ZARYS HISTORII

20
rzeczywistości jest również śmierć. „Obawiamy się jednej śmierci, a już wielu
śmierciom ulegliśmy. Dla duszy śmiercią jest stać się wodą, dla wody śmiercią jest stać
się ziemią”. Natura jest ciągłą śmiercią i ciągłym rodzeniem się.
Ta sama natura ciągle jest nie ta sama, bo jest ciągle inna. Do tej samej rzeki
wstępujemy i nie wstępujemy. Nie możemy powiedzieć, że jesteśmy, bo jesteśmy i nie
jesteśmy zarazem. Prawdą jest tylko to, że się zmieniamy. Trwanie jest złudzeniem
naszych zmysłów.
Osnową natury rzeczy jest jedność i walka przeciwieństw. Między przeciwieństwami
nie ma stałych granic. W naturze nie ma czynników trwałych i bezwzględnych, stanów
absolutnych. „Ten człon przeciwieństwa, który prowadzi do powstawania, Heraklit
nazywa wojną i sporem, ten zaś, który prowadzi do zaognienia świata - zgodą i
pokojem. Filozof pozostawił w spuściźnie szereg refleksji natury etycznej i
gnoseologicznej. Powiadał: „złymi świadkami są oczy i uszy ludziom, którzy mają duszę
barbarzyńców”; „jeden jest wart tyle, co dziesięć tysięcy, jeśli jest najlepszy”.
Rozróżniał dwie moralności: przeciętną, którą posiadł tłum oraz wyższą, którą odznacza
się mędrzec. Tłum wyżej ceni zdrowie niż chorobę, ciepło niż zimno. Mędrzec zaś wie,
że przeciwieństwa są potrzebne, że zło czyni dobro przyjemnym, a głód każe cenić
nadmiar. Uważał, że wrażenia odbierane przez zmysły muszą być przetworzone przez
rozum, a ten posiadają wszyscy oprócz niewolników. Przyjmował, że prawda jest
względna tłumacząc, iż woda morska jest zdrowa dla ryb, ale zabójcza dla człowieka.
Mówił:
„nie wystarczy dużo wiedzieć, żeby być mędrcem; rozległa wiedza nie nauczyła
mądrości ani Hezjoda, ani Pitagorasa, ani Ksenofanesa, ani Hekatajosa. Ponieważ
mądrość polega na jednym: poznać rozumną myśl, która rządzi wszystkim przez
wszystko”
„zuchwalstwo należy tłumić bardziej niż pożar”;
„lud powinien walczyć w obronie prawa, tak jak w obronie murów”;
„wszyscy ludzie żyjący na ziemi trzymają się z dala od prawdy i sprawiedliwości i z
powodu haniebnej niewiedzy kierują się chciwością i żądzą sławy”;
„nie słuchałem nikogo, ale pytałem sam siebie, dogrzebywałem się prawdy sam w
sobie, własnym wysiłkiem myślowym i ostatecznie nauczyłem się wszystkiego sam od
siebie”;
„myślenie jest największą dzielnością”.
Krytykował poglądy i zachowania religijne ludzi. Powiadał:
„świata tego, będącego jednością wszystkiego, nie stworzył żaden z bogów ani z
ludzi, ale zawsze był, jest i będzie ogniem wiecznie żywym”;
„oczyszczają się, mażąc się krwią, jak gdyby ktoś wszedłszy w błoto mył się błotem.
Wariatami wydają się ci, którzy to czynią tym, co na nich patrzą. I do posągów boskich