududiybo‘linmalarining barcha turdagi faoliyati ustidan tezkor nazoratniamalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi7-moddasiga muvofiq hamda «O‘zbekiston RespublikasiBosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valutaga oid jinoyatlarga vajinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamentito‘g‘risida»gi nizomga asosan Davlat soliq xizmati organlari,huquqni muhofaza qiluvchi organlar, moliya organlari, banklarva boshqa moliya-kredit tashkilotlari o‘zaro kelishib belgilangantartibda soliqlar bo‘yicha huquqbuzarliklarga oid mavjud materiallarva huquqbuzarliklarning oldini olish yuzasidan ko‘rilgan chora-596 597

tadbirlar, o‘tkazilayotgan tekshiruvlar to‘g‘risida bir-birlarinixabardor qiladilar, shuningdek zimmalariga yuklatilgan vazifalarnibajarish maqsadida boshqa axborotlarni almashib turadilar.Davlat soliq xizmati organlari ichki ishlar organlari bilanbirgalikda tezkor axborot almashish, soliq to‘lashdan bo‘yintovlagan hamda soliq va valuta, shuningdek, jinoiy faoliyatdanolingan daromadlarni legallashtirish va terrorizmni moliyalashtirishbilan bog‘liq jinoyatlar sodir etgan shaxslarni qidirish va ushlashtadbirlarini amalga oshiradilar.8-§. Bojxona sohasini boshqarishO‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasi ichkiva tashqi siyosatining tarkibiy qismi hisoblanuvchi yagona bojxonasiyosati amalga oshiriladi.Bojxona siyosatining asosiy maqsadlari O‘zbekiston Respublikasibojxona hududida samarali bojxona nazoratini hamda tovarayirboshlashni tartibga solishni ta’minlashdan, iqtisodiyotningrivojlanishini rag‘batlantirishdan, ichki bozorni himoyalashdaniborat.O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi O‘zbekistonPrezidentining «O‘zbekiston Respublikasi Bojxona komitetinitashkil etish to‘g‘risida»gi 1991-yil 25-oktabr (o‘z kuchiniyo‘qotgan) farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining«O‘zbekiston Respublikasining Davlat bojxona qo‘mitasini tashkiletish to‘g‘risida»gi 1992-yil 10-avgust (o‘z kuchini yo‘qotgan)farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekistonRespublikasi Davlat bojxona qo‘mitasini tashkil qilish to‘g‘risida»gi1997-yil 8-iyul farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining«O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasifaoliyatini tashkil etish masalalari to‘g‘risida»gi 1997-yil 30-iyulqarori, O‘zbekiston Respublikasining «Davlat bojxona xizmatito‘g‘risida»gi_ 1997-yil 27 avgust qonunlari bilan tashkil etilganva qo‘mita nizomi hamda tuzilmalari tasdiqlangan.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va «Davlatbojxona xizmati to‘g‘risida»gi 1997-yil 27-avgust qonuniga asosan,O‘zbekiston Respublikasi Bojxona qo‘mitasi va bojxona organlariO‘zbekiston Respublikasining yagona bojxona siyosatini amalgaoshirish va iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida tashkiletilgan.O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi, Davlatbojxona qo‘mitasining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar,Toshkent shahri bo‘yicha boshqarmalari, bojxona komplekslari vabojxona postlari bojxona organlaridir.Davlat bojxona qo‘mitasi organlarining asosiy vazifalariquyidagilar hisoblanadi:— respublikaning iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish vabelgilangan vakolatlar doirasida uning iqtisodiy xavfsizliginita’minlash;— respublika boj siyosati ishlab chiqilishi va amalga oshirilishidaqatnashish;— boj qonunlariga rioya qilinishi ustidan nazorat o‘rnatish;— boj ishlarini amalga oshirishda fuqarolarning, shuningdekyuridik shaxslarning huquq va manfaatlarini himoya qilish;— respublikaning tashqi iqtisodiy aloqalari rivojlanishigako‘maklashish;— xorijiy davlatlarning bojxona organlari, bojxona ishimasalalari bilan shug‘ullanuvchi xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikqilish, xalqaro bojxona va savdo tashkilotlarida qatnashish;— O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalardankelib chiquvchi bojxona ishiga oid majburiyatlarning bajarilishinita’minlash;— boj poshlinalari, soliqlar va boshqa boj to‘lovlarini undirish;— respublikaning boshqa davlatlar bilan savdo-iqtisodiy,valuta-moliyaviy munosabatlarini boj-tarif tartibga solishvositalarini ishlab chiqish va samarali qo‘llash;— O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqalio‘tadigan tovarlar va transport vositalari ustidan bojxona tekshiruvinita’minlash;— respublikaning bojxona chegarasi orqali tovar oborotio‘tishini jadallashtirishga ko‘maklashuvchi shart-sharoitlaryaratish;598 599

— kontrabandaga, bojxona qonunchiligi buzilishiga qarshikurashish, respublikaning bojxona chegarasi orqali giyohvandlikvositalari, psixotrop va portlovchi moddalar, qurol-yarog‘, valutaboyliklari, milliy boylik hisoblangan badiiy, madaniy-tarixiy vaarxeologik meros buyumlari, intellektual mulk obyektlari g‘ayriqonuniyolib o‘tilishining oldini olish;— bojxona statistikasi va maxsus bojxona tizimini yuritish,O‘zbekiston Respublikasi Hukumatini, manfaatdor vazirliklarva idoralarni bojxona ishiga tegishli masalalar bo‘yicha axborot bilanta’minlash;— bojxona ishi sohasidagi faoliyat to‘g‘risida axborot to‘plashva uni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimini ishlab chiqish, joriyetish va boshqalar.Davlat bojxona qo‘mitasiga O‘zbekiston Respublikasi Boshvazirining taqdimnomasiga ko‘ra O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining farmoni bilan tasdiqlanadigan Rais boshchilik qiladi.O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi raisiningo‘rinbosarlari, O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasiningQoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkentshahri bo‘yicha boshqarmalari va ixtisoslashtirilgan bojxona majmualariboshliqlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidantayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi.Rais o‘rinbosarlari o‘rtasida vazifalarni taqsimlash Davlatbojxona qo‘mitasi raisi tomonidan amalga oshiriladi.Bojxona organlari o‘z faoliyatida O‘zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasiga, O‘zbekiston Respublikasining «Davlat bojxonaxizmati to‘g‘risida»gi qonunga, O‘zbekiston Respublikasiningboshqa qonunchilik hujjatlariga va xalqaro shartnomalariga amalqiladilar.Bojxona organlari qonunchilik hujjatlariga muvofiq o‘z faoliyatlarinidavlat hokimiyati mahalliy organlaridan mustaqil tarzdaamalga oshiradilar.O‘zbekiston Respublikasining quruqlikdagi hududi, hududiyva ichki suvlari hamda ular ustidagi havo bo‘shlig‘i bojxona hududinitashkil etadi.O‘zbekiston Respublikasi hududida erkin bojxona zonalari vaerkin omborlar bo‘lishi mumkin, ularning hududlari, agarqonunchilik hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa,O‘zbekiston Respublikasi bojxona hududidan tashqarida joylashgandeb qaraladi.Bojxona hududi sarhadlari, shuningdek erkin bojxona zonalariva erkin omborlarning atroflari O‘zbekiston Respublikasining bojxonachegarasi hisoblanadi.Bojxona nazorati O‘zbekiston Respublikasining bojxona ishisohasidagi qonunchilik hujjatlari va xalqaro shartnomalariga rioyaetilishini ta’minlash maqsadida bojxona organlari amalga oshiradigantadbirlar majmuidan iborat.Bojxona nazorati shakllari. Bojxona nazorati bojxona organlariningmansabdor shaxslari tomonidan quyidagi yo‘llar bilan o‘tkaziladi:— bojxona maqsadlari uchun zarur bo‘lgan hujjatlar va ma’lumotlarnitekshirish;— jismoniy va mansabdor shaxslarni og‘zaki so‘rab-surishtirish;— bojxona ko‘rigidan o‘tkazish;— tovarlar, transport vositalari, binolar va boshqa joylarnibojxona tomonidan qiyoslash;— tovarlar va transport vositalarini hisobga olish;— hisobga olish va hisobot tizimini tekshirish;— bojxona nazoratidan o‘tkazilishi lozim bo‘lgan tovarlar vatransport vositalari turishi mumkin bo‘lgan yoxud nazorat qilishbojxona organlari zimmasiga yuklatilgan faoliyat amalga oshirilayotganhududlar, binolar va boshqa joylarni tekshirish;— qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa shakllardaamalga oshiriladi.Bojxona nazorati o‘tkazilayotganida inson, hayvonot va o‘simliklarhayoti va sog‘lig‘i uchun xavfsiz bo‘lgan hamda tovarlar vatransport vositalariga ziyon yetkazmaydigan texnikaviy va boshqavositalar qo‘llanilishi mumkin.Bojxona rejimi O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasiorqali olib o‘tiladigan tovarlar va transport vositalarining maqominibojxona maqsadlari uchun belgilovchi qoidalar majmui.Tovarlar va transport vositalarini bojxona chegarasi orqali olibo‘tish ularning bojxona rejimlariga muvofiq amalga oshiriladi.600 601

Shaxs, agar qonunchilik hujjatlarida boshqacha tartib nazardatutilmagan bo‘lsa, tovarlar va transport vositalarining xususiyati,miqdori, qaysi mamlakatda ishlab chiqarilgani yoki qaysi maqsadgamo‘ljallanganligidan qat’i nazar, istalgan rejimni tanlashga yokiuni boshqasiga o‘zgartirishga haqli.Rejimlarning qo‘llanish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Davlatbojxona qo‘mitasi tomonidan belgilanadi.Bojxona organlarining mansabdor shaxslariga ular egallabturgan lavozimlarga hamda necha yil ishlaganliklariga qarab, quyidagimaxsus unvonlar beriladi:— kichik tarkib — bojxona xizmatining kichik serjanti, bojxonaxizmatining serjanti, bojxona xizmatining katta serjanti;— o‘rta boshliqlar tarkibi — bojxona xizmatining leytenanti,bojxona xizmatining katta leytenanti, bojxona xizmatining kapitani;— katta boshliqlar tarkibi — bojxona xizmatining mayori,bojxona xizmatining podpolkovnigi, bojxona xizmatining polkovnigi;— oliy boshliqlar tarkibi — bojxona xizmatining generalmayori,bojxona xizmatining general-leytenanti, bojxona xizmatininggeneral-polkovnigi.Oliy boshliqlar tarkibiga maxsus unvonlar berish va ulardanmahrum etish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidanbelgilanadi.Bojxona organlari o‘z zimmalariga yuklatilgan vazifalarni davlatboshqaruvining boshqa organlari va davlat hokimiyati mahalliyorganlari bilan hamkorlikda bajaradilar. Mazkur organlar bojxonanazoratini amalga oshirish hamda bojxona haqidagi qonunchilikhujjatlarining buzilishiga qarshi kurashda bojxona organlarigako‘maklashishlari shart.Bojxona organlari o‘z vakolatlari doirasida chiqaradigan hammauchun majburiy tusdagi normativ hujjatlar tegishli vazirliklar,idoralar bilan kelishilishi va qonunchilik hujjatlarida belgilangantartibda ro‘yxatdan o‘tkazilishi lozim.O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi O‘zbekistonRespublikasining qonunchilik hujjatlariga va xalqaro shartnomalarigamuvofiq bojxona ishi, kontrabandaga, giyohvandlikvositalari va psixotrop moddalarning g‘ayriqonuniy muomalasigaqarshi kurash masalalari hamda o‘z vakolati doirasidagi boshqamasalalar bo‘yicha xorijiy davlatlarning bojxona va boshqa organlarihamda xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni amalga oshiradi.Bojxona organlari qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibdao‘z vakolatlariga kiradigan ayrim harakatlarning boshqa organlarva tashkilotlar tomonidan bajarilishiga yo‘l qo‘yadilar.Bojxona organlari Milliy xavfsizlik xizmati va ichki ishlarorganlari bilan o‘zaro hamkorlikda qonunchilikda belgilangantartibda tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiradilar.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. O‘zbekiston Respublikasining mudofaa qobiliyati qanday normativhujjatlarda mustahkamlab qo‘yilgan?2. Mudofaa sohasida davlat siyosatining asosiy prinsiðlari va O‘zbekistonRespublikasi Qurolli Kuchlari tarkibi haqida so‘zlab bering.3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi qandayvakolatlarga ega?4. Mudofaa sohasida O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi, QurolliKuchlarning Birlashgan shtabi va Harbiy okruglarning vazifalarihamda fuqarolarning majburiyatlariga nimalar kiradi?5. Mudofaa sohasida davlat boshqaruvi organlarining ichki ishlar organlaribilan o‘zaro hamkorligi haqida tushuntirib bering.6. O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmatining asosiyvazifalariga nimalar kiradi?7. O‘zbekiston Respublikasi Davlat chegarasini belgilash va o‘zgartirishdaqanday prinsiðlarga amal qilinadi?8. Davlat chegarasini himoya qilish va qo‘riqlash sohasida boshqavazirliklar hamda idoralar faoliyatining ahamiyati haqida so‘zlabbering.9. O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar organlarining asosiy vazifalariva Ichki ishlar vazirligining vakolatlari nimalardan iborat?10. O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining asosiyvazifalariga nimalar kiradi?11. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi favqulodda vaziyatlardanmuhofaza qilish sohasida qanday vakolatlarga ega?12. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining asosiy vazifalari va Vazirliktizimiga qanday tuzilmalar kiradi?602 603

13. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tizimi va uningasosiy vazifalari haqida so‘zlab bering.14. Respublika tashqi ishlar sohasida O‘zbekiston Prezidenti va O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisi Senati qanday vakolatlarga ega?15. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining asosiy vazifalariva tuzilmalari haqida tushuntiring.16. O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasining asosiy vazifalarinimalardan iborat?17. Bojxona nazorati va bojxona rejimining farqini aytib bering.XXII bobTARMOQLARARO BOSHQA SOHALARNI MA’MURIY-HUQUQIY TARTIBGA SOLISH1-§. Statistika sohasini boshqarishStatistika deganda jamiyat hayotidagi hodisalar va jarayonlarto‘g‘risida yalpi axborotlarni yig‘ish, qayta ishlash, tahlil va e’lonqilish bilan bog‘liq amaliy faoliyat sohasi tushuniladi. Statistikaamaliyotining boshlanishi davlatning paydo bo‘lishi davriga to‘g‘rikeladi. Qadimgi davrlardayoq xo‘jalik va harbiy ehtiyojlar, aholi,yer, mol-mulk hisobi bo‘yicha statistika ishlari amalga oshirilganligihaqida ma’lumotlar mavjud. Fan sifatida statistikaga XVII asrningoxirida ingliz iqtisodchisi U. Petti asos solgan.O‘zbekiston Respublikasida statistika sohasini boshqarishO‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasiga yuklatilgan.Davlat statistika qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining«O‘zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirliginiqayta tashkil etish to‘g‘risida»gi 2002-yil 24-dekabr farmonigaasosan tashkil etilgan. Qo‘mita to‘g‘risidagi Nizom O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 8-yanvar qaroribilan tasdiqlangan.O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi statistikasohasida rivojlanishning milliy va mintaqaviy xususiyatlarini hisobgaolgan holda ilmiy metodologiyaga, xalqaro standartlar va qoidalargaasoslangan yaxlit ilg‘or statistika axboroti tizimini yaratishga vauning faoliyat ko‘rsatishiga yo‘naltirilgan yagona siyosatni amalgaoshiruvchi, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, xo‘jalikyurituvchi subyektlar, fuqarolar va tashkilotlarning rasmiy statistikaaxborotlariga bo‘lgan ehtiyojini qondiruvchi davlat hokimiyati ijroetuvchi organi hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasining «Davlat statistikasi to‘g‘-risida»gi 2002-yil 12-dekabr qonuniga muvofiq Davlat statistikasiningasosiy vazifalari quyidagilardan iborat:604 605

— ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar va jarayonlar hamda ularningnatijalari to‘g‘risidagi statistika ma’lumotlarini yig‘ish, qayta ishlash,to‘plash, saqlash, umumlashtirish, tahlil etish va e’lon qilish;— xalqaro standartlarga mos keluvchi yagona statistika uslubiyatinita’minlash;— davlat organlari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishorganlari, yuridik shaxslar, davlat muassasalari va xalqaro tashkilotlarni,shuningdek jamoatchilikni belgilangan tartibda statistikama’lumotlari bilan ta’minlash;— statistika ishlarini tashkil etish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy-statistikatasniflagichlar tizimini hamda korxonalar va tashkilotlarningyagona davlat registrini yuritish.Davlat statistikasi vakolatli organi hamda uning Qoraqalpog‘istonRespublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi, tumanlarva shaharlardagi organlari davlat statistikasi organlari hisoblanadi.Davlat statistikasi vakolatli organining rahbari O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti tomonidan uch yil muddatga tayinlanadi.Davlat statistikasi organlari ma’lumotlar manbalarini, statistikausullarini, statistika ma’lumotlarining mazmuni, shakli, vaqti vatarqatilishini tanlashda mustaqildir. Davlat statistikasi organlariningfaoliyatiga davlat organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlariaralashishiga yo‘l qo‘yilmaydi.Davlat statistikasi organlarini moliyalashtirish hamda moddiytexnikajihatidan ta’minlash Davlat statistika ishlari dasturigamuvofiq davlat budjeti mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi. Davlatstatistika ishlari dasturiga kiritilmagan statistika ishlariga haq to‘lashbuyurtmachi tomonidan shartnoma asosida amalga oshiriladi.Quyidagilar O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasiningasosiy vazifalari hisoblanadi:statistika sohasida yagona siyosatni ishlab chiqish va amalgaoshirish, statistikani tashkil etishning zamonaviy xalqaro statistikastandartlariga javob beradigan samarali tizimini ta’minlash;ilmiy asoslangan, bozor iqtisodiyoti asosiy prinsiðlariga javobberadigan yagona statistika metodologiyasini hamda milliy hisobraqamlarini tuzishni ta’minlovchi va xalqaro statistika standartlarigamuvofiq bo‘lgan ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish va joriyetish;jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy hayotida ro‘y berayotganjarayonlarni har tomonlama tavsiflovchi statistika va hisobotko‘rsatkichlarining tezkorligi, ishonchliligi, xolisligi va izchilliginita’minlash;statistik axborotning qulayligi, aniqligi va oshkoraligini kengaytirishishlarini amalga oshirish;statistika ishlarini tashkil etishning statistika axborotini yig‘ish,ayta ishlash va umumlashtirish tartibiga xar qanday aralashishniistisno qiluvchi tizimni yaratish;ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar va jarayonlar to‘g‘risida statistikaaxborotlarini yig‘ish, qayta ishlash, to‘plash, saqlash, umumlashtirish,tahlil qilish va e’lon qilishni amalga oshirish;statistika ishlari davlat buyurtmasini tayyorlash va uningbajarilishini ta’minlash, davlat hokimiyati va boshqaruv organlariehtiyojlari, foydalanuvchilarning statistika axborotlariga bo‘lgantalabini o‘rganish asosida Davlat statistika ishlari dasturlarini ishlabchiqish va ularning bajarilishini tashkil etish va hokazo.2-§. Davlat mulkini boshqarishO‘zbekiston Respublikasida davlat mulkini boshqarish O‘zbekistonRespublikasi Davlat mulki qo‘mitasiga1 yuklatilgan.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston RespublikasiDavlat mulki qo‘mitasi faoliyatini takomillashtirishga doirchora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 2006-yil 26-aprel qarori bilan qo‘mitafaoliyati qayta tashkil etildi. Ushbu qarorga muvofiq qo‘mita nizomitasdiqlandi.Davlat mulki qo‘mitasi davlat boshqaruv organi hisoblanadi.Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, davlat tasarrufidanchiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirish qo‘mitafaoliyatining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi.Davlat mulki qo‘mitasi o‘z faoliyatida O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasiga hisobot beradi.Davlat mulki qo‘mitasi o‘z faoliyatida O‘zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasiga va qonunlariga, Oliy Majlis qarorlariga, O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining farmonlari va farmo-606 607

yishlariga, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlariva farmoyishlariga hamda Davlat mulki qo‘mitasi nizomiga amalqiladi.Davlat mulki qo‘mitasi o‘z faoliyatini bevosita, shuningdeko‘zining hududiy organlari orqali davlat organlari, fuqarolarningo‘zini o‘zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlarva boshqa tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlikda amalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo‘mitasining o‘zvakolatlari doirasida qabul qilgan qarorlari vazirliklar, idoralar,mahalliy ijroiya hokimiyat organlari, xo‘jalik yurituvchi subyektlar,mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiydir.Quyidagilar Davlat mulki qo‘mitasining asosiy vazifalarihisoblanadi:respublika iqtisodiyotida xususiy sektorning o‘rni va ahamiyatinitubdan oshirish hamda mazkur tarmoqda davlat ulushini yanadakamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish;vazirliklar, idoralar va tashkilotlarda, davlat korxonalari vatashkilotlarining, shu jumladan davlat budjeti mablag‘lari hisobigamoliyalashtiriladigan davlat korxonalari va tashkilotlari, shuningdekustav fondlarida davlat ulushi bo‘lgan xo‘jalik jamiyatlarining davlatmulki hisobini va reyestrini yuritishni ta’minlash;boshqaruvchi kompaniyalar va davlat ishonchli vakillarining davlatixtiyoridagi, shu jumladan chet ellardagi mulkini samarali boshqarishyuzasidan faoliyati samaradorligi monitoringini olib borish;Davlat mulki (ulushlari) mavjud bo‘lgan korxonalar faoliyatisamaradorligini oshirish yuzasidan ularda zamonaviy menejmentnijoriy etish, marketingni rivojlantirish va ishlab chiqarishni modernizatsiyalashgayo‘naltirilgan chora-tadbirlar majmuini amalgaoshirish;bozor mexanizmlarini rivojlantirish, raqobat muhitini shakllantirishva xususiy mulk ortishini rag‘batlantiruvchi davlattasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish dasturlarini ishlab chiqishva amalga oshirish;korxonalarni keyinchalik xususiy mulk sifatida sotish uchunularni xususiylashtirishdan keyin va sotishdan oldin samaralitayyorlashni joriy etish;davlat mulki obyektlarini xususiylashtirish jarayonlariga xorijiyinvestitsiyalarni jalb qilish, investorlar o‘rtasida respublikamizdaular uchun berilgan imtiyozlar va kafolatlar to‘g‘risida tushuntirishishlarini olib borish.Davlat mulki qo‘mitasi o‘ziga yuklangan vazifalarga muvofiqquyidagi funksiyalarni bajaradi:davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, davlatmulkini boshqarish bilan bog‘liq jarayonlarni tahlil qiladi hamdamulkiy va korporativ munosabatlarni tartibga soluvchi normalarnitakomillashtirishga doir takliflarni shakllantiradi;manfaatdor vazirliklar, idoralar hamda xo‘jalik birlashmalarinijalb etgan holda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdavlat dasturlari loyihalarini ishlab chiqib, O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasiga taqdim etadi va ularning amalgaoshirilishini ta’minlaydi;o‘z vakolatlari doirasida tegishli davlat dasturlariga kiritilmagandavlat mulki obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishto‘g‘risida qarorlar qabul qiladi;davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish,hisobini yuritish va boshqarishni tashkil etish sohalaridauslubiy rahbarlikni amalga oshiradi;Davlat mulki qo‘mitasi hamda uning tasarrufidagi tuzilmalarningkadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirishni ta’minlaydi,ular rahbarlari va mutaxassislarini attestatsiyadan o‘tkazishniamalga oshiradi.Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shaharhududiy boshqarmalari Davlat mulki qo‘mitasining tizimini tashkilqiladi.3–§. Tabiatni muhofaza qilish sohasini boshqarishO‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlatqo‘mitasi ilk bor Oliy Sovet Prezidiumining 1988-yil 15-apreldagifarmoni bilan tashkil etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Tabiatnimuhofaza qilish Davlat qo‘mitasining nizomi O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisining «O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni608 609

muhofaza qilish Davlat qo‘mitasining Nizomini tasdiqlashto‘g‘risida»gi 1996-yil 26-aprel qarori bilan tasdiqlangan_. Qo‘mitao‘z faoliyatini ushbu Nizom va O‘zbekiston Respublikasining«Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi 1992-yil 9-dekabr qonuniasosida olib boradi.O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlatqo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatigabo‘ysunadi hamda vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar, korxonalar,muassasalar va tashkilotlar, shuningdek ayrim shaxslartomonidan yer, yer osti boyliklari, suv, o‘rmon, hayvonot vao‘simlik dunyosidan, atmosfera havosidan foydalanish hamda ularnimuhofaza qilishga doir qonunlarga rioya etilishi ustidan davlatnazoratini amalga oshiradi.O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlatqo‘mitasining vakolatlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy MajlisiningSenati tasdiqlaydigan nizom bilan belgilanadi.O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlatqo‘mitasi o‘z vakolatlari doirasida qabul qilgan qarorlar davlatidoralari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va fuqarolar uchunmajburiydir.O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlatqo‘mitasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiat resurslaridanfoydalanish va ularni qayta tiklash ustidan davlat nazoratini amalgaoshirish;tabiatni muhofaza qilish faoliyatini tarmoqlararo kompleksboshqarish;tabiatni muhofaza qilish va resurslarni tejash borasida yagonasiyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish;atrof tabiiy muhitning ekologik holati qulay bo‘lishinita’minlash, ekologik vaziyatni sog‘lomlashtirish.atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiat resurslaridanfoydalanishning iqtisodiy usullarini keng qo‘llash.Qo‘mitaga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimigabinoan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati tomonidantayinlanadigan va lavozimidan ozod etiladigan Rais rahbarlik qiladi(O‘zbekiston Konstitutsiya 80-moddaning 5-bandi).O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlatqo‘mitasi raisining o‘rinbosarlaridan biri ayni vaqtda Bosh davlatekologik ekspertizasining boshlig‘i hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining«Ekologik ekspertiza to‘g‘risida»gi 2000 yil 25 mayqonuniga asosan, O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofazaqilish davlat qo‘mitasi davlat ekologik ekspertizasini tashkil etadiva o‘tkazadi hamda ekologik nazoratni amalga oshiradi.4-§. Moliya va kredit sohasini boshqarishO‘zbekiston Respubilkasida moliya sohasini boshqarishO‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga yuklatilgan. Vazirlikto‘g‘risidagi nizom O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining1992-yil 23-noyabrdagi 553-sonli qarori bilan tasdiqlangan.O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi respublikaningmarkaziy moliya-iqtisodiy organi sifatida O‘zbekiston Respublikasiningmoliyaviy narx siyosatini hayotga tatbiq etadi va uningbutun hududida moliya, narx-navoni tashkil etish faoliyatigaumumiy rahbarlikni amalga oshiruvchi O‘zbekiston Respublikasiningdavlat boshqaruvi organi hisoblanadi.Moliya vazirligi O‘zbekiston Respublikasining vazifalari vafunksiyalarini amalga oshirish uchun zarur moliyaviy negizyaratishni, respublika budjetini ishlab chiqish va ijro etishni, uningdaromad qismi barqarorligini ta’minlashni, valuta rejasini tuzishva ijro etishni, pul resurslaridan oqilona va tejab sarflashni ta’minlaydi.Moliya vazirligi respublika budjetining ham daromadlar, hamxarajatlar bo‘yicha ijro etilishi uchun, moliyaviy resurslarniumumrespublika ehtiyojlariga safarbar etish ishlarini tashkil etishgajavob beradi.O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog‘istonRespublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va tumanlar hokimliklariboshqarmalari va bo‘limlari, davlat sug‘urta idoralari, shuningdek,ularga qarashli davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlariO‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yagona tiziminitashkil etadi.610 611

Moliya vazirligi o‘z tizimiga kiruvchi korxonalar, muassasalarva tashkilotlar faoliyatini to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki o‘zi tashkil etadiganorganlar orqali muvofiqlashtiradi va yo‘naltiradi.Moliya vazirligining asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:moliya tizimining, soliq va narx-navo siyosatining O‘zbekistonRespublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga faol ta’sirko‘rsatish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, milliydaromadning, korxonalar va tashkilotlar daromadlarining va boshqamoliyaviy resurslarning o‘sishini ta’minlash;moliya-kredit vositalarining xo‘jalik mexanizmi boshqaelementlari bilan aloqalarini mustahkamlash;respublikaning moliyaviy resurslarini ijtimoiy ishlab chiqarishnirivojlantirish va fan-texnika taraqqiyotining ustuvoryo‘nalishlariga jamlash, ijtimoiy rivojlanishni jadallashtirish,ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan yaxlit xalq xo‘jaligi dasturlarinimablag‘ bilan ta’minlash, zarur moliya, valuta rezervlarini tashkiletish;moliya, budjet, valuta va soliqni rejalashtirish va mablag‘ bilanta’minlash usullarini takomillashtirish;auditorlik tashkilotlari tomonidan litsenziya bitimlarida nazardatutilgan litsenziya talablari va shartlariga rioya etishni nazorat qilish;korxonalar, vazirliklar, idoralar, banklar va davlat sug‘urtatashkilotlarida buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish vatakomillashtirish, xo‘jalik yuritishning yangi shakllarini joriy etishsohasida mahalliy moliya organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish.O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga O‘zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentitomonidan tayinlanadigan va O‘zbekiston Respublikasi OliyMajlisi tasdiqlaydigan Vazir boshchilik qiladi.Moliya vaziri Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlanadigano‘rinbosarlariga ega bo‘ladi. O‘rinbosarlar o‘rtasidagi vazifalarO‘zbekiston Respublikasi Moliya vaziri tomonidan taqsimlanadi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat budjetiningg‘azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlarito‘g‘risida»gi 2007-yil 28-fevral qaroriga muvofiq O‘zbekistonRespublikasi Moliya vazirligi tarkibida G‘aznachilik organi tashkiletilgan. Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 20-mart qaroriga binoanO‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining G‘aznachiligito‘g‘risidagi nizom tasdiqlangan. G‘aznachilik o‘z faoliyatidaO‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga, O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari vafarmoyishlariga, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiningqarorlari va farmoyishlariga, mazkur Nizomga hamda o‘zfaoliyatiga tegishli bo‘lgan boshqa normativ-huquqiy hujjatlargaamal qiladi.G‘aznachilik o‘z faoliyatini davlat boshqaruvining boshqaorganlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, O‘zbekistonRespublikasi Markaziy banki, tijorat banklari, boshqa tashkilotlarbilan o‘zaro hamkorlikda bevosita va o‘zining hududiy bo‘linmalariorqali amalga oshiradi.G‘aznachilik, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar vaToshkent shahar g‘aznachilik boshqarmalari hamda tuman(shahar) g‘aznachilik bo‘limlariga ega bo‘ladi. Qoraqalpog‘istonRespublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri g‘aznachilik boshqarmalariyuridik shaxs hisoblanadilar.G‘aznachilikning asosiy vazifalari quyidigilar hisoblanadi:Davlat budjetinining kassa ijrosi, jumladan tushadigandaromadlarni turli darajadagi budjetlar o‘rtasida taqsimlash,budjetdan mablag‘ oluvchilarning xarajatlar smetalari ijrosi vaDavlat budjeti ijrosi to‘g‘risida hisobot tuzish;Davlat budjeti mablag‘larini yagona g‘aznachilik hisob raqami,shuningdek tegishli budjetlar daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagikassa uzilishlarining oldini olishni ta’minlaydigan hududiyg‘aznachilik hisob raqamlarini joriy etish orqali boshqarish;budjet tashkilotlarining tovar yetkazib beruvchilar (ishlarnibajaruvchilar, xizmatlar ko‘rsatuvchilar) bilan shartnomalarini,shuningdek Davlat budjeti mablag‘lari hisobidan kapital qurilishbo‘yicha buyurtmachilarning shartnomalari xarajatlar smetasidako‘rsatilgan summalar va maqsadlarga qat’iy muvofiq ravishdatuzilishi ustidan qattiq nazorat o‘rnatish asosida mazkur shartnomalarnimajburiy ro‘yxatdan o‘tkazish tartibini joriy etish612 613

orqali budjet tashkilotlarining maqsadga nomuvofiq, asossizxarajatlarining oldini olish; budjet tashkilotlarini, shu jumladanmudofaa va xavfsizlik tuzilmalarini moliyalashtirishga yo‘naltiriladiganbudjet mablag‘laridan foydalanishni maqbullashtirishyuzasidan monitoring olib borish, bunda ular tomonidantuzilayotgan shartnomalar sifatining ta’minlanishi, ularningmaqsadga muvofiqligi va narx-navo yechimini nazarda tutish hamdaqoidaga ko‘ra, vositachilik xizmatlaridan voz kechish;xarajatlar smetasi va ro‘yxatga olingan shartnomalarda nazardatutilgan qat’iy summalar doirasida tovar yetkazib beruvchilar(ishlarni bajaruvchilar, xizmatlar ko‘rsatuvchilar)ning bevositahisob raqamlariga budjetdan mablag‘ oluvchilar nomidan vaularning topshirig‘i bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish orqalito‘lov intizomiga so‘zsiz rioya etilishi ustidan ta’sirchan nazoratnita’minlash va boshqalar.O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining ijrosi, davlataktivlari va pasivlarining holati hamda harakati, qimmatbahometallar va toshlar bilan operatsiyalar amalga oshirilishi, oltinvalutazaxiralarini boshqarish, xorijiy kapitalni respublikaiqtisodiyotiga jalb etish va undan samarali foydalanish, davlatningtashqi qarzi o‘z vaqtida qaytarilishi doimiy monitoringi va nazoratinita’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentning2002-yil 27-iyun farmoni bilan O‘zbekiston RespublikasiningHisob palatasi tashkil etilgan1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisining topshiriqlari bo‘yicha O‘zbekiston RespublikasiDavlat budjetining ijrosi, uning asosiy ko‘rsatkichlari va engmuhim moddalarining bajarilishi, shuningdek davlat tuzilmalariva xo‘jalik yurituvchi subyektlarga ajratiladigan budjet mablag‘laridanmaqsadli foydalanish ustidan nazoratni amalga oshirish,mamlakatda va uning tashqarisida davlat aktivlari va passivlariningholati hamda harakati monitoringini ta’minlash; qimmatbahometallar va qimmatbaho toshlar bilan amalga oshiriladiganoperatsiyalarni nazorat qilish; mamlakatning oltin-valuta zaxiralariniboshqarish va tasarruf etishni nazorat qilish Hisobpalatasining asosiy vazifalariga kiradi.O‘zbekiston Respublikasida kredit tizimi «O‘zbekiston Respublikasining«Markaziy bank to‘g‘risida»gi 1995-yil 21-dekabrva «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi 1996-yil 25-aprel qonunlarigaasosan tashkil etilgan.«O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»giqonunga muvofiq, Markaziy bankning bosh maqsadi milliyvalutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat. Asosiy vazifalarimonetar siyosatni hamda valutani tartibga solish sohasidagisiyosatni shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish, O‘zbekistonRespublikasida hisob-kitobning samarali tizimini tashkiletish va ta’minlash, banklar faoliyatini tartibga solish va ularninazorat qilish, O‘zbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valutazaxiralarini, shu jumladan kelishuv bo‘yicha hukumat zaxiralarinisaqlash va tasarruf etish, davlat budjetining kassa ijrosini Moliyavazirligi bilan birgalikda tashkil etishdan iborat. Markaziy bankmoliyaviy yordam ko‘rsatish, tijorat faoliyati bilan shug‘ullanishga,Markaziy bank faoliyatini ta’minlovchi korxonalar va tashkilotlarnituzishda ishtirok etishini istisno etganda, banklar va boshqa yuridikshaxslar kapitalida qatnashishga haqli emas.Markaziy bankning oliy organi uning boshqaruvidir. BoshqaruvMarkaziy bank siyosati va faoliyatining asosiy yo‘nalishlarinibelgilab beradi, bankni boshqaradi. Boshqaruv o‘n bir kishidaniborat bo‘ladi. Boshqaruv tarkibiga Markaziy bank raisi, uningo‘rinbosarlari, shuningdek, bankning asosiy bo‘limlari rahbarlarikiradi.O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito‘g‘risida»gi qonuniga asosan banklar Markaziy bankda ro‘yxatgaolingan paytdan boshlab yuridik shaxs maqomiga ega bo‘ladilar.Markaziy bank quyidagilarga asoslanib bankni ro‘yxatga olishva unga litsenziya berishni rad etishi mumkin:— bankni ro‘yxatga olish uchun zarur bo‘lgan hujjatlartopshirilmaganligi;— ta’sis hujjatlarining qonunchilik hujjatlariga nomuvofiqligi;— bir yoki bir necha muassisning moliyaviy ahvoli qoniqarsizligi;— muassislarning moliyaviy ahvoli va mablag‘lariningmanbalari e’lon qilinmaganligi;614 615

— bankni ro‘yxatga olish paytigacha eng kam ustav kapitaliningto‘lanmaganligi;— bank rahbari va bosh buxgalteri lavozimlariga nomzodlarningbu kasbga nomuvofiqligi.Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi, bank kengashi va boshqaruvibankning boshqaruv organlaridir. Bankka operativ rahbarlikqiluvchi va uning faoliyati uchun javob beruvchi bank boshqaruvibankning ijroiya organi hisoblanib, u bank kengashi va aksiyadorlarningumumiy yig‘ilishi oldida hisobdordir.O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankihukumatning xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi siyosatiniamalga oshiruvchi tashqi iqtisodiy faoliyatiga xizmat ko‘rsatishnita’minlovchi va valuta mablag‘larini jamlovchi ixtisoslashtirilganbankdir.O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankirespublika Markaziy banki va hukumatining topshirig‘iga binoaneksport tovarlari ishlab chiqarishni tashkil etish va rivojlantirishuchun chet el valutasida kreditlar beradi, O‘zbekiston Respublikasigachet el valutasida yetkazib berayotgan va respublika chet elvalutasida olayotgan davlat zayomlari va kreditlariga xizmatko‘rsatadi, xalqaro valuta-kredit bozorlarida operatsiyalar bajaradi,kontrakt (shartnoma) shartlarini bajarish vaqtida chet el banklari,konsernlari, firmalari va boshqa sheriklarning aybi bilan olinmayqolgan mablag‘larni undirishga ko‘maklashadi, hukumatlararobitimlarni, to‘lov shartlarini ishlab chiqishda qatnashadi va hokazo.O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankiO‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan tasdiqlanadiganva O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan ro‘yxatgaolinadigan o‘z ustavi asosida amal qiladi.Tijorat (aksiya, pay asosida va xususiy) banklar yuridik vajismoniy shaxslarga Qonunda nazarda tutilgan operatsiyalarnibajarish va xizmat ko‘rsatish orqali shartnoma asoslarida kredit,hisob-kitob va o‘zga xil bank xizmati ko‘rsatadilar.Respublika, mintaqa dasturlari va o‘zga dasturlarni pul bilanta’minlash uchun O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlaridanazarda tutilgan tartib va sharoitlarda maxsus tijorat banklaritashkil etilishi mumkin. Bunday banklar O‘zbekiston RespublikasiMarkaziy bankidan tegishli ruxsatnoma olganidan keyin chet elvalutasida operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin.5-§. Tarmoqlararo boshqa sohalarni boshqarishO‘zbekiston Respublikasi standartlashtirish, metrologiya vasertifikatlashtirish sohasidagi davlat boshqaruvi O‘zbekistonstandartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligiga(«O‘zstandart» agentligi) yuklatilgan.O‘zbekiston Respublikasi Ppyezidentining «Respublika davlatboshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to‘g‘pisida» 2003-yil 9-dekabr fapmonini bajarish yuzasidan hamda standartlashtirish,metrologiya va mahsulotlar hamda xizmatlarni sertifikatlashtirishtizimini yanada takomillashtirish, uning zamonaviyxalqaro normalar va talablarga muvofiqligini ta’minlash, shuningdekxalqaro standartlardan foydalanish asosida mamlakatimizda ishlabchiqarilgan mahsulotlarning raqobatbardoshliligini oshirishmaqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining«O‘zbekiston Davlat standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishagentligi tuzilmasini takomillashtirish va uning faoliyatinitashkil etish to‘g‘risida»gi 2004-yil 5-avgust qarori qabul qilindi1.Agentlik o‘z faoliyatini ushbu Nizom va O‘zbekiston Respublikasining«Standartlashtirish to‘g‘risida»gi, «Metrologiya to‘g‘risida»gi,«Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to‘g‘risida»gi qonunlarasosida olib boradi.O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishagentligi standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishsohasidagi vazifalarni hal qilish uchun maxsus vakolatberilgan O‘zbekiston Respublikasining davlat boshqaruv organihisoblanadi.«O‘zstandart» agentligi O‘zbekiston Respublikasining standartlashtirish,metrologiya va sertifikatlashtirish bo‘yicha milliyorgani hisoblanadi hamda o‘z faoliyati to‘g‘risida O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisob beradi.616 617

O‘zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to‘g‘risida»giqonuniga muvofiq standartlashtirishning asosiy maqsadlarigaquyidagilar kiradi:mahsulotlar, jarayonlar, ishlar va xizmatlarning aholininghayoti, sog‘lig‘i va mol-mulkiga, atrof tabiiy muhit uchunxavfsizligi, resurslarni tejash masalalarida iste’molchilar va davlatmanfaatlarini himoya qilish;mahsulotlarning o‘zaro almashinuvchanligini va bir-biriga moskelishini ta’minlash;fan va texnika taraqqiyoti darajasiga, shuningdek aholininghamda xalq xo‘jaligi ehtiyojlariga muvofiq holda mahsulot sifatinihamda raqobat qilish imkonini oshirish;barcha turdagi resurslarning tejalishiga ko‘maklashish, ishlabchiqarishning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilash;ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyihalarniamalga oshirish;tabiiy va texnogen falokatlar hamda boshqa favqulodda vaziyatlaryuzaga kelish xavf-xatarini hisobga olgan holda xalq xo‘jaligiobyektlarining xavfsizligini ta’minlash;iste’molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasihamda sifati to‘g‘risida to‘liq va ishonchli axborot bilanta’minlash;mudofaa qobiliyatini va safarbarlik tayyorgarligini hamdao‘lchovlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlashdan iboratdir.O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirish ishlarini o‘tkazishningumumiy tashkiliy-texnik qoidalarini tartibga soluvchiquyidagi davlat standartlashtirish tizimi faoliyat ko‘rsatadi vaRespublikada standartlashtirish ishlarini tashkil etish, muvofiqlashtirishva ta’minlashni:xalq xo‘jaligi tarmoqlarida - O‘zbekiston Davlat standartlashtirish,metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi;qurilish, qurilish industriyasi sohasida, shu jumladan loyihalashva konstruksiyalashda - O‘zbekiston Respublikasi Davlatarxitektura va qurilish qo‘mitasi;tabiiy resurslardan foydalanishni tartibga solish hamda atroftabiiy muhitni ifloslanishdan va boshqa zararli ta’sirlardan muhofazaqilish sohasida - O‘zbekiston Respublikasi Davlat tabiatni muhofazaqilish qo‘mitasi;tibbiy maqsadlardagi mahsulotlar, tibbiy-texnika ashyolari,dori-darmonlar sohasida hamda respublika sanoati ishlab chiqarayotgan,shuningdek import bo‘yicha respublikaga yetkazib berilayotganmahsulotlarda inson uchun zararli moddalar miqdorinianiqlash masalalarida - O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlashvazirligi amalga oshiradi.«Standartlashtirish to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq davlatboshqaruv organlari o‘z vakolatlari doirasida standartlar va texnikshartlarni, shuningdek ushbu Qonunni qo‘llashga doir yo‘riqnomalarva izohlarni ishlab chiqadilar, tasdiqlaydilar, nashr etadilar.Metrologiya sohasida «O‘zstandart» agentligi vakolatiga:metrologiya sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish,metrologiyaga oid faoliyatni mintaqalararo va tarmoqlararo muvofiqlashtirish;milliy etalonlarni yaratish, tasdiqlash, saqlash va qo‘llabquvvatlashhamda ularning xalqaro darajada solishtirilishini ta’minlashqoidalarini belgilash;o‘lchov vositalari, usullari va natijalariga qo‘yiladigan umumiymetrologik talablarni aniqlash;davlat metrologiya tekshiruvi va nazoratini amalga oshirish;metrologiya masalalari bo‘yicha normativ hujjatlarni, shujumladan davlatning boshqa boshqaruv organlari bilan hamkorlikdaO‘zbekiston Respublikasining butun hududida majburiy kuchgaega bo‘lgan normativ hujjatlarni qabul qilish;metrologiya sohasida ilmiy va muhandis-texnik kadrlartayyorlash;O‘zbekiston Respublikasining metrologiya sohasidagi xalqaroshartnomalariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish;metrologiya masalalari bo‘yicha xalqaro tashkilotlar faoliyatidaqatnashish;O‘zbekiston Respublikasida o‘lchovlarning yagona birlikdabo‘lishini ta’minlash tizimi faoliyat olib borishi va rivojlanishinihamda uning xalqaro o‘lchov tizimi va boshqa mamlakatlarningo‘lchovlar tizimi bilan uyg‘unlashuvini ta’minlashga doir choratadbirlarniamalga oshirish kiradi.618 619

Mahsulotning belgilangan talablarga muvofiqligi tasdiqlangantaqdirda sertifikatlashtirish organi muvofiqlik sertifikati beradi,tayyorlovchi ana shu sertifikat asosida muvofiqlik belgisini ishlatishhuquqiga ega bo‘ladi.Sertifikatlashtirish tizimida foydalaniladigan muvofiqlik sertifikatlarining,akkreditatsiya qilinganlik to‘g‘risidagi guvohnomalarningnamunalari, milliy muvofiqlik belgisining shakllari vahajmlari «O‘zstandart» agentligi tomonidan tasdiqlanadi.Muvofiqlik sertifikatlari, muvofiqlik belgilari, sertifikatlashtirishorganlari va sinov laboratoriyalarining (markazlarining)akkreditatsiya qilinganlik to‘g‘risidagi guvohnomalari «O‘zstandart»agentligi tomonidan belgilangan tartibda Davlat reyestridano‘tkazilishi shart.Davlat reyestrida ro‘yxatdan o‘tkazilmagan muvofiqlik sertifikatlari,muvofiqlik belgilari, sertifikatlashtirish organlari va sinovlaboratoriyalarining (markazlarining) akkreditatsiya qilinganlikto‘g‘risidagi guvohnomalari haqiqiy emas.Muvofiqlik sertifikatidan, muvofiqlik belgisidan foydalanishhuquqini hamda sertifikatlashtirish organlari va sinov laboratoriyalarining(markazlarining) akkreditatsiya qilinganlik to‘g‘risidagiguvohnomalarini arizachi boshqa yuridik yoki jismoniy shaxsgaberishi man etiladi.Quyidagilar «O‘zstandart» agentligining asosiy vazifalari hisoblanadi:«Standartlashtirish to‘g‘risida», «Metrologiya to‘g‘risida»,«Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to‘g‘risida»gi O‘zbekistonRespublikasining qonunlari amalda ro‘yobga chiqarilishinita’minlash;standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish, xalqarostandartlarni, shu jumladan sifatni boshqarish tizimi bo‘yichaxalqaro standartlarni qo‘llash asosida mahsulotlar sifatini va ularningraqobatbardoshliligini oshirish sohasida yagona davlat siyosatiniqo‘llash;standartlashtirish, o‘lchovlar yagonaligi, sertifikatlashtirishtizimlari faoliyat ko‘rsatishini va rivojlantirilishini, ushbu sohalardagiilmiy-texnika axborotini akkreditatsiya qilish va tarqatishni,shuningdek ularning xalqaro, davlatlararo tizimlar va xorijiymamlakatlarning milliy tizimlari bilan uyg‘unlashtirilishini ta’minlash;mahsulotlar, ishlar va xizmatlar xavfsizligi va sifati, o‘lchovlarishonchsiz natijalarining salbiy oqibatlaridan muhofaza qilishtalablariga rioya etilishi yuzasidan iste’molchilar huquqlari himoyaqilinishini ta’minlash chora-tadbirlarini amalga oshirish;standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidakadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish ishlarini tashkiletish.«O‘zstandart» agentligi o‘ziga yuklangan vazifalarni bajarishuchun quyidagi funksiyalarni amalga oshiradi:«Standartlashtirish to‘g‘risida», «Metrologiya to‘g‘risida»,«Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to‘g‘risida»gi O‘zbekistonRespublikasining qonunlari hamda standartlashtirish,metrologiya, sertifikatlashtirish sohasidagi boshqa qonunchilikhujjatlari va normativ-huquqiy hujjatlarning amalda ro‘yobgachiqarilishini ta’minlash borasida:davlat, tarmoq, ma’muriy-hududiy standartlarni va ulargao‘zgartirishlarni, korxonalarning mahsulotlarga bo‘lgan texnikshartlarini, standartlarini va ularga o‘zgartirishlarni, standartlashtirish,metrologiya, sertifikatlashtirish bo‘yicha amal qiladiganhujjatlarni, shuningdek norma va qoidalarni davlat ro‘yxatidano‘tkazadi;bir turdagi mahsulotlar uchun normativ hujjatlarni ishlabchiqish bo‘yicha tarmoq tuzilmalarini tashkil etishga ko‘maklashadi,ularga ilmiy-metodik rahbarlikni ta’minlaydi;sertifikatlashtirish va yuklash-tushirishdan oldin inspeksiyao‘tkazish sohasidagi yuridik shaxslarni belgilangan tartibdaakkreditatsiya qiladi, yuridik va jismoniy shaxslarning sinov, o‘lchov,tahliliy, kalibrlash va tekshirish laboratoriyalarini attestatsiyadano‘tkazadi va akkreditatsiya qiladi;o‘lchov vositalarini tayyorlash, realizatsiya qilish va ijaragaberish bo‘yicha faoliyatni belgilangan tartibda litsenziyalaydi,litsenziatlar tomonidan litsenziya talablari va shartlariga rioya etilishiustidan nazorat qiladi, shuningdek litsenziyalar reyestrini yuritadi;620 621

xalqaro va davlatlararo ilmiy-texnik hamkorlikni rivojlantiradi.Standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish, xalqarostandartlarni, shu jumladan sifatni boshqarish tizimi bo‘yichaxalqaro standartlarni qo‘llash asosida mahsulotlar sifatini varaqobatbardoshliligini oshirish sohasida yagona davlat siyosatiniamalga oshirish borasida:standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish, akkreditatsiyaqilish va mahsulotlar sifatini boshqarish tizimini joriy etishmasalalari bo‘yicha davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlariga o‘zvakolatlari doirasida rahbarlik qiladi va ular faoliyatini muvofiqlashtiradi;yangi qonunchilik hujjatlarini ishlab chiqish va amaldagiqonunchilik hujjatlarini takomillashtirish yuzasidan takliflarkiritadi;ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshiradi;standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishni rivojlantirishbo‘yicha asosiy yo‘nalishlarni, konsepsiyalarni, istiqbollidasturlarni ishlab chiqadi;O‘zbekiston Respublikasining milliy etalon bazasini shakllantiradiva rivojlantiradi, milliy etalonlarni xalqaro etalonlar bilansolishtiradi.Standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish tizimlarifaoliyat ko‘rsatishini va rivojlantirilishini, ushbu sohalardagi ilmiytexnikaaxborotini akkreditatsiya qilish va tarqatishni, shuningdekularning xalqaro, davlatlararo va xorijiy mamlakatlarning milliytizimlari bilan uyg‘unlashtirilishini ta’minlash borasida:respublikada ishlab chiqariladigan va import bo‘yicha olibkelinayotgan mahsulotlarni sertifikatlashtirish, chet mamlakatlarningsertifikatlashtirish bo‘yicha ishlari natijalarini e’tirofetish ishlarini tashkil etadi;o‘z vakolatlari doirasida standartlashtirish, metrologiya,sertifikatlashtirish va akrreditatsiya qilish sohasida normativ hujjatlarniishlab chiqadi, tasdiqlaydi va ro‘yxatdan o‘tkazadi;shtrixli kodlashtirishni joriy etish siyosatini amalga oshiradiva O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilayotgan tovarlarningDavlat reyestrini yuritadi.«O‘zstandart» agentligi tizimiga quyidagilar kiradi:hududiy standartlashtirish va metrologiya boshqarmalari;Respublika sinov va sertifikatlashtirish markazi hamda uninghududiy sinov va sertifikatlashtirish markazlari:Metrologiya xizmatlari ko‘rsatish markazi;Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiytadqiqot instituti;Milliy etalonlar markazi;Shtrixli kodlashtirish markazi;Axborot-ma’lumotlar markazi.Hududiy boshqarmalar ikki tomonlama bo‘ysunadilar hamdaAgentlikka va tegishli mahalliy davlat hokimiyati organiga hisobberadilar.«O‘zstandart» agentligini maqomiga ko‘ra vazirning birinchio‘rinbosariga tenglashtiriladigan Bosh direktor boshqaradi.Bosh direktor o‘rinbosarlari maqomiga ko‘ra vazir o‘rinbosarlarigatenglashtiriladi.«O‘zstandart» agentligining Bosh direktori va uning o‘rinbosarlariO‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidanlavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod qilinadi.Bosh direktor va o‘rinbosarlari ayni vaqtda lavozimiga ko‘rategishli ravishda Standartlar va o‘lchovlarning yagonaligi ta’minlanishininazorat qilish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi davlatbosh inspektori va davlat bosh inspektorining o‘rinbosarlarihisoblanadilar.«O‘zstandart» agentligida tarkibida Bosh direktor, uning o‘rinbosarlari(lavozimiga ko‘ra) va «O‘zstandart» agentligining boshqaxodimlaridan iborat tarkibi 7 kishi bo‘lgan hay’at tuziladi.Hay’atning shaxsiy tarkibi Bosh direktor taqdimnomasigako‘ra O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidantasdiqlanadi.Gidrometeorologiya sohasini boshqarish. Gidrometeorologiyasohasini boshqarish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasihuzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markaziga yuklatilgan.«O‘zgidromet» markazi O‘zbekiston Respublikasida gidrometeorologiyasohasidagi vazifalarni hal etish uchun maxsus vakil622 623

qilingan davlat boshqaruvi organi hisoblanadi. Markaz to‘g‘risidaginizom O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 14-aprel qarori bilan tasdiqlangan.«O‘zgidromet» markazi tizimiga gidrometeorologiya bo‘yichahududiy boshqarmalar, Gidrometeorologiya ilmiy-tekshirishinstituti, Toshkent gidrometeorologiya kolleji, «O‘zgidrometpribor»ilmiy-ishlab chiqarish korxonasi kiradi.«O‘zgidromet» markazi o‘z faoliyatida O‘zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasi va qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi OliyMajlisining qarorlari va boshqa hujjatlariga, O‘zbekiston RespublikasiPrezidentining farmonlari va farmoyishlariga, O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga,gidrometeorologiya sohasidagi xalqaro shartnomalarga hamdao‘zining nizomiga amal qiladi.Quyidagilar «O‘zgidromet» markazining asosiy vazifalarihisoblanadi:gidrometeorologiya kuzatishlari davlat tizimini, respublikaiqtisodiyoti tarmoqlari, aholisi va Qurolli Kuchlarini gidrometeorologikta’minlashni rivojlantirish va takomillashtirish;respublika davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarini, korxonalar,muassasalar va fuqarolarni amaldagi va kutilayotgan gidrometeorologiyashart-sharoitlari va iqlimning o‘zgarishi, tabiiy muhitningifloslanishi darajasi to‘g‘risidagi axborot, xavfli va ofatkeltiruvchi gidrometeorologiya hodisalari paydo bo‘lishi to‘g‘risidagitezkor ma’lumotlar bilan ta’minlash;ma’lumotlarning davlat gidrometeorologiya fondini va atroftabiiy muhit ifloslanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarning davlat fondinishakllantirish va yuritish;«Yuza suvlar» bo‘limi bo‘yicha suvlarning davlat hisobini belgilangantartibda yuritish, davlat suv kadastrini tashkil etish vayuritish bo‘yicha barcha ishlarni muvofiqlashtirish, yo‘naltirishva birlashtirish;qishloq xo‘jalik ekinlari va yaylov o‘simliklarining holati, ofatkeltiruvchi gidrometeorologiya hodisalari paydo bo‘lishi varivojlanishi, atmosfera havosi, tuproq va yuza suvlarning ifloslanishiustidan muntazam kuzatuvlarni tashkil etish va olib borish;gidrometeorologiya tavsiflari uchun kuzatishlar olib borish,ob-havoni, daryolarning suvliligini, iqlimning o‘zgarishini qisqava uzoq muddatli prognozlashtirishni yaxshilash bo‘yicha ilmiytadqiqot ishlari olib borish.«O‘zgidromet» markaziga qonunchilik hujjatlarida belgilangantartibda lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod etiladiganBosh direktor boshchilik qiladi.Bosh direktor uch nafar o‘rinbosarga, shu jumladan birnafar birinchi o‘rinbosarga ega bo‘ladi.«O‘zgidromet» markazi Bosh direktorining o‘rinbosarlariqonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda lavozimga tayinlanadilarva lavozimdan ozod etiladilar.«O‘zgidromet» markazi Bosh direktori maqomiga ko‘ra vazirga,Bosh direktorning birinchi o‘rinbosari - vazirning birinchio‘rinbosariga, Bosh direktorning o‘rinbosarlari - vazirning o‘rinbosarlarigatenglashtiriladi.Inson huquqlari va erkinliklarini muhofaza qilish sohasini boshqarishO‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Inson huquqlaribo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazini tuzish to‘g‘-risida»gi 1996-yil 31-dekabr farmoniga asosan, inson huquqlariva erkinliklarini muhofaza qilishning ta’sirchan vositasini barpoetish, xalqaro huquqni muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorliknikengaytirish, davlat muassasalari xodimlari va barchaaholining inson huquqlari bo‘yicha madaniyatini oshirish maqsadida,BMTning inson huquqlari va boshqaruv tizimini demokratiyalash,qo‘llab-quvvatlash dasturlariga muvofiq Inson huquqlaribo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi tuzilgan.Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliymarkazi davlatga qarashli, tahlil, maslahat, idoralararo vamuvofiqlashtirish organi hisoblanadi.Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliymarkazining asosiy vazifalari quyidagilar:— milliy harakat rejasini, shuningdek, Konstitutsiya, qonunlarva inson huquqlari sohasidagi umum e’tirof etilgan xalqarohuquq normalari qoidalarini amalga oshirish strategiyasini ishlabchiqish;624 625

— inson huquqlari sohasida O‘zbekiston Respublikasiningxalqaro va milliy tashkilotlar bilan hamkorligini rivojlantirish;O‘zbekiston Respublikasida inson huquqlariga rioya etilishi vabu huquqlarning muhofaza qilinishi yuzasidan ilmiy ma’ruzalartayyorlash;— davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga, shuningdek,inson huquqlari bo‘yicha jamoat birlashmalariga maslahatlar berish;— davlat organlarining inson huquqlarini rag‘batlantirish vamuhofaza qilish sohasida tahsil berish, targ‘ibot, o‘quv-uslubiyadabiyotlarni nashr etish borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish;— O‘zbekiston Respublikasida inson huquqlarini amalgaoshirish va rivojlantirish bo‘yicha ma’lumotlarning axborot bazasinibarpo etish;— davlat organlarining inson huquqlariga rioya etish va buhuquqlarni muhofaza qilish sohasidagi faoliyatini takomillashtirishyuzasidan ularga tavsiyalar tayyorlash;— inson huquqlarini rag‘batlantirish va muhofaza qilishningturli jihatlari yuzasidan tadqiqotlar uyushtirish va o‘tkazish.Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliymarkazi yuridik shaxs bo‘lib, unga O‘zbekiston RespublikasiPrezidenti farmoni bilan tayinlanadigan direktor boshchilik qiladi.Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazidirektorining o‘rinbosari bu lavozimga O‘zbekiston RespublikasiVazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlanadi.Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliymarkazining faoliyati moliyaviy jihatdan respublika budjetidandavlat hokimiyati va boshqaruv organlarini saqlab turish uchunajratilgan xarajatlardan, shuningdek, turli xayriya badallarihisobidan ta’minlanadi.Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliymarkazi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi sessiyasiningmateriallari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon vafarmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qaror va farmoyishlari,vazirliklar va idoralarning normativ hujjatlari va yo‘riqnomalariyuborilishi shart bo‘lgan tashkilotlar ro‘yxatiga kiritilgan.Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliymarkaziga o‘zbek, rus va ingliz tillarida «O‘zbekistondademokratiyalash va inson huquqlari» maxsus jurnalini nashr etishgaruxsat berilgan.O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari va idoralari Insonhuquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markaziningso‘roviga muvofiq respublikada inson huquqlarini rag‘batlantirish,amalga oshirish va muhofaza qilish masalalari bo‘yicha zaruraxborotni taqdim etishlari kerak.O‘zbekiston Tashqi ishlar vazirligi, Matbuot va axborotagentligi, O‘zbekiston Milliy axborot agentligi, Davlatteleradiokompaniyasi Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekistonRespublikasi Milliy markaziga xalqaro aloqalarni amalga oshirish,xorijdagi turdosh tashkilotlar bilan aloqa o‘rnatish, xalqarotashkilotlar bilan inson huquqlari sohasida bitimlar tuzishda yordamko‘rsatadilar.Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo sohasiniboshqarish. O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatnitartibga solish sohasida O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiyaloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi vakolatli davlat boshqaruviorgani hisoblanadi.Tashqi iqtisodiy aloqalarni keng rivojlantirish va chuqurlashtirish,xorijiy investitsiyalarni jalb etishni faollashtirish va xorijiysarmoyadorlar uchun ishonchli kafolatlarni ta’minlash, tashqisavdoni yanada erkinlashtirish, mamlakatimiz tovar ishlab chiqaruvchilaribilan chet el firmalari o‘rtasidagi uzoq muddatli barqarorsheriklik munosabatlarini shakllantirish maqsadida hamda O‘zbekistonRespublikasi Prezidentining «Tashqi iqtisodiy va savdoaloqalari, xorijiy investitsiyalarni jalb etish sohasida boshqaruvtizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi 2005-yil 21-iyul farmoni,O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston RespublikasiTashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligifaoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi 2005-yil 27-iyul qarori va«O‘zbekiston Respublikasining Tashqi iqtisodiy faoliyatini yanadatartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2008-yil 27-martqarorlariga asosan «O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiyaloqalar agentligi» negizida «O‘zbekiston Respublikasi Tashqiiqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi» etib qayta tashkilqilindi va vazirlik nizomi va tuzilmalari tasdiqlandi.626 627

Endilikda, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar,investitsiyalar va savdo vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiningyuqoridagi farmoni va qarorlariga asosan faoliyatko‘rsatmoqda.Bundan tashqari vazirlik faoliyati O‘zbekiston Respublikasining«Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida» 2000-yil 26-may qonuni(yangi tahriri) bilan belgilab berilgan. Ushbu Qonunga asosan,Tashqi iqtisodiy faoliyat deb, O‘zbekiston Respublikasi yuridik vajismoniy shaxslarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniyshaxslari, shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro foydaliiqtisodiy aloqalar o‘rnatish va rivojlantirishga qaratilgan faoliyatitushuniladi.O‘zbekiston Respublikasida ro‘yxatga olingan yuridik shaxslar,shuningdek O‘zbekiston Respublikasining hududida doimiy yashashjoyiga ega bo‘lgan va yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ro‘yxatgaolingan jismoniy shaxslar tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanishgahaqlidir. O‘zbekiston Respublikasining davlat organlari,agar qonunchilik hujjatlarida boshqacha qoida belgilanmagan bo‘lsa,tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishlari mumkin.Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy prinsiðlari:— tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlarining erkinligi va iqtisodiymustaqilligi;— tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlarining tengligi;— savdo-iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirishda kamsitishlargayo‘l qo‘yilmasligi;— tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishdan o‘zaro manfaatdorlik;— tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari huquqlari va qonuniymanfaatlarining davlat tomonidan himoya qilinishi.Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar:— xalqaro iqtisodiy va moliyaviy hamkorlik;— tashqi savdo faoliyati;— chet el investitsiyalarini jalb qilish;O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi investitsiya faoliyati.Vazirlik tizimiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi Tashqi iqtisodiyaloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi, viloyatlar va Toshkentshahar tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo boshqarmalari,ixtisoslashtirilgan xo‘jalik hisobidagi tashkilotlar, xorijiydavlatlardagi Vazirlikka idoraviy mansub tashkilotlar hisoblanadiganxo‘jalik hisobidagi ixtisoslashtirilgan tashkilotlar, savdo vaiqtisodiy vakolatxonalar kiradi.Hududiy bo‘linmalar ikki tomonlama bo‘ysunadilar hamdaVazirlikka va tegishli ravishda Qoraqalpog‘iston Respublikasi VazirlarKengashi Raisiga, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarigahisob beradilar.Vazirlik o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga,O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga, O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga va boshqahujjatlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari,qarorlari va farmoyishlariga, O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, O‘zbekiston Respublikasiningboshqa normativ hujjatlariga, shuningdek o‘zining nizomigaamal qiladi.Vazirlik o‘z faoliyatini davlat boshqaruvining boshqa organlari,mahalliy davlat hokimiyati organlari, jamoat birlashmalari va boshqatashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlikda amalga oshiradi.Vazirlikka O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining taqdimigako‘ra O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimigatasdiqlanadigan va lavozimidan ozod etiladigan Vazir boshchilikqiladi.Vazirning to‘rt nafar o‘rinbosari, shu jumladan bir nafarbirinchi o‘rinbosari bo‘ladi,Vazir:— vazirlik faoliyatiga yakkaboshchilik asosida umumiy rahbarlikniamalga oshiradi hamda Vazirlikka yuklangan vazifalar vafunksiyalarning bajarilishi uchun shaxsan javob beradi;— vazirlik markaziy apparati xodimlarining belgilangan umumiysoni doirasida markaziy apparat tuzilmasiga o‘zgartirishlarkiritadi, uning shtatlar jadvalini, shuningdek xarajatlar smetasinitasdiqlaydi;— Vazirlik markaziy apparati, hududiy bo‘linmalar xodimlarinibelgilangan tartibda lavozimga tayinlaydi va lavozimdan ozod qiladi;628 629

– Vazirlik markaziy apparati bo‘linmalari, viloyatlar va Toshkentshahar tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdoboshqarmalari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Tashqi iqtisodiyaloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi to‘g‘risidagi nizomlarnibelgilangan tartibda tasdiqlaydi.Nazorat uchun savol va topshiriqlar1. Statistika sohasini boshqarishning huquqiy asoslari nimalardan iborat?2. Davlat statistika qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish tartibi qanday?3. Moliya sohasini boshqarish tushunchasi va vazifalari haqida so‘zlabbering.4. Kredit sohasini boshqarish qanday tashkil etilgan?5. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining huquqiy maqomihaqida tushuntiring.6. Hisob palatasining asosiy vazifalari to‘g‘risida so‘zlab bering.7. Gidrometeorologiya sohasidagi boshqaruv qanday tashkil etilgan?8. Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasiniboshqarishning huquqiy asoslari nimalardan tashkil topgan?9. «O‘zstandart» agentligining vazifalari nimalardan iborat?10. Inson huquqlari va erkinliklari sohasida boshqaruvni tashkil etishqanday huquqiy asoslardan tashkil topgan?11. Tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida boshqaruvni tashkil etish haqidaso‘zlab bering.M U N D A R I J ASO‘Z BOSHI.....................................................................................3UMUMIY QISMBirinchi bo‘limMA’MURIY HUQUQ – HUQUQ TARMOG‘I SIFATIDAI bobMA’MURIY HUQUQ FANINING TUSHUNCHASI,PREDMETI VA TIZIMI1-§. Davlat boshqaruvi tushunchasi, funksiyalari vaprinsiðlari.......................................................................................62-§. Davlat boshqaruvi prinsiðlari..................................................143-§. Ma’muriy huquq tushunchasi, predmeti, uslubi vamanbalari.............................................................................194-§. Ma’muriy huquqning O‘zbekiston Respublikasihuquq tizimida tutgan o‘rni......................................................30II bobMA’MURIY-HUQUQIY NORMALAR VAULARNING TURLARI1-§. Ma’muriy-huquqiy norma tushunchasi vaxususiyatlari....................................................................................352-§. Ma’muriy-huquqiy normalarning turlari, ularningfunksiyalari va tuzilishi...........................................................383-§. Ma’muriy-huquqiy normalarni amalga oshirish....................454-§. Ma’muriy huquq manbalari...................................................47630 631

III bobMA’MURIY-HUQUQIY MUNOSABATLAR1-§. Ma’muriy-huquqiy munosabatlarning mazmuni.................532-§. Ma’muriy-huquqiy munosabatlarning turlari....................593-§. Ma’muriy huquq sohasidagi yuridik faktlar..........................62Ikkinchi bo‘limMA’MURIY HUQUQ SUBYEKTLARIIV bobIJRO ETUVCHI HOKIMIYAT ORGANLARI1-§. Ijro etuvchi hokimiyat organlari tushunchasi vaxususiyatlari...................................................................................642-§. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining huquqiymaqomi............................................................................................683-§. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasininghuquqiy maqomi...................................................................734-§. Markaziy davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari hamdaularning maqomi.....................................................................855-§. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining huquqiymaqomi.........................................................................................90V bobO‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA DAVLAT XIZMATI1-§. Davlat xizmatining mazmuni va asosiy prinsiðlari.................942-§. Davlat xizmatchisi tushunchasi, xususiyatlari va turlari......1003-§. Davlat xizmatchisining huquqiy maqomi..............................1084-§. Davlat xizmatchilarini rag‘batlantirish va javobgarlikkatortish asoslari.....................................................................116VI bobNODAVLAT NOTIJORAT TASHKILOTLARI1-§. Nodavlat notijorat tashkilotlari – ma’muriy huquqsubyekti sifatida......................................................................1192-§. Nodavlat notijorat tashkilotlarining turlari vahuquqiy maqomi.....................................................................122VII bobFUQAROLAR – MA’MURIY HUQUQ SUBYEKTI SIFATIDA1-§. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining ma’muriyhuquqiymaqomi....................................................................1452-§. Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarninghuquqiy holati.......................................................................152Uchinchi bo‘limDAVLAT BOSHQARUVI FAOLIYATININGSHAKLLARI VA USULLARIVIII bobDAVLAT BOSHQARUVI FAOLIYATINING SHAKLLARI1-§. Davlat boshqaruvi faoliyatining shakllari tushunchasiva turlari...................................................................................1592-§. Davlat boshqaruvi aktlarining mazmuni va xususiyatlari.......1633-§. Davlat boshqaruvi faoliyatining boshqa shakllari....................169IX bobDAVLAT BOSHQARUVI FAOLIYATINING USULLARI1-§. Davlat boshqaruvi faoliyatining usullaritushunchasi va turlari.............................................................1752-§. Ishontirish – davlat boshqaruv faoliyatining usulisifatida......................................................................................1833-§. Davlat boshqaruvida ma’muriy majburlashva uning xususiyatlari...............................................................1844-§. Ichki ishlar organlari faoliyatida ma’muriymajburlov...............................................................................190632 633

To‘rtinchi bo‘limMA’MURIY HUQUQBUZARLIK VA MA’MURIYJAVOBGARLIKX bobMA’MURIY HUQUQBUZARLIK1-§. Ma’muriy huquqbuzarlik tushunchasi va yuridikxususiyatlari....................................................................................1982-§. Ma’muriy huquqbuzarlikning tarkibi...................................208XI bobMA’MURIY JAVOBGARLIK1-§. Ma’muriy javobgarlik tushunchasi, subyektlari.....................2202-§. Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunchilikhujjatlari va uning prinsiðlari..................................................2283-§. O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy javobgarlikniliberallashtirish......................................................................231XII bobMA’MURIY JAZO1-§. Ma’muriy jazo maqsadi va vazifalari......................................2342-§. Ma’muriy jazoni qo‘llash asoslari.........................................2373-§. Ma’muriy jazo choralari........................................................243XIII bobAYRIM TURDAGI HUQUQBUZARLIKLAR UCHUNMA’MURIY JAVOBGARLIK1-§. Fuqarolarning huquq va erkinliklariga tajovuz qiladiganhuquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlik......................2582-§. Aholi sog‘lig‘ini saqlash sohasidagi huquqbuzarliklaruchun ma’muriy javobgarlik.................................................2643-§. Mulkka tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar uchunma’muriy javobgarliklar........................................................2684-§. Tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanishsohasidagi huquqbuzarliklar uchun ma’muriyjavobgarlik.....................................................................................2715-§. Sanoatdagi, qurilishdagi va issiqlik hamda elektr energiyasidanfoydalanish sohasidagi huquqbuzarliklaruchun ma’muriy javobgarlik..................................................2826-§. Qishloq xo‘jaligidagi huquqbuzarlik, veterinariya-sanitariyaqoidalarini buzganlik uchun ma’muriy javobgarlik.....2857-§. Transportdagi, yo‘l xo‘jaligi va aloqa sohalaridagihuquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlik...................2918-§. Fuqarolarning turar joy huquqlariga taalluqli, kommunalxizmat va obodonlashtirish sohasidagi huquqbuzarliklaruchun ma’muriy javobgarlik......................................2979-§. Savdo, tadbirkorlik va moliya sohasidagi huquqbuzarliklaruchun ma’muriy javobgarlik...........................................30110-§. Odil sudlovga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklaruchun javobgarlik.................................................................30711-§. Jamoat tartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklaruchun ma’muriy javobgarlik................................................30812-§. Boshqaruvning belgilangan tartibiga tajovuz qiluvchihuquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlik..................319Beshinchi bo‘limMA’MURIY JARAYON VA MA’MURIY HUQUQBUZARLIKTO‘G‘RISIDAGI ISHLARNI YURITISHXIV bobMA’MURIY JARAYON1-§. Ma’muriy jarayon tushunchasi va xususiyatlari....................3302-§. Ma’muriy jarayonning umumiy bosqichlari.........................3333-§. Ma’muriy-protsessual normalar............................................3364-§. Ma’muriy-protsessual munosabatlar....................................340.XV bobMA’MURIY HUQUQBUZARLIKLAR BO‘YICHAISH YURITISH1-§. Ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha ish yuritishningvazifalari, prinsiðlari va umumiy qoidalari.............................345634 635

2-§. Ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha ish yuritishnita’minlash choralari................................................................3523-§. Ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘ribchiqishga vakolati bo‘lgan organlar (mansabdor shaxslar)va ishlarning taalluqliligi..........................................................3574-§. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni yuritishdaqatnashuvchi shaxslar............................................................3715-§. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarniko‘rib chiqish.........................................................................3746-§. Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yuzasidanchiqarilgan qaror xususida shikoyat berish va protestbildirish.................................................................................3787-§. Ma’muriy jazo qo‘llash to‘g‘risidagi qarorlarni ijro etish........381Oltinchi bo‘limDAVLAT BOSHQARUVIDA QONUNIYLIK VA INTIZOMXVI bobDAVLAT BOSHQARUVIDA QONUNIYLIK VA INTIZOMNITA’MINLASH1-§. Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni ta’minlashtushunchasi, mohiyati, usullari.............................................3892-§. Davlat boshqaruvida qonuniylikni ta’minlashda fuqarolarningtaklif, ariza va shikoyatlarining o‘rni va ahamiyati....393XVII bobDAVLAT BOSHQARUVIDA KONTROL1-§. Davlat boshqaruvida kontrol tushunchasi, turlari vaahamiyati.................................................................................4272-§. Jamoat kontroli........................................................................4353-§. Ichki ishlar organlari faoliyatida kontrol va uningahamiyati............................................................................437XVIII bobDAVLAT BOSHQARUVIDA NAZORAT1-§. Davlat boshqaruvida nazorat tushunchasi va vazifalari...........4482-§. Prokuraturaning umumiy nazorati, uning shakllari............4503-§. Ma’muriy nazorat tushunchasi, turlari va xususiyatlari.....455MAXSUS QISMYettinchi bo‘limBOSHQARUVNING AYRIM SOHALARINI MA’MURIY-HUQUQIY TARTIBGA SOLISHXIX bobIQTISODIYOT SOHASINI MA’MURIY-HUQUQIYTARTIBGA SOLISH1-§. Sohani boshqarishning mazmuni............................................4602-§. Iqtisodiyot sohasini boshqarish...............................................4713-§. Sanoat sohasini boshqarish.....................................................4754-§. Qishloq va suv xo‘jaligini boshqarish.....................................4845-§. Qurilish sohasini boshqarish..................................................4886-§. Xo‘jalik-xizmat ko‘rsatish kompleksini boshqarish...............493XX bobIJTIMOIY-MADANIY SOHANI MA’MURIY-HUQUQIYTARTIBGA SOLISH1-§. Ta’lim sohasini boshqarish tushunchasi, mazmuniva xususiyatlari........................................................................5162-§. Sog‘liqni saqlash sohasini boshqarishning mazmuni............5313-§. Fan sohasini boshqarish........................................................5324-§. Madaniyat va sport sohasida boshqaruvni tashkil etish..........5385-§. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish va mehnatsohasini boshqarish.................................................................543XXI bobMA’MURIY-SIYOSIY FAOLIYAT SOHASINIBOSHQARISHNI MA’MURIY-HUQUQIYTARTIBGA SOLISH1-§. Mudofaa sohasini boshqarish.................................................5482-§. Milliy xavfsizlik sohasini boshqarish.......................................5643-§. Ichki ishlar sohasini boshqarish............................................5714-§. Favqulodda vaziyatlar sohasini boshqarish............................578636 637

5-§. Adliya sohasini boshqarish.......................................................5816-§. Tashqi ishlar sohasini boshqarish..........................................5867-§. Soliq sohasini boshqarish........................................................5918-§. Bojxona sohasini boshqarish..................................................598XXII bobTARMOQLARARO BOSHQA SOHALARNI MA’MURIY-HUQUQIY TARTIBGA SOLISH1-§. Statistika sohasini boshqarish................................................6052-§. Davlat mulkini boshqarish....................................................6073–§. Tabiatni muhofaza qilish sohasini boshqarish.....................6094-§. Moliya va kredit sohasini boshqarish.......................................6115-§. Tarmoqlararo boshqa sohalarni boshqarish...........................617M – 39Ma’muriy huquq: Darslik / H.T. Odilqoriyev, I.Ismailov,N.T. Ismailov va boshq.; prof. Õ.T. Odilqoriyev va B. E. Qosimovningumumiy tahriri ostida.– T.: O‘zbekiston RespublikasiIIV Akademiyasi, 2010. — 640 b.Ushbu darslikda ma’muriy huquq fanining hozirgi zamon sud-huquqislohotlari sharoitida, ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy rivojlanish bosqichlaridatutgan o‘rni, ma’muriy huquq nazariyasi va ma’muriy-huquqiy munosabatlarningmazmuni ichki ishlar organlari faoliyati bilan bog‘liq ravishdayoritib berilgan. So‘nggi yillarda davlat boshqaruvi sohasida o‘tkazilganhuquqiy islohotlar sharoitida respublika davlat boshqaruvi organlari faoliyatinitashkil etish va takomillashtirish borasida qabul qilingan qonunlar va boshqanormativ-huquqiy hujjatlar, shuningdek, ma’muriy qonunchilikda 2010-yilning 1-yanvarigacha bo‘lgan o‘zgartish va qo‘shimchalar hisobga olingan.Yuridik oliy o‘quv yurtlarining o‘qituvchilari va talabalariga, IIVAkademiyasining professor-o‘qituvchilari, tinglovchi va kursantlari hamdama’muriy huquq masalalari bilan qiziquvchi keng kitobxonlar ommasigamo‘ljallangan.638 639BBK 67.99(5Ó)1ÿ73

MA’MURIY HUQUQDarslikMuharrir I. I. HuvaytovTexnik muharrir D. Õ. ÕamidullayevBosishga ruxsat etildi 20. 01. 2010-y. Nashriyot hisob tabag‘i 42,0.Buyurtma ¹ 54. Adadi 1000 nusxa.„Àkademiya noshirlik markazi“ davlat unitar korxonasiO‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 100197,Toshkent shahri, Intizor ko‘chasi, 68