27.01.2015 Views

Determinantes de la informalidad laboral y el subempleo en las ...

Determinantes de la informalidad laboral y el subempleo en las ...

Determinantes de la informalidad laboral y el subempleo en las ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Serie Docum<strong>en</strong>tos ieec n.° 32 • Julio - diciembre <strong>de</strong> 2010 • ISSN 2011-7515<br />

<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y<br />

<strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong><br />

Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería 1<br />

César Alfonso Figueroa Socarrás 2<br />

1<br />

Este trabajo <strong>de</strong> investigación se pres<strong>en</strong>tó como requisito <strong>de</strong> grado para optar al título <strong>de</strong> Economista. Las i<strong>de</strong>as y los datos<br />

que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> este texto son <strong>en</strong>tera responsabilidad <strong>de</strong>l autor y no compromet<strong>en</strong> a <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Norte. El autor <strong>de</strong>dica<br />

<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo a sus padres, qui<strong>en</strong>es con su apoyo contribuyeron a su formación profesional.<br />

2<br />

Egresado <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> Economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Norte. cealfiso@gmail.com<br />

IEEC 32.indd 3<br />

19/01/2011 04:39:27 p.m.


En <strong>la</strong> serie Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estudios Económicos<br />

<strong>de</strong>l Caribe (Ieec), <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Norte publica<br />

investigaciones y <strong>en</strong>sayos sobre temas y problemas<br />

económicos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l Caribe colombiano.<br />

Las opiniones expresadas son responsabilidad<br />

exclusiva <strong>de</strong> los autores.<br />

Universidad <strong>de</strong>l Norte<br />

Instituto <strong>de</strong> Estudios Económicos <strong>de</strong>l Caribe (Ieec)<br />

Apartado aéreo 1569<br />

Barranquil<strong>la</strong>, Colombia<br />

Una realización <strong>de</strong><br />

Ediciones Uninorte, 2010<br />

Impreso y hecho <strong>en</strong> Colombia<br />

Javegraf<br />

Santafé <strong>de</strong> Bogotá<br />

Printed and ma<strong>de</strong> in Colombia<br />

IEEC 32.indd 4<br />

19/01/2011 04:39:27 p.m.


cont<strong>en</strong>ido<br />

1. Introducción....................................................................................................... 1<br />

2. Marco teórico..................................................................................................... 4<br />

2.1 Mo<strong>de</strong>lo ocio-consumo....................................................................................... 4<br />

2.2 Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo......................................................................... 6<br />

2.3 Decisión <strong>de</strong> ser informal o subempleado............................................................ 9<br />

2.3.1 Enfoques: exclusionista y <strong>de</strong> salida o escape.............................................. 9<br />

3. Revisión <strong>de</strong> literatura..................................................................................... 11<br />

4. Análisis <strong>de</strong>scriptivo.......................................................................................... 17<br />

4.1 Definición <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>subempleo</strong>......................................................... 17<br />

4.1.1 Informalidad.......................................................................................... 17<br />

4.1.2 Subempleo............................................................................................. 17<br />

4.2 Tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>subempleo</strong> objetivo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

metropolitanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región Caribe.................................................................. 18<br />

4.3 El empleo según posición ocupacional <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>,<br />

Cartag<strong>en</strong>a y Montería...................................................................................... 20<br />

4.4 Informalidad y <strong>subempleo</strong> según rangos <strong>de</strong> edad............................................. 22<br />

4.5 Informalidad y <strong>subempleo</strong> objetivo según <strong>el</strong> género......................................... 24<br />

4.6 Informalidad y <strong>subempleo</strong> objetivo según posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar........................ 25<br />

4.7 Informalidad vs. Subempleo objetivo............................................................... 27<br />

5. Metodología...................................................................................................... 29<br />

5.1 Mo<strong>de</strong><strong>la</strong>ción econométrica................................................................................ 29<br />

5.1.1 Mo<strong>de</strong>lo biprobit............................................................................................. 29<br />

6. Resultados.......................................................................................................... 34<br />

6.1 Características socioeconómicas <strong>de</strong>l individuo.................................................. 34<br />

6.2 Rama <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l empleo anterior y actual............................................... 36<br />

6.3 Posición ocupacional anterior y actual............................................................. 37<br />

6.4 Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa..................................................................................... 37<br />

7. Conclusiones..................................................................................................... 38<br />

Refer<strong>en</strong>cias............................................................................................................ 40<br />

Anexos.................................................................................................................... 42<br />

IEEC 32.indd 5<br />

19/01/2011 04:39:27 p.m.


IEEC 32.indd 6<br />

19/01/2011 04:39:27 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Colombia exhibe una marcada heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> sus mercados <strong>la</strong>borales, al igual que <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> países <strong>de</strong> América Latina. De tal suerte que, fr<strong>en</strong>te a sectores cuyos empleados gozan <strong>de</strong> una<br />

amplia gama <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios no sa<strong>la</strong>riales otorgados por <strong>el</strong> Estado, conviv<strong>en</strong> grupos <strong>en</strong> los que sus<br />

funcionarios no pose<strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a b<strong>en</strong>eficios no sa<strong>la</strong>riales como,<br />

por ejemplo, <strong>la</strong> seguridad social. De ahí que <strong>en</strong> los últimos años, <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>la</strong>borales y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l empleo hayan cobrado importancia, precisam<strong>en</strong>te por su r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas públicas y privadas.<br />

En virtud <strong>de</strong> lo anterior, merec<strong>en</strong> especial at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong>, como<br />

variables que mi<strong>de</strong>n <strong>la</strong> baja calidad <strong>de</strong>l trabajo: <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> empleo, y <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta.<br />

En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to se hace un análisis <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres áreas<br />

metropolitanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región Caribe y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong>.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, se estima un mo<strong>de</strong>lo probit bivariado para calcu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes<br />

socioeconómicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong>, sobre <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser<br />

un empleado <strong>de</strong> baja calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres áreas metropolitanas anteriorm<strong>en</strong>te citadas. Los resultados<br />

arrojan que los sigui<strong>en</strong>tes <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser un empleado <strong>de</strong> baja<br />

calidad:<br />

––<br />

Género.<br />

––<br />

Jefatura <strong>de</strong>l hogar.<br />

––<br />

Estado civil.<br />

––<br />

Tiempo <strong>de</strong> reacomodación <strong>la</strong>boral.<br />

––<br />

Edad.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: Informalidad, <strong>subempleo</strong>, <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>boral, oferta <strong>la</strong>boral, calidad <strong>de</strong>l empleo,<br />

mo<strong>de</strong>lo ocio-consumo, mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo, mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te binaria.<br />

IEEC 32.indd 7<br />

19/01/2011 04:39:27 p.m.


Abstract<br />

Colombia as w<strong>el</strong>l as most Latin American countries, shows a marked heterog<strong>en</strong>eity in its <strong>la</strong>bor<br />

markets, in such a way that it possible to see together sectors whose employees have a wi<strong>de</strong> range<br />

of non-wage b<strong>en</strong>efits provi<strong>de</strong>d by the state and sectors in which their employees do not <strong>en</strong>joy the<br />

assistance of the State in regard to non-wage b<strong>en</strong>efits such as social security, for example. H<strong>en</strong>ce,<br />

in rec<strong>en</strong>t years, the study of working conditions and job quality has become important, precis<strong>el</strong>y<br />

because of its r<strong>el</strong>evance to public and private policy. Because of this, informality and un<strong>de</strong>remploym<strong>en</strong>t<br />

<strong>de</strong>serve special importance as variables that measure the low quality of employm<strong>en</strong>t:<br />

the first from the viewpoint of <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>mand and the second from the point of view of supply.<br />

This docum<strong>en</strong>t is a <strong>de</strong>scriptive analysis of <strong>la</strong>bor market of the three metropolitan areas in the Caribbean<br />

region and the dim<strong>en</strong>sions of informality and un<strong>de</strong>remploym<strong>en</strong>t. Subsequ<strong>en</strong>tly, we estimate<br />

a bivariate probit mo<strong>de</strong>l to estimate the impact of socioeconomic <strong>de</strong>terminants of informal<br />

employm<strong>en</strong>t and un<strong>de</strong>remploym<strong>en</strong>t on the probability of being an employee of low quality in<br />

the three metropolitan areas m<strong>en</strong>tioned above. The results show that years of education, g<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />

head of household, marital status, employm<strong>en</strong>t rearrangem<strong>en</strong>t time and age, influ<strong>en</strong>ce the lik<strong>el</strong>ihood<br />

of being an employee of low quality.<br />

IEEC 32.indd 8<br />

19/01/2011 04:39:27 p.m.


1<br />

Introducción<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1991, <strong>el</strong> Estado colombiano se comprometió<br />

a garantizar <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales a<br />

aqu<strong>el</strong>los individuos que habitan su territorio. De ahí que se le <strong>de</strong>nomine: “Estado<br />

social <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho”, que precisam<strong>en</strong>te se distingue porque no sólo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sometido<br />

al imperio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley, sino que, a<strong>de</strong>más, protege <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s individuales <strong>de</strong> sus<br />

ciudadanos. Entre dichos <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales, <strong>el</strong> artículo 25 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta Política<br />

establece que: “El trabajo es un <strong>de</strong>recho y una obligación social y goza, <strong>en</strong> todas sus<br />

modalida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> <strong>la</strong> especial protección <strong>de</strong>l Estado. Toda persona ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a un<br />

trabajo <strong>en</strong> condiciones dignas y justas”.<br />

Por lo anterior se pue<strong>de</strong> establecer que a todo aqu<strong>el</strong> que quiera trabajar y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones legales <strong>de</strong> hacerlo, <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong>berá suministrarle un empleo.<br />

Lo cierto <strong>de</strong>l caso es que aunque <strong>el</strong> Estado t<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> suministrar un<br />

empleo a todo aqu<strong>el</strong> que así lo haga saber, no podrá hacerlo, ya que necesitará equilibrar<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado. Si bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> crear puestos <strong>de</strong><br />

trabajo, serán insufici<strong>en</strong>tes y poco o nada afectarán <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>boral.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do pres<strong>en</strong>te lo anterior, se podría p<strong>en</strong>sar a priori que los mercados <strong>de</strong> trabajo<br />

no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> equilibrio, ya que <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo está por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong>l mismo. Es <strong>de</strong>cir, hay <strong>de</strong>sempleo. De ahí que se agregu<strong>en</strong> empleos <strong>de</strong> baja<br />

calidad, ya que <strong>el</strong> mercado es incapaz <strong>de</strong> absorber toda <strong>la</strong> fuerza <strong>la</strong>boral que se ofrece.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, dos variables que se usan tradicionalm<strong>en</strong>te para medir los empleos<br />

<strong>de</strong> baja calidad son: <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong>. Sin embargo, se su<strong>el</strong>e<br />

analizar dichas variables por separado, aunque éstas guardan una estrecha re<strong>la</strong>ción,<br />

ya que mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> primera mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> baja calidad <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> trabajo, <strong>la</strong> segunda lo hace <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta. Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong>ton-<br />

1<br />

IEEC 32.indd 1<br />

19/01/2011 04:39:27 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

ces, que un análisis conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> permitiría<br />

caracterizar <strong>de</strong> una forma mejor <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado mercado,<br />

<strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> íntima re<strong>la</strong>ción que guardan ambas variables.<br />

No obstante, <strong>en</strong> Colombia se ha estudiado <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong><br />

como problemáticas individuales. Sólo un pequeño grupo <strong>de</strong> autores se han dado a <strong>la</strong><br />

tarea <strong>de</strong> analizar tales variables <strong>en</strong> conjunto. El estudio más significativo al respecto<br />

es <strong>el</strong> realizado por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Valle, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se caracterizan los mercados<br />

<strong>la</strong>borales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trece áreas metropolitanas colombianas, y se estima <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> ser subempleado y trabajador informal sobre <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser<br />

informal y subempleado. Posteriorm<strong>en</strong>te, se hace <strong>el</strong> mismo ejercicio para <strong>la</strong>s cabeceras<br />

municipales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong>l Cauca, caracterizando, <strong>en</strong> principio,<br />

<strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona compr<strong>en</strong>dida y, finalm<strong>en</strong>te, estimando <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser subempleado e informal.<br />

Este tipo <strong>de</strong> estudios se han conc<strong>en</strong>trado principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong>l interior<br />

y <strong>de</strong>l occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l país, por lo que una investigación <strong>de</strong> esta c<strong>la</strong>se para <strong>la</strong> región<br />

Caribe sería útil y pertin<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que permitiría caracterizar una problemática<br />

socioeconómica que agobia a ese sector <strong>de</strong>l país; lo cual serviría <strong>de</strong> insumo<br />

para <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mejores políticas gubernam<strong>en</strong>tales ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> empleo.<br />

Es por <strong>el</strong>lo que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación pret<strong>en</strong><strong>de</strong> caracterizar <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región Caribe y estimar <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> y<br />

<strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> sobre <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser un empleado <strong>de</strong> baja calidad, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

esto último como aqu<strong>el</strong> que es informal y subempleado; informal pero no subempleado<br />

o formal y subempleado.<br />

A niv<strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> tres partes: <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera sección se aborda<br />

<strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> bajo <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

trabajo. En <strong>la</strong> segunda parte se hace un análisis <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región Caribe y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera sección se estima un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> variable<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te binaria, para calcu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> factores sobre <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser empleado <strong>de</strong> baja calidad.<br />

El mo<strong>de</strong>lo que se ha s<strong>el</strong>eccionado es un probit bivariado, ya que parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l supuesto<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> guardan una estrecha re<strong>la</strong>ción,<br />

<strong>en</strong> razón a que <strong>la</strong> primera captura los empleos <strong>de</strong> baja calidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong><br />

vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>la</strong>boral, y <strong>el</strong> segundo lo hace <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> trabajo, se pue<strong>de</strong><br />

2<br />

IEEC 32.indd 2<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


afirmar que los errores <strong>de</strong> dichas variables están corre<strong>la</strong>cionados, por lo que los parámetros<br />

que se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> estimando dichos mo<strong>de</strong>los <strong>en</strong> conjunto son más efici<strong>en</strong>tes<br />

que si se estimaran por separado.<br />

Por limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> datos, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación<br />

se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres áreas metropolitanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región Caribe: Barranquil<strong>la</strong>,<br />

Cartag<strong>en</strong>a y Montería. La información estadística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas, anteriorm<strong>en</strong>te citadas,<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra reportada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Encuesta Continua <strong>de</strong> Hogares (ECH), que realiza <strong>el</strong><br />

Departam<strong>en</strong>to Administrativo Nacional <strong>de</strong> Estadísticas (DANE).<br />

3<br />

IEEC 32.indd 3<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


2<br />

Marco teórico<br />

El marco teórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> dos patrones conceptuales:<br />

<strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo ocio-consumo y <strong>el</strong> <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo. Por <strong>el</strong>lo, inicialm<strong>en</strong>te<br />

se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tación microeconómica <strong>de</strong> dichos patrones con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r, posteriorm<strong>en</strong>te, analizar <strong>el</strong> proceso secu<strong>en</strong>cial que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> un empleo por parte <strong>de</strong> un individuo.<br />

El <strong>en</strong>foque neoclásico tradicional sobre mercado <strong>la</strong>boral parte <strong>de</strong>l supuesto <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>la</strong>boral son <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>la</strong>borales<br />

individuales (Uribe y Ortiz, 2006). Así pues, los ag<strong>en</strong>tes escog<strong>en</strong> librem<strong>en</strong>te<br />

emplearse o no. Sin embargo, <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección al que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta un ag<strong>en</strong>te<br />

pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: <strong>en</strong> primer lugar, <strong>de</strong>be <strong>de</strong>cidir si participa<br />

o no <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo. Es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> cuántas horas <strong>de</strong>dica a trabajar y<br />

cuántas a ocio. Una vez ha <strong>de</strong>terminado participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo, inicia<br />

un proceso <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo, por medio <strong>de</strong>l cual <strong>de</strong>cidirá emplearse o no, <strong>en</strong><br />

base a <strong>la</strong>s ofertas <strong>la</strong>borales que reciba. Finalm<strong>en</strong>te, si ha resu<strong>el</strong>to emplearse, pue<strong>de</strong><br />

optar por un empleo <strong>de</strong> alta o baja calidad.<br />

El refer<strong>en</strong>te teórico usado tradicionalm<strong>en</strong>te para int<strong>en</strong>tar explicar <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo se <strong>de</strong>nomina: Mo<strong>de</strong>lo neoclásico ocio-consumo. Este mo<strong>de</strong>lo<br />

i<strong>de</strong>ntifica los factores asociados a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> trabajar por parte <strong>de</strong> un individuo<br />

y, si es <strong>el</strong> caso, cuántas horas <strong>de</strong>dica a dicha actividad, sujeto a <strong>la</strong> restricción temporal<br />

(T), <strong>la</strong> restricción presupuestaria (M), su riqueza inicial (We) y <strong>la</strong> remuneración <strong>de</strong>l<br />

trabajo (W).<br />

2.1 Mo<strong>de</strong>lo ocio-consumo<br />

El individuo repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo recibe satisfacción por <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>es y servicios (C), o por ocio (O). En a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, (C) se referirá al gasto <strong>en</strong> términos<br />

4<br />

IEEC 32.indd 4<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


monetarios que dicho individuo <strong>de</strong>stina para <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y/o servicios <strong>en</strong> un<br />

periodo <strong>de</strong>terminado; mi<strong>en</strong>tras que (O) aludirá al número <strong>de</strong> horas <strong>de</strong>dicadas al ocio<br />

durante <strong>el</strong> mismo periodo <strong>de</strong> tiempo.<br />

La satisfacción que le reporta a un individuo <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y/o servicios y<br />

<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong>dicado al ocio se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>notar mediante <strong>la</strong> función <strong>de</strong> utilidad, que<br />

transforma <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y/o servicios y <strong>el</strong> ocio <strong>en</strong> un índice que mi<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> satisfacción o f<strong>el</strong>icidad <strong>de</strong> un individuo. Este índice se <strong>de</strong>nomina utilidad.<br />

U=f (C,O) (1)<br />

Mi<strong>en</strong>tras más alta sea <strong>la</strong> utilidad, mayor será <strong>la</strong> f<strong>el</strong>icidad o satisfacción. Se asume que<br />

<strong>la</strong> compra <strong>de</strong> un mayor número <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es, así como <strong>el</strong> goce <strong>de</strong> un mayor número <strong>de</strong><br />

horas <strong>de</strong> ocio increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> una persona.<br />

Sin embargo, nuestro individuo repres<strong>en</strong>tativo que quiere maximizar su utilidad<br />

se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a una restricción presupuestal (M) que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong>tre otros factores, <strong>de</strong><br />

cuánto tiempo <strong>de</strong>dica a trabajar (H) y <strong>de</strong> un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> riqueza inicial (We). Lo anterior<br />

implica que si un individuo quiere obt<strong>en</strong>er un <strong>de</strong>terminado niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> utilidad,<br />

que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> positivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l gasto <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y/o servicios,<br />

<strong>de</strong>berá, asimismo, obt<strong>en</strong>er un ingreso que le permita tal consumo. En este caso, tal<br />

ingreso no es otro sino <strong>la</strong> remuneración sa<strong>la</strong>rial. Por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> cuántas horas<br />

trabajar es fundam<strong>en</strong>tal, toda vez que un mayor número <strong>de</strong> horas implica un ingreso<br />

más alto y un mayor gasto <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es y/o servicios, pero también <strong>en</strong>cierra un m<strong>en</strong>or<br />

número <strong>de</strong> horas <strong>de</strong>dicadas al ocio. Es c<strong>la</strong>ro, <strong>en</strong>tonces, que existe una re<strong>la</strong>ción inversa<br />

<strong>en</strong>tre ocio y consumo, por lo que <strong>la</strong> combinación óptima <strong>de</strong> (H) y (O) <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l individuo.<br />

Al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir cuánto tiempo <strong>de</strong>dicar a (H) y (O), <strong>el</strong> individuo repres<strong>en</strong>tativo<br />

<strong>de</strong> nuestro mo<strong>de</strong>lo se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a una restricción temporal (T). La función <strong>de</strong><br />

oferta <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> dicho sujeto se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>l<br />

consumidor, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que dada una cantidad fija <strong>de</strong> un bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> este caso tiempo, <strong>la</strong> persona<br />

<strong>de</strong>stina una parte a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado y otra porción al consumo directo.<br />

Es <strong>de</strong>cir, divi<strong>de</strong> su tiempo <strong>en</strong>tre horas <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado y horas <strong>de</strong>dicadas a<br />

otras activida<strong>de</strong>s.<br />

T=H+O (2)<br />

5<br />

IEEC 32.indd 5<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Una premisa importante, <strong>en</strong> lo que respecta al comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un individuo, es<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que establece que una persona <strong>de</strong>sea <strong>el</strong>egir aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> combinación particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y ocio que maximice su provecho. En otras pa<strong>la</strong>bras, los sujetos <strong>de</strong>sean<br />

maximizar su utilidad. Esto significa que una persona escogerá aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> combinación<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y ocio que lo lleve al máximo niv<strong>el</strong> posible <strong>de</strong> utilidad (U), dadas <strong>la</strong>s limitaciones<br />

impuestas por <strong>la</strong> recta presupuestaria y <strong>la</strong> restricción temporal.<br />

Este mo<strong>de</strong>lo es comúnm<strong>en</strong>te usado para explicar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mercado <strong>de</strong> trabajo. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> primera etapa <strong>de</strong> lo que se ha <strong>de</strong>nominado: Proceso<br />

Secu<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> Elección <strong>de</strong> Empleo (P<strong>en</strong>cav<strong>el</strong>, 1990).<br />

2.2 Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo<br />

Formalm<strong>en</strong>te, los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo son precursores <strong>en</strong> <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tación<br />

microeconómica <strong>de</strong> los mercados <strong>de</strong> trabajo, se basan <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

maximizador <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> un ag<strong>en</strong>te racional, que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> librem<strong>en</strong>te si participa<br />

o no <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo. Estos mo<strong>de</strong>los c<strong>en</strong>tran su interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> un<br />

individuo racional que, una vez participando <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo, <strong>el</strong>ige <strong>en</strong>tre<br />

emplearse o no (B<strong>la</strong>nco, 1995; Layard et al., 1991).<br />

Los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo reconoc<strong>en</strong> que <strong>en</strong> los mercados <strong>la</strong>borales <strong>la</strong><br />

información es difícil y costosa <strong>de</strong> conseguir, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong>l<br />

mercado. Así pues, ante costos <strong>de</strong> información mayores que cero, los trabajadores<br />

<strong>de</strong>berán <strong>de</strong>terminar hasta qué punto sigu<strong>en</strong> buscando empleo. (Martín, 1995).<br />

El mo<strong>de</strong>lo más utilizado es <strong>el</strong> <strong>de</strong>nominado: Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Búsqueda Secu<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> Empleo,<br />

que mo<strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>el</strong> hecho que <strong>el</strong> trabajador toma su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> continuar o no con<br />

<strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo, cada vez que recibe una oferta <strong>de</strong> trabajo (Uribe y Ortiz,<br />

2006). La <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> continuar o no con <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> si <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong><br />

reserva <strong>de</strong>l individuo (sa<strong>la</strong>rio mínimo al cual estaría dispuesta a emplearse una persona)<br />

es m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> mercado.<br />

El sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva indica <strong>el</strong> mínimo increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso que provocaría que<br />

una persona sea indifer<strong>en</strong>te ante trabajar o no una primera hora. La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rio<br />

<strong>de</strong> reserva implica, <strong>en</strong>tonces, que <strong>el</strong> individuo <strong>de</strong>cidirá no trabajar si <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio<br />

<strong>de</strong> mercado es m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva; pero, resolverá <strong>en</strong>trar a trabajar si <strong>el</strong><br />

sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> mercado exce<strong>de</strong> al sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva.<br />

Por lo tanto, <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> trabajar estará basada <strong>en</strong> una comparación <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong><br />

mercado (cuánto están dispuestos a pagar los empleadores por una hora <strong>de</strong> trabajo)<br />

6<br />

IEEC 32.indd 6<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


y <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva (cuánto se requiere para que <strong>el</strong> trabajador <strong>de</strong>cida trabajar esa<br />

primera hora).<br />

Entre los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva (Caste<strong>la</strong>r y Uribe, 2001) <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s<br />

variables asociadas a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l individuo. En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>la</strong> posición<br />

que ocupa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l hogar: si es jefe o no –se supone que los jefes <strong>de</strong> hogar ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

un sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva m<strong>en</strong>or que los no jefes, por <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias que implica su responsabilidad–;<br />

si recibe ingresos no <strong>la</strong>borales como, por ejemplo, los <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong><br />

miembros <strong>de</strong>l hogar, cuyo efecto es <strong>el</strong>evar <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva; y <strong>el</strong> género.<br />

En cuanto a los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> mercado, éste se supone <strong>de</strong>terminado<br />

por <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> capital humano. Es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> educación y<br />

experi<strong>en</strong>cia (Caste<strong>la</strong>r y Uribe, 2002). Al respecto, se establece:<br />

(…) De acuerdo con <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l capital humano, <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> todo individuo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su niv<strong>el</strong> educativo y <strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia, ya que una persona que posea un<br />

niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> estudios más altos y una formación mejor, es capaz <strong>de</strong> ofrecer una cantidad mayor<br />

<strong>de</strong> esfuerzo productivo útil que una que posea m<strong>en</strong>os estudios y formación, y esto se traduce<br />

<strong>en</strong> mayores sa<strong>la</strong>rios esperados por <strong>el</strong> ag<strong>en</strong>te más productivo. (Uribe et al., 2004).<br />

La teoría pone <strong>de</strong> manifiesto que un alto sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva hace m<strong>en</strong>os probable<br />

que una persona <strong>de</strong>cida trabajar. El sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá típicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />

gustos <strong>de</strong>l individuo por <strong>el</strong> trabajo, lo cual <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su curva <strong>de</strong><br />

indifer<strong>en</strong>cia, al igual que muchos otros factores. De mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> premisa: El ocio es<br />

un bi<strong>en</strong> normal, implica que <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva se increm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma<br />

que <strong>el</strong> ingreso no sa<strong>la</strong>rial. En otras pa<strong>la</strong>bras, un alto ingreso no sa<strong>la</strong>rial increm<strong>en</strong>ta<br />

<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva, haci<strong>en</strong>do m<strong>en</strong>os probable que una persona participe <strong>en</strong> <strong>la</strong> fuerza<br />

<strong>de</strong> trabajo.<br />

Un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa sa<strong>la</strong>rial, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong><br />

trabajo. En resum<strong>en</strong>, <strong>la</strong> teoría predice una re<strong>la</strong>ción positiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tasa sa<strong>la</strong>rial <strong>de</strong><br />

una persona y su probabilidad <strong>de</strong> trabajar. Sin embargo, los efectos <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> ingreso sobre <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán, específicam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> los efectos<br />

ingreso y sustitución; <strong>de</strong> lo cual se infiere que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se producirá un efecto ingreso<br />

si <strong>el</strong> individuo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra trabajando, <strong>de</strong> lo contrario, únicam<strong>en</strong>te se g<strong>en</strong>erará<br />

un efecto sustitución.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> búsqueda secu<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> empleo se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los<br />

sigui<strong>en</strong>tes supuestos:<br />

7<br />

IEEC 32.indd 7<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

––<br />

Los individuos conoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> ofertas sa<strong>la</strong>riales y se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a un<br />

horizonte temporal infinito.<br />

––<br />

En cada periodo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>el</strong> individuo recibe exactam<strong>en</strong>te una oferta <strong>de</strong><br />

empleo.<br />

––<br />

El costo <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo es positivo y constante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l periodo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo.<br />

––<br />

Una vez <strong>la</strong> persona se establece <strong>en</strong> un puesto <strong>de</strong> trabajo, <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección es<br />

perman<strong>en</strong>te.<br />

––<br />

La función <strong>de</strong> utilidad <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes es lineal, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> su aversión al riesgo<br />

(individuos neutrales).<br />

––<br />

El buscador <strong>de</strong> empleo pret<strong>en</strong><strong>de</strong> maximizar los b<strong>en</strong>eficios netos <strong>de</strong> su búsqueda.<br />

El propósito <strong>de</strong> los supuestos <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> búsqueda radica <strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er constante<br />

<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva durante <strong>el</strong> periodo <strong>de</strong> búsqueda, ya que <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l<br />

individuo <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> misma ante ofertas sa<strong>la</strong>riales iguales <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos.<br />

Los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo establec<strong>en</strong> que <strong>el</strong> buscador observa una oferta<br />

sa<strong>la</strong>rial, compara los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> aceptar <strong>el</strong> empleo con los esperados <strong>de</strong><br />

rechazar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo y seguir con <strong>la</strong> búsqueda. Nuestro individuo maximizador<br />

<strong>de</strong> su utilidad compara <strong>la</strong> oferta sa<strong>la</strong>rial, a consi<strong>de</strong>rar, con <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva<br />

que ha <strong>el</strong>egido al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> iniciar <strong>la</strong> búsqueda. Si <strong>la</strong> oferta sa<strong>la</strong>rial es m<strong>en</strong>or que<br />

<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva, continúa buscando empleo, <strong>en</strong> caso contrario, aceptará <strong>la</strong> oferta<br />

<strong>de</strong> trabajo. (T<strong>en</strong>jo y Ribero, 1998).<br />

Si W1 > Wr Acepta <strong>el</strong> Empleo<br />

Si W1 < Wr Sigue con <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> Empleo<br />

Si W1 = Wr Será indifer<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre aceptar <strong>el</strong> empleo y seguir buscando<br />

El problema <strong>de</strong> estudio que nos compete <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

teoría <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que se refiere a <strong>el</strong>ecciones <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong><br />

los individuos. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>el</strong>ecciones<br />

<strong>de</strong> baja calidad <strong>la</strong>boral, no se abandona <strong>el</strong> supuesto <strong>de</strong> maximización <strong>de</strong> utilidad <strong>de</strong>l<br />

ag<strong>en</strong>te que busca empleo.<br />

Para <strong>el</strong>egir <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva óptimo, <strong>el</strong> individuo compara los costos y b<strong>en</strong>eficios<br />

<strong>de</strong> aceptar o no una oferta sa<strong>la</strong>rial, y <strong>el</strong>ige aqu<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva que maximice <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre dichos costes y b<strong>en</strong>eficios (puntos <strong>de</strong> inflexión <strong>de</strong> cada curva).<br />

8<br />

IEEC 32.indd 8<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


2.3 Decisión <strong>de</strong> ser informal o subempleado<br />

En <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> empleo por parte <strong>de</strong> un individuo pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tarse situaciones<br />

que <strong>de</strong>not<strong>en</strong> un <strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>mandante <strong>de</strong> trabajo y<br />

<strong>el</strong> ofer<strong>en</strong>te, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> remuneración sa<strong>la</strong>rial. Si nos<br />

ceñimos estrictam<strong>en</strong>te a los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos neoclásicos sobre economía <strong>la</strong>boral, <strong>el</strong><br />

individuo rechazará <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong>cidirá seguir buscando empleo cada vez<br />

que su sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva sea más alto que <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> mercado. Lo cierto <strong>de</strong>l caso es<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica no suce<strong>de</strong> lo que predice <strong>la</strong> teoría, y <strong>el</strong> individuo probablem<strong>en</strong>te<br />

acepte un empleo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que sus pret<strong>en</strong>siones <strong>la</strong>borales no se cump<strong>la</strong>n. En esta situación<br />

se agrega un empleo <strong>de</strong> baja calidad convirti<strong>en</strong>do al individuo <strong>en</strong> informal o<br />

subempleado, toda vez que <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong>l empleo no maximiza su utilidad.<br />

Asimismo, aunque se su<strong>el</strong>e asociar a <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> con <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong><br />

trabajo, lo cierto <strong>de</strong>l caso es que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia misma <strong>de</strong> dichos puestos <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

formal no garantiza que los individuos <strong>de</strong>cidan aceptarlos. Como se verá más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte,<br />

fr<strong>en</strong>te a un esc<strong>en</strong>ario perfecto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que un individuo recibe ofertas <strong>la</strong>borales <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> sector formal, éste, por <strong>el</strong>ección voluntaria, pue<strong>de</strong> preferir emplearse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector<br />

informal.<br />

Al respecto, vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> baja calidad <strong>de</strong> empleo no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

asociada únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s aspiraciones <strong>de</strong>l individuo, sino a <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong>l<br />

mercado <strong>de</strong> crear puestos <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad. Se ha afirmado que: “(…) <strong>la</strong><br />

baja calidad <strong>de</strong>l empleo no es un problema <strong>de</strong> exceso <strong>de</strong> aspiraciones sociales y económicas<br />

por parte <strong>de</strong> los trabajadores, sino (…) <strong>de</strong> una restricción estructural <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad”. (Ortiz et al., 2007).<br />

Por otro <strong>la</strong>do se ha p<strong>la</strong>nteado que <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> ser un empleado <strong>de</strong> baja calidad –<br />

léa se informal o subempleado– se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con los costos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo formal (Bourguignon, 1979). De lo anterior se pue<strong>de</strong><br />

concluir, nuevam<strong>en</strong>te, que aunque <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> un individuo sobre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

empleo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra atada a <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l mismo, también está condicionada,<br />

<strong>en</strong> mayor medida, por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> factores exóg<strong>en</strong>os, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te sección<br />

serán abordados con <strong>de</strong>talle.<br />

2.3.1 Enfoques: exclusionista y <strong>de</strong> salida o escape<br />

Como se m<strong>en</strong>cionó anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra asociada <strong>de</strong> forma<br />

exclusiva con <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo sufici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector formal,<br />

9<br />

IEEC 32.indd 9<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

sino con <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> crear puestos <strong>de</strong> trabajo que le garantic<strong>en</strong><br />

al empleado un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te alto y acor<strong>de</strong> a sus expectativas.<br />

Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> un informe realizado por <strong>el</strong> Banco Mundial <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2007, se<br />

p<strong>la</strong>ntean dos <strong>en</strong>foques a partir <strong>de</strong> los cuales se pue<strong>de</strong> analizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> ser informal<br />

por parte <strong>de</strong> un individuo: <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque exclusionista y <strong>el</strong> <strong>de</strong> salida o escape. El<br />

primero <strong>de</strong> <strong>el</strong>los es <strong>el</strong> comúnm<strong>en</strong>te aceptado y <strong>el</strong> que establece que los trabajadores<br />

informales son excluidos <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios no sa<strong>la</strong>riales que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción<br />

al sector formal, ya que exist<strong>en</strong> rigi<strong>de</strong>ces <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, tales como<br />

los altos costos no sa<strong>la</strong>riales, <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l mercado y <strong>la</strong>s altas cargas fiscales<br />

impuestas por <strong>el</strong> Estado.<br />

De otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> segundo <strong>en</strong>foque p<strong>la</strong>ntea que existe un grupo <strong>de</strong> individuos que<br />

voluntariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n vincu<strong>la</strong>rse al sector informal, aun cuando ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector formal, ya que <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar que les reporta operar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>informalidad</strong> no es inferior al que les ofrece <strong>el</strong> sector formal.<br />

Sigui<strong>en</strong>do <strong>el</strong> mismo informe, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> trabajadores informales <strong>de</strong> América Latina<br />

lo son por salida o escape, es <strong>de</strong>cir, voluntariam<strong>en</strong>te han cons<strong>en</strong>tido pert<strong>en</strong>ecer<br />

al sector informal; principalm<strong>en</strong>te, porque a través <strong>de</strong> un análisis costo-b<strong>en</strong>eficio<br />

han llegado a <strong>la</strong> conclusión que <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>rivado a <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ecer<br />

al sector formal, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra muy por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l b<strong>en</strong>eficio que <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te les<br />

reporta hacer parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong>.<br />

En este grupo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran qui<strong>en</strong>es no realizan aportes al Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Seguridad<br />

Social (SGSS) por concepto <strong>de</strong> salud o p<strong>en</strong>sión, porque consi<strong>de</strong>ran que es<br />

un costo excesivam<strong>en</strong>te alto que no repres<strong>en</strong>ta un mayor b<strong>en</strong>eficio. Asimismo, <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> este grupo se ubican aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran inc<strong>en</strong>tivos para <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> sus aportes al SGSS, <strong>en</strong> razón a que otro miembro <strong>de</strong>l núcleo familiar<br />

realiza aportes y los cobija con los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> dicho pago. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong>contramos a qui<strong>en</strong>es prefier<strong>en</strong> hacer parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> ya que <strong>de</strong> esta forma<br />

obti<strong>en</strong><strong>en</strong> flexibilidad <strong>la</strong>boral, que al pert<strong>en</strong>ecer al sector formal pier<strong>de</strong>n.<br />

Los <strong>en</strong>foques anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>unciados no son excluy<strong>en</strong>tes y, por <strong>el</strong> contrario, permit<strong>en</strong><br />

abordar <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> perspectivas distintas, lo que<br />

coadyuva a <strong>la</strong> ev<strong>en</strong>tual formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas públicas y privadas a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> alta calidad.<br />

10<br />

IEEC 32.indd 10<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


Para concluir, <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo secu<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> empleo por parte <strong>de</strong> un individuo<br />

se pue<strong>de</strong> resumir mediante <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te esquema:<br />

Dada una dotación fija <strong>de</strong><br />

tiempo (T), <strong>el</strong> individuo<br />

<strong>de</strong>berá <strong>de</strong>cidir cuánto<br />

<strong>de</strong>stina a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mercado (horas <strong>de</strong><br />

trabajo) y cuánto <strong>de</strong>stina<br />

al consumo directo (ocio).<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>berá<br />

<strong>de</strong>cidir si emplearse o no,<br />

con base <strong>en</strong> <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong><br />

mercado (W) y <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio<br />

<strong>de</strong> reserva (W*):<br />

Si W* > W, <strong>en</strong>tonces se<br />

empleará.<br />

Si W*


3<br />

Revisión <strong>de</strong> literatura<br />

En Colombia se ha estudiado <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong>, pero muy poco <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong>. En cualquier<br />

caso, aunque se refieran al mismo asunto: <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l empleo, estas variables<br />

se han examinado muy poco conjuntam<strong>en</strong>te.<br />

La <strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> están re<strong>la</strong>cionados por ser <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

<strong>en</strong> un mercado <strong>la</strong>boral común, respecto a una única variable (calidad <strong>de</strong>l empleo), y,<br />

por eso vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a analizar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> conjunto.<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>ta una serie <strong>de</strong> trabajos realizados <strong>en</strong> los últimos años,<br />

<strong>en</strong> los cuales se <strong>en</strong>marca <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong>l <strong>subempleo</strong> y <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>de</strong> una<br />

manera ágil y dinámica, contrastando estadísticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s hipótesis <strong>de</strong> trabajo que<br />

p<strong>la</strong>ntean los respectivos estudios.<br />

El trabajo emblemático sobre <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>subempleo</strong> es <strong>el</strong> realizado por<br />

Ortiz, Uribe y García (2007), don<strong>de</strong> se estudian <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> Valle <strong>de</strong>l Cauca durante <strong>el</strong> periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 2001-2006, bajo <strong>el</strong><br />

supuesto que existe una corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre ambas variables, dado que, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong><br />

primera captura a los empleos <strong>de</strong> baja calidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> trabajo, <strong>la</strong> segunda lo hace a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>la</strong>boral.<br />

En dicho estudio se estima un mo<strong>de</strong>lo probit bivariado <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se incorporan como<br />

variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes: los años <strong>de</strong> educación, <strong>la</strong> posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar, <strong>la</strong> ocupación;<br />

<strong>el</strong> género, <strong>la</strong> posición, <strong>la</strong> rama <strong>de</strong> actividad, <strong>en</strong>tre otros. Los resultados arrojan<br />

que: <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridad promedio <strong>de</strong>l hogar, <strong>el</strong> estado civil y <strong>la</strong> antigüedad<br />

<strong>en</strong> años <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual, influy<strong>en</strong> negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser informal<br />

y subempleado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Valle <strong>de</strong>l Cauca.<br />

IEEC 32.indd 12<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


Ortiz y Uribe (2004) realizan una <strong>de</strong>scripción analítica <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral, con<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector informal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diez ciuda<strong>de</strong>s principales <strong>de</strong> Colombia. Esta exploración<br />

se realiza con base <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes perspectivas teóricas sobre <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong><br />

<strong>la</strong>boral. Inicialm<strong>en</strong>te, se analiza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque estructuralista, y, posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

se examina al mismo sector informal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva institucionalista, <strong>de</strong>sagregando<br />

al mercado <strong>la</strong>boral por tamaño <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta:<br />

––<br />

Trabajadores unipersonales no profesionales ni técnicos.<br />

––<br />

Famiempresas (dos a cinco trabajadores).<br />

––<br />

Microempresas (seis a diez trabajadores).<br />

––<br />

Sector informal pequeño (empresas con hasta diez trabajadores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />

<strong>la</strong>boran profesionales o técnicos).<br />

––<br />

Sector formal gran<strong>de</strong> (más <strong>de</strong> diez trabajadores).<br />

Uribe y Ortiz (2004) hac<strong>en</strong> una propuesta <strong>de</strong> conceptualización y medición <strong>de</strong>l sector<br />

informal, mediante <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> los tres <strong>en</strong>foques analíticos más importantes<br />

asociados a <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong>: <strong>el</strong> estructuralista, <strong>el</strong> <strong>de</strong> los mercados segm<strong>en</strong>tados y <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>foque institucionalista. El docum<strong>en</strong>to realiza una propuesta <strong>de</strong> medición <strong>de</strong>l sector<br />

informal, al igual que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s implicaciones <strong>de</strong> política privada y pública<br />

t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empleos.<br />

Uribe, Ortiz y Correa (2004) estudian los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>en</strong> Colombia<br />

durante <strong>el</strong> periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1988-2000, para lo cual pres<strong>en</strong>tan<br />

primero <strong>el</strong> marco teórico que <strong>en</strong>cuadra <strong>la</strong> investigación y, finalm<strong>en</strong>te, estiman tres<br />

mo<strong>de</strong>los para i<strong>de</strong>ntificar dichos <strong>de</strong>terminantes: un logit para estimar <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> participar o no <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, otro para estimar <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong><br />

emplearse o no, y un logit multinomial para estimar <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser formal,<br />

informal, <strong>de</strong>sempleado o inactivo. Se incluy<strong>en</strong> como variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes los<br />

años <strong>de</strong> educación y <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia; <strong>el</strong> género y <strong>el</strong> estado civil. Los resultados arrojan<br />

que una mayor educación y experi<strong>en</strong>cia; ser hombre y jefe <strong>de</strong> hogar, disminuy<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> ser informal <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo analizado.<br />

Uribe, Viáfara y Oviedo (2007) estudian <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> los canales <strong>de</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> empleo utilizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral colombiano, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> Encuesta <strong>de</strong><br />

Calidad <strong>de</strong> Vida <strong>de</strong> 2003. Se analizan <strong>la</strong>s características personales por método <strong>de</strong><br />

búsqueda y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que los canales más utilizados por los trabajadores y los<br />

buscadores son los informales. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> productiva se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>informalidad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo. Sin embargo, <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> algunos<br />

canales formales es <strong>la</strong> más alta, seguida <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> los informales mo<strong>de</strong>rados (<strong>la</strong>zos<br />

13<br />

IEEC 32.indd 13<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

débiles) y los informales (<strong>la</strong>zos fuertes). Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra también que <strong>la</strong> educación es <strong>la</strong><br />

característica que permite acce<strong>de</strong>r a los canales más efectivos.<br />

Bernal (2009) estudia <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo informal <strong>en</strong> Colombia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2006,<br />

con base <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gran Encuesta Integrada <strong>de</strong> Hogares<br />

(GEIH), <strong>en</strong> <strong>la</strong> que para dicho año se incluyeron preguntas adicionales sobre trayectoria<br />

profesional, motivaciones para vincu<strong>la</strong>rse al mercado <strong>la</strong>boral y b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cobertura <strong>de</strong> seguridad social. Este docum<strong>en</strong>to profundiza <strong>la</strong>s distintas <strong>de</strong>finiciones<br />

que se han hecho sobre <strong>informalidad</strong>, pres<strong>en</strong>tando alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> unas treinta distintas<br />

<strong>de</strong>finiciones, y concluye que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> con <strong>el</strong> pago <strong>de</strong><br />

aportes a salud y p<strong>en</strong>sión es sumam<strong>en</strong>te útil, toda vez que se aproxima a los b<strong>en</strong>eficios<br />

que un empleo formal pue<strong>de</strong> proveer.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, p<strong>la</strong>ntea un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te binaria para estimar <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser informal, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se incluy<strong>en</strong> como variables explicativas: <strong>la</strong> edad,<br />

educación, número <strong>de</strong> hijos, etnia y número <strong>de</strong> trabajadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong>l empleo<br />

actual, <strong>en</strong>tre otros. Los resultados arrojan que <strong>la</strong>s variables anteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scritas<br />

influy<strong>en</strong> negativam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser informal, excepto <strong>la</strong> etnia,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que para <strong>la</strong>s variables indíg<strong>en</strong>a y afro-<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te esta influ<strong>en</strong>cia es positiva.<br />

García (2008) estudia los difer<strong>en</strong>ciales regionales <strong>en</strong> <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral<br />

<strong>en</strong> Colombia, utilizando <strong>la</strong>s dos fu<strong>en</strong>tes teóricas principales que estudian este<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o para analizar sus <strong>de</strong>terminantes: <strong>la</strong> estructuralista y <strong>la</strong> institucionalista. El<br />

análisis <strong>de</strong>scriptivo muestra difer<strong>en</strong>cias locales <strong>en</strong> <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong>, que son<br />

producto <strong>de</strong> características económicas y sociales propias <strong>de</strong> cada región, que están<br />

asociadas con <strong>la</strong> estructura productiva y <strong>la</strong> cercanía con otros c<strong>en</strong>tros urbanos. Se estiman<br />

Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> Datos <strong>de</strong> Pan<strong>el</strong>, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral con<br />

<strong>la</strong> participación porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong>l sector industrial <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal (variable<br />

Proxy <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque estructural) y <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong> nómina por habitante<br />

<strong>de</strong> cada región (variable Proxy <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> burocratización o efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estado<br />

que caracteriza <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque institucional). Los resultados arrojan que <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong><br />

guarda una re<strong>la</strong>ción inversa con <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, y<br />

directa con <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> corte institucional; a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un factor<br />

local importante.<br />

Mondragón, Peña y Wills (2009) estudian <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rigi<strong>de</strong>ces <strong>de</strong>l mercado<br />

<strong>la</strong>boral, específicam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los costos no sa<strong>la</strong>riales y <strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo<br />

sobre <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong>l sector informal y <strong>la</strong> transición a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong>.<br />

Dichas estimaciones indican que un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los costos no sa<strong>la</strong>riales y<br />

14<br />

IEEC 32.indd 14<br />

19/01/2011 04:39:28 p.m.


<strong>el</strong> sa<strong>la</strong>rio mínimo increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser informal. Para analizar <strong>la</strong> transición<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sector formal e informal, se mi<strong>de</strong> <strong>el</strong> flujo <strong>de</strong> trabajadores y <strong>el</strong> estudio<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong>.<br />

La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rigi<strong>de</strong>ces <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> Colombia durante <strong>la</strong>s últimas<br />

dos décadas ha aum<strong>en</strong>tado, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> rotación <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral, increm<strong>en</strong>tando<br />

así <strong>la</strong>s transiciones <strong>en</strong>tre estos dos sectores.<br />

Roldán y Ospino (2009) examinan <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong><br />

Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería durante <strong>el</strong> periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 2001-<br />

2005. Para <strong>el</strong>lo estiman un mo<strong>de</strong>lo probit con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar los <strong>de</strong>terminantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> ser informal, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se incluy<strong>en</strong> como variables explicativas:<br />

educación, estado civil, posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar, experi<strong>en</strong>cia,<br />

tiempo <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo, <strong>en</strong>tre otros. Dando como resultado que:<br />

edad, educación, estado conyugal y jefatura <strong>de</strong>l hogar inci<strong>de</strong>n negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> ser informal.<br />

De los anteriores trabajos se extra<strong>en</strong> conclusiones importantes que pue<strong>de</strong>n servir<br />

como refer<strong>en</strong>cia o guía para <strong>la</strong> mo<strong>de</strong><strong>la</strong>ción econométrica. En primer lugar, <strong>la</strong> mayor<br />

parte <strong>de</strong> los trabajos realizados apuntan a que los principales <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> son <strong>la</strong>s características socioeconómicas <strong>de</strong>l individuo:<br />

capital humano acumu<strong>la</strong>do, medido a través <strong>de</strong> los años <strong>de</strong> educación aprobados<br />

y <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>boral; edad, posición que ocupa <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l hogar, estado<br />

civil, género, número <strong>de</strong> hijos, <strong>en</strong>tre otros. (Bernal, 2008; Ortiz et al., 2007; Roldán<br />

y Ospino, 2009; Uribe et al., 2004).<br />

En segundo lugar, se <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> disparida<strong>de</strong>s regionales <strong>en</strong> cuanto<br />

a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>subempleo</strong>, motivada principalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> políticas públicas y privadas ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo y <strong>la</strong> alta<br />

participación <strong>de</strong>l sector industrial <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong>tre otros. Dicho<br />

análisis es interesante toda vez que se <strong>en</strong>marca <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo que afirman los distintos<br />

<strong>en</strong>foques teóricos asociados a <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> y al <strong>subempleo</strong>. (García, 2008; Ortiz y<br />

Uribe, 2004; Uribe y Ortiz, 2004).<br />

En cuanto a los canales <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> empleo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que exist<strong>en</strong> rigi<strong>de</strong>ces <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral que dificultan <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> empleos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad. Específicam<strong>en</strong>te,<br />

los l<strong>la</strong>mados costes no sa<strong>la</strong>riales; sumado a <strong>la</strong>s asimetrías <strong>de</strong> información<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado g<strong>en</strong>eran, finalm<strong>en</strong>te, una mayor transición <strong>de</strong> individuos<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sector formal e informal (Mondragón et al., 2009; Uribe et al., 2007).<br />

15<br />

IEEC 32.indd 15<br />

19/01/2011 04:39:29 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Finalm<strong>en</strong>te, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que variables asociadas al empleo actual y anterior, dícese:<br />

<strong>la</strong> posición ocupacional y <strong>la</strong> rama <strong>de</strong> actividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual; y <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

trabajadores <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual y anterior; g<strong>en</strong>eran una mayor o m<strong>en</strong>or prop<strong>en</strong>sión<br />

a ser empleado <strong>de</strong> baja calidad. Es <strong>de</strong>cir, informal o subempleado. (Ortiz et<br />

al., 2007). A partir <strong>de</strong> lo que han <strong>en</strong>contrado los resultados <strong>de</strong> trabajos previos, <strong>el</strong><br />

pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to <strong>en</strong>marcará <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> sobre <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser un empleado <strong>de</strong> baja calidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región Caribe colombiana.<br />

16<br />

IEEC 32.indd 16<br />

19/01/2011 04:39:29 p.m.


4<br />

Análisis <strong>de</strong>scriptivo<br />

En <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te sección se explora <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas metropolitanas<br />

<strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería durante <strong>el</strong> periodo compr<strong>en</strong>dido<br />

<strong>en</strong>tre 2001-2005, a través <strong>de</strong> un análisis <strong>de</strong>scriptivo. Inicialm<strong>en</strong>te, se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres áreas anteriorm<strong>en</strong>te<br />

citadas y, finalm<strong>en</strong>te, se contrastan con variables como, por ejemplo: posición ocupacional<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar; años <strong>de</strong> edad, género, <strong>en</strong>tre otros.<br />

4.1 Definición <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>subempleo</strong><br />

4.1.1 Informalidad<br />

Ya que <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> es un tema ampliam<strong>en</strong>te explorado <strong>en</strong> Colombia <strong>en</strong> los últimos<br />

quince años, no existe un cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> cuanto a su <strong>de</strong>finición. Sin embargo,<br />

diversos autores han tratado <strong>de</strong> aproximar un concepto más universal mediante <strong>el</strong><br />

abordaje <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus distintas dim<strong>en</strong>siones. En este s<strong>en</strong>tido, para<br />

los fines que persigue <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación y <strong>en</strong> razón al significativo interés<br />

que ha <strong>de</strong>spertado <strong>en</strong> los últimos años <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición que asocia <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> con<br />

<strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción al SGSS, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación se basa <strong>en</strong> dicha <strong>de</strong>finición, según<br />

<strong>la</strong> cual son informales todos aqu<strong>el</strong>los empleados que no realic<strong>en</strong> aportes al SGSS por<br />

concepto <strong>de</strong> salud y p<strong>en</strong>sión. Si bi<strong>en</strong>, son criterios restrictivos que limitan <strong>el</strong> alcance<br />

<strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, nos permit<strong>en</strong> abordar dicho tema con más facilidad.<br />

4.1.2 Subempleo<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l <strong>subempleo</strong>, a partir <strong>de</strong>l año 2000, se utiliza por conv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>tre los<br />

economistas <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>sificación establecida por <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to Administrativo<br />

Nacional <strong>de</strong> Estadísticas (DANE) <strong>de</strong> Colombia:<br />

17<br />

IEEC 32.indd 17<br />

19/01/2011 04:39:29 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

––<br />

Subempleados por insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> horas: son aqu<strong>el</strong>los empleados que han trabajado<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 48 horas a <strong>la</strong> semana y <strong>de</strong>sean trabajar más tiempo (por lo<br />

m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>s 48 horas semanales).<br />

––<br />

Subempleados por compet<strong>en</strong>cias: son aqu<strong>el</strong>los empleados que <strong>de</strong>sean cambiar<br />

<strong>de</strong> situación <strong>de</strong> empleo con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> utilizar mejor sus compet<strong>en</strong>cias profesionales.<br />

Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> este grupo aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas con altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

educación (principalm<strong>en</strong>te superior) y empleadas <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s que requier<strong>en</strong><br />

un m<strong>en</strong>or niv<strong>el</strong> educativo.<br />

––<br />

Subempleados por insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ingresos: son aqu<strong>el</strong>los empleados que buscan<br />

mejorar sus ingresos. En este grupo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que<br />

<strong>de</strong>v<strong>en</strong>gan un sa<strong>la</strong>rio m<strong>en</strong>or a su sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva.<br />

Son subempleados, <strong>en</strong>tonces, qui<strong>en</strong>es cump<strong>la</strong>n con por lo m<strong>en</strong>os una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />

anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>unciadas. Es <strong>de</strong>cir, se consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> subempleados por insufici<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> horas, o <strong>de</strong> ingresos, y compet<strong>en</strong>cias.<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación<br />

se refiere al <strong>de</strong>nominado <strong>subempleo</strong> objetivo, o sea, aqu<strong>el</strong>los individuos que no sólo<br />

han manifestado <strong>el</strong> simple <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> mejorar sus ingresos, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> horas trabajadas<br />

o t<strong>en</strong>er una <strong>la</strong>bor que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre acor<strong>de</strong> a sus compet<strong>en</strong>cias profesionales, sino<br />

que han hecho algo por cambiar su posición <strong>la</strong>boral.<br />

4.2 Tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>subempleo</strong> objetivo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Región Caribe<br />

El gráfico 1 muestra <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas metropolitanas<br />

<strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería, así como <strong>de</strong>l conglomerado<br />

nacional. Se pue<strong>de</strong> apreciar que Montería registra <strong>la</strong> mayor tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> a<br />

lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los primeros cinco años <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te década, mi<strong>en</strong>tras que Cartag<strong>en</strong>a<br />

registra <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> al inicio y al final <strong>de</strong>l periodo analizado. Asimismo,<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te Cartag<strong>en</strong>a registra un comportami<strong>en</strong>to que fluctúa a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

los cinco años anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>unciados, ya que para <strong>el</strong> año 2002 disminuye, <strong>en</strong> los<br />

años 2003 y 2004 aum<strong>en</strong>ta, para nuevam<strong>en</strong>te disminuir <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2005.<br />

No obstante, es una fluctuación muy leve ya que no sobrepasa <strong>el</strong> diez por ci<strong>en</strong>to. Por<br />

otro <strong>la</strong>do, Barranquil<strong>la</strong> y Montería pres<strong>en</strong>tan una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que se manti<strong>en</strong>e a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l periodo <strong>de</strong>scrito. La tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>de</strong> Colombia es inferior a <strong>la</strong>s registradas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Caribe, y su t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es bastante estable durante <strong>el</strong> periodo<br />

compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 2001-2005.<br />

18<br />

IEEC 32.indd 18<br />

19/01/2011 04:39:29 p.m.


80,00%<br />

70,00%<br />

60,00%<br />

50,00%<br />

40,00%<br />

2001 2002 2003 2004 2005<br />

T.I. A.M. Barranquil<strong>la</strong><br />

T.I. A.M. Montería<br />

T.I. A.M. Cartag<strong>en</strong>a<br />

T.I. Colombia<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE.<br />

Gráfico 1. Tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a,<br />

Montería y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l país, <strong>en</strong>tre 2001-2005.<br />

No suce<strong>de</strong> lo mismo con <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> que registra un comportami<strong>en</strong>to mucho<br />

más volátil durante <strong>el</strong> periodo 2001-2005. En primer lugar, Cartag<strong>en</strong>a registra<br />

<strong>la</strong> m<strong>en</strong>or tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> al inicio y final <strong>de</strong>l periodo <strong>de</strong> estudio. En Barranquil<strong>la</strong>,<br />

por su parte, suce<strong>de</strong> lo contrario: registra <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> más alta al inicio y<br />

al final <strong>de</strong>l periodo, pres<strong>en</strong>tando una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te hasta <strong>el</strong> año 2004, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que disminuye casi un diez por ci<strong>en</strong>to, para aum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2005 <strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />

cinco puntos porc<strong>en</strong>tuales.<br />

En segundo lugar, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>de</strong> Montería registra un comportami<strong>en</strong>to<br />

muy simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>: se muev<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma dirección, los puntos<br />

<strong>de</strong> inflexión <strong>de</strong> <strong>la</strong> curva se localizan <strong>en</strong> los mismos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l tiempo y, finalm<strong>en</strong>te,<br />

registran los mismos valores.<br />

En comparación con <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas metropolitanas<br />

<strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería –como una medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> baja calidad<br />

<strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo– difier<strong>en</strong> al inicio, se<br />

manti<strong>en</strong><strong>en</strong> alejadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l periodo analizado, pero parec<strong>en</strong> converger <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

año 2005.<br />

19<br />

IEEC 32.indd 19<br />

19/01/2011 04:39:29 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

30,00%<br />

20,00%<br />

10,00%<br />

0,00%<br />

2001 2002 2003 2004 2005<br />

T.S. A.M. Barranquil<strong>la</strong><br />

T.S. A.M. Montería<br />

T.S. A.M. Cartag<strong>en</strong>a<br />

T.S. Colombia<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE<br />

Gráfico 2. Tasa <strong>de</strong>l <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>,<br />

Cartag<strong>en</strong>a, Montería y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l país, <strong>en</strong>tre 2001-2005.<br />

4.3 El empleo según posición ocupacional <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y<br />

Montería<br />

El cuadro 1 muestra <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los empleos <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a<br />

y Montería, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> posición ocupacional, observando que <strong>el</strong> mayor<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> trabajadores informales para <strong>la</strong>s tres ciuda<strong>de</strong>s es para aqu<strong>el</strong>los que<br />

<strong>la</strong>boran por cu<strong>en</strong>ta propia. Es <strong>de</strong>cir, aqu<strong>el</strong>los que trabajan como in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> empleos formales, nuevam<strong>en</strong>te, para <strong>la</strong>s tres<br />

ciuda<strong>de</strong>s correspon<strong>de</strong> a empleados particu<strong>la</strong>res, al igual que empleados <strong>de</strong>l gobierno.<br />

Las cifras evi<strong>de</strong>ncian que para Barranquil<strong>la</strong> y Montería, <strong>de</strong> cada cuatro empleos,<br />

dos son informales. Mi<strong>en</strong>tras que para Cartag<strong>en</strong>a <strong>la</strong> proporción es un poco más alta.<br />

Suce<strong>de</strong> igualm<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> empleados in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (cu<strong>en</strong>ta propia),<br />

cuyos empleos son informales, aum<strong>en</strong>ta durante <strong>el</strong> periodo analizado, no porque se<br />

reacomo<strong>de</strong>n <strong>en</strong> otra posición ocupacional, sino porque <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zan empleos formales.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> tasa g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> participación (TGP) <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong> y Montería<br />

disminuye<br />

20<br />

IEEC 32.indd 20<br />

19/01/2011 04:39:30 p.m.


Tab<strong>la</strong> 1.<br />

Empleo según posición ocupacional <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>,<br />

Cartag<strong>en</strong>a y Montería, <strong>en</strong>tre 2001-2005.<br />

FORMAL/<br />

INFORMAL<br />

Barranquil<strong>la</strong> Cartag<strong>en</strong>a Montería<br />

2001 2002 2003 2004 2005 2001 2002 2003 2004 2005 2001 2002 2003 2004 2005<br />

Informal 67,70% 66,67% 65,67% 66,05% 65,13% 66,68% 64,22% 65,71% 68,95% 61,86% 76,92% 78,08% 78,09% 79,17% 73,37%<br />

Particu<strong>la</strong>r 11,49% 8,59% 8,61% 7,74% 8,23% 8,99% 5,43% 6,48% 4,45% 2,56% 14,99% 13,00% 11,45% 14,07% 13,65%<br />

Gobierno 0,11% 0,09% 0,03% 0,17% 0,03% 0% 0% 0,03% 0% 0% 0,09% 0,03% 0% 0% 0,03%<br />

Doméstico 5,61% 5,61% 5,48% 5,44% 4,77% 6,65% 6,66% 5,65% 5,42% 4,74% 8,70% 7,09% 8,35% 7,80% 7,11%<br />

Cu<strong>en</strong>ta propia 42,27% 45,11% 45,97% 47,70% 46,84% 46,02% 48,38% 50,15% 56,26% 52,58% 44,05% 45,73% 46,62% 44,84% 39,55%<br />

Patrón 5,69% 3,92% 2,95% 2,59% 4,27% 3,92% 2,82% 2,18% 2,13% 1,80% 4,57% 6,88% 5,73% 6,06% 6,92%<br />

Familiar sin<br />

remuneración<br />

2,47% 3,24% 2,25% 1,90% 0,85% 1,07% 0,87% 1,22% 0,69% 0,17% 4,28% 5,23% 5,72% 5,88% 5,74%<br />

Otro 0,05% 0,12% 0,38% 0,52% 0,15% 0,03% 0,06% 0% 0% 0% 0,25% 0,11% 0,21% 0,51% 0,38%<br />

Formal 32,30% 33,33% 34,33% 33,95% 34,87% 33,32% 35,78% 34,29% 31,05% 38,14% 23,08% 21,92% 21,91% 20,83% 26,63%<br />

Particu<strong>la</strong>r 26,36% 26,71% 27,62% 26,96% 27,48% 23,37% 24,07% 23,70% 22,96% 26,87% 14,07% 12,95% 12,15% 13,69% 17,05%<br />

Gobierno 4,98% 4,84% 4,86% 4,85% 4,87% 8,64% 9,58% 8,78% 6,58% 9,54% 6,84% 7,63% 7,42% 5,70% 7,70%<br />

Doméstico 0,82% 1,14% 1,05% 1,47% 1,86% 1,17% 0,88% 1,06% 1,00% 1,09% 0,97% 0,83% 1,74% 1,06% 1,42%<br />

Cu<strong>en</strong>ta propia 0,05% 0,15% 0,08% 0,18% 0,18% 0,10% 0,86% 0,23% 0,12% 0,07% 0,76% 0,35% 0,17% 0,12% 0,11%<br />

Patrón 0,08% 0,45% 0,69% 0,48% 0,49% 0,03% 0,39% 0,52% 0,38% 0,57% 0,40% 0,17% 0,34% 0,18% 0,34%<br />

Familiar sin<br />

remuneración<br />

0% 0,03% 0,00% 0,00% 0,00% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0,10% 0,03% 0%<br />

Otro 0% 0,00% 0,03% 0,00% 0,00% 0% 0% 0% 0% 0% 0,03% 0% 0% 0,06% 0%<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE.<br />

durante <strong>el</strong> periodo <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ción (ver gráfico 3). Al mismo tiempo que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

<strong>informalidad</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> empleos formales se hace mucho más notoria.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar <strong>el</strong> alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res cuyos empleos<br />

son informales, toda vez que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> empleos formales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

repres<strong>en</strong>tados por este grupo <strong>de</strong> individuos. De lo anterior se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una re<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong>finida, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> una actividad<br />

personal por parte <strong>de</strong>l empleado, <strong>la</strong> subordinación hacia un patrón o jefe, y <strong>el</strong> otorgami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> un sa<strong>la</strong>rio por parte <strong>de</strong>l mismo, no garantiza <strong>la</strong> formalidad <strong>de</strong> un empleo.<br />

Como más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte se verá, serán otros factores los que <strong>de</strong>termin<strong>en</strong> <strong>en</strong> mayor<br />

o m<strong>en</strong>or medida <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> un empleo.<br />

21<br />

IEEC 32.indd 21<br />

19/01/2011 04:39:30 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE<br />

Gráfico 3. Tasa g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> participación (TGP) <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>,<br />

Cartag<strong>en</strong>a y Montería, <strong>en</strong>tre 2001-2005.<br />

4.4 Informalidad y <strong>subempleo</strong> según rangos <strong>de</strong> edad<br />

El cuadro 2 pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>subempleo</strong> según rangos <strong>de</strong> edad,<br />

evi<strong>de</strong>nciando que <strong>la</strong>s mayores tasas <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> se pres<strong>en</strong>tan al inicio y al final<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>la</strong>boral. Al respecto afirman Ortiz, Uribe y García (2007) que un individuo<br />

ti<strong>en</strong>e una m<strong>en</strong>or probabilidad <strong>de</strong> ser formal <strong>en</strong> su edad m<strong>en</strong>os productiva, es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los rangos <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s ubicados <strong>en</strong> los extremos, ya que <strong>en</strong> ese punto:<br />

o no han acumu<strong>la</strong>do un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> educación y experi<strong>en</strong>cia significativo, o habiéndolo<br />

alcanzado, <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los empleadores están ori<strong>en</strong>tadas hacia <strong>la</strong> contratación<br />

<strong>de</strong> personas mucho más jóv<strong>en</strong>es.<br />

Con <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> suce<strong>de</strong> lo contrario: <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ores tasas <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> se pres<strong>en</strong>tan<br />

<strong>en</strong> los rangos <strong>de</strong> edad ubicados <strong>en</strong> los extremos, toda vez que <strong>la</strong>s aspiraciones o expectativas<br />

<strong>la</strong>borales por parte <strong>de</strong> los más jóv<strong>en</strong>es y los m<strong>en</strong>os jóv<strong>en</strong>es no son muy<br />

altas, ya sea porque ap<strong>en</strong>as inician su etapa <strong>la</strong>boral o porque ya <strong>la</strong> culminan.<br />

22<br />

IEEC 32.indd 22<br />

19/01/2011 04:39:30 p.m.


Tab<strong>la</strong> 2.<br />

Tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>,<br />

Cartag<strong>en</strong>a y Montería según rangos <strong>de</strong> edad, <strong>en</strong>tre 2001-2005.<br />

Rangos <strong>de</strong> edad<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

Informalidad<br />

Barranquil<strong>la</strong> Cartag<strong>en</strong>a Montería<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

Subempleo<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

Informalidad<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

Subempleo<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

Informalidad<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

Subempleo<br />

M<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 15 67,77% 0% - - 100,00% 7,14%<br />

De 15 a 24 70,55% 27,75% 62,27% 10,09% 81,67% 22,67%<br />

De 25 a 34 53,12% 23,33% 55,83% 7,76% 62,19% 21,15%<br />

De 35 a 44 63,45% 17,80% 59,66% 6,08% 70,70% 14,69%<br />

De 45 a 54 70,62% 9,59% 64,21% 1,81% 74,66% 12,25%<br />

De 55 a 64 83,21% 8,53% 74,67% 0,00% 84,16% 8,71%<br />

65 años y más 92,26% 3,48% 90,84% 1,49% 97,20% 2,74%<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE.<br />

100,00%<br />

90,00%<br />

80,00%<br />

70,00%<br />

60,00%<br />

50,00%<br />

40,00%<br />

30,00%<br />

20,00%<br />

10,00%<br />

0,00%<br />

M<strong>en</strong>ores<br />

<strong>de</strong> 15<br />

<strong>de</strong> 15 a 24 <strong>de</strong> 25 a 34 <strong>de</strong> 35 a 44 <strong>de</strong> 45 a 54 <strong>de</strong> 55 a 64 65 años y<br />

más<br />

T.I. Barranquil<strong>la</strong> T.S. Barranquil<strong>la</strong> T.I. Cartag<strong>en</strong>a<br />

T.S. Cartag<strong>en</strong>a T.I. Montería T.S. Montería<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE.<br />

Gráfico 4. Tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>,<br />

Cartag<strong>en</strong>a y Montería según rangos <strong>de</strong> edad, <strong>en</strong> 2005.<br />

Obsérvese <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico 4 <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s tres ciuda<strong>de</strong>s a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> edad. La tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> parece te-<br />

23<br />

IEEC 32.indd 23<br />

19/01/2011 04:39:31 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

ner forma <strong>de</strong> U, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> también <strong>de</strong> U pero invertida, lo cual<br />

reafirmaría lo que anteriorm<strong>en</strong>te se ha <strong>de</strong>scrito: los más jóv<strong>en</strong>es y los mayores ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

una mayor probabilidad <strong>de</strong> ser informales, a <strong>la</strong> vez que una m<strong>en</strong>or probabilidad <strong>de</strong><br />

ser subempleado. En Cartag<strong>en</strong>a, sin embargo, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia no es tan marcada, aunque<br />

sí guarda una re<strong>la</strong>ción inversam<strong>en</strong>te proporcional.<br />

4.5 Informalidad y <strong>subempleo</strong> objetivo según <strong>el</strong> género<br />

El gráfico 4 muestra que <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong> y Cartag<strong>en</strong>a <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>de</strong> los<br />

hombres es casi igual a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, ya que sólo <strong>la</strong>s separa un seis por ci<strong>en</strong>to. Es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> género no parece ser un <strong>de</strong>terminante significativo al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> establecer<br />

quiénes son informales.<br />

No obstante, no suce<strong>de</strong> lo mismo <strong>en</strong> Montería, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> 72% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción informal<br />

correspon<strong>de</strong> al sexo fem<strong>en</strong>ino, o sea, <strong>en</strong> esta ciudad <strong>de</strong> cada cuatro informales, aproximadam<strong>en</strong>te<br />

tres <strong>de</strong> <strong>el</strong>los son mujeres. De lo anterior se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>la</strong> mayor<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas y privadas dirigidas al fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empresas<br />

y a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo, <strong>de</strong>berían <strong>en</strong>focarse <strong>en</strong> este segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

toda vez que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los informales correspon<strong>de</strong>n a dicho grupo pob<strong>la</strong>cional.<br />

90,00%<br />

85,00%<br />

80,00%<br />

75,00%<br />

70,00%<br />

65,00%<br />

60,00%<br />

55,00%<br />

50,00%<br />

2001 2002 2003 2004 2005<br />

T.I. Hombres A.M. BAQ<br />

T.I. Mujeres A.M. BAQ<br />

T.I. Hombres A.M. CTG<br />

T.I. Hombres A.M.<br />

MTR<br />

T.I. Mujeres A.M. CTG<br />

T.I. Mujeres A.M. MTR<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE.<br />

Gráfico 5. Tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a<br />

y Montería según <strong>el</strong> género, <strong>en</strong> 2005.<br />

24<br />

IEEC 32.indd 24<br />

19/01/2011 04:39:31 p.m.


Con <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong>, sin embargo, no se pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o anteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scrito.<br />

La brecha exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>de</strong> hombres y mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres ciuda<strong>de</strong>s<br />

es muy pequeña (ver gráfico 5), y fluctúa alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia común.<br />

25,00%<br />

20,00%<br />

15,00%<br />

T.S. Hombres A.M.<br />

BAQ<br />

T.S. Mujeres A.M. BAQ<br />

T.S. Hombres A.M. CTG<br />

10,00%<br />

T.S. Mujeres A.M. CTG<br />

5,00%<br />

0,00%<br />

2001 2002 2003 2004 2005<br />

T.S. Hombres A.M.<br />

MTR<br />

T.S. Mujeres A.M.MTR<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE.<br />

Gráfico 6. Tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a<br />

y Montería según <strong>el</strong> género, <strong>en</strong> 2005.<br />

4.6 Informalidad y <strong>subempleo</strong> objetivo según posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar<br />

La tab<strong>la</strong> 3 pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> según <strong>la</strong> posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar para <strong>la</strong>s tres<br />

ciuda<strong>de</strong>s analizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio. En Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

<strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>de</strong> cada miembro <strong>de</strong>l hogar es muy parecida a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong><br />

total; únicam<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l servicio doméstico <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>,<br />

cuya tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> no sólo es <strong>la</strong> más baja, sino que se aleja <strong>en</strong> más <strong>de</strong><br />

diez puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, alejándose <strong>de</strong><br />

lo que <strong>la</strong> cotidianidad evi<strong>de</strong>ncia.<br />

25<br />

IEEC 32.indd 25<br />

19/01/2011 04:39:32 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Tab<strong>la</strong> 3.<br />

Tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> según posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar <strong>en</strong><br />

Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería, <strong>en</strong> 2005.<br />

Posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

<strong>informalidad</strong><br />

Barranquil<strong>la</strong> Cartag<strong>en</strong>a Montería<br />

%<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

<strong>informalidad</strong><br />

%<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

<strong>informalidad</strong><br />

Jefe 66,78% 44,26% 61,35% 45,10% 70,79% 38,68%<br />

Cónyuge 69,40% 15,58% 61,46% 16,38% 76,34% 18,85%<br />

Hijos(as) 59,81% 23,04% 61,24% 23,41% 76,19% 25,60%<br />

Otros pari<strong>en</strong>tes 67,02% 12,94% 65,82% 11,48% 74,98% 9,63%<br />

No pari<strong>en</strong>tes 68,55% 0,92% 62,50% 1,09% 66,47% 2,04%<br />

Servicio doméstico 53,63% 2,57% 64,69% 2,32% 76,48% 4,68%<br />

Hijos <strong>de</strong>l servicio - - - - 100,00% 0,04%<br />

Otros trabajadores 100,00% 0,54% 100,00% 0,16% 49,34% 0,25%<br />

Otros 62,17% 0,15% 16,17% 0,05% 29,09% 0,22%<br />

TOTAL 65,13% 100,00% 61,86% 100,00% 73,37% 100,00%<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE.<br />

%<br />

Tab<strong>la</strong> 4.<br />

Tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> según posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar<br />

<strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería, 2005.<br />

Posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

<strong>subempleo</strong><br />

Barranquil<strong>la</strong> Cartag<strong>en</strong>a Montería<br />

%<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

<strong>subempleo</strong><br />

%<br />

Tasa <strong>de</strong><br />

<strong>subempleo</strong><br />

Jefe 16,60% 40,08% 4,28% 34,81% 13,50% 32,17%<br />

Cónyuge 12,05% 9,76% 2,82% 8,32% 15,45% 16,75%<br />

Hijos(as) 25,05% 35,15% 8,85% 37,46% 24,05% 35,90%<br />

Otros pari<strong>en</strong>tes 18,72% 13,19% 8,18% 15,76% 21,07% 12,08%<br />

No pari<strong>en</strong>tes 16,49% 0,81% 6,16% 1,19% 16,69% 2,30%<br />

Servicio doméstico 2,49% 0,44% 1,51% 0,60% 2,81% 0,79%<br />

Hijos <strong>de</strong>l servicio 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%<br />

Otros trabajadores 20,12% 0,40% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%<br />

Otros 19,31% 0,17% 49,85% 1,86% 0,00% 0,00%<br />

TOTAL 17,90% 100,00% 5,59% 100,00% 16,65% 100,00%<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE.<br />

%<br />

26<br />

IEEC 32.indd 26<br />

19/01/2011 04:39:32 p.m.


Con <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> según <strong>la</strong> posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres ciuda<strong>de</strong>s<br />

que <strong>la</strong> más alta es <strong>la</strong> <strong>de</strong> los hijos, seguida por <strong>la</strong> <strong>de</strong> otros pari<strong>en</strong>tes o no pari<strong>en</strong>tes.<br />

Asimismo, son qui<strong>en</strong>es repres<strong>en</strong>tan una mayor proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong><br />

total. Únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong> <strong>la</strong> mayor proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> correspon<strong>de</strong><br />

a los jefes <strong>de</strong> hogar.<br />

4.7 Informalidad vs. Subempleo objetivo<br />

La tab<strong>la</strong> 5 pres<strong>en</strong>ta un análisis <strong>de</strong>scriptivo que re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong><br />

con <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2005 para <strong>la</strong>s tres áreas metropolitanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región<br />

Caribe. Se observa que <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería <strong>el</strong> mayor porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> trabajadores formales no se consi<strong>de</strong>ra subempleado, mi<strong>en</strong>tras que un porc<strong>en</strong>taje<br />

muy bajo <strong>de</strong> trabajadores formales dice s<strong>en</strong>tirse insatisfecho con sus condiciones <strong>de</strong><br />

trabajo.<br />

Respecto a los trabajadores informales suce<strong>de</strong> igualm<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> mayor porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> éstos no se consi<strong>de</strong>ra subempleado; sin embargo, contrario a lo que suce<strong>de</strong> con los<br />

trabajadores formales, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre informales subempleados y no subempleados<br />

es muy pequeña (nueve por ci<strong>en</strong>to <strong>en</strong> promedio).<br />

Tab<strong>la</strong> 5.<br />

Tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> vs. Tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong>, 2005.<br />

Barranquil<strong>la</strong><br />

Cartag<strong>en</strong>a<br />

Montería<br />

Tipo <strong>de</strong> Empleo No subempleado Subempleado TOTAL<br />

Formal 68,6% 31,4% 100%<br />

Informal 56,7% 43,3% 100%<br />

Total 60,9% 39,1% 100%<br />

Tipo <strong>de</strong> Empleo No subempleado Subempleado TOTAL<br />

Formal 83,4% 16,6% 100%<br />

Informal 62,5% 37,5% 100%<br />

Total 70,5% 29,5% 100%<br />

Tipo <strong>de</strong> Empleo No subempleado Subempleado TOTAL<br />

Formal 77,1% 22,9% 100%<br />

Informal 57,7% 42,3% 100%<br />

Total 62,9% 37,1% 100%<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE.<br />

En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 6 se pue<strong>de</strong> apreciar que cuando se re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>informalidad</strong>, suce<strong>de</strong> que <strong>el</strong> mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> trabajadores, tanto no subem-<br />

27<br />

IEEC 32.indd 27<br />

19/01/2011 04:39:32 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

pleados como subempleados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres áreas metropolitanas, pert<strong>en</strong>ece al sector<br />

informal. En otras pa<strong>la</strong>bras, sin distinción <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l empleo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto<br />

<strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> trabajo, los informales repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

personas ocupadas.<br />

En resum<strong>en</strong>, no todo trabajador formal se si<strong>en</strong>te satisfecho con <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales<br />

<strong>de</strong> su empleo, y no todo trabajador informal se si<strong>en</strong>te insatisfecho con <strong>la</strong> utilidad<br />

que le reporta su empleo. Esto, pone <strong>de</strong> manifiesto que <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l empleo no<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra re<strong>la</strong>cionada única y exclusivam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l individuo,<br />

sino que está condicionada <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida por factores exóg<strong>en</strong>os.<br />

Tab<strong>la</strong> 6.<br />

Tasa <strong>de</strong> <strong>subempleo</strong> vs. Tasa <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong>, 2005.<br />

Tipo <strong>de</strong> Empleo Formal Informal TOTAL<br />

Barranquil<strong>la</strong><br />

No Subempleado 39,3% 60,7% 100%<br />

Subempleado 27,9% 72,1% 100%<br />

Total 34,9% 65,1% 100%<br />

Tipo <strong>de</strong> Empleo Formal Informal TOTAL<br />

Cartag<strong>en</strong>a<br />

No Subempleado 45,1% 54,9% 100%<br />

Subempleado 21,5% 78,5% 100%<br />

Total 38,1% 61,9% 100%<br />

Tipo <strong>de</strong> Empleo Formal Informal TOTAL<br />

Montería<br />

No Subempleado 32,6% 67,4% 100%<br />

Subempleado 16,4% 83,6% 100%<br />

Total 26,6% 73,4% 100%<br />

Fu<strong>en</strong>te: cálculos propios. Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH–DANE.<br />

28<br />

IEEC 32.indd 28<br />

19/01/2011 04:39:32 p.m.


5<br />

Metodología<br />

5.1 Mo<strong>de</strong><strong>la</strong>ción econométrica<br />

Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas variables sobre <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser empleado <strong>de</strong> baja calidad (informal y subempleado; informal pero no subempleado<br />

o formal subempleado) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres áreas metropolitanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Caribe,<br />

se proce<strong>de</strong>rá a estimar un mo<strong>de</strong>lo probit bivariado, <strong>el</strong> cual se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> a continuación.<br />

5.1.1 Mo<strong>de</strong>lo biprobit<br />

Una ext<strong>en</strong>sión natural <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo probit, es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que consi<strong>de</strong>ra más <strong>de</strong> una ecuación<br />

y permite que los errores <strong>de</strong> dichas ecuaciones estén corre<strong>la</strong>cionados (Gre<strong>en</strong>e,<br />

1999). Dicho mo<strong>de</strong>lo se <strong>de</strong>nomina probit bivariado o biprobit, y su especificación<br />

g<strong>en</strong>eral es <strong>la</strong> que se muestra a continuación:<br />

y 1<br />

= β' 1<br />

X 1<br />

+ ϵ 1<br />

, y 1<br />

= 1 si y* 1<br />

> 0, ó 0 <strong>en</strong> caso contrario,<br />

y 2<br />

= β' 2<br />

X 2<br />

+ ϵ 2<br />

, y 2<br />

= 1 si y* 2<br />

> 0, ó 0 <strong>en</strong> caso contrario,<br />

E[ϵ 1<br />

]= E[ϵ 2<br />

]=0<br />

Var[ϵ 1<br />

]= Var[ϵ 2<br />

]= 1<br />

Cov[ϵ 1<br />

, ϵ 2<br />

]= ρ<br />

Lo anterior no quiere <strong>de</strong>cir que se <strong>el</strong>imina <strong>el</strong> supuesto <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo clásico <strong>de</strong> regresión<br />

lineal <strong>de</strong> no autocorre<strong>la</strong>ción serial <strong>de</strong> los errores, sino que <strong>la</strong>s perturbaciones<br />

aleatorias <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado sistema <strong>de</strong> ecuaciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una covarianza distinta<br />

<strong>de</strong> cero, lo que permite obt<strong>en</strong>er estimadores mucho más efici<strong>en</strong>tes.<br />

29<br />

IEEC 32.indd 29<br />

19/01/2011 04:39:33 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong>tonces una variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te binaria Empbajacal, <strong>de</strong>finida como:<br />

Dada una utilidad neta <strong>de</strong> ser informal y subempleado <strong>de</strong>finida como utilneta, <strong>el</strong><br />

mecanismo <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

Como variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes se incorporan aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 7.<br />

La estimación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo biprobit (ver anexo 1) permite que se incorpor<strong>en</strong> como <strong>de</strong>terminantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>la</strong>s mismas regresoras. Sin embargo,<br />

no es necesario que los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos <strong>el</strong>ecciones sean los mismos. En este<br />

caso, utilizaremos <strong>de</strong>terminantes distintos para cada <strong>el</strong>ección, ya que si bi<strong>en</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

un <strong>en</strong>torno común, sus <strong>de</strong>terminantes no necesariam<strong>en</strong>te son los mismos. A este<br />

tipo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo se le <strong>de</strong>nomina Mo<strong>de</strong>lo biprobit apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te no re<strong>la</strong>cionado.<br />

No obstante, antes <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r con <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, es necesario probar<br />

que <strong>la</strong> covarianza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s perturbaciones aleatorias <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones es distinta<br />

<strong>de</strong> cero, lo que hace que <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong>l biprobit sea a<strong>de</strong>cuada. Dicho procedimi<strong>en</strong>to<br />

se realiza a través <strong>de</strong> un contraste <strong>de</strong> multiplicadores <strong>de</strong> Lagrange, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que se construye un estadístico <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia con base <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se toma <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

(ver anexo 2).<br />

Un aporte interesante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación radica <strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> estimar<br />

<strong>el</strong> impacto conjunto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong><br />

sobre <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> un empleo <strong>de</strong> baja calidad. Así pues, se podrá<br />

calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser informal y subempleado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres áreas metropolitanas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Caribe: Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería.<br />

El cuadro 7 re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong>s variables a utilizar <strong>en</strong> <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo que se va a estimar con base<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> literatura efectuada con anterioridad. En primer lugar, se incorporan<br />

como variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes comunes para <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>la</strong>s<br />

características socioeconómicas <strong>de</strong>l individuo, tales como: años <strong>de</strong> educación, género,<br />

posición <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar, estado civil, edad, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar, <strong>en</strong>tre<br />

otros (Bernal, 2009; Ortiz et al., 2007; Roldán y Ospino, 2009; Uribe et al., 2004).<br />

30<br />

IEEC 32.indd 30<br />

19/01/2011 04:39:33 p.m.


Por otro <strong>la</strong>do, se incluy<strong>en</strong> como variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong>,<br />

<strong>la</strong> rama <strong>de</strong> actividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>sempeña <strong>el</strong> individuo <strong>en</strong> su empleo anterior<br />

y actual; y <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual (Ortiz et al., 2007). Como<br />

variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes inher<strong>en</strong>tes al <strong>subempleo</strong> se incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> posición ocupacional<br />

<strong>de</strong>l individuo <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo anterior y actual; y <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

empleo anterior (Ortiz et al., 2007).<br />

Asimismo, se incluy<strong>en</strong> dos variables que conformarán <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. La<br />

primera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es <strong>la</strong> variable Informal que toma <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> uno si <strong>el</strong> individuo es<br />

informal, y cero si no lo es. La segunda es Subempleado que toma <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> uno<br />

si <strong>el</strong> individuo es subempleado, y cero si no lo es. Dichas variables conformarán <strong>la</strong><br />

variable Empbajacal que toma <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> uno si <strong>el</strong> individuo es informal y subempleado,<br />

cero si no es informal y no es subempleado (Bernal, 2009; Ortiz et al., 2007).<br />

Finalm<strong>en</strong>te, se incluy<strong>en</strong> variables dummies para cada año que hace parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />

(2001-2005), con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> realizar una estimación <strong>de</strong> combinaciones <strong>de</strong> corte<br />

transversal, corrigi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> cada año.<br />

31<br />

IEEC 32.indd 31<br />

19/01/2011 04:39:33 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Tab<strong>la</strong> 7.<br />

Variables a utilizar<br />

Variables <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

comunes para <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong><br />

y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong><br />

Variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

asociadas al <strong>subempleo</strong><br />

VARIABLES<br />

Informal<br />

Subempleado<br />

Años aprobados <strong>de</strong> educación<br />

Género fem<strong>en</strong>ino<br />

Jefe <strong>de</strong> hogar<br />

Casado<br />

Tiempo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> empleo anterior y <strong>el</strong> empleo actual<br />

Edad (años)<br />

Edad al cuadrado<br />

M<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar<br />

Posición ocupacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo anterior<br />

Posición ocupacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo anterior<br />

CATEGORÍAS<br />

1 = Informal<br />

0 = No informal<br />

1 = Subempleado<br />

0 = No subempleado<br />

Rango<br />

1= Mujer<br />

0 = Hombre<br />

1 = Jefe <strong>de</strong> hogar<br />

0 = En otro caso<br />

1 = Casado<br />

0 = En otro caso<br />

Rango<br />

Rango<br />

Rango<br />

1 = Si hay m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar<br />

0 = No hay m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar<br />

1 = Particu<strong>la</strong>r<br />

2 = Gobierno<br />

3 = Doméstico<br />

4 = Cu<strong>en</strong>ta propia<br />

5 = Patrón<br />

6 = Familiar sin remuneración<br />

1 = Particu<strong>la</strong>r<br />

2 = Gobierno<br />

3 = Doméstico<br />

4 = Cu<strong>en</strong>ta propia<br />

5 = Patrón<br />

6 = Familiar sin remuneración<br />

7 = Otro<br />

1 = Trabaja solo<br />

2 = 2 a 5 personas<br />

3 = 6 a 10 personas<br />

4 = Más <strong>de</strong> 10 personas<br />

32<br />

IEEC 32.indd 32<br />

19/01/2011 04:39:34 p.m.


Variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

asociadas a <strong>la</strong><br />

<strong>informalidad</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia.<br />

Rama <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l empleo anterior<br />

Rama <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l empleo actual<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual<br />

1 = Agropecuario<br />

2 = Minería<br />

3 = Industria<br />

4 = Gas, <strong>el</strong>ectricidad y agua<br />

5 = Construcción<br />

6 = Comercio, restaurantes y<br />

hot<strong>el</strong>ería<br />

7 = Transportes y<br />

comunicaciones<br />

8 = Establecimi<strong>en</strong>tos financieros<br />

9 = Servicios comunales<br />

10 = Activida<strong>de</strong>s inmobiliarias<br />

1 = Agropecuario<br />

2 = Minería<br />

3 = Industria<br />

4 = Gas, <strong>el</strong>ectricidad y agua<br />

5 = Construcción<br />

6 = Comercio, restaurantes y<br />

hot<strong>el</strong>ería<br />

7 = Transportes y<br />

comunicaciones<br />

8 = Establecimi<strong>en</strong>tos financieros<br />

9 = Servicios comunales<br />

10 = Activida<strong>de</strong>s inmobiliarias<br />

1 = Trabaja solo<br />

2 = 2 a 5 personas<br />

3 = 6 a 10 personas<br />

4 = Más <strong>de</strong> 10 personas<br />

33<br />

IEEC 32.indd 33<br />

19/01/2011 04:39:34 p.m.


6<br />

Resultados<br />

El anexo 3 pres<strong>en</strong>ta resultados <strong>de</strong> los efectos marginales <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los estimados, es<br />

<strong>de</strong>cir, un mo<strong>de</strong>lo probit bivariado para cada área metropolitana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Caribe<br />

(Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería).<br />

6.1 Características socioeconómicas <strong>de</strong>l individuo<br />

Los resultados arrojan que para Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería los años aprobados<br />

<strong>de</strong> educación, <strong>el</strong> género, <strong>el</strong> estado civil, <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> empleo anterior y<br />

actual; y <strong>la</strong> edad, ejerc<strong>en</strong> una influ<strong>en</strong>cia significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser un<br />

empleado <strong>de</strong> baja calidad. Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong> y Montería <strong>la</strong> jefatura<br />

<strong>de</strong>l hogar también inci<strong>de</strong> significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser un empleado<br />

<strong>de</strong> baja calidad.<br />

En Barranquil<strong>la</strong> un mayor número <strong>de</strong> años <strong>de</strong> educación disminuye <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser informal y subempleado; e informal no subempleado. En Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

únicam<strong>en</strong>te disminuye <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser informal no subempleado. Por <strong>el</strong><br />

contrario, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres ciuda<strong>de</strong>s, un mayor número <strong>de</strong> años <strong>de</strong> educación aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> ser formal subempleado. Lo anterior se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> lo que establece<br />

<strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l capital humano: qui<strong>en</strong>es han acumu<strong>la</strong>do una mayor cantidad <strong>de</strong> capital<br />

humano, medido a través <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> años <strong>de</strong> educación aprobados y <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia,<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or probabilidad <strong>de</strong> ser informales <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa más productiva <strong>de</strong><br />

su vida y, por <strong>el</strong> contrario, una mayor probabilidad <strong>de</strong> ser subempleados.<br />

Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra asociada a empleos que no prove<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficios<br />

no sa<strong>la</strong>riales otorgados por <strong>el</strong> Estado; por <strong>en</strong><strong>de</strong>, los más educados no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

atractiva <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> sectores que no les suministr<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficios no sa<strong>la</strong>riales<br />

como <strong>la</strong> seguridad social, por ejemplo. Por <strong>el</strong> otro, dado que <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> se <strong>en</strong>-<br />

IEEC 32.indd 34<br />

19/01/2011 04:39:34 p.m.


cu<strong>en</strong>tra asociado a <strong>la</strong>s expectativas <strong>en</strong> términos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los individuos, <strong>en</strong> otros<br />

términos, empleos que report<strong>en</strong> altos sa<strong>la</strong>rios y un estatus <strong>la</strong>boral aceptable, qui<strong>en</strong>es<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un mayor número <strong>de</strong> años <strong>de</strong> educación t<strong>en</strong>drán expectativas <strong>la</strong>borales mucho<br />

más <strong>el</strong>evadas. De ahí que <strong>la</strong> educación ejerza una influ<strong>en</strong>cia positiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser subempleado.<br />

En lo refer<strong>en</strong>te al género, ser mujer disminuye <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mercado conjuntam<strong>en</strong>te como informal y subempleado <strong>en</strong> Cartag<strong>en</strong>a y Montería.<br />

En Barranquil<strong>la</strong>, <strong>el</strong> género no es significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser un empleado<br />

informal y subempleado. Asimismo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres ciuda<strong>de</strong>s, ser mujer aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser informal no subempleado y disminuye <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser formal<br />

subempleado. Esto se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong>l mercado, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual son<br />

objeto <strong>la</strong>s mujeres, no g<strong>en</strong>era gran<strong>de</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empleo que finalm<strong>en</strong>te se<br />

materializan <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada al sector informal. De igual forma, dado que no exist<strong>en</strong><br />

gran<strong>de</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empleo, tampoco habrán altas expectativas <strong>la</strong>borales (<strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rio principalm<strong>en</strong>te), lo que g<strong>en</strong>era que <strong>la</strong>s mujeres sean m<strong>en</strong>os prop<strong>en</strong>sas<br />

a aparecer como subempleadas.<br />

En Barranquil<strong>la</strong> ser jefe <strong>de</strong> hogar disminuye <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser informal y subempleado,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Montería disminuye <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser informal no<br />

subempleado. En <strong>la</strong>s tres ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estudio ser casado disminuye <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser conjuntam<strong>en</strong>te informal y subempleado.<br />

Si bi<strong>en</strong> se espera que <strong>la</strong>s personas que son jefes <strong>de</strong> hogar o casadas t<strong>en</strong>gan una mayor<br />

probabilidad <strong>de</strong> ser empleados <strong>de</strong> baja calidad por <strong>la</strong> “presión” que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> recursos para <strong>el</strong> sust<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hogar, lo cierto <strong>de</strong>l caso es que <strong>la</strong> literatura ha<br />

reseñado un efecto contrario: cuando una persona hace tránsito <strong>de</strong> soltera a casada, o<br />

cuando se constituye como jefe <strong>de</strong> hogar, su sa<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> reserva aum<strong>en</strong>ta, disminuy<strong>en</strong>do<br />

consigo <strong>la</strong> probabilidad que ésta participe <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector informal o que subutilice<br />

sus capacida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> empleos <strong>de</strong> baja calidad.<br />

El tiempo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> empleo anterior y <strong>el</strong> actual ejerce una influ<strong>en</strong>cia positiva <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> ser conjuntam<strong>en</strong>te informal y subempleado; e informal no subempleado<br />

<strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong> y Cartag<strong>en</strong>a. Por lo tanto, a medida que <strong>el</strong> tiempo que tarda<br />

un individuo <strong>en</strong> localizarse <strong>en</strong> un nuevo empleo es mayor, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> probabilidad<br />

que éste termine <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector informal y, probablem<strong>en</strong>te, se convierta <strong>en</strong> subempleado.<br />

En Montería a medida que este tiempo se hace mayor, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> probabilidad<br />

que <strong>el</strong> individuo sea informal no subempleado, pero disminuye <strong>la</strong> probabilidad que<br />

éste sea formal subempleado. El último resultado se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que mayores<br />

35<br />

IEEC 32.indd 35<br />

19/01/2011 04:39:34 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

tiempos <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ocalización <strong>la</strong>boral, permit<strong>en</strong> que <strong>el</strong> individuo se localice finalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> un empleo, que consi<strong>de</strong>re, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra acor<strong>de</strong> a sus expectativas <strong>la</strong>borales.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres ciuda<strong>de</strong>s un mayor número <strong>de</strong> años <strong>de</strong> edad disminuye <strong>la</strong><br />

probabilidad que un individuo sea informal no subempleado, pero aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> probabilidad<br />

que éste sea formal subempleado. Como se reseñó con anterioridad, <strong>la</strong><br />

<strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> parec<strong>en</strong> guardar una forma <strong>de</strong> U y <strong>de</strong> U invertida,<br />

respectivam<strong>en</strong>te, cuando se les contrasta con los años <strong>de</strong> edad <strong>de</strong> una persona. Los<br />

más jóv<strong>en</strong>es son m<strong>en</strong>os prop<strong>en</strong>sos al <strong>subempleo</strong> porque sus expectativas <strong>la</strong>borales<br />

son bajas, pero son más prop<strong>en</strong>sos a <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> porque <strong>el</strong> mercado no es capaz<br />

<strong>de</strong> absorberlos, dado <strong>el</strong> bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> capital humano acumu<strong>la</strong>do. Sin embargo, esta<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia no es lineal como lo corrobora <strong>el</strong> signo negativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable edad al<br />

cuadrado.<br />

6.2 Rama <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l empleo anterior y actual<br />

En Barranquil<strong>la</strong> haber trabajado <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> comercio, restaurantes y hot<strong>el</strong>ería,<br />

disminuye <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser un empleado informal y subempleado; e informal<br />

no subempleado. Lo mismo suce<strong>de</strong> con qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado trabajaron <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sector financiero. La lógica que persigue este análisis es que <strong>el</strong> sector comercial y <strong>el</strong><br />

financiero son expulsores <strong>de</strong> individuos que <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te son empleados <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a<br />

calidad.<br />

En Cartag<strong>en</strong>a haber trabajado <strong>en</strong> los sectores: construcción, comercial, <strong>de</strong> transportes<br />

y comunicaciones; financiero o <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s inmobiliarias, disminuye <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser conjuntam<strong>en</strong>te informal y subempleado. Finalm<strong>en</strong>te, para Montería<br />

dichos sectores correspon<strong>de</strong>n a: construcción, comercial, <strong>de</strong> transportes y comunicaciones;<br />

<strong>de</strong> servicios comunales y <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s inmobiliarias.<br />

Respecto a <strong>la</strong> rama <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l empleo actual, <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong>l análisis es que como<br />

parte <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> localización <strong>la</strong>boral, un individuo que se ha as<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado<br />

sector ti<strong>en</strong>e una mayor o m<strong>en</strong>or probabilidad <strong>de</strong> ser un empleado <strong>de</strong> baja calidad.<br />

Suce<strong>de</strong> que <strong>en</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería, los individuos que hac<strong>en</strong><br />

parte <strong>de</strong>l sector <strong>en</strong>ergético, industrial y financiero, principalm<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or<br />

probabilidad <strong>de</strong> ser informales y subempleados; e informales no subempleados.<br />

Los anteriores resultados son congru<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l mercado<br />

<strong>la</strong>boral, según <strong>la</strong> cual, <strong>el</strong> mercado distingue <strong>en</strong>tre empleos <strong>de</strong> alta y baja calidad<br />

y los agrupa <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía distintos.<br />

36<br />

IEEC 32.indd 36<br />

19/01/2011 04:39:34 p.m.


6.3 Posición ocupacional anterior y actual<br />

Respecto a <strong>la</strong> posición ocupacional <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres ciuda<strong>de</strong>s, t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> dirección y propiedad<br />

<strong>de</strong> una empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te, así como trabajar con <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s gubernam<strong>en</strong>tales,<br />

disminuye <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser informal y subempleado; y formal subempleado.<br />

En lo que a <strong>la</strong> posición ocupacional anterior se refiere, trabajar por cu<strong>en</strong>ta propia<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado disminuye <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser informal y subempleado; y formal<br />

subempleado <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te.<br />

6.4 Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa<br />

Finalm<strong>en</strong>te, los resultados <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa sobre <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser informal y subempleado arrojan que estar vincu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado con empresas<br />

que t<strong>en</strong>gan más <strong>de</strong> diez trabajadores, inci<strong>de</strong> <strong>de</strong> forma negativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong><br />

ser informal y subempleado; <strong>de</strong>l mismo modo, <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo<br />

actual inci<strong>de</strong> significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser informal y subempleado,<br />

ya que estar vincu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad a una empresa <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> diez trabajadores<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser empleado <strong>de</strong> baja calidad; mi<strong>en</strong>tras que a medida<br />

que <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa se hace más gran<strong>de</strong>, medido a través <strong>de</strong>l número <strong>de</strong><br />

empleados, <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ser informal y subempleado disminuye.<br />

Esto concuerda con <strong>la</strong> hipótesis que <strong>la</strong>s medianas y gran<strong>de</strong>s empresas, posiblem<strong>en</strong>te<br />

asociadas a sectores productivos y mo<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, otorgu<strong>en</strong> una estabilidad<br />

<strong>la</strong>boral a sus empleados que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra asociada con empleos <strong>de</strong> alta calidad.<br />

37<br />

IEEC 32.indd 37<br />

19/01/2011 04:39:34 p.m.


7<br />

Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />

Los resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo biprobit arrojan que existe una alta re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>terminantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong>, y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad conjunta<br />

<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ambos ev<strong>en</strong>tos. Según tales resultados, <strong>la</strong> variable años <strong>de</strong><br />

educación resultó ser altam<strong>en</strong>te significativa para <strong>la</strong>s tres ciuda<strong>de</strong>s, según <strong>la</strong> cual, un<br />

individuo que ha acumu<strong>la</strong>do un mayor capital humano, medido a través <strong>de</strong> sus años<br />

<strong>de</strong> educación, ti<strong>en</strong>e una m<strong>en</strong>or probabilidad <strong>de</strong> ser un empleado <strong>de</strong> baja calidad.<br />

Esto permite, <strong>en</strong>tonces, afirmar que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales políticas estatales es aqu<strong>el</strong><strong>la</strong><br />

ori<strong>en</strong>tada al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> educación, como una estrategia<br />

que permita combatir <strong>la</strong>s altas tasas <strong>de</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>subempleo</strong>.<br />

Los resultados evi<strong>de</strong>ncian igualm<strong>en</strong>te que los más jóv<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una mayor probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser informales y subempleados, por lo que se recomi<strong>en</strong>da ori<strong>en</strong>tar esfuerzos<br />

hacia <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción temprana <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es al mercado <strong>la</strong>boral. Al respecto, se han<br />

propuesto una serie <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> choque ori<strong>en</strong>tadas a mitigar esta situación, tal<br />

como <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> costos parafiscales y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> un sa<strong>la</strong>rio mínimo<br />

para jóv<strong>en</strong>es, <strong>en</strong>tre otros.<br />

No obstante, los resultados han sido escasos y poco eficaces. Es por <strong>el</strong>lo, que vale <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>a ejecutar una política que profesionalice <strong>la</strong> educación media y secundaria, con<br />

lo que no sólo se consigue que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una edad temprana acumule un<br />

capital humano sufici<strong>en</strong>te para acce<strong>de</strong>r al mercado <strong>la</strong>boral, sino que se convierta <strong>en</strong><br />

un trabajador atractivo para los empleadores.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> variable tiempo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ocalización <strong>la</strong>boral, indica que mi<strong>en</strong>tras mayor<br />

es <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> acomodación por parte <strong>de</strong> un individuo <strong>en</strong>tre su empleo anterior<br />

y <strong>el</strong> actual, mayor es <strong>la</strong> probabilidad que éste sea un empleado <strong>de</strong> baja calidad. Esto<br />

permite afirmar que <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo friccional guarda una re<strong>la</strong>ción positiva con <strong>la</strong><br />

IEEC 32.indd 38<br />

19/01/2011 04:39:34 p.m.


probabilidad <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a empleos <strong>de</strong> baja calidad, por lo que <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong>be apoyar<br />

no sólo <strong>la</strong> creación masiva <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo, sino una política que garantice <strong>la</strong><br />

estabilidad <strong>la</strong>boral al interior <strong>de</strong> una empresa.<br />

Respecto a <strong>la</strong> rama <strong>de</strong> actividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>sempeñan los trabajadores, los resultados<br />

propon<strong>en</strong> un vu<strong>el</strong>co y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía hacia sectores tradicionalm<strong>en</strong>te<br />

consi<strong>de</strong>rados productivos como, por ejemplo: <strong>el</strong> <strong>en</strong>ergético, industrial y<br />

financiero. Esto, conectado al tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo anterior y actual,<br />

propone que <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> mayor esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> operación ofrec<strong>en</strong> empleos <strong>de</strong> alta calidad<br />

<strong>en</strong> los que los trabajadores gozan <strong>de</strong> todos los b<strong>en</strong>eficios no sa<strong>la</strong>riales que <strong>el</strong><br />

Estado pue<strong>de</strong> ofrecer.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong> posición ocupacional <strong>de</strong>l trabajador, los resultados<br />

arrojan que aqu<strong>el</strong>los individuos que <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado trabajaron por cu<strong>en</strong>ta propia,<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or probabilidad <strong>de</strong> ser empleados <strong>de</strong> baja calidad. Por <strong>el</strong> contrario,<br />

los empleados vincu<strong>la</strong>dos al sector gubernam<strong>en</strong>tal y qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección y<br />

propiedad <strong>de</strong> una empresa son m<strong>en</strong>os prop<strong>en</strong>sos a <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong>.<br />

39<br />

IEEC 32.indd 39<br />

19/01/2011 04:39:34 p.m.


Refer<strong>en</strong>cias<br />

BERNAL, R. (2009). The informal <strong>la</strong>bor market in Colombia: I<strong>de</strong>ntification and characterization.<br />

Desarrollo y Sociedad, 63, 145-208.<br />

B<strong>la</strong>nco, J. M. (1995), “La duración <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo <strong>en</strong> España”, <strong>en</strong> Do<strong>la</strong>do, J.J. y Jim<strong>en</strong>o<br />

J. F. Estudios sobre <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo español, FEDEA,<br />

Madrid.<br />

BOURGUIGNON, F. (1979). “Pobreza y dualismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector urbano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo: El caso <strong>de</strong> Colombia”, Desarrollo y Sociedad, 1. Universidad <strong>de</strong> los<br />

An<strong>de</strong>s, Bogotá.<br />

Caste<strong>la</strong>r & Uribe (2001). “<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> área metropolitana <strong>de</strong> Cali <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1988”. CIDSE, Universidad<br />

<strong>de</strong>l Valle, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Trabajo, 56.<br />

Caste<strong>la</strong>r & Uribe (2002, dic.). “La participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo: Compon<strong>en</strong>tes<br />

micro y macroeconómicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> área metropolitana <strong>de</strong> Cali”. Anuario <strong>de</strong><br />

Investigaciones CIDSE, Universidad <strong>de</strong>l Valle,.<br />

Castillo, M.l (2004). “<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> estar <strong>de</strong>sempleado <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> área metropolitana <strong>de</strong> Cali: Evi<strong>de</strong>ncias micro y macroeconómicas <strong>en</strong> <strong>el</strong> período<br />

1988-1998”, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Socioeconómicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Valle,<br />

Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Trabajo, 73.<br />

García, G. (2008). “Informalidad regional <strong>en</strong> Colombia: Evi<strong>de</strong>ncia y <strong>de</strong>terminantes”.<br />

CIDSE, Universidad <strong>de</strong>l Valle, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Trabajo, 112.<br />

Gre<strong>en</strong>e, W. (2003). Econometrics analysis. (5th. ed.) New Jersey: Pr<strong>en</strong>tice Hall.<br />

Layard, R., Nick<strong>el</strong>l, S. & Jackman, R. (1991). “Unemploym<strong>en</strong>t macroeconomic<br />

performance and the <strong>la</strong>bour market”, Oxford University Press. Traducido como<br />

“Los resultados macroeconómicos <strong>de</strong>l paro y <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> Trabajo” (1994), España:<br />

Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Seguridad Social.<br />

Martín, J. J. (1995). Paro y búsqueda <strong>de</strong> empleo: una aproximación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría<br />

económica. Universidad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>. España. Serie <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Económicas y empresariales,<br />

31.<br />

Mondragón, C., Peña & Wills, D. (2009). Labor market rigidities and informality<br />

in Colombia. [Mimeo], Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s.<br />

IEEC 32.indd 40<br />

19/01/2011 04:39:34 p.m.


Ortiz, C. & Uribe, J. (2004). “Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> urbana <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diez<br />

principales áreas metropolitanas <strong>de</strong> Colombia: 1988-2000”, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones<br />

Socioeconómicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Valle, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo, 80.<br />

Ortiz, C., Uribe, J. & García, G. (2007). “Informalidad y <strong>subempleo</strong>: un mo<strong>de</strong>lo<br />

probit aplicado al Valle <strong>de</strong>l Cauca”, Revista Sociedad y Economía, 13, 104.<br />

P<strong>en</strong>cav<strong>el</strong>, J. (1990); “La oferta <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> los varones: Una panorámica”, <strong>en</strong> Ash<strong>en</strong>f<strong>el</strong>ter<br />

Orley y Layard Richard (Comps.) (1991) Manual <strong>de</strong> Economía <strong>de</strong>l Trabajo.<br />

Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Seguridad Social.<br />

Roldán, P. & Ospino, C. (2009) ¿Quiénes terminan <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong>: Impacto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s características y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> búsqueda. Revista <strong>de</strong> Economía <strong>de</strong>l Caribe, 4, 149<br />

T<strong>en</strong>jo, J. & Ribero, R. (1998), “Participación, <strong>de</strong>sempleo y mercados <strong>la</strong>borales <strong>en</strong><br />

Colombia”., DNP, Archivos <strong>de</strong> Macroeconomía, 81.<br />

Uribe, J. I. & Ortiz, C.H. (2004), “Una propuesta <strong>de</strong> conceptualización y medición <strong>de</strong>l<br />

sector informal”, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Socioeconómicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l<br />

Valle, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo, 76.<br />

Uribe, J. I. & Ortiz, C.H. (2006), Informalidad <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> Colombia 1988-2000. Cali:<br />

Programa editorial Universidad <strong>de</strong>l Valle.<br />

Uribe, J., Ortiz, C. & Correa, J. (2004). “<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado<br />

<strong>la</strong>boral: <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> ser informal <strong>en</strong> Colombia”, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones<br />

Socioeconómicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Valle, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo, 79.<br />

Uribe, J., Viáfara, C. & Oviedo, Y. (2007). “Efectividad <strong>de</strong> los canales <strong>de</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> Colombia <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2003”. CIDSE, Universidad <strong>de</strong>l Valle, Docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> Trabajo,103.<br />

41<br />

IEEC 32.indd 41<br />

19/01/2011 04:39:34 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Anexos<br />

Anexo 1: Estimación <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo probit bivariado<br />

Al igual que un mo<strong>de</strong>lo probit, uno biprobit se estima mediante <strong>el</strong> método <strong>de</strong><br />

máxima verosimilitud, que maximiza <strong>la</strong> probabilidad que <strong>el</strong> parámetro estimado<br />

sea igual al parámetro pob<strong>la</strong>cional. Para realizar dicha estimación partimos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

función <strong>de</strong> distribución normal bivariante igual a:<br />

Prob(X 1 < X 2 < x 2 ) =<br />

Ø 2 (z 1 , z 2 , ρ) dz 1 dz 2 ,<br />

Que se repres<strong>en</strong>tará como: θ 2<br />

(x 1<br />

, x 2<br />

,ρ). La <strong>de</strong>nsidad es:<br />

Ø 2<br />

(x 1<br />

, x 2<br />

,ρ)=<br />

e - (x 2 1<br />

2<br />

+ x 2 2ρx 1<br />

x 2<br />

)(1-ρ 2 )<br />

2π(1- ρ 2 ) 1/2<br />

Para construir <strong>la</strong> función <strong>de</strong> verosimilitud logarítmica, l<strong>la</strong>maremos q i1<br />

= 2y i1<br />

-1 y q i2<br />

=<br />

2y i2<br />

-1. De este modo, q ij<br />

= 1 ó-1 si y ij<br />

= 0, para y ij<br />

= 0. L<strong>la</strong>memos ahora :<br />

z ij<br />

= β' j<br />

x ih<br />

; w ij<br />

= q ij<br />

z ij<br />

don<strong>de</strong> j=1,2; ρ i<br />

* = q i1<br />

q i2<br />

ρ.<br />

Las probabilida<strong>de</strong>s que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> verosimilitud son:<br />

Prob(Y 1<br />

= y i1<br />

,Y 2<br />

= y i2<br />

) = θ 2<br />

(w i1<br />

, w i2<br />

, ρ i*<br />

)<br />

En esta ecuación quedan recogidos todos los cambios <strong>de</strong> signo necesarios para calcu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong>s probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s y sean iguales a 0 y 1. De este modo,<br />

lnL=<br />

n<br />

i=1<br />

ln θ 2 ( w i1 , w i2 , ρ i* )<br />

Las <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> verosimilitud logarítmica pue<strong>de</strong>n expresarse como:<br />

=<br />

q g x , j = 1, 2,<br />

θ₂<br />

=<br />

q g Ø₂<br />

θ₂<br />

42<br />

IEEC 32.indd 42<br />

19/01/2011 04:39:36 p.m.


Si<strong>en</strong>do<br />

La expresión g i2<br />

es equival<strong>en</strong>te a g i1<br />

. Antes <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> hessiano, será útil comprobar<br />

a qué se reduc<strong>en</strong> estas ecuaciones si ρ=0. En <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivada ∂lnL/∂β 1<br />

, si ρ= ρ i*<br />

=0,<br />

g i1<br />

queda igual a ∅(w i1<br />

) θ(w i2<br />

); ∅ 2<br />

es, ∅(w i1<br />

) ∅(w i2<br />

) y θ 2<br />

es θ(w i1<br />

) θ(w i2<br />

). Insertando<br />

todo esto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> verosimilitud logarítmica con los correspondi<strong>en</strong>tes<br />

q i1<br />

y q i2<br />

, quedan <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n que se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> al<br />

maximizar L. Como θ 2<br />

= θ(w i1<br />

)θ(w i2<br />

) no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> ρ, <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l<br />

logaritmo <strong>de</strong> L con respecto a ρ es igual a cero.<br />

Los estimadores <strong>de</strong> máxima verosimilitud se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> igua<strong>la</strong>ndo a cero simultáneam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s tres <strong>de</strong>rivadas. El cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s segundas <strong>de</strong>rivadas se pue<strong>de</strong> expresar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te forma simplificada:<br />

Si,<br />

ω i1<br />

= δ i<br />

(w i2<br />

- ρ i*<br />

w i1<br />

), con lo que g i1<br />

= ∅(w i1<br />

)θ(ω i1<br />

),<br />

ω i2<br />

= δ i<br />

(w i1<br />

- ρ i*<br />

w i2<br />

), con lo que g i2<br />

= ∅(w i2<br />

)θ(ω i2<br />

),<br />

Efectuando <strong>la</strong>s multiplicaciones correspondi<strong>en</strong>tes se pue<strong>de</strong> comprobar que:<br />

Por lo tanto,<br />

δ i<br />

∅(w i1<br />

)∅(ω i1<br />

) = δ i<br />

∅(w i2<br />

)∅(ω i2<br />

)= ∅ 2<br />

43<br />

IEEC 32.indd 43<br />

19/01/2011 04:39:38 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Si<strong>en</strong>do W i<br />

'R i<br />

-1<br />

W i<br />

= δ i<br />

2<br />

(w i12<br />

+ w i22<br />

- 2ρ i*<br />

w i1<br />

w i2<br />

).<br />

44<br />

IEEC 32.indd 44<br />

19/01/2011 04:39:38 p.m.


Anexo 2: Contraste <strong>de</strong> multiplicadores <strong>de</strong> Lagrange<br />

Con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> contrastar si existe corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los errores <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones,<br />

se pue<strong>de</strong> efectuar un contraste <strong>de</strong> multiplicadores <strong>de</strong> Lagrange bajo <strong>la</strong> hipótesis<br />

nu<strong>la</strong> que <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> ecuaciones está formado, <strong>en</strong>tonces, por dos ecuaciones probit<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, que pue<strong>de</strong>n ser estimadas por separado. El estadístico <strong>de</strong> multiplicadores<br />

<strong>de</strong> Lagrange se <strong>de</strong>fine como:<br />

ML= g₂<br />

h<br />

Si<strong>en</strong>do<br />

g =<br />

q ₁ q ₂<br />

Ø(w ₁ ) Ø(w ₂ )<br />

θ(w ₁ )θ(w ₂ )<br />

, y<br />

h =<br />

[Ø(w ₁ )Ø(w ₂)]₂<br />

θ(w ₁ )θ(-w ₁)θ(w ₂)θ(-w ₂)<br />

En este caso, antes <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r con <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo biprobit para cada área<br />

metropolitana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Caribe, es necesario probar que existe corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

los errores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong>l sistema. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo que re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> ser informal y sus <strong>de</strong>terminantes; y <strong>el</strong> que re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> ser subempleado y sus <strong>de</strong>terminantes.<br />

Para tal fin, se realiza una prueba <strong>de</strong> hipótesis <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se contrasta <strong>la</strong> hipótesis<br />

nu<strong>la</strong> <strong>de</strong> no corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los errores <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones, contra una hipótesis<br />

alterna <strong>en</strong> <strong>la</strong> que sí existe corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los errores. Se construye un estadístico <strong>de</strong><br />

multiplicadores <strong>de</strong> Lagrange que se distribuye como un chi cuadrado, y se toma una<br />

<strong>de</strong>cisión con base <strong>en</strong> su valor: si <strong>el</strong> estadístico calcu<strong>la</strong>do es mayor que <strong>el</strong> chi cuadrado<br />

crítico, se rechaza <strong>la</strong> hipótesis nu<strong>la</strong>; o lo que es lo mismo, si <strong>el</strong> p-value asociado<br />

al estadístico calcu<strong>la</strong>do es m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> significancia (cinco por ci<strong>en</strong>to por<br />

<strong>de</strong>fecto), se rechaza <strong>la</strong> hipótesis nu<strong>la</strong>.<br />

En nuestro caso, se observa que para <strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a<br />

y Montería, <strong>el</strong> p-value asociado al estadístico chi cuadrado es m<strong>en</strong>or que cinco<br />

por ci<strong>en</strong>to, por lo que <strong>en</strong> los tres casos se rechaza <strong>la</strong> hipótesis nu<strong>la</strong>. Se concluye que<br />

existe corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los errores <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones y <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

biprobit es a<strong>de</strong>cuada.<br />

45<br />

IEEC 32.indd 45<br />

19/01/2011 04:39:40 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Cuadro 9.<br />

Prueba <strong>de</strong> hipótesis para contrastar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z<br />

<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo biprobit <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>.<br />

Ho: no existe corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los errores <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones.<br />

Ha: existe corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los errores <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones.<br />

Chi-squared = 46.3296<br />

P-value, Chi-Squared = 0.0000<br />

Fu<strong>en</strong>te: procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Stata <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH, áreas metropolitanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Caribe,<br />

segundos trimestres.<br />

Cuadro 10.<br />

Prueba <strong>de</strong> hipótesis para contrastar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo biprobit <strong>de</strong> Montería.<br />

Ho: no existe corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los errores <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones.<br />

Ha: existe corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los errores <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones.<br />

Chi-squared = 77.1715<br />

P-value, Chi-Squared = 0.0000<br />

Fu<strong>en</strong>te: procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Stata <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH, áreas metropolitanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Caribe,<br />

segundos trimestres.<br />

Cuadro 11.<br />

Prueba <strong>de</strong> hipótesis para contrastar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo biprobit <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a.<br />

Ho: no existe corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los errores <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones.<br />

Ha: existe corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los errores <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> ecuaciones.<br />

Chi-squared = 29.0354<br />

P-value, Chi-Squared = 0.0000<br />

Fu<strong>en</strong>te: procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Stata <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH, áreas metropolitanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Caribe,<br />

segundos trimestres.<br />

46<br />

IEEC 32.indd 46<br />

19/01/2011 04:39:40 p.m.


Anexo 3: Resultados<br />

Mo<strong>de</strong>lo biprobit <strong>de</strong> Informalidad (según <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición refer<strong>en</strong>te a aportes al SGSS) y <strong>subempleo</strong> objetivo para <strong>el</strong> área<br />

metropolitana <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 2001-2005.<br />

Variable<br />

(Efectos marginales)<br />

Pr (Informal,<br />

subempleado)<br />

Pr (Informal, no<br />

subempleado)<br />

Pr (Formal,<br />

subempleado)<br />

Años aprobados <strong>de</strong> educación -.0042689 *** -.0306565 *** .0053141 ***<br />

Género fem<strong>en</strong>ino -.0119666 .0312352 ** -.0087341 ***<br />

Jefe <strong>de</strong> hogar -.0031967 -.0288047 ** .0051687<br />

Casado -.0259459 *** .0067301 -.0067614 *<br />

Tiempo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> empleo anterior y <strong>el</strong><br />

actual<br />

.0009829 *** .0009058 ** .0000266<br />

Edad .0013437 -.0169726 *** .0037366 ***<br />

Edad al cuadrado -.0000469 ** .0003057 *** -.0000722 ***<br />

M<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar .0006032 .0002054 .0000875<br />

Rama <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l empleo anterior<br />

(Base: Agropecuario)<br />

Minería .0061367 .0376137 -.0061367<br />

Industria .0061994 .0377553 -.0061994<br />

Gas, <strong>el</strong>ectricidad y agua -.0073627 -.0427738 .0073627<br />

Construcción -.0047954 -.0282423 .0047954<br />

Comercio, restaurantes y hot<strong>el</strong>ería -.0096331 ** -.0562119 ** .0096331 **<br />

Transportes y comunicaciones -.0068456 -.0399538 .0068456<br />

Establecimi<strong>en</strong>tos financieros -.0140356 *** -.0798498 *** .0140356 ***<br />

Servicios comunales .0065868 .0400581 -.0065868<br />

Activida<strong>de</strong>s inmobiliarias -.0126547 -.0719726 .0126547<br />

Rama <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l empleo actual<br />

(Base: Agropecuario)<br />

Minería -.1196273 *** -.4769142 *** .1196273 ***<br />

Industria -.0660069 *** -.3365822 *** .0660069 ***<br />

Gas, <strong>el</strong>ectricidad y agua -.1106312 *** -.4587912 *** .1106312 ***<br />

Construcción .0063228 .0387713 -.0063228<br />

Comercio, restaurantes y hot<strong>el</strong>ería -.0063567 -.0375793 .0063567<br />

Transportes y comunicaciones -.0184846 -.1041728 .0184846<br />

47<br />

IEEC 32.indd 47<br />

19/01/2011 04:39:40 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Establecimi<strong>en</strong>tos financieros -.050782 *** -.2555403 *** .050782 ***<br />

Servicios comunales -.0478906 *** -.2597474 *** .0478906 ***<br />

Activida<strong>de</strong>s inmobiliarias -.0176876 -.0992184 .0176876<br />

Posición ocupacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo anterior<br />

(Base: Particu<strong>la</strong>r)<br />

Gobierno -.0034276 .0034276 -.0014259<br />

Doméstico .0052378 -.0052378 .0021983<br />

Cu<strong>en</strong>ta propia -.0072177 .0072177 -.0029949<br />

Patrón -.0495271 .0495271 -.0194094<br />

Familiar sin remuneración -.0918003 *** .0918003 *** -.0335494 ***<br />

Posición ocupacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual<br />

(Base: Particu<strong>la</strong>r)<br />

Gobierno -.0585487 *** .0585487 *** -.0228294 ***<br />

Doméstico -.1045561 *** .1045561 *** -.0385811 ***<br />

Cu<strong>en</strong>ta propia -.0021743 .0021743 -.0009072<br />

Patrón -.0981878 *** .0981878 *** -.0361485 ***<br />

Familiar sin remuneración .1108029 *** -.1108029 *** .05197 ***<br />

Otro .0991606 -.0991606 .0460375<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo anterior<br />

(Base: Trabaja solo)<br />

2 a 5 personas .0126541 *** .0787929 *** -.0126541 ***<br />

6 a 10 personas .0002536 .0015172 -.0002536<br />

Más <strong>de</strong> 10 personas -.0111685 *** -.0672177 *** .0111685 ***<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual<br />

(Base: Trabaja solo)<br />

2 a 5 personas -.0308333 *** .0308333 *** -.0125516 ***<br />

6 a 10 personas -.03229 ** .03229 ** -.013017 **<br />

Más <strong>de</strong> 10 personas -.0766899 *** .0766899 *** -.0316823 ***<br />

Probabilidad .125969 .48618106 .04217338<br />

Fu<strong>en</strong>te: Procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Stata <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH, segundos trimestres *p


Mo<strong>de</strong>lo biprobit <strong>de</strong> Informalidad (según <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición refer<strong>en</strong>te a aportes al SGSS) y <strong>subempleo</strong> objetivo para <strong>el</strong> área<br />

metropolitana <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 2001-2005.<br />

Variable<br />

(Efectos marginales)<br />

Pr (Informal,<br />

subempleado)<br />

Pr (Informal, no<br />

subempleado)<br />

Pr (Formal,<br />

subempleado)<br />

Años aprobados <strong>de</strong> educación -.0008227 -.0363137 *** .0024127 ***<br />

Género fem<strong>en</strong>ino -.019043 ** .0452283 ** -.0066692 ***<br />

Jefe <strong>de</strong> hogar .0015273 .0007322 .0002477<br />

Casado -.0221517 *** .0191321 -.0057974 **<br />

Tiempo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> empleo anterior y <strong>el</strong><br />

actual<br />

.00053 ** .0017001 ** -.0000166<br />

Edad -.0000643 -.020745 *** .0014578 **<br />

Edad al cuadrado -.0000378 .0003451 *** -.0000319 ***<br />

M<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar .0034545 -.0027198 .0008697<br />

Rama <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l empleo anterior<br />

(Base: Agropecuario)<br />

Minería -.0046251 -.0721782 .0046251<br />

Industria -.005332 -.0831236 * .005332<br />

Gas, <strong>el</strong>ectricidad y agua -.0062897 -.0960846 * .0062897<br />

Construcción -.0079641 ** -.0960846 *** .0079641 **<br />

Comercio, restaurantes y hot<strong>el</strong>ería -.0092351 *** -.1418821 *** .0092351 ***<br />

Transportes y comunicaciones -.0066046 * -.1013677 ** .0066046 *<br />

Establecimi<strong>en</strong>tos financieros -.0067983 * -.103438 * .0067983 *<br />

Servicios comunales -.0015884 -.0263345 .0015884<br />

Activida<strong>de</strong>s inmobiliarias -.0127601 ** -.1768352 *** .0127601 **<br />

Rama <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l empleo actual<br />

(Base: Agropecuario)<br />

Minería -.0686729 *** -.5270713 *** .0686729 ***<br />

Industria -.0130332 * -.1859989 ** .0130332 *<br />

Gas, <strong>el</strong>ectricidad y agua -.0538191 *** -.4853341 *** .0538191 ***<br />

Construcción .0067563 * .1310443 -.0067563 *<br />

Comercio, restaurantes y hot<strong>el</strong>ería .0051779 .0907238 -.0051779<br />

Transportes y comunicaciones .004625 .0835086 -.004625<br />

Establecimi<strong>en</strong>tos financieros -.0141 * -.1930407 *** .0141 *<br />

Servicios comunales -.0098726 -.1527138 * .0098726<br />

Activida<strong>de</strong>s inmobiliarias .0005271 .0089759 -.0005271<br />

49<br />

IEEC 32.indd 49<br />

19/01/2011 04:39:40 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Posición ocupacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo anterior<br />

(Base: Particu<strong>la</strong>r)<br />

Gobierno -.0044028 .0044028 -.0011629<br />

Doméstico -.0140548 .0140548 -.0036235<br />

Cu<strong>en</strong>ta propia -.0274851 *** .0274851 *** -.007011 ***<br />

Patrón .0105754 -.0105754 .0029051<br />

Familiar sin remuneración .0276578 -.0276578 .007943<br />

Posición ocupacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual<br />

(Base: Particu<strong>la</strong>r)<br />

Gobierno -.0428292 *** .0428292 *** -.0101717 ***<br />

Doméstico -.0513964 *** .0513964 *** -.011752 ***<br />

Cu<strong>en</strong>ta propia .021909 -.021909 .0059073<br />

Patrón -.0530523 *** .0530523 *** -.0119003 ***<br />

Familiar sin remuneración .0838665 -.0838665 .0272686<br />

Otro -.0687978 *** .0687978 *** -.0136466 ***<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo anterior<br />

(Base: Trabaja solo)<br />

2 a 5 personas .0000287 .0004837 -.0000287<br />

6 a 10 personas -.0060467 *** -.0936042 *** .0060467 ***<br />

Más <strong>de</strong> 10 personas -.0044265 *** -.0748864 *** .0044265 ***<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual<br />

(Base: Trabaja solo)<br />

2 a 5 personas .0166952 -.0166952 .0046275<br />

6 a 10 personas -.0171465 .0171465 -.0043769<br />

Más <strong>de</strong> 10 personas -.0396898 ** .0396898 ** -.0104057 **<br />

Probabilidad .06850828 .52428497 .01356932<br />

Fu<strong>en</strong>te: Procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Stata <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH, segundos trimestres *p


Mo<strong>de</strong>lo biprobit <strong>de</strong> Informalidad (según <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición refer<strong>en</strong>te a aportes al SGSS) y <strong>subempleo</strong> objetivo para <strong>el</strong> área<br />

metropolitana <strong>de</strong> Montería <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 2001-2005.<br />

Variable<br />

(Efectos marginales)<br />

Pr (Informal,<br />

subempleado)<br />

Pr (Informal, no<br />

subempleado)<br />

Pr (Formal,<br />

subempleado)<br />

Años aprobados <strong>de</strong> educación -.0002587 -.0259489 *** .0028183 ***<br />

Género fem<strong>en</strong>ino -.02208 *** .0257328 ** -.0030604 **<br />

Jefe <strong>de</strong> hogar -.0189559 ** -.0133976 .0011897<br />

Casado -.0172898 ** .0162581 -.0020018<br />

Tiempo <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> empleo anterior y <strong>el</strong><br />

actual<br />

.000315 .0016906 *** -.0001797 ***<br />

Edad .000423 -.0185618 *** .002024 ***<br />

Edad al cuadrado -.0000461 ** .0002849 *** -.0000316 ***<br />

M<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar .0133279 *** -.0089579 .001148 *<br />

Rama <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l empleo anterior<br />

(Base: Agropecuario)<br />

Minería -.0073573 -.063551 * .0073573<br />

Industria -.0007329 -.0067753 .0007329<br />

Gas, <strong>el</strong>ectricidad y agua .0012203 .0115204 -.0012203<br />

Construcción -.0050743 *** -.045612 *** .0050743 ***<br />

Comercio, restaurantes y hot<strong>el</strong>ería -.0045475 ** -.0409744 ** .0045475 **<br />

Transportes y comunicaciones -.0049918 * -.0443089 * .0049918 *<br />

Establecimi<strong>en</strong>tos financieros .0004948 .0046349 -.0004948<br />

Servicios comunales .0031952 * .0302732 * -.0031952 *<br />

Activida<strong>de</strong>s inmobiliarias -.0110076 * -.0920683 ** .0110076 *<br />

Rama <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l empleo actual<br />

(Base: Agropecuario)<br />

Minería .0026741 .0257737 -.0026741<br />

Industria -.0054355 -.0482913 .0054355<br />

Gas, <strong>el</strong>ectricidad y agua -.0786711 *** -.4549723 *** .0786711 ***<br />

Construcción .0062226 *** .0622105 *** -.0062226 ***<br />

Comercio, restaurantes y hot<strong>el</strong>ería .0010356 .0096907 -.0010356<br />

Transportes y comunicaciones .0085315 *** .087277 *** -.0085315 ***<br />

Establecimi<strong>en</strong>tos financieros -.0134817 ** -.1106422 *** .0134817 **<br />

Servicios comunales -.0193199 *** -.1639092 *** .0193199 ***<br />

Activida<strong>de</strong>s inmobiliarias .0057421 ** .0575491 ** -.0057421 **<br />

51<br />

IEEC 32.indd 51<br />

19/01/2011 04:39:41 p.m.


<strong>Determinantes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>informalidad</strong> <strong>la</strong>boral y <strong>el</strong> <strong>subempleo</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Barranquil<strong>la</strong>, Cartag<strong>en</strong>a y Montería<br />

Posición ocupacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo anterior<br />

(Base: Particu<strong>la</strong>r)<br />

Gobierno -.0207979 .0207979 -.0024691<br />

Doméstico -.0287635 ** .0287635 ** -.0034032 **<br />

Cu<strong>en</strong>ta propia -.0014166 .0014166 -.0001724<br />

Patrón .0271354 -.0271354 .0034201<br />

Familiar sin remuneración -.0551499 *** .0551499 *** -.0062052 ***<br />

Posición ocupacional <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual<br />

(Base: Particu<strong>la</strong>r)<br />

Gobierno -.1146172 *** .1146172 *** -.0118914 ***<br />

Doméstico -.1059768 *** .1059768 *** -.0113923 ***<br />

Cu<strong>en</strong>ta propia -.0316118 ** .0316118 ** -.0038266 **<br />

Patrón -.107026 *** .107026 *** -.0113164 ***<br />

Familiar sin remuneración -.0171276 .0171276 -.0020385<br />

Otro .098071 -.098071 .0135076<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo anterior<br />

(Base: Trabaja solo)<br />

2 a 5 personas -.0036724 *** -.0336301 *** .0036724 ***<br />

6 a 10 personas -.0091055 *** -.0782169 *** .0091055 ***<br />

Más <strong>de</strong> 10 personas -.0136525 *** -.1194779 *** .0136525 ***<br />

Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo actual<br />

(Base: Trabaja solo)<br />

2 a 5 personas -.0752523 *** .0752523 *** -.0087839 ***<br />

6 a 10 personas -.0864435 *** .0864435 *** -.0093578 ***<br />

Más <strong>de</strong> 10 personas -.1239687 *** .1239687 *** -.0140578 ***<br />

Probabilidad .15298972 .65708496 .01367234<br />

Fu<strong>en</strong>te: Procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Stata <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECH, segundos trimestres *p


IEEC 32.indd 53<br />

19/01/2011 04:39:41 p.m.


IEEC 32.indd 54<br />

19/01/2011 04:39:41 p.m.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!