Sulani Heunis.pdf - Nelson Mandela Metropolitan University

DIE LITURGIESE GEBRUIK VAN DIE ORREL IN ’N
POST-MODERNE ERA:
PERSEPSIES VAN KERKMUSICI EN LERAARS VAN
DIE NEDERDUITSE GEREFORMEERDE GEMEENTES
IN PORT ELIZABETH
deur
Sulani Heunis
Ter gedeeltelike vervulling vir
die vereistes van die graad
Magister Musicae
in die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte
aan die Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit
Januarie 2008
Studieleier: Mnr. C. A. Campbell
1

VOORWOORD
Die skrywe van hierdie mini-skripsie was vir my ’n verrykende en leersame
ervaring. Benewens die leiding en deursettingsvermoë wat ek van my
Hemelse Vader ontvang het, wil ek ook die volgende persone bedank vir die
bydrae wat elkeen gelewer het tot die suksesvolle voltooiing van hierdie miniskripsie:
• My ouers, familie en vriende vir al hulle ondersteuning, bystand en
aanmoediging tydens my studiejare. Dankie vir al julle gebede wat my
gedra het.
• My studieleier, Colin Campbell vir sy uiters bekwame orrelonderrig
tydens my studiejare. Dankie vir die passie en die liefde vir musiek – in
besonder die orrel – wat hy by my gewek het en die hoogtes waartoe
dit my gelei het. Baie dankie ook vir leiding, geduld, inspirasie en
aanmoediging met die skrywe van hierdie mini-skripsie.
• Die leraars, musici en ander persone van die Nederduitse
Gereformeerde Gemeentes in Port Elizabeth wat tyd opgeoffer het en
moeite gedoen het met die voltooiing van die vraelyste.
• Joey van Dyk vir die taalkundige versorging van hierdie mini-skripsie.
• Andalé van Heerden vir hulp met die elektroniese verwerking van die
vraelysdata.
• Madeleine Clare van die NMMU Biblioteek wat my altyd vriendelik
ontvang het en geen moeite ontsien het om my by te staan om die
nodige navorsingsmateriaal vir my studies te bekom nie.
• Dr. Zelda Potgieter wat altyd bereid was om te luister en na wie ek kon
opsien vir raad en leiding tydens my studiejare.
i

• Die personeel van die Skool vir Musiek aan die NMMU vir leiding en
ondersteuning tydens my studiejare.
Port Elizabeth
11 Januarie 2008 Sulani Heunis
ii

INHOUDSOPGAWE
SUMMARY .................................................................................................... v
OPSOMMING ............................................................................................... vi
HOOFSTUK 1: INLEIDING ............................................................................ 1
1. AGTERGROND ......................................................................................... 1
1.1 Verandering en die kerk ....................................................................... 1
1.2 Erediensvernuwing .............................................................................. 3
2. BEREDENERING TOT NAVORSING ........................................................ 5
3. METODOLOGIE EN UITLEG VAN MINI-SKRIPSIE .................................. 6
3.1 Literatuurstudie .................................................................................... 6
3.2 Populasie en Vraelyste ........................................................................ 7
HOOFSTUK 2: MUSIEK EN DIE EREDIENS ...............................................11
1. DIE EREDIENS .........................................................................................11
1.1 Liturgie ................................................................................................12
1.2 Liturgiese elemente .............................................................................12
1.3 Die bepaling van ’n liturgiese vorm vir erediens gebruik .....................14
1.4 Liturgiese rolspelers binne die erediens ..............................................16
2. MUSIEK IN DIE EREDIENS .....................................................................18
2.1 Die kerklied .........................................................................................18
2.1.1 Die verhouding tussen teks en melodie .....................................19
2.1.2 Die vestiging van die kerklied in Suid-Afrika ..............................20
2.2 Die orrel as kerklike instrument ...........................................................24
2.2.1 Die kansionale besetting vir orrelbegeleiding .............................25
2.2.2 Vereistes vir die begeleiding van die kerklied ............................26
2.2.3 Instrumentale musiek .................................................................28
3. SAMEVATTING ........................................................................................30
HOOFSTUK 3: PERSEPSIES OOR DIE BEDIENING VAN MUSIEK IN DIE
NG GEMEENTES IN PORT ELIZABETH ..........................32
1. EREDIENSTE GEDURENDE KWARTALE EN VAKANSIES ....................32
2. MUSIEKBEDIENING TYDENS EREDIENSTE .........................................34
iii

3. EREDIENSTE MET ORRELBEGELEIDING .............................................35
3.1 Ouderdomsgroepe wat eredienste met orrelbegeleiding bywoon .......35
3.2 Meelewing tydens eredienste met orrelbegeleiding ten opsigte van
gemeentesang ................................................................................... 36
3.3 Bywoningspersentasies tydens eredienste met orrelbegeleiding........ 37
3.4 Liedmateriaal vir orrelbegeleiding ...................................................... 38
4. EREDIENSTE MET MUSIEKBEDIENINGSGROEPE ............................. 39
4.1 Speelstyl van musiekbedieningsgroepe ............................................. 40
4.2 Ouderdomsgroepe wat eredienste met musiekbedieningsgroepe
bywoon ............................................................................................... 41
4.3 Meelewing tydens eredienste met musiekbedieningsgroepe ten
opsigte van gemeentesang ................................................................ 42
4.4 Bywoningspersentasies tydens eredienste met
musiekbedieningsgroepe ................................................................... 43
4.5 Liedmateriaal vir musiekbedieningsgroepe ........................................ 44
4.6 Betrokkenheid van orrelis by musiekbedieningsgroepe ..................... 45
4.7 Musiekbedieningsgroepe vir die eerste keer gebruik in eredienste .... 46
5. VOORBEREIDING, OPLEIDING EN KWALIFIKASIES ........................... 47
5.1 Erediensbeplanning ........................................................................... 47
5.2 Die stand van musiekbediening in gemeentes ................................... 48
5.3 Kwalifikasies van orreliste .................................................................. 49
5.4 Verdere opleiding ............................................................................... 51
6. ALGEMENE KOMMENTAAR .................................................................. 52
7. INTERPRETASIE VAN RESULTATE ...................................................... 52
8. SAMEVATTING ....................................................................................... 54
HOOFSTUK 4: SLOT .................................................................................. 55
GEVOLGTREKKING ....................................................................................58
BIBLIOGRAFIE ............................................................................................ 60
BYLAAG A: LYS VAN NG GEMEENTES IN PORT ELIZABETH ............. 65
BYLAAG B: DEKBRIEF 1 .......................................................................... 66
BYLAAG C: DEKBRIEF 2 .......................................................................... 67
BYLAAG D: VRAELYS .............................................................................. 68
iv

SUMMARY
In this study the liturgical usage of the organ is investigated within a post-
modern society. It focuses specifically on the church services of the Dutch
Reformed Congregations of Port Elizabeth with regards to the functionality of
the organ during morning and evening services. The objectives of the study
are to demonstrate the current situation of musical worship in the Dutch
Reformed Congregations of Port Elizabeth. Furthermore it serves as a way to
indicate any deficiency in the field, which would need to be addressed. In
order to achieve these objectives, both a qualitative and quantitative study is
undertaken. The qualitative study investigates existing literature regarding the
church service and its music. The quantitative study comprises an analysis of
self-administered questionnaires that was handed over for completion by the
Dutch Reformed Congregations of Port Elizabeth. The results obtained were
electronically processed to percentages and graphic illustrations. In this minitreatise
it is argued that the usage of other music instruments (in the form of
music worship groups) during church services could possibly lead to a change
in the liturgical function of the organ. It was found that the usage of the organ
in the Dutch Reformed Congregations of Port Elizabeth was mainly retained
during morning services. During evening services however, the usage of other
music instruments was in the majority, which resulted in a decrease of organ
usage. It was further discovered that a large group of organists are not
involved with music worship groups. Training of organists in a contemporary
style of music worship will therefore serve as a significant purpose to fulfil this
deficiency.
Keywords: post-modern, spirituality, church service, liturgy/liturgical, liturgists,
organ, music worship, music worship groups, contemporary
v

OPSOMMING
In hierdie studie word die liturgiese gebruik van die orrel in ’n post-moderne
samelewing ondersoek. Daar word spesifiek op die eredienste van die
Nederduitse Gereformeerde Gemeentes in Port Elizabeth gefokus met
betrekking tot die mate van funksionaliteit van die orrel tydens oggend- en
aanddienste. Die doel van die studie is om die huidige stand van
musiekbediening in die Nederduitse Gereformeerde Gemeentes van Port
Elizabeth te demonstreer. Verder dien dit as middel om moontlike
tekortkominge op die gebied uit te wys waaraan aandag verleen kan word.
Om die doelstellings te bereik, word ’n kwalitatiewe sowel as ’n kwantitatiewe
studie toegepas. Die kwalitatiewe studie ondersoek bestaande literatuur
rakende die erediens en sy musiek. Die kwantitatiewe studie behels die
analise van self-geadministreerde vraelyste wat aan die Nederduitse
Gereformeerde Gemeentes van Port Elizabeth oorhandig is vir voltooiing. Die
resultate wat verkry is, is verwerk tot persentasies en grafiese voorstellings.
In hierdie mini-skripsie word daar redeneer dat die gebruik van ander
musiekinstrumente (in die vorm van musiekbedieningsgroepe) tydens die
erediens, moontlik tot ’n verandering van die orrel se liturgiese funksie kan lei.
Daar is bevind dat die gebruik van die orrel in die Nederduitse Gereformeerde
Gemeentes van Port Elizabeth tydens oggenddienste grotendeels behoue bly.
Tydens aanddienste word die gebruik van ander musiekinstrumente egter in
die meerderheid aangetref wat tot gevolg het dat die orrelgebruik heelwat
verminder. Verder is daar vasgestel dat ’n groot groep van orreliste nie
betrokke is by musiekbedieningsgroepe nie. Opleiding aan orreliste in ’n
kontemporêre musiekbedieningsstyl sal dus ’n goeie doel dien om hierdie
leemte te vul.
Sleutelbegrippe: post-modern, spiritualiteit, erediens, liturgie/liturgiese, liturge,
orrel, musiekbediening, musiekbedieningsgroepe, kontemporêr
vi

HOOFSTUK 1
INLEIDING
1. AGTERGROND
Die bediening van musiek 1 in die Nederduitse Gereformeerde (NG) Kerk het
oor die afgelope paar jaar heelwat verandering ondergaan. Vanuit die tradisie
waar slegs die orrel as begeleidingsinstrument gebruik is, het ander
musiekinstrumente toegang tot die erediens verkry om die begeleidingsfunksie
van die gemeentesang te hanteer. Die sienswyse dat die orrel as
vanselfsprekende instrument met alleenreg op musiekbediening vir erediensgebruik
funksioneer, het dus stelselmatig begin verdwyn.
1.1 Verandering en die kerk
Verandering vorm ’n integrerende deel van die samelewing en die menslike
bestaan – daarsonder sal die mensdom stagneer (Roux, 2002: 5). Aangesien
die kerk deel vorm van ’n groot segment uit die samelewing, is dit
vanselfsprekend dat veranderings ook die kerk sal raak. Voor die
demokratiese verkiesing van 1994 het die Afrikaanse kerke (híér spesifiek die
Nederduitse Gereformeerde Kerk, die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika en
die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika) ’n sterk invloed op die
samelewing uitgeoefen. Met historiese gebeure soos byvoorbeeld die Groot
Trek, die Anglo-Boereoorlog en die depressiejare was die kerk direk betrokke
(Meiring, 1983: 303, 304). Die kerk het ook tot die politieke sisteem bydraes
gelewer en het “op die hoogste vlak toegang tot die regering gehad. Hulle het
leiding gegee in die handhawing van morele standaarde” (König, 2005: 340).
1
Die bediening van musiek, oftewel musiekbediening, verwys in hierdie navorsing na enige
persoon/persone wat met behulp van sy/haar musikale gawe ’n bydrae lewer tot die musikale
inkleding van die erediens. Waar instrumentaliste saam in ’n groep funksioneer, word die
woord musiekbedieningsgroep gebruik. Volgens Kloppers (2003: 11) kan die term
musiekbediening egter verwarrend wees. “Die woord musiekbediening word meestal ook
uitsluitlik vir poporkeste en gospelgroepe gebruik, asof net één vorm van musiekbediening
sou bestaan. Volgens dié siening word tradisionele orrelbegeleiding, begeleiding met
‘klassieke’ instrumente, en die optrede van ’n bekwame liturg en erediensgroep wat musikale
en liturgiese moontlikhede kreatief ontsluit, nié as musiekbediening beskou nie”.
1

Na die verkiesing van 1994 het die kerk sy magsposisie in die samelewing
egter verloor. “Die nuwe politieke bedeling sedert 1994 en die instelling van ’n
sekulêre staatsbestel het veroorsaak dat gelowiges en die kerk hulleself
geestelik moes heroriënteer” (Sakelys, 2003: 51). Daar het by gelowiges ’n
dringende behoefte ontstaan om tuis te voel in ’n gemeenskap waar hulle hul
geloof kon uitleef. Die resultaat was dat Christene van denominasies begin
verwissel het. Juis hierdie verskynsel het dalende lidmaatgetalle in die NG
Kerk tot gevolg gehad, aangesien lidmate op soek was na ’n hartliker en
warmer vorm van spiritualiteit in ’n meer ontspanne geloofsatmosfeer
(Besluiteregister, 2004: 8 en Sakelys, 2003: 51).
’n Ander aspek waarmee die kerk moet tred hou, is die feit dat die samelewing
(veral die jonger geslag) alreeds oorgeskakel het tot ’n post-moderne
leefwyse. Faktore soos diversiteit en pluralisme speel veral ’n groot rol.
“Allerlei soorte diversiteit is merkbaar – nie net verskillende soorte rasse en
kulture verbreek die homogeniteit wat ons vroeër gedink het kenmerkend was
van moderne samelewings nie, maar ’n mens vind ook aanhangers van
diverse godsdienste en morele beskouinge in sulke samelewings. Hierdie
belewenis van diversiteit word aangewakker deur die groot verskeidenheid
van kommunikasiemiddele wat inligting vanuit verskeie belangegroepe en
wêrelddele aan ons oordra. Veral die koms van satelliet-TV maak inwoners
van moderne samelewings deel van gebeurtenisse in ander wêrelddele –
soos oorlog, armoede, rampe en sport” (Rossouw, 1995: 15). Die kerk leef
egter nog nie in hierdie post-moderne ruimte nie en vind dit daarom moeilik
om spesifiek die jeug te bedien (Sakelys, 2003: 51).
’n Paradigma en demografiese verskuiwing het inderdaad in die samelewing
plaasgevind. Mense self het meer mag tot hulle beskikking verkry. Die mens
kan “kies wat hy wil hê en glo. Outoriteit en gesag werk nie meer eenlynig van
bo na onder nie. Mense is bevry van enersyds bygeloof en goedgelowigheid
en andersyds van sosiale konformisme. Sekularisasie, individualisme, die
kultuur van menseregte en ook ’n groeiende post-moderne skeptisisme
teenoor tradisionele ideologieë en teologieë maak dat mense baie krities kyk
en luister na wat aan hulle opgedis word. Hulle is bewus van en eerlik oor
2

hulle behoeftes, vrese en verlangens en hulle soek na ’n (geloofs)
gemeenskap wat dit verstaan en aanspreek” (Sakelys, 2003: 51).
1.2 Erediensvernuwing
Weens die feit dat die post-moderne lidmaat op soek is na ’n vernuwende
vorm van spiritualiteit, 1 word daar gepoog om by gemeentelike samekomste
soos eredienste, aan hierdie behoefte te voorsien. Die styl en karakter van
eredienste het van ’n hoogs tradisionele vorm 2 verander na ’n vryer en meer
informele samekoms, veral op musikale gebied ten opsigte van gemeentesang
(König, 2005: 339, 341).
Wat die musikale vernuwing in die erediens betref, word dit veral deur die lofen
aanbiddingsbeweging (praise and worship movement) sowel as
kontemporêre aanbiddingsmusiek (worship music) gekenmerk. 3 Die lof- en
aanbiddingsbeweging is afkomstig van die “Metodiste Herlewing en die
Holiness Movement, wat sedert die middel en laat 1800’s in die VSA ontstaan
het, asook African American Worship, wat ’n uitvloeisel was van slawerny. Die
aanbiddings-kenmerke van hierdie beweging was veral ’n klem op die
ervaring van die Gees tydens aanbidding” (Serfontein, 2005: 21).
Kontemporêre aanbidding (worship) word egter vereenselwig met die
populêre musiekkultuur 4 waar “die oorsprong daarvan buite die grense van
1
Hierdie vernuwende vorm van spiritualiteit word volgens Jankowitz (2006: 30) geklassifiseer
“as 1) ’n kognitiewe of logiesdenkende persoonlikheidstipe, 2) ’n charismatiese, ekstatiese,
uitdrukkingsvolle of warmhartige persoonlikheidstipe, 3) ’n rustige, stildiep of meditatiewe
persoonlikheidstipe en 4) ’n dienende, doenende of aktief projekgerigte persoonlikheidstipe”.
Vir volledige artikel oor die verskillende spiritualiteitstipes, verwys na Vir die Musiekleier 33.
2
Tradisioneel verwys in hierdie konteks hoofsaaklik na die streng navolging van ’n vaste
Gereformeerde liturgiese patroon met die orrel as enigste begeleidingsinstrument (sien
Hoofstuk 2 vir ’n bespreking oor liturgie).
3
Hierdie musiekstyl word ook soos die lof- en aanbiddingsbeweging, veral in die
Charismatiese kerke, beoefen (Serfontein, 2005: 21, 22).
4
Volgens Johansson (1984: 55) word populêre musiek normaalweg geassosieer met
“quantity (mass production), material profit, novelty, immediate gratification, ease of
consumption, entertainment, the lowest common denominator, success first of all,
romanticism, mediocrity, sensationalism, and transience. Its basic impetus and overall quality
is to be found in the drive for making money. It is a commercial music”. Daarteenoor word
3

enige kerkverband lê – dit kom van kommersiële platemaatskappye wat ’n
netwerk van liedjieskrywers, vervaardigers en uitgewers gebruik. Sedertdien
het verskeie kerkgroepe hul eie etiket van kontemporêre worship musiek
begin en liedere vir hul eie denominasie begin vervaardig” (Serfontein,
2005: 22).
Aangesien die populêre musiekkultuur so ’n sterk invloed uitoefen op die
daaglikse bestaan van die jeug, vind hulle dan ook meer aanklank tot
kontemporêre aanbiddingsmusiek in eredienste. Dit skep ’n identiteit waarmee
hulle hulself kan vereenselwig. “Music brings about similar physical responses
in different people at the same time. This is why it is able to draw groups
together and create a sense of unity” (Storr, 1992: 24). Dit is dan ook nie
vreemd om lede van die jeug as instrumentaliste in ’n musiekbedieningsgroep
aan te tref nie. “Die hedendaagse lewe is ervaringgedrewe, jong mense wil
voel hulle neem deel, hul lewe is ryk aan beelde en metafore, en hulle wil voel
hulle behoort tot ’n gemeenskap waar hulle ’n bydrae tot ’n beter lewe kan
lewer” (Fourie, 2006: 1).
Erediensvernuwing is ’n proses van verandering. Mitchell (1978: 149) noem
dat “change is usually accompanied by a bit of discomfort or pain. This is
especially true if the change has to do with matters of faith and worship.
Furthermore, music operates in the territories of both the cognitive and the
emotional. Thus, when the change experience also involves music, the
discomfort is likely to be increased because of the emotional factor”. Dit is
inderdaad die geval dat mense se behoeftes ten opsigte van die tipe musiek
van die erediens van mekaar verskil. “Daar is mense wat ’n formeler, minder
buigsame geaardheid het, en wat moeiliker tuis voel in ’n informele,
ontspanne, hartlike atmosfeer” (König, 2005: 342). “Sometimes conflicts about
worship arise because of musical taste – some people prefer ‘traditional’ and
others prefer ‘contemporary’ styles. Many congregations solve the problem by
having one traditional and one contemporary service...” (Dawn, 1997: 550).
gospelmusiek vereenselwig met “individuality, non-materialism, creativity, sacrifice,
discipleship, joy, high standards, principles above success, reality, encouragement of the
best, meekness and permanence. Its overall thrust is a free salvation which opens to man a
joyous life of loving selflessness and discipline in which man does the will of the Father”.
4

2. BEREDENERING TOT NAVORSING
Die feit dat musiekbedieningsgroepe as middel tot musikale vernuwing in
eredienste gebruik word, beteken dat die orrel se funksionaliteit tydens
eredienste kan verander. Die vraag wat dus ontstaan, is tot watter mate die
liturgiese gebruik van die orrel tydens ’n vernuwende erediens gaan
funksioneer. Deur musiekbedieningsgroepe in te span om ook liturgiese
handelinge te vervul, kan byvoorbeeld tot gevolg hê dat die orrel se funksie in
die erediens verminder. Indien daar egter ’n toenemende aanvraag na
musiekbedieningsgroepe vir erediensgebruik sou ontstaan, kan dit weer op sy
beurt beteken dat die orrel se funksionaliteit tydens eredienste in onbruik
verval. Gevolglik sal dit ook ’n direkte impak op orreliste uitoefen en moontlik
tot die afskaffing van orrelposte lei. Oor die afgelope aantal jare is daar ’n
dramatiese afname in die getalle van orrelstudente aan die onderskeie
universiteite in Suid-Afrika. Die Suid-Afrikaanse Fonds vir Orrelstudente
(SAFO) is in die lewe geroep as ’n inisiatief om die orrel te promoveer. Hierdie
organisasie loods jaarliks fondsinsamelingsprojekte om sodoende beurse
beskikbaar te stel aan studente en skoliere vir orrelstudie. Volgens SAFO se
getalle was die getal ingeskrewe orrelstudente in 2002 aan universiteite slegs
112 en in 2007 het die getal gedaal tot slegs 66. 1 Hierdie syfers impliseer ’n
geleidelike daling van 41% tussen 2002 en 2007. Vanaf 1980 (267 voltydse
orrelstudente) tot 2007 was die daling in die omgewing van 75%. Nou is die
vraag voorts tot watter mate die veranderinge in die musiekbediening in die
kerk ook ’n direkte invloed het op die daling in getalle van orrelstudente.
Hierdie aspek verlang verdere ondersoek, maar val egter buite die bestek van
hierdie navorsingsprojek.
Die fokuspunt van hierdie navorsing berus grotendeels op die vasstelling van
die liturgiese gebruik van die orrel in die eredienste van die NG gemeentes in
Port Elizabeth. Die maatstawe wat hierdie proses vergesel, is die volgende:
• die tipe dienste waar die orrel en musiekbedieningsgroepe
funksioneer (byvoorbeeld oggend- en/of aanddienste);
1 Die getalle van orrelstudente soos hier genoem, is telefonies deur Mnr. N.E. Pauw (SAFO
Uitvoerende Bestuur) aan Mnr. C.A. Campbell op 9 Januarie 2008 bevestig.
5

• bywoningspersentasies en ouderdomsgroepe wat spesifieke tipe
eredienste bywoon;
• meelewing ten opsigte van sang by eredienste met orrel- en
musiekbedieningsgroep-begeleiding;
• liedmateriaal vir gebruik deur orrel en musiekbedieningsgroepe; en
• betrokkenheid van orreliste by musiekbedieningsgroepe.
Die doel van die studie is om bewusmaking te skep rakende die huidige
situasie rondom musiekbediening in die NG gemeentes van Port Elizabeth.
Deur middel van bewusmaking kan leemtes uitgewys word sodat maniere
gevind kan word om aan tradisionele en kontemporêre behoeftes te voorsien.
3. METODOLOGIE EN UITLEG VAN MINI-SKRIPSIE
’n Kwalitatiewe sowel as ’n kwantitatiewe studie is in hierdie mini-skripsie
onderneem. Die kwalitatiewe studie behels ’n kritiese analise van bestaande
literatuur om die liturgiese funksie van die orrel in die Gereformeerde erediens
daar te stel en te verduidelik. In die kwantitatiewe studie is data wat uit
vraelyste verkry is, verwerk tot persentasies om, met behulp van grafieke, die
musiekbediening in die eredienste van die NG gemeentes van Port Elizabeth
te illustreer.
2.1 Literatuurstudie
’n Literatuurstudie vorm ’n essensiële deel van enige navorsingsprojek.
Volgens Mouton (2001: 86, 87) is dit belangrik dat elke navorsingsprojek met
’n studie oor die bestaande literatuur begin, aangesien dit ’n aanduiding
verskaf oor vorige bevindinge in die spesifieke navorsingsveld. “The review
describes theoretical perspectives and previous research findings regarding
the problem at hand. Its function is to ‘look again’ (re+view) at what others
have done in areas similar, though not necessarily identical to, one’s own area
of investigation” (Leedy & Ormrod, 2005: 64).
’n Wye verskeidenheid literatuur op die gebied van kerkmusiek is geraadpleeg
vir hierdie studie. Wat die navorsingsperspektief self betref, is daar nog min
bronne beskikbaar wat spesifiek hierdie probleme aanraak. Daar word veral
6

klem gelê op die Jaarblad van die Suid-Afrikaanse Kerkorrelistevereniging
(SAKOV), Vir die Musiekleier. Hierdie vaktydskrif bestaan onder andere uit
vakkundige artikels wat handel oor erediensmusiek in die Afrikaanse kerke
van Suid-Afrika. Ander bronne wat ook as belangrik beskou word, is Erasmus
(1982) en Strydom (1994). In Strydom (1994) word daar veral vanuit ’n
historiese perspektief uitgebrei oor die erediens en die musiek daarvan.
Dokumentasie van die Algemene Sinode, by wyse van die Handboek vir die
Erediens (1988) en Besluiteregister (2006) bied essensiële insig oor die
inrigting van die liturgie in die erediens. Verdere bronne wat handel oor
kerkmusiek sluit artikels uit oorsese vaktydskrifte en ander oorsese
publikasies, sowel as artikels uit plaaslike koerante, 1 in.
Die literatuurstudie fokus hoofsaaklik op die erediens en sy musiek en word in
Hoofstuk 2 aangebied. Die karakter van die Gereformeerde erediens word
bespreek deur te verwys na die verskillende liturgiese handelinge wat aan die
erediens sy vorm verleen. Daar word ook ondersoek ingestel na liturgiese
rolspelers binne die erediens. Met die afdeling wat handel oor die musiek,
word daar veral gepoog om die aard van die kerklied te beskryf. Laastens
word die orrel as kerklike instrument behandel. ’n Kort historiese oorsig van
die instrument, sowel as die liturgiese funksie daarvan in die erediens, word
vasgestel.
2.2 Populasie en Vraelyste
“The first step in sampling is to define the population of interest clearly and
accurately” (Schofield, 2006: 27). Volgens die Jaarboek van die NG Kerke
(2007) beskik Port Elizabeth oor 26 NG gemeentes. 2 Dit verteenwoordig die
populasie-eenheid onder hierdie navorsing.
Om die studie in diepte te kon ondersoek, sou persoonlike waarneming van ’n
paar eredienste (ongeveer vyf tot ses) van elk van die 26 gemeentes van
kardinale belang wees. Dit kon moontlik gelei het tot alternatiewe resultate as
dié wat met die uitstuur van vraelyste verkry is. Aangesien die navorser egter
1
Sien Bronnelys vir volledige lys van literatuur geraadpleeg.
2
Sien Bylaag A vir ’n lys van die NG gemeentes in Port Elizabeth.
7

’n voltydse orrelis van ’n gemeente is, was dit net nie moontlik om aan die
bogemelde vereiste te voldoen nie. Om hierdie rede is daar besluit om
vraelyste op te stel en dit aan die verantwoordelike persoon (een van die
liturge, insluitend die musiekleiers) te besorg met die vriendelike versoek om
dit eerlik en volledig te voltooi. Antwoorde wat op die betrokke vrae verkry is,
verteenwoordig dus net persepsies van die NG gemeentes in Port Elizabeth.
Die betrokke leraar of kerkkantoor van al 26 NG gemeentes in Port Elizabeth
is vooraf geskakel en ingelig oor die doel van die vraelyste. Punch (2005: 100)
noem onder meer “it is necessary to ensure that respondents have been
approached professionally and, within limits, fully informed about the purpose
and context of the research...”. Elke vraelys is van ’n dekbrief 1 voorsien om
die fokuspunt van die studie te verduidelik. Verder het ’n aanwysingsblad die
vraelyste vergesel om die suksesvolle voltooiing van die vrae te verseker.
Sestien vraelyste is persoonlik afgelewer en afgehaal. Sewe vraelyste is per
pos gestuur, tesame met ’n gefrankeerde koevert, en drie is per e-pos
versend. Slegs een van die 26 gemeentes het nie op die versoek gereageer
nie. Die aflewering en terugontvangs van genoemde vraelyste het sowat vyf
maande geduur. Om die objektiwiteit van die studie te verseker, is daar op ’n
latere tydstip besluit om twee van hierdie gemeentes weg te laat uit die studie,
aangesien die navorser en haar studieleier by hierdie twee gemeentes as
orreliste betrokke is. Die deelnemende persentasie aan die studie
verteenwoordig dus 88% (23 uit 26 gemeentes). “The consensus is that a
response rate of 50 per cent is adequate for analysis and reporting. A
response of 60 per cent is good. And a response rate of 70 per cent is very
good” (Babbie and Mouton, 2001: 261). Die identiteite van die NG gemeentes
word egter nie in die analise/resultate van die vraelyste bekend gemaak nie.
Die formaat van enige vraelys is van die uiterste belang. Daar moet veral
opgelet word na die bewoording van die vrae (Babbie and Mouton, 2001: 239)
sodat dit maklik leesbaar en verstaanbaar kan wees vir die respondente
1
Daar is twee dekbriewe. Die eerste een het die vraelyste wat per hand afgelewer is,
vergesel. Die tweede een is saam met die vraelyste wat per pos gestuur is, ingesluit. Dit
verskyn in Bylae B en C.
8

(Wilson and Sapsford, 2006: 97). ’n Self-geadministreerde vraelys is vir
hierdie studie opgestel wat bestaan uit geslote sowel as nie-geslote vrae. 1 Die
geslote vrae het behels dat respondente die gepaste letter as antwoord op die
vraag omkring. Met die nie-geslote vrae is daar gepoog om aan respondente
die geleentheid te bied om relevante kommentaar te lewer. Verder is die
vraelys in vier afdelings aangebied. Onder elke afdeling is daar ’n spesifieke
tema van die erediens en sy musiek behandel. Die geskikte persoon/persone
vir voltooiing van die vrae is ook in elke afdeling aangedui. 2 Voordat die
vraelyste egter onder die NG gemeentes versprei is, is dit eers geproeflees
om foute en onduidelikhede, indien enige, uit te stryk.
’n Voordeel van geslote vrae is die feit dat die verwerkingsproses daarvan
eenvoudiger is as in die geval met nie-geslote vrae. Geslote vrae moet eers
kodeer word voordat dit ge-analiseer kan word (Babbie and Mouton,
2001: 233). Daarom is die geslote vrae gekodeer 3 tot letters om dit in
dieselfde formaat as die nie-geslote vrae te verkry.
Die antwoorde op die vrae is elektronies ingevoer en verwerk met die
Microsoft Excel rekenaarprogram. Met behulp van gepaste formules is dit
daarna omgeskakel tot persentasies en tot grafiese voorstellings verwerk. Dit
word breedvoerig in Hoofstuk 3 beskryf ten opsigte van:
• eredienste gedurende kwartale en vakansies;
• die tipe musiekbediening tydens eredienste;
• eredienste met orrelbegeleiding;
• eredienste met musiekbedieningsgroepe; asook
• die voorbereiding van eredienste en opleiding van kerkmusici.
1 Dit is noodsaaklik dat vrae in ’n self-geadministreerde vraelys kort, maar ook duidelik, gestel
word. Respondente moet in staat wees om die vrae vinnig te kan lees en te kan interpreteer
om sodoende die regte antwoord aan te dui (Babbie and Mouton, 2001: 237).
2
Sien Bylaag D vir die volledige vraelys.
3
Slegs Vraag 2 en 3 van Afdeling A is gekodeer. Die ander vrae word as ekstra kommentaar
by die relevante grafiek weergegee (sien Hoofstuk 3).
9

Die laaste hoofstuk bestaan uit ’n samevatting van hierdie navorsingsprojek
waarin die relevansie en waarde daarvan aangetoon en in perspektief
geplaas word. Enige moontlike tekortkominge word uitgewys en laastens word
voorstelle vir verdere navorsing aangedui.
10

HOOFSTUK 2
MUSIEK EN DIE EREDIENS
Musiek vorm ’n integrale deel van die erediens. “Die feit van die saak is tog
dat die erediensmusiek, as liturgiese handelingsvoertuig en kommunikasie-
medium, wesenlik tot die erediens behoort – tot dieselfde mate as die
gesproke woord. Daarom moet daar altyd oor die eredienssang gedink en
gepraat word in die konteks van en in nóúe aansluiting by die omvattende
liturgiese denke en praktyk” (Strydom, 1994: 3).
1. DIE EREDIENS
Die erediens is ’n samekomsgeleentheid waar God en Sy gemeente mekaar
ontmoet. Dit is waar gelowiges saam vergader om God te aanbid. Volgens
Erasmus (1982: 1, 3) kan die erediens as ’n gesprek tussen God en Sy
gemeente beskryf word waar God deur Sy Woord met die gemeente praat en
waarop die gemeente dan antwoord. God spreek tot die mens deur middel
van die seëngroet, die wet, Skriflesing, prediking en seën, waarop die
gemeente se antwoord dan bestaan uit die geloofsbelydenis, gebed en die
lied.
Die gesprek of dialoog wat tussen God en Sy gemeente plaasvind, het egter
volgens Strauss (2005: 7) ’n diepere betekenis. “Dis meer as maar net ’n
gesprek tussen God en Sy gemeente. Dié samekoms het ’n eskatologiese
kleur. Dis ’n voorspel tot die groot samekoms by die wederkoms van Christus.
(Openbaring 19:17) [sic] Dit raak die hart van die verhouding tussen God en
gemeente. Wat dus in hierdie samekoms gebeur, verklap iets van die
verhouding tussen God en Sy gemeente. Dit sê iets van wat hulle van Hom
glo en verwag”.
Hierdie samekoms van God en Sy gemeente vind altyd plaas binne ’n
bepaalde tyd van die jaar. “Die kerkjaar of liturgiese jaar, as die polsslag
waarmee die Kerk van Christus lewe, bepaal die aard en inhoud, sowel as die
orde van die erediens. Besondere geleenthede in ’n gemeente of
11

gemeenskap se lewe kan ook die inrigting van die erediens op ’n bepaalde
Sondag bepaal” (Kloppers, 2004: 16).
1.1 Liturgie
Die term liturgie word in die hedendaagse tyd meestal geassosieer met die
volgorde van die verskillende handelinge wat tydens die erediens plaasvind.
Strydom (1994: 5) verduidelik liturgie as “... die gestruktureerde vorm waarin
die omvattende eredienshandeling gegiet word/is, dus die diensorde.
Andersyds dui dit ook op die aktiewe voltrekking van die eredienshandeling”.
Volgens Erasmus (1982: 2) is die woord egter eers in die sestiende eeu deur
die kerk in gebruik geneem om die vorm van kommunikasie tussen God en sy
gemeente aan te dui. Wat die herkoms en vroeëre betekenis 1 van die woord
liturgie egter betref, stel hy dit so: “Die woord liturgie is ’n Griekse woord wat
vrywillige diens beteken. Dit het oorspronklik beteken om diens te lewer aan
die volk en aan die staat, maar mettertyd het dié betekenis vervaag, sodat die
woord aanduiding geword het vir enige vorm van diens in die algemeen. Ook
die diens aan die gode is later deur hierdie woord aangedui (Erasmus,
1982: 1)”.
1.2 Liturgiese elemente
Die liturgiese elemente is die middele waarmee kommunikasie tussen God en
sy gemeente bewerkstellig word. Volgens die Algemene Sinodale Kommissie
(ASK) (1988: 6, 11-15) en Erasmus (1982: 4, 5) sal ’n basiese oggenderediens
(sonder enige sakramente) min of meer uit die volgende handelinge
bestaan:
• Votum
• Seëngroet
• Lofsang
• Voorlesing van die Tien Gebooie/Wet
• Verootmoediging en skuldbelydenis
1
In die Bybelse tyd, soos veral in die Griekse vertaling van die Ou Testament gesien kan
word, het liturgie betrekking gehad op die kultiese diens wat deur die Priesters en Leviete in
beide die tempel en tabernakel verrig is. In die Nuwe Testament het dit weer dienslewering
binne die erediens beteken (Erasmus, 1982: 2).
12

• Genadeverkondiging
• Geloofsbelydenis
• Sang
• Gebed om die opening van die Woord/epiklese
• Skriflesing
• Prediking
• Danksegging, aanbidding en voorbidding
• Opneem van offergawes
• Sang
• Seën
Die elemente wat hier genoem word, hoef nie noodwendig in hierdie volgorde
te geskied nie, aangesien variasie tog ook van belang is. Die element van
sang kan, indien verlang, meer dikwels ingesluit word – soos byvoorbeeld
voor of na die prediking – om maar slegs ’n enkele moontlikheid te noem. Wat
die orde vir die aanddiens betref, word dieselfde orde van die oggenddiens
aanbeveel. Die voorlesing van die Tien Gebooie/Wet, verootmoediging en
skuldbelydenis, genadeverkondiging en geloofsbelydenis word dan as
opsioneel beskou (ASK, 1988: 11-15).
Aanderedienste 1 beskik egter oor ’n ander karakter as dié van
oggenderedienste. Die aanddiens is wel ’n egte en ware erediens nes die
oggenddiens, maar die aard daarvan word eerder gekenmerk deur groter
vryheid en spontaneïteit. Orde en vastigheid in die erediens is egter nog
steeds van groot belang (ASK, 1988: 27-29).
1
Die meeste aanddienste van die NG Kerk regoor Suid-Afrika word gekenmerk deur lae
bywoningsgetalle van lidmate. Volgens ’n statistiese verslag, Kerkspieël 2004, het bywoning
van aanddienste geweldig afgeneem, vanaf 9,07% in die jaar 2000 tot en met 3,60% in 2004
(Jackson, 2005: 1).
13

1.3 Die bepaling van ‘n liturgiese vorm vir erediensgebruik
Volgens Strydom (1994: 156) bied die Bybel “nêrens ’n altyd- en oral-
geldende diensorde vir die kerk, of onveranderlike liturgiese voorskrifte nie”.
Hy noem egter dat die Bybel wel moontlike riglyne aandui om ’n liturgiese
orde te bepaal.
Vanuit ’n historiese oogpunt gesien, het die liturgie van die reformatoriese
kerke in Suid-Afrika ontstaan uit die invloed van die Protestantse kerke in
Nederland. Hierdie kerke het voortgebou op die Zwingliaanse 1 voorkeur van
die preekdiens (pronaus). 2 Die implikasie was dat eredienste in die kerke van
Suid-Afrika ook hoofsaaklik rondom die bediening van die Woord, oftewel die
preek, gesentreer het en baie formalisties van aard was. “Die preek was die
hoogtepunt van die erediens. Al die ander liturgiese handelinge is hanteer
soos frilletjies wat maar net aangeheg is aan die prediking” (Strauss, 2005: 8).
In die middel van die twintigste eeu gebeur dit egter dat Sinodes in Suid-Afrika
opnuut besin oor die liturgie en dit in ’n vorm vaslê (Strauss, 2005: 9).
Die ASK (1988: 4) beklemtoon dat dit vir die “gesonde ontplooiing van die
erediens baie belangrik (is) dat die liturgiese ordes kerklik vasgestel en
eerbiedig moet word”. Dit beteken natuurlik nie dat dit op die mens se denke
en goedkeuring berus nie, want “die liturgie is nie die ‘eiendom’ van ’n
individuele voorganger, sodat hy op ’n onverantwoorde wyse, na eie
goeddunke en smaak, daarmee kan eksperimenteer nie (Strydom,
1994: 267)”. 3 Dus moet die liturgie se verloop op ‘n Bybelse grondslag berus.
Daarom verskaf die Algemene Sinode van 1966 en 1982 dan ook die
volgende riglyne rakende die inrigting en beplanning van eredienste:
1
Zwingliaans verwys na die gebruik van die kerkhervormer Huldrych Zwingli (1484-1531).
2
Aangesien Latyn as die taal van die kerk in die Middeleeue beskou was, het dit meegebring
dat ’n groot meerderheid van die volk die kerklike byeenkomste onverstaanbaar gevind het.
Die gevolg was die ontwikkeling van die pronaus in die laat Middeleeue, ’n leerdiens in
volkstaal (Strydom 1994: 43).
3
Volgens Basson (1997: 5) gebeur dit wel dat die liturg/predikant soms van die liturgiese orde
afwyk en sy/haar eie orde volg. Erasmus (1982: 3) sê egter “die erediens is nie daar om
individuele smaak te bevredig nie, maar moet só ingerig word, dat die openbare ontmoeting
tussen God en sy gemeente die beste daardeur gedien (kan) word”.
14

• “’n Vaste en vasgestelde liturgiese orde wat die ontmoeting tussen God
en sy versamelde gemeente reël, is noodsaaklik: God is immers ’n
God van orde (1 Kor. 14:33); dit gee aan die erediens ’n sinvolle
reëlmaat en styl; dit dien as bekende weg waarop die gemeente tot die
erediens toetree en help om te waak teen allerlei oppervlakkige gesoek
na nuwighede in die erediens.
• Die Sinode beklemtoon dit weer dat elke gemeente gebonde is om die
besluite van die Sinode oor die liturgie te gehoorsaam. Onduidelikhede
en verskille oor sekere sake kan steeds onder die aandag van die
betrokke kommissie gebring word en kan ter gelegenertyd voor ’n
volgende Sinode dien.
• Tog moet daar gewaak word teen formalisme en onbuigsaamheid in
die liturgie wat tot verveling in en vervreemding van die erediens lei.
Binne die raamwerk van die vasgestelde orde van die erediens moet
die liturg deur deeglike voorbereiding van die liturgie vir elke diens
daarna strewe om die ontmoeting nuut en vars te laat bly, sinvolle en
doelmatige variasies, bv. t.o.v. die aantal Skriflesings, die plasing van
die wet, die wisseling van ‘vaste liedere’, ens. in te bring. Wanneer die
gemeente opgevoed word tot ’n dieper liturgiese bewussyn sal dit baie
help om die verstarring van die erediens te oorkom.
• Daar moet ’n gesonde ewewig gehandhaaf word tussen vastigheid en
variasie, tussen gebondenheid en soepelheid in die erediens”
(Besluiteregister, 2006: 2).
Dit is ook noodsaaklik dat daar rekening gehou sal word met die tyd waarin
ons leef. Strydom (1994: 156) sê dat hoewel die Bybel sekere feite verskaf
oor liturgiese handelinge, moet daar in gedagte gehou word dat hierdie
handelinge in ’n spesifieke historiese, kulturele en godsdienstige konteks
plaasgevind het en dus nie heeltemal op vandag van toepassing kan wees
nie. Net so sê Erasmus (1982: 2, 3): “by ’n verantwoorde erediens is dit voorts
ook noodsaaklik dat die kerk rekening sal hou met die hede. Die inhoud van
wat in die erediens deur die liturgie gedra word, bly dieselfde, maar die vorm
waarin dit gebring word, pas aan by eie tyd en omstandighede”. Die ASK
(1988: 1, 4) beklemtoon dan ook die feit dat variasies binne die liturgiese orde
15

toegelaat moet word, want “die kerk is egter ’n lewende organisme wat sy
lewende Here dien en aanbid in die erediens, daarom kan en mag die
erediens nooit stagneer nie, maar moet dit altyd sprankelend en nuut bly”. 1
1.4 Liturgiese rolspelers binne die erediens
Liturge kan beskryf word as persone wat bekwaam is om leiding te neem
tydens die erediens. Die leraar as liturg verkondig die gesproke Woord van
God aan die gemeente. Die orrelis, as mede-liturg, 2 vul hierdie gesproke
Woord van God aan deur middel van musiek.
Volgens Erasmus (1982: 5) behels die taak van ’n orrelis veel meer as net die
bespeel van sy instrument. “Dit lê daarom op hom ’n enorme
verantwoordelikheid, dit verhef hom tot priester en dit bring hom gelowig op sy
knieë as dienaar van God”. Verder noem Kloppers (2004: 23, 24) dat die
sukses van die verloop van verskillende gebeure in die erediens grootliks
afhanklik is van die orrelis se deeglike beplanning en voorbereiding. Dit is dus
belangrik dat die orrelis beskik oor genoegsame kennis van musiek sowel as
van die kerk. Daarom sê Oelofse (2001: 63, 64): “Wat die musikale opleiding
van ’n begeleier betref word dieselfde eise aan die begeleier gestel as wat die
kerk op teologiese gronde eis. Vir die kerkorrelis en of enige begeleier in die
gemeente beteken die eise die volgende:
• Die kerkorrelis/begeleier moet die begeerte hê om te begelei op grond
van sy/haar godsdienstige oortuiging;
• Hy/sy moet heeltemal bereid wees om, saam met die gemeente
volgens die oordeel van die gemeente, die bedoeling van die teks van
die lied en van die kerk tot ’n eenheid saam te bind;
1
Daar moet egter daarteen gewaak word dat die liturgie nie charismaties van aard word nie.
’n Charismatiese liturgie word veral gekenmerk deur ’n “individualistiese, subjektivistiese en
ervaringsgerigte liturgie waarin die mens en sy ervarings sodanig op die voorgrond tree dat
God en wat Hy vir ons gedoen het, dreig om op die agtergrond te verdwyn. Liturgies speel die
Woord ’n ondergeskikte rol” (Strauss, 2005: 12).
2
Dit kan hier natuurlik ook verwys na instrumentaliste van ’n musiekbedieningsgroep.
16

• Hy/sy moet oor die tegniese en musikale vermoëns beskik om die
gevoelens van aanbidding, dank en lofprysing van die aardse liggaam
van Christus op die betrokke instrument in klank om te sit”.
“Dus staan die roeping van ’n kerkorrelis op dieselfde vlak as die van die
predikant, ouderling en diaken. Om die waarheid te sê vorm die orrelis saam
met die hele gemeente en ampte deel van die liggaam van Christus om tot die
welsyn van die gemeente te werk. Derhalwe word die werk van die orrelis nie
gesien as ’n reg nie, maar as ’n voorreg om ’n besondere dienswerk in die
gemeente en die aanbidding van die gemeente te verrig” (Oelofse, 2001: 63).
Dit is noodsaaklik dat liturge as ’n span saamwerk in ’n gemeente. “The
clergy-musician team is the most critical component in the success of a
church” (Guenther, 2000: 40). Die gesproke en gesonge Woord van God moet
die gemeente aanspreek en opbou in die geloof. Aandag moet ook gegee
word aan verwagtinge en behoeftes van verskillende groepe in die gemeente
(Kloppers, 2002: 12, 13). 1 “In die liturgies-pastorale kommunikasieproses
moet die hele mens betrek en aangespreek word: emosioneel, verstandelik én
ten opsigte van die wil; geestelik én fisies. Dit moet plaasvind langs die weg
van verbale én nie-verbale media, en gerig wees op die geloofsreaksie van
erediensgangers op God se omvattende verlossing in Christus Jesus in die
totaliteit van hulle menswees” (Strydom, 1994: 207, 208). Daarom moet elke
erediens as ’n geleentheid beskou word waar liturge as ’n span funksioneer
om ’n verskil in die lewens van gemeentelede te bewerkstellig (Guenther,
2000: 45).
1 Dit is inderdaad so dat gemeentelede se opinies en gevoelens van mekaar verskil. Daarom
sê Strauss (2005: 14): “daar is in elke gemeente mense wat hulle verhouding met God
verskillend beleef. Hulle sal noodwendig verskillende verwagtinge en belewenisse oor die
musiek in die erediens hê”.
17

2. MUSIEK IN DIE EREDIENS
Musiek in die erediens verwys na gemeentesang sowel as instrumentale
musiek wat binne die erediens ’n bepaalde liturgiese funksie verrig. “Onder
musiek van die kerk verstaan ons daardie opsigselfstaande musiek, wat één
van die verskillende onderdele van die liturgiese geheel van die geordende
erediens uitmaak” (Erasmus, 1982: 12). Volgens Strydom (1994: 257) beskik
musiek oor die unieke eienskap om ’n sterker emosionele boodskap oor te dra
as die gesproke woord. Juis om hierdie rede is musiek in die erediens dan
van onskatbare waarde, aangesien dit die mens direk kan aanspreek. “The
result is music with a purpose: music to affect the lives of people through
beauty and the Christian message it carries” (Kemp, 1981: 6).
2.1 Die kerklied
Die kerklied is die antwoord van die gemeente op die Woord van God.
Volgens Erasmus (1982: 38) is dit die manier waardeur die gemeente, deur
middel van sang, sy geloof bely en die Here loof en aanbid. “Dit is ’n
onontbeerlike medium vir menslike ekspressie, ’n unieke emosioneelterapeutiese
uitlaatklep, ’n kommunikasiemedium wat die totale mens
aanspreek” (Strydom, 1994: 283).
Die kerklied is die middel waardeur die gemeente se deelname aan die liturgie
verseker word. “One of the most basic functions of church music is to involve
persons in the making of it. This view is primarily concerned with the
experience of the whole congregation as participants, secondarily with the
choir, 1 and minimally with individual soloists or performers. The value central
to this concept is active involvement in a situation rather than passive
observation of it – to be engaged as a participant rather than somewhat
1
’n Koor of sanggroep in ’n gemeente kan van groot nut wees as dit by die aanleer van nuwe
liedere kom. Calvyn het reeds tydens die Reformasie die moontlikheid van ’n koor, om leiding
by die gemeentesang en die aanleer van liedere te neem, ingesien (Cillié, 1983: 4). “Dit is
verarmend om altyd terug te val op ‘ou’, ‘gewilde’ en ‘maklike’ liedere. Aan die ander kant
moet daar nie slegs nuwe liedere gesing word nie. Mense ervaar spanning en kom in
opstand oor te veel van die onbekende. Daar moet altyd na balans gestreef word.
Samewerking tussen die leraar, musiekorganiseerder, orrelis, sangleiers en instrumentaliste
is uiters belangrik” (Conradie, 2002: III, IV).
18

emoved from the action as a spectator” (Mitchell, 1978: 79). Na aanleiding
van Harling (2002: 8) is dit ook nodig dat elkeen wat sing, sy/haar musikale
gawes moet inspan en deelneem daarmee. “The essential thing is not how
you sing, but that you participate with your musical gifts, however limited, and
that you mean what you sing and sing what you mean”. Daarom is dit dan
belangrik dat die gemeente die kerklied as ’n geheel moet verstaan en
waardeer om dit met gemak te kan uitvoer (Barnard, 1983: 37).
2.1.1 Die verhouding tussen teks en melodie
Volgens Louw (1964: 33) bestaan daar ’n baie hegte eenheid tussen woord
en musiek, soveel so “dat ’n mens kwalik die een los van die ander kan
beoordeel. Woord en musiek vorm in die lied – of dit nou kerklied of kunslied
is – ’n onlosmaaklike eenheid”. Die woord of teks van die kerklied berus op
die Woord van die Here wat in ’n poëtiese vorm sy gestalte kry. Met behulp
van ’n melodie word die teks aangevul om in diens tot eer van God te
funksioneer (Du Toit, 1979: 27). “In a specifically Christian sense, music
combined with words which reflect valid interpretations of the Christian faith
plays a crucial role in our spiritual growth” (Pass, 1989: 52). 1
Daar bestaan ’n noue verband tussen die letterkunde en estetika (kuns) by die
skepping van die (kerk) lied. Die vermoë om die Bybelse boodskap sterk en
duidelik te laat spreek, is afhanklik van ’n goeie poëtiese of letterkundige
vorm. Vergesel van ’n dienende en kragtige, maar nie-oorheersende melodie,
bereik teks en musiek deur middel van artistieke vaardigheid ’n oortuigende
eenheid (Barnard, 1983: 33, 34). “Daar moet in die proses van liedskepping
agting wees vir die estetiese eiewetlikheid en selfstandige identiteit van elke
vennoot, teks én musiek. Eers dan kan daar ’n sinvolle woord-toonverhouding
tot stand kom en kan die melodie sy dienende rol vervul – ’n rol wat geensins
dui op musikaal-estetiese minderwaardigheid nie. Uiteindelik onderstreep die
geslaagde woord-toonverhouding tussen ’n sterk teks en goeie melodie die
unieke estetiese eiendomlikheid van ’n geslaagde kerkliedtoonsetting, naamlik
1
Vir Martin Luther was die kombinasie van woorde en musiek die beste manier om die
Christelike geloof te verkondig. Hy noem dit die “‘viva vox evangelii’, die lewende stem van
die evangelie, wat die teks lewe moet gee” (Kloppers, 2003: 12).
19

om by te dra tot die verstaanbaarheid (in rasionele én affektiewe sin) van die
teks” (Strydom, 1994: 258).
2.1.2 Die vestiging van die kerklied in Suid-Afrika
Die geskiedenis van die Protestantse kerklied in Suid-Afrika het sy
ontwikkeling te danke aan die verskyning van die Geneefse Psalmboek
tussen die jare 1539 en 1562 onder leiding van Johannes Calvyn. Aanvanklik
was hierdie Psalms in Frans berym en is dit eers in 1566 deur die kerkleier,
Petrus Dathenus (Datheen), in Nederlands vertaal. Met die koms van Jan van
Riebeeck aan die Kaap in April 1652, vind die Datheense Psalmboek dan ook
sy aanslag in Suid-Afrika (Cillié, 1983: 1, 2).
In Nederland was daar sterk kritiek gelewer teen die Psalmberyming van
Datheen. Datheen was nie opgelei as ’n digter of musikus nie en gevolglik
was die liedere nie maklik singbaar nie. 1 Die resultaat was dat daar in 1773 in
Den Haag ’n nuwe en verbeterde Psalmberyming vir gebruik in die erediens
saamgestel word. Met die invoer van hierdie nuwe beryming na Suid-Afrika
was daar egter (net soos in Nederland) nog geen verbetering aan die
gemeentesang te bespeur nie en is daar van isometriese sang 2 gebruik
gemaak om sake te vergemaklik. Dit het natuurlik daartoe gelei dat die wese
van die melodieë onder die uitgerekte sangpatroon verlore geraak het (Cillié,
1983: 1, 7, 8).
Interessant is egter die feit dat vrye Bybelse liedere, 3 naas die Psalms, hulle
inslag in die erediens begin verkry het. Reeds in die Datheense Psalmboek
van 1566 sowel as in die nuwe beryming van 1773 was daar ’n aantal van
hierdie liedere teenwoordig om saam met die Psalms te funksioneer. Die
gevolg was die verskyning van die “Evangelische Gezangen” wat bestaan het
1 Die Geneefse Psalmmelodieë was gekenmerk deur ’n lewendige en vrye ritme. Datheen se
beryming het egter hierdie ritme laat wegkwyn (Cillié, 1983: 8).
2 Dit is die verskynsel waar die Psalms met ewe lang note gesing word (Cillié, 1983: 8).
3 Vrye Bybelse of kerkliedere is “liedere wat vry is van ’n bepaalde skrifgedeelte maar
gegrond is op die Skrif as geheel” (Du Toit, 1983: 11).
20

uit 192 vrye kerkliedere, ook genoem die Gesange. In 1814 word dit dan ook
vanaf Nederland na Suid-Afrika ingevoer (Barnard, 1983: 20).
Hoewel die Gesange aanvanklik nie deur almal ewe goed ontvang was nie,
het die liedere mettertyd tot ’n aanvaarbare vorm ontwikkel. So word daar in
1944 die eerste Afrikaanse Psalm- en Gesangboek 1 uitgereik wat oor die
berymde Psalms sowel as 193 Gesange 2 beskik. Hierdie sangbundel word
dan ook op ’n latere tydstip hersien en aldus word daar ’n nuwe Psalm- en
Gesangboek in 1978 in gebruik gestel, waarvan die aantal Gesange tot 353
liedere uitgebrei is (Barnard, 1983: 21).
Die Psalms en Gesange was egter nie die enigste liedere vir geestelike en
kerklike gebruik wat die lig gesien het nie. In die tweede helfte van die 19de
eeu vind daar ’n godsdienstige herlewing in Amerika plaas, wat spoedig ook
na Brittanje uitbrei. ’n Direkte gevolg van die herlewing was die verskyning
van nuwe liedere en musiek, die sogenaamde “Sankey-liedere”. 3 Weens die
feit dat die Kaap in 1806 deur Brittanje oorgeneem is, was dit dus nie vreemd
dat die Engelse gebruik van hierdie tipe liedere mettertyd ook ’n invloed op die
Afrikaanse kerke in Suid-Afrika sou uitoefen nie. In 1863 en 1871 onderskeidelik,
verskyn daar byvoorbeeld twee sangbundels – die Kinderharp en
Zionsliederen – wat ’n duidelike invloed van die Sankey-liedere toon. Die doel
van hierdie bundels was hoofsaaklik om makliker singbare melodieë in bereik
1
Suid-Afrikaanse musici het veral tot die Psalms bydraes gelewer in die vorm van berymings
(JD Du Toit – Totius) en melodieë (FW Jannasch, PK de Villiers en AC van Velden) (Strydom,
1994: 147, 148).
2
Dit was hoofsaaklik ’n Afrikaanse verwerking van die “Evangelische Gezangen” van 1814
(Barnard, 1983: 21).
3
Met die godsdienstige herlewing in Amerika het daar byeenkomste en sametrekke onder die
leiding van die prediker Dwight Lyman Moody en die sangleier Ira David Sankey plaasgevind.
Die liedere wat tydens hierdie byeenkomste deur Sankey bekendgestel is, het spoedig baie
gewild geword. Gevolglik lei dit tot die publikasie daarvan in die bundel Gospel Hymns and
Sacred Solos in 1875 (Carstens, 1983: 52). Die melodieë van hierdie liedere was “instantly
memorable, their sentiments direct and their effect strong and immediate” (Wilson-Dickson,
1992: 138).
21

van die jeug te stel met die implementering daarvan in die sang tydens
Sondagskool-aangeleenthede (Carstens, 1983: 42, 44, 52).
Die hoogty van die Sankey-liedere word egter gevind by die bekendstelling
van die Hallelujas in 1903. 1 Hierdie bundel het bestaan uit ’n kombinasie van
liedere uit die bogenoemde twee bundels, 148 Sankeys, 1 Psalm en 7
Gesange. In die Nuwe Halleluja van 1931 is daar voortgebou op die
weergawe van 1903, maar met ’n vermeerdering in die aantal Psalms en
Gesange. Die aantal Sankeys is egter tot 125 verminder. Met die koms van
die volgende uitgawe van die Halleluja in 1949 is die meeste tekste van die
liedere behou. Die Sankey-melodieë, verminder tot 111, is òf vervang òf
harmonies verbeter. Verder het hierdie bundel ook oor liedere van die
Europese kerkliedtradisie (veral Kersliedere) beskik. 2 ’n Verbeterde uitgawe
op die Halleluja van 1949 verskyn in 1960. Dit het bloot net ’n terugplasing
van al die vorige weggelate Sankey-melodieë behels. Hoewel die
Hallelujaboek gewild was, het die Algemene Sinode nooit die bundel vir
amptelike gebruik in die erediens erken nie. Baie besware oor die liedere,
veral ten opsigte van die teks se gebondenheid aan die Skrif en die
ontbreking aan geestelike diepte in die melodieë, is ook aangeteken
(Carstens, 1983: 45, 52, 53 en Strydom, 1994: 151).
Ander sangbundels benewens die Hallelujabundel het ook mettertyd ontstaan.
In 1984 word die Jeugsangbundel bekendgestel om, tesame met die Psalmen
Gesangboek, uitsluitlik by jeugbyeenkomste van die NG Kerk te
funksioneer. Die liedere in hierdie bundel was uiteenlopend van aard en dit
het spoedig geblyk dat Amerikaanse “gospel”-tipe liedere van die 19de en
20ste eeu veral die voorkeur by die jeug geniet. In 1989 word daar ’n
1
In 1883 het daar ook ’n Hallelujaboek verskyn, wat grotendeels bestaan het uit ’n aantal
nuwe melodieë vir sommige Psalms wat moeilik singbaar was. Hierdie bundel was egter nie
baie suksesvol nie, aangesien die aanvraag na ’n groter aantal melodieuse melodieë steeds
’n behoefte was (Carstens, 1983: 44, 45).
2
’n Hele aantal van hierdie liedere, asook Engelse Hymns wat vantevore in die Halleluja
teenwoordig was, is ook in die Psalm- en Gesangboek van 1978 opgeneem (Strydom,
1994: 151).
22

proefbundel, die Sing Onder Mekaar, vir gebruik in die erediens uitgereik. Dit
het onder meer liedere van die Jeugsangbundel en Hallelujaboek bevat. ’n
Opvolg op die Jeugsangbundel van 1984 verskyn in 1994, genaamd
Jeugsangbundel 2, ook vir erediensgebruik. In hierdie bundel is ’n groot
aantal liedere van die oorspronklike Jeugsangbundel oorgeneem. Ook liedere
van die eietydse “gospel”-styl is ingesluit (Strydom, 1994: 149, 152).
Tans word Liedboek van die Kerk (2001) as die amptelike liedbundel van die
NG Kerk aanvaar. In hierdie liedbundel is daar veral aandag gegee aan die
herskep van Psalm-tekste en melodieë om die sing daarvan te vergemaklik.
Die 353 Gesange is ook hersien, waarvan 220 in die nuwe bundel opgeneem
is. Ander liedere is egter ook in die bundel gevoeg en sluit die volgende in: 8
Halleluja-liedere, 1 lied uit die Jeugsangbundel, 37 liedere uit die Sing Onder
Mekaar, 45 liedere uit die Jeugsangbundel 2, sowel as ’n aantal liedere uit
ander tale, tradisies en kulture. Met hierdie ryke verskeidenheid van liedere
saamgevoeg in een bundel, word daar gepoog om in alle ouderdomsgroepe,
oud en jonk, se liedbehoeftes te voorsien (Liedboek van die Kerk, 2001: 15,
20 en Oelofse, 2001: 47). 1
1
In 2002 gee die Algemene Sinode die opdrag om “’n meganisme te skep waarvolgens nuwe,
inheemse en eietydse liedere deurlopend in die kerk opgeneem kan word en om die nodige
riglyne vir die skep van nuwe liedere daar te stel” (Besluiteregister, 2006: 12). Gevolglik word
die verskillende kommissies van die Algemene Sinode in 2004 (kommissies van die erediens,
jeug en so meer) onder die titel Gemeente-Ontwikkeling geplaas. Die Algemene Diensgroep
vir Gemeente-Ontwikkeling (ADGO) skenk veral aandag aan eredienshandelinge, soos
liturgie en musiek, waaronder die keuring en bekendstelling van nuwe liedere hanteer word.
In 2006 word die werkgroep FLAM (Funky Liedere vir ’n Aan die brand Musiekbediening) se
eerste CD bekendgestel. Dit bestaan uit 20 kontemporêre liedere wat dien om Liedboek van
die Kerk (2001) tydens eredienste aan te vul (Jackson, 2006: 3). Wat die huidige
bedrywighede van ADGO betref, is daar ’n werkgroep, bekend as VONKK (Voortgesette
Ontwikkeling van die Nuwe Klassieke Kerkliedprojek) saamgestel om die meer klassieke en
tradisionele sy van kerkliedere te bevorder. Hierdie klassieke kerkliedere sal mettertyd in ’n
bundel, soortgelyk aan FLAM, uitgereik word. Verder word daar dan ook beoog om
ondersoek in te stel na moontlike opleidingsgeleenthede vir orreliste, koorleiers en
musiekbedieningsgroepe.
23

2.2 Die orrel as kerklike instrument
Die orrel word normaalweg as ’n kerklike instrument beskou waar dit ’n
prominente rol by gemeentesangbegeleiding speel.
Die orrel het ontwikkel uit die panfluit, ’n instrument wat bestaan het uit “a rank
of pipes of different lengths, each pipe playing one note when blown” (Baker,
1991: 19). Reeds in 250 voor Christus is ’n waterorrel (hydraulos) deur ’n
Griekse ingenieur, Ktesibios, uitgevind. Dit het bestaan uit ’n enkele ry pype,
geaktiveer deur ’n primitiewe klawerbord. Die pype is van lug voorsien deur
middel van water wat onder druk geplaas was. Orrels wat ongeveer ’n eeu na
die koms van Christus gebou is, het egter oor blaasbalke beskik om
windvoorsiening aan pype te verleen. 1 Met die verdere ontwikkeling en
verbetering van orrelbou oor die eeue heen, was hierdie tipe orrel met
blaasbalke dan ook die voorloper van die huidige orrel (Baker, 1991: 19 en
Salomons, 1983: 20). 2
Dit is egter interessant om daarop te let dat die orrel nie van sy vroegste
bestaan af as ’n kerklike instrument funksioneer het nie. As ’n sekulêre
instrument was dit veral by feestelike aktiwiteite aangewend. Williams
(1993: 28) noem onder meer “organs were played at diplomatic receptions
and in palace ceremony, at banquets and weddings, at the hippodrome or out
of doors at state arrivals (adventus), and at various royal events in connection
1
Aanvanklik was die orrels nie baie groot in bou nie. Dit het bestaan uit houtstafies wat
uitgetrek word om die pype te laat spreek. ’n Klawerbord sou eers teen die twaalfde eeu
bygevoeg word. Tydens die dertiende eeu vind die verdeling van registers plaas en verskaf
so groter klankmoontlikhede aan die instrument (Salomons, 1983: 20).
2
Digitale orrels word ook deesdae in kerke aangetref. Hierdie orrels beskik nie oor pype nie.
Die klank van ’n pyporrel word bloot nageboots en oor luidsprekers gehoor. ’n Voordeel van
hierdie tipe orrels is dat die koste daarvan nie so hoog is nie en dat geen
instandhoudingswerk nodig is nie, hoewel die elektroniese komponente dalk gouer kan ingee
as die komponente van ‘n pyporrel (Maple, 1995: 31). ’n Verdere voordeel van die digitale
orrel is dat die klank en musiekstyl verder uitgebrei kan word. “Through cutting-edge
technology, the digital organ can expand with the needs of the congregation. Expansion
boards, new integrated circuits, and new modules can easily be incorporated to the original
organ. Literally, the organ grows and changes as the congregation grows and changes”
(Wibbles, 2005: 43).
24

with church festivals”. Verder was dit ook die gebruik om orrels te laat bou met
die doel om dit as geskenke voor te lê aan koninklikes. In ongeveer 757 word
daar byvoorbeeld ’n orrel (genoem “organum”) deur die Bisantynse keiser
Constantinus, aan Koning Pippin van Frankryk gestuur (Baker, 1991: 19 en
Williams, 1993: 34). Weens die feit dat daar in die kloosters van die
Benediktynse orde 1 belangstelling rondom die orrel ontwikkel, begin die orrel
eers vanaf die tiende eeu geleidelik sy weg na die kerk vind (Baker, 1991:
20). 2
2.2.1 Die kansionale besetting vir orrelbegeleiding
Teen die einde van die 16de eeu was kansionale besettings van kerkliedere
die norm. Dit het beteken dat elke lettergreep van die teks teenoor sy eie
akkoord getoonset was. Die melodie wat gewoonlik in die tenoor geplaas was,
is verskuif na die sopraan om sodoende die melodie van die lied duideliker
hoorbaar te maak. Die doel van hierdie tipe toonsetting was vierstemmige
kantory/koorsang. Tydens die 17de en 18de eeue word daar oorgeskakel na
’n besyferde bas patroon vir die begeleiding van kerkliedere. In die 19de eeu
word die vierstemmige kansionale gebruik 3 egter weer die aanvaarde praktyk
1
Musiek was ’n groot belangstellingsonderwerp onder die Benediktynse orde.
2
Die orrel was aanvanklik nooit gebruik om die gemeentesang te begelei nie. Dit het slegs die
noot aangegee vir die priester, die koor begelei en tussenspele gelewer (Baker, 1991: 25).
Gedurende die sewentiende eeu word daar in Nederland besef dat die instrument wel die
leiding en begeleiding van gemeentesang kan hanteer. Dit sou egter nog meer as twee eeue
duur voordat die orrel sy hedendaagse funksie in die erediens kon verrig (Cillié, 1983: 6). Ook
in die kerke van Suid-Afrika het die sang onbegeleid geskied. Die leiding van die sang is
normaalweg deur ’n voorsinger (’n sieketrooster en/of onderwyser) behartig, iemand wat oor
’n sterk stem, tesame met ’n deeglike kennis van sy liedbundel beskik het. By die eredienste
aan die Kaap het die lidmaatgetalle mettertyd tot so ’n mate gestyg dat die voorsinger nie
meer in staat was om die gemeentesang op sy eie te lei nie. Gevolglik word daar ondersoek
ingestel na die moontlike aankoop van ’n orrel om as hulpmiddel by die gemeentesang te
funksioneer. Dit lei daartoe dat die Kaapse kerk sy eerste orrel (’n serafyn) in 1737 bekom om
die gemeentesang te ondersteun, asook om voor-, tussen- en naspele tydens eredienste te
speel (Cillié, 1983: 5, 6).
3
Aanvanklik is daar op die orrel eenstemmig gespeel, aangesien slegs een noot op ’n keer
ingedruk kon word (Erasmus, 1982: 52).
25

veral toe die orrel as begeleidingsinstrument in die kerk begin funksioneer
(Strydom, 1994: 376, 377).
In begeleidingsboeke vir liturgiese sang word die uitgangspunt, dat die orrel
die vernaamste begeleidingsinstrument is, by die meeste liedere aangetref,
aangesien die instrumentale besetting van liedere vanuit ’n duidelike
orrelistiese oogpunt saamgestel is. By die meeste tradisionele kerkliedere,
sowel as by sommige kontemporêre liedere, is dit dan die geval dat die
vierstemmige kansionale besetting as die aanvaarde begeleidingstyl aangedui
word. Met die ontwikkeling van nuwer liedstyle, en veral ook die
implementering van ander begeleidingsinstrumente in die erediens, word daar
dikwels afgewyk van die vierstemmige kansionale besettings om vryer, suiwer
instrumentale besettings te bewerkstellig. “Hiervoor word in talle
begeleidingsuitgawes van kerksangbundels op allerlei wyses voorsiening
gemaak, onder andere deurdat (bv) kitaar-harmoniedrukke, 1 bo- en
teenstemme vir melodie-instrumente, gepaste ritmiese patrone vir perkussie
doeleindes, en volledige ensemble-besettings verskaf word in
ooreenstemming met die styl van die betrokke lied” (Strydom, 1994: 377,
379).
2.2.2 Vereistes vir die begeleiding van die kerklied
Volgens Cillié (1980: 16) is die belangrikste funksie van die orrel om die
gemeentesang te ondersteun en moet die instrument daarom beskik oor ’n vol
en ryk klank wat die kerkgebou ten volle kan vul. 2 Net so sê Mitchell
(1978: 65) dan ook : “For any organist of any level of competence, playing an
instrument of whatever size, the primary task of ministry is to support the
congregation as it sings. Achieving this goal begins with recognizing and
accepting the absolute priority of congregational singing. As with the choir,
1
Ongeveer ’n jaar nadat Liedboek van die Kerk (2001) bekend gestel is, is ’n uitgawe
daarvan, wat slegs oor kitaarakkoorde beskik, uitgereik.
2
In die geval waar musiekbedieningsgroepe die begeleiding hanteer, sal dieselfde beginsel
natuurlik geld, naamlik dat die klank van die instrumente voldoende moet wees om nog
steeds die gemeentesang behoorlik te ondersteun. Die regte klanktoerusting sal hier dus ’n
groot bydrae kan lewer.
26

this means commitment of a substantial amount of time and energy to the
rehearsal of hymns”. Wat die orrelis/musiekleier egter in gedagte behoort te
hou, is die feit dat ’n groot gedeelte van die gemeente uit amateurs kan
bestaan. Daarom is dit belangrik dat hy/sy die gemeente sal lei om
kerkmusiek beter te verstaan (Kemp, 1981: 2, 4).
Die kerklied is in ’n sekere styl gekomponeer en juis daarom is dit belangrik
dat die begeleidingstyl ook daarby moet aanpas. “Elke lied en gesonge
liturgiese stuk moet begelei word in ooreenstemming met die eiendomlike styl
daarvan ten opsigte van tempo, frasering, registrasie, sowel as die stylperiode
waaruit dit kom. Goeie gemeentesangbegeleiding is ’n subtiele kuns. Die
begeleier moet dink in terme van, en moet homself musikaal vereenselwig
met die sanger(s), in hierdie geval met die vermoëns, moontlikhede en
beperkings van die gemeente. Daar moet voldoende geleentheid wees vir
asemhaling, ook tussen strofes, sonder om die musikale voortgang in te boet.
Gemeentesang moet ritmies stewig wees. Die polsslag moet dwarsdeur
konsekwent gehandhaaf word (dus geen rallentando’s en accelerando’s nie).
Alhoewel legato-spel die uitgangspunt is, vra situasies daarvoor dat daar
soms meer geartikuleerd gebegelei sal word (’n stylvolle non-legato; nooit
staccato nie). Die tempo moet altyd toelaat dat die gemeente die teks op ’n
natuurlike, gemaklike, kommunikatiewe wyse kan hanteer. Dit gaan in
liturgiese sang immers om die teks wat oordink en gekommunikeer moet
word, waarvan die musiek net die draer is. Beide gejaagdheid én oordrewe
sleperigheid moet dus vermy word. Die sang moet altyd gekenmerk word deur
’n musikale stuwing. Verder moet in gedagte gehou word dat die akoestiese
ruimte en die aantal sangers ook ’n rol speel by die bepaling van ’n liturgiese
sinvolle tempo” (Strydom, 1994: 377, 378).
Dit is van die uiterste belang dat orrelbegeleiding te alle tye met sinvolle
registrasie 1 moet geskied. Die karakter van al die liedere wat gesing word, is
nie almal dieselfde nie. Om hierdie rede moet elke lied dan ook nie eenders
op die orrel geregistreer word nie. ’n Loflied sal byvoorbeeld meer opgewek
1 Dit verwys na die verskillende moontlikhede van klankkleure en kombinasies van die
orrelregisters.
27

en met groter volume gespeel word as ’n lied wat handel oor skuldbelydenis.
Hieruit kan daar dus afgelei word dat die orrelis (te) oor ’n deeglike kennis van
sy/haar instrument sowel as registrasietegnieke moet beskik (Strydom,
1981: 8-9). “Daarom is dit so noodsaaklik dat ons met kennis en deur
oefening leer om hierdie magtige instrument op koninklike en waardige wyse
te bespeel en wel in ooreenstemming met sy oorspronklike karakter”
(Erasmus, 1982: 56). Juis deur die klank van die orrel reg te benader vir elke
lied of moment in die erediens, kan die sang van die gemeente daardeur
aangemoedig word “om dit steeds beter te laat opklink, sodat dit mag wees tot
groter eer en glorie van die Here onse God!” (Salomons, 1983: 25).
2.2.3 Instrumentale musiek
Instrumentale musiek verwys (in hierdie konteks) hoofsaaklik na aanvullende
musiek wat tydens verskillende liturgiese momente in oggend- en
aanderedienste voorkom. “Orrelspel 1 vóór en na die erediens en ook tydens
die opneem van die offergawe (offertorium-musiek) en die nagmaal
(kommunie-musiek) het die algemeen aanvaarde gebruik geword” (Strydom,
1994: 383). 2
Die gebruik van instrumentale musiek binne die erediens moet egter voldoen
aan sekere voorwaardes, naamlik:
• “Bepaalde instrumente moenie gebruik word bloot omdat hulle aanpas
by die gangbare mode, die populêre smaak, of die musiekstyl van ’n
bepaalde subkultuur nie. Estetiese en liturgiese norme moet altyd die
finale toets wees – en dit sluit wel stylgetrouheid (tov ’n bepaalde lied
of liedtipe) in.
1
Dit is egter nie die geval dat slegs die orrel as gepaste instrument beskou word om tydens
hierdie momente te funksioneer nie. Ander instrumente kan ook hierdie taak behartig.
2
Volgens Erasmus (1982: 32) het die kerk aan die begin van die Kerkhervorming slegs
gekonsentreer op musiek wat as deel van die erediens aanvaar was. “Oor enige ander soorte
van musiek en musiekgebruik by die erediens, het die kerk nie leiding gegee of geneem nie.
Dit was die Protestantse orreliste wat vrywillig (sonder beloning en dikwels ook sonder dank)
hulle bydraes gelewer het vir die praktiese gebruik voor en na die erediens”.
28

• Instrumentale musiek moet steeds liturgies-funksioneel aangewend
word: dit moet die sanghandeling, sowel as die erediens as
eenheidsgebeure, sinvol dien en verryk.
• Instrumentale musiek moet bedrewe, kunssinnig, smaakvol, stilisties
korrek uitgevoer word. Lompheid, amateuragtigheid, onvoorbereidheid
pas in geen opsig in liturgiese verband nie.
• Instrumentale musiek moet geen onliturgiese of sekularistiese
konnotasie in die erediens indra, wat die aandag van erediensgangers
van die aanbiddingshandeling of die Woord kan weglei nie” (Strydom,
1994: 376).
Instrumentale musiek is veral geskik om atmosfeer by ’n geleentheid te skep.
“Wanneer orrelspel (of enige ander vorm van instrumentale musiek, in solo- of
ensemble-vorm) wel gebruik word, dien dit om ’n klimaat te skep wat
ooreenstem met die liturgiese intensie en inhoud van die bepaalde erediens
(of handeling wat dit vergesel)” (Strydom, 1994: 383). Musiek wat voor die
aanvang van ’n erediens gespeel word, kan dien om die gemeente solank in
te stel op die rustige en ordelike aard van die erediens. “Die erediens is die
unieke byeenkoms in God se teenwoordigheid. Die gemeente moet hul
daarop voorberei. Dit is dus gepas dat die gemeente vanuit die geraas van die
alledaagse wêreld eers in stil voorbereiding en met stil gebed byeenkom.
Indien daar orrelspel is, moet dit funksioneel wees, daarin dat dit die stil
gebed dra en reeds die aard en tema van die erediens reflekteer. Stilte is ’n
belangrike gronddimensie van die erediens en moet deel vorm van elke
liturgie” (Kloppers, 2004: 16). Aan die einde van die erediens, wanneer die
gemeente besig is om die kerkgebou te verlaat, kan die naspel egter
funksioneer as bevestiging van die boodskap wat tydens die erediens gelewer
is (Kloppers, 2004: 17).
Dit is dus belangrik dat instrumentale musiek ’n lewende bydrae tot die
erediens lewer. “Musiek is nie net ter wille van musiek self daar nie, maar
vorm deel van die samehang van die erediens en moet ook funksioneel wees
29

vir al die erediensgangers” (Kennel, 2006: 13). Koraalverwerkings 1 sal dan
ook as gepaste instrumentale musiek in die erediens kan funksioneer,
aangesien dit ’n sterk assosiasie met die woorde van die kerklied vorm. 2 Op
hierdie manier word die gemeente dan aangespreek en word die doel van
instrumentale musiek in die erediens, naamlik as die verkondiging van die
Woord van God, bereik (Kloppers, 2003: 13).
3. SAMEVATTING
In die Gereformeerde erediens vergader die gemeenskap van die gelowiges
in aanbidding tot God. Tydens hierdie vergadering vind ’n dialoogsgesprek
plaas tussen God en sy gemeente deur middel van liturgiese handelinge,
gegiet in ’n liturgiese orde. Die liturgiese orde is slegs getrou aan die Heilige
Skrif en is aanpasbaar by die hede. Leiding wat deur liturge verskaf word,
verseker die ordelike en gestruktureerde verloop van die erediens as heilige
samekoms van die gemeente in Christus.
Die musikale inkleding van die liturgie spreek tot die emosionele wese van die
gelowige. Die gelowige voel genoodsaak om op die Woord van God te
1
Koraalverwerkings (veral die koraalvoorspel) vir die orrel het as musiekvorm in die Lutherse
liturgie sy ontstaan gehad. “Dit is die verwerking en uitbouing van ‘n koraalmelodie tot ’n
selfstandige orrelkomposisie” (Strydom, 1994: 65). Dit is nou nie te sê dat so ’n verwerking
van ‘n kerklied net deur die orrel bespeel hoef te word nie. Natuurlik sou daar ook
verwerkings van liedere gemaak kon word vir die verskillende instrumente van
musiekbedieningsgroepe om dit voor te speel.
2
“Gedurende die eerste eeu en meer van pyporrel-musiek in Afrikaans-gereformeerde
eredienste, was die tipies Anglo-Saksiese en Anglo-Amerikaanse “voluntaries” en
salonmusiek (bv ‘The lost chord’, ‘Moonlight and roses’, Toselli se ‘Serenade’) aan die orde
van die dag as voor-, tussen- en naspele. Soms is die musiek van die Sankey-liedere ook vir
hierdie doel gebruik. Dit alles was tipiese 19de eeuse tot vroeg 20ste-eeuse, romantiese
cliché musiek. Sedert die middel van die 20ste eeu het daar, as gevolg van meer direkte
kontak met die erediensmusiek in Duitsland en Nederland (veral deur buitelandse studie), by
Afrikaanse gereformeerde orreliste ’n waardering gegroei vir die liturgiese waarde en
musikale integriteit van die omvangryke Europese (veral Duitse) skat van
orrelkoraalvoorspele. Soos hierdie werke ’n al groter rol gespeel het in die plaaslike opleiding
van orreliste, is dit ook toenemend geïmplementeer vir liturgiese doeleindes” (Strydom,
1994: 155).
30

antwoord en druk sy gevoel van blydskap en dankbaarheid uit deur middel
van lof- en aanbiddingsliedere. In die lied van die gelowige word daar gestreef
na ’n geslaagde verhouding tussen woord en toon waar die woord van die lied
op die voorgrond staan.
Musiekinstrumente, onder meer die orrel, verhef die sang van die gelowiges
tot groter eer en glorie van God. Met die toepassing van die korrekte
begeleidingstyl (ten opsigte van die liedstyl self) en die wisseling van timbre
word elke lied se karakter weergegee om sinvol tot gelowiges te spreek.
Aanvullende musiek moet liturgies ’n funksionele bydrae lewer. Dit moet die
inhoud van die liturgie beklemtoon en die opbou van die Christelike geloof
onder gelowiges handhaaf.
31

HOOFSTUK 3
PERSEPSIES OOR DIE BEDIENING VAN MUSIEK IN DIE NG
GEMEENTES IN PORT ELIZABETH
Hierdie hoofstuk gee die resultate wat van die vraelyste verkry is, weer en
verskaf ’n analise daarvan. 1 Die grafieke word in elke geval verduidelik. Indien
daar ekstra kommentaar deur respondente gelewer is, word dit ook by die
relevante grafiek genoem.
1. EREDIENSTE GEDURENDE KWARTALE EN VAKANSIES
Fig.1
5%
9%
Eredienste gedurende kwartaal
86%
1 Oggenddiens, 1 Aanddiens
1 Oggenddiens, 0 Aanddiens
2 Oggenddienste, 1 Aanddiens
• 86% het aangedui dat daar 1 oggenddiens en 1 aanddiens gedurende
kwartale geskied.
• 5% het aangedui dat daar 1 oggenddiens en geen aanddiens
gedurende kwartale geskied.
1 Die data van elke vraag in Afdeling A, B en D van die vraelys word in hierdie hoofstuk
behandel. In Afdeling C is net die relevante vrae tot hierdie studie verwerk en is vraag 9 en
vrae 12 tot 21 dus uitgelaat. Die doel van vraag 9 was slegs om vas te stel of die NG
gemeentes van gemengde musiekstyle (blended worship) tydens eredienste gebruik maak.
Alhoewel dit by 5 van die gemeentes voorkom, is dit nie opgeneem in hierdie studie nie en
dien die resultate van vraag 9 bloot as moontlike ontginning vir verdere navorsing.
32

Fig.2
• 9% het aangedui dat daar 2 oggenddienste en 1 aanddiens gedurende
kwartale geskied.
32%
0%
Eredienste gedurende vakansie
68%
1 Oggenddiens, 1 Aanddiens
1 Oggenddiens, 0 Aanddiens
2 Oggenddienste, 1 Aanddiens
• 68% het aangedui dat daar 1 oggenddiens en 1 aanddiens gedurende
vakansietye geskied.
• 32% het aangedui dat daar 1 oggenddiens en geen aanddiens
gedurende vakansietye geskied.
• 0% het aangedui dat daar 2 oggenddienste en 1 aanddiens gedurende
vakansietye geskied.
Kommentaar:
• Waar gemeentes 2 oggenddienste het, is dit gewoonlik die geval (soos
daar bevind is in hierdie studie) dat die een diens met die orrel
(formeel) en die ander diens met musiekbedieningsgroepe (informeel)
geskied.
• In een van die gemeentes waar daar 2 oggenddienste aangebied word,
vind hierdie dienste gelyktydig plaas. Die orrel en musiekbedieningsgroepe
funksioneer dus elkeen by sy eie oggenddiens.
33

2. MUSIEKBEDIENING TYDENS EREDIENSTE 1
Fig.3
70%
Musiekbediening tydens Eredienste
26%
4%
Slegs orrel
Slegs Musiekbedieningsgroepe
Orrel en Musiekbedieningsgroepe
• In 26% van die gemeentes word daar slegs van die orrel gebruik
gemaak.
• In 4% van die gemeentes word daar slegs van musiekbedienings-
groepe gebruik gemaak.
• In 70% van die gemeentes word daar van die orrel sowel as
musiekbedieningsgroepe gebruik gemaak.
Kommentaar:
• Een gemeente wat aangedui het dat hy net van die orrel gebruik maak,
het ook genoem dat dit selde in die aand gebruik word. Begeleiding
geskied dan met ’n klavier.
• Nog ’n gemeente het genoem dat daar net van orrelbegeleiding tydens
oggenddienste gebruik gemaak word. Tydens aanddienste word CD’s
ingespan om as begeleiding te funksioneer.
• In ’n ander gemeente word daar van die orrel en musiekbedieningsgroep
gebruik gemaak. Hierdie gemeente beskik egter nie oor ’n vaste
orrelis nie en daarom word die orrel slegs gebruik indien daar ’n orrelis
beskikbaar is.
1 Eredienste verwys hier na alle eredienste gedurende die jaar.
34

• Vier gemeentes het genoem dat die orrel en musiekbedieningsgroepe
saam tydens ’n enkele erediens funksioneer. Die begeleiding word
afgewissel tydens die verskillende liturgiese momente.
3. EREDIENSTE MET ORRELBEGELEIDING
Fig.4
33%
Eredienste met orrelbegeleiding
67%
Orrel tydens oggenddienste
Orrel tydens aanddienste
• 67% van die gemeentes gebruik die orrel tydens oggenddienste.
• 33% van die gemeentes gebruik die orrel ook tydens aanddienste.
3.1 Ouderdomsgroepe wat eredienste met orrelbegeleiding bywoon
Fig.5
Ouderdomsgroepe wat eredienste met orrelbegeleiding bywoon
33%
24%
• 21% verteenwoordig die ouderdomme van 10 tot 20 jaar.
21%
22%
35
Ouderdom 10 tot 20 jaar
Ouderdom 20 tot 30 jaar
Ouderdom 30 tot 40 jaar
Ouderdom 40 jaar en ouer

• 22% verteenwoordig die ouderdomme van 20 tot 30 jaar.
• 24% verteenwoordig die ouderdomme van 30 tot 40 jaar.
• 33% verteenwoordig die ouderdomme van 40 jaar en ouer.
3.2 Meelewing tydens eredienste met orrelbegeleiding ten opsigte van
gemeentesang
Fig.6
Meelewing t.o.v. sang tydens eredienste met orrelbegeleiding
18%
46%
0%
36%
Meelew ing t.o.v. sang - baie goed
Meelew ing t.o.v. sang - goed
Meelew ing t.o.v. sang - redelik
Meelew ing t.o.v. sang -
onbevredigend
• 36% het aangedui dat die meelewing as baie goed beskryf kan word.
• 46% het aangedui dat die meelewing as goed beskryf kan word.
• 18% het aangedui dat die meelewing as redelik beskryf kan word.
• 0% het aangedui dat die meelewing as onbevredigend beskryf kan
word.
36

3.3 Bywoningspersentasies tydens eredienste met orrelbegeleiding
Fig.7
Bywoningspersentasies tydens eredienste met orrelbegeleiding
22%
50%
11%
17%
Bywoningspersentasie - 100%
Bywoningspersentasie - 75%
Bywoningspersentasie - 50%
Bywoningspersentasie - 25%
• 11% van die respondente het genoem dat 100% van hulle gemeente
eredienste met orrelbegeleiding sal bywoon.
• 17% van die respondente het genoem dat 75% van hulle gemeente
eredienste met orrelbegeleiding sal bywoon.
• 50% van die respondente het genoem dat 50% van hulle gemeente
eredienste met orrelbegeleiding sal bywoon.
• 22% van die respondente het genoem dat 25% van hulle gemeente
eredienste met orrelbegeleiding sal bywoon.
Kommentaar:
• Sommige respondente het nie hierdie vraag beantwoord nie aangesien
die genoemde waardes in die vraag nie op hulle gemeentes van
toepassing was nie. Hulle het egter hulle eie persentasies in die
meeste gevalle aangedui, naamlik 35% en 40%. Daar was ook ’n geval
waar ’n gemeente die bywoningspersentasie beskryf het as minder as
25%.
37

3.4 Liedmateriaal vir orrelbegeleiding
Fig.8
7%
0%
7%
10%
3%
Liedmateriaal vir orrelbegeleiding
73%
Liedboek van die Kerk (2001)
Flamliedere
Sing onder Mekaar
Jeugsangbundel 1 en/of 2
Engelse liedere
Ander
• 73% van die gemeentes gebruik Liedboek van die Kerk (2001) vir
gemeentesang.
• Geen Flamliedere word tydens eredienste met orrelbegeleiding gebruik
nie.
• 7% van die gemeentes gebruik die Sing onder Mekaar bundel vir
gemeentesang.
• 7% van die gemeentes gebruik die Jeugsangbundel 1 en/of 2 vir
gemeentesang.
• 3% van die gemeentes gebruik Engelse liedere vir gemeentesang.
• 10% van die gemeentes gebruik ander materiaal as die genoemdes vir
gemeentesang.
Kommentaar:
• Die ander materiaal wat deur 10% van die gemeentes gebruik word vir
gemeentesang, word verkry van:
a) Die Hallelujaboek,
b) Lof- en aanbiddingsbundels van bekende geestelike sangers
c) CD’s.
38

4. EREDIENSTE MET MUSIEKBEDIENINGSGROEPE
Fig.9
63%
Eredienste met Musiekbedieningsgroepe
37%
Musiekbedieningsgroepe tydens
oggenddienste
Musiekbedieningsgroepe tydens
aanddienste
• 37% van die gemeentes gebruik musiekbedieningsgroepe tydens
oggenddienste.
• 63% van die gemeentes gebruik musiekbedieningsgroepe ook tydens
aanddienste.
Kommentaar:
• In vyf gemeentes was dit die geval dat hulle wel vroeër oor
musiekbedieningsgroepe beskik het en dat hierdie groepe later van tyd
ontbind het. 1 Die redes hiervoor was:
a) die instrumentaliste het verhuis of hulle het die betrokke gemeente
verlaat
b) lede se programme/skedules het voller begin word
c) een van die gemeentes het te min ondersteuning en te veel kritiek
gelewer op sy groep
d) ’n misverstand en ongelukkigheid het tussen ’n leraar en groep
ontstaan
1
Uit drie van hierdie vyf gemeentes het musiekbedieningsgroepe intussen weer tot stand
gekom.
39

4.1 Speelstyl van musiekbedieningsgroepe 1
Fig.10
15%
Speelstyl van musiekbedieningsgroepe
5%
0%
65%
15%
Klassiek
Lig-Klassiek
Kontemporêr
Pop/Rock
Country en Western
• 0% van die gemeentes se musiekbedieningsgroepe speel in ’n
Klassieke styl.
• 15% van die gemeentes se musiekbedieningsgroepe speel in ’n Lig-
Klassieke styl.
• 65% van die gemeentes se musiekbedieningsgroepe speel in ’n
Kontemporêre styl.
• 15% van die gemeentes se musiekbedieningsgroepe speel in ’n
Pop/Rock styl.
• 5% van die gemeentes se musiekbedieningsgroepe speel in ’n Country
en Western styl.
1
’n Klassieke speelstyl verwys na die streng navolging van ’n vasgestelde harmoniese en
ritmiese patroon in die musiek, waar ’n Lig-Klassieke speelstyl meer vryer en improvisatories
van aard sal wees. ’n Pop/Rock speelstyl word veral geassosieer met ’n sterk,
beklemtonende ritme sowel as boeiende melodieë. ’n Kontemporêre speelstyl dui op
hedendaagse en eietydse musikale tendense terwyl ’n Country en Western speelstyl ’n ligte
musikale styl met ’n unieke klank, wat die kombinasie van die tipe musiekinstrumente betref,
verteenwoordig. Van die kenmerkendste instrumente wat dikwels met hierdie speelstyl
vereenselwig word, is byvoorbeeld ’n banjo, trekklavier, viool en harmonika.
40

Kommentaar:
• Die instrumente waaruit die musiekbedieningsgroepe oor die algemeen
bestaan, is die volgende:
a) Klawerbord
b) Klavier
c) Elektroniese klavier
d) Akoestiese en elektriese kitare
e) Baskitaar
f) Tromme
• Ander tipe instrumente wat ook deur gemeentes vir gebruik in
musiekbedieningsgroepe aangedui was, is:
a) Fluite
b) Viole
c) ‘n Tamboeryn en Shaker
d) ‘n Trekklavier
• Heelwat gemeentes sluit ook ’n paar voorsangers in hulle
musiekbedieningsgroepe in om die gemeentesang te lei.
4.2 Ouderdomsgroepe wat eredienste met musiekbedieningsgroepe
bywoon
Fig.11
Ouderdomsgroepe wat eredienste met musiekbedieningsgroepe bywoon
24%
27%
20%
29%
• 20% verteenwoordig die ouderdomme van 10 tot 20 jaar.
• 29% verteenwoordig die ouderdomme van 20 tot 30 jaar.
41
Ouderdom 10 tot 20 jaar
Ouderdom 20 tot 30 jaar
Ouderdom 30 tot 40 jaar
Ouderdom 40 jaar en ouer

• 27% verteenwoordig die ouderdomme van 30 tot 40 jaar.
• 24% verteenwoordig die ouderdomme van 40 jaar en ouer.
4.3 Meelewing tydens eredienste met musiekbedieningsgroepe ten
opsigte van gemeentesang
Fig.12
Meelewing t.o.v. sang tydens eredienste met musiekbedieningsgroepe
56%
11%
0%
33%
Meelewing t.o.v. sang - baie goed
Meelewing t.o.v. sang - goed
Meelewing t.o.v. sang - redelik
Meelewing t.o.v. sang -
onbevredigend
• 33% het aangedui dat die meelewing as baie goed beskryf kan word.
• 56% het aangedui dat die meelewing as goed beskryf kan word.
• 11% het aangedui dat die meelewing as redelik beskryf kan word.
• 0% het aangedui dat die meelewing as onbevredigend beskryf kan
word.
42

4.4 Bywoningspersentasies tydens eredienste met musiekbedienings-
groepe
Fig.13
Bywoningspersentasies tydens eredienste met musiekbedieningsgroepe
65%
0%
6%
29%
Bywoningspersentasie - 100%
Bywoningspersentasie - 75%
Bywoningspersentasie - 50%
Bywoningspersentasie - 25%
• 0% van die respondente het genoem dat 100% van hulle gemeente
eredienste met musiekbedieningsgroepe sal bywoon.
• 6% van die respondente het genoem dat 75% van hulle gemeente
eredienste met musiekbedieningsgroepe sal bywoon.
• 29% van die respondente het genoem dat 50% van hulle gemeente
eredienste met musiekbedieningsgroepe sal bywoon.
• 65% van die respondente het genoem dat 25% van hulle gemeente
eredienste met musiekbedieningsgroepe sal bywoon.
Kommentaar:
• Twee respondente het ander bywoningspersentasies as die
genoemdes in die vraag aangedui om die bywoning tydens eredienste
met musiekbedieningsgroepe te beskryf, naamlik 10%-15% en 40%.
43

4.5 Liedmateriaal vir musiekbedieningsgroepe
Fig.14
20%
22%
Liedmateriaal vir musiekbedieningsgroepe
19%
14%
8%
17%
Liedboek van die Kerk (2001)
Flamliedere
Sing onder Mekaar
Jeugsangbundel 1 en/of 2
Engelse liedere
Ander
• 14% van die gemeentes gebruik Liedboek van die Kerk (2001) vir
gemeentesang.
• 8% van die gemeentes gebruik Flamliedere vir gemeentesang.
• 17% van die gemeentes gebruik die Sing onder Mekaar bundel vir
gemeentesang.
• 19% van die gemeentes gebruik die Jeugsangbundel 1 en/of 2 vir
gemeentesang.
• 20% van die gemeentes gebruik Engelse liedere vir gemeentesang.
• 22% van die gemeentes gebruik ander materiaal as die genoemdes vir
gemeentesang.
Kommentaar:
• Die ander materiaal wat deur 22% van die gemeentes gebruik word vir
gemeentesang, word verkry van:
a) CD’s van geestelike kunstenaars soos Louis Brittz, Hillsong en Michael
W. Smith
b) Ander gemeentes
c) Skole
d) Die Hallelujaboek
e) Geestelike bundels
f) Christelike Studente Vereniging (CSV) liedere
44

4.6 Betrokkenheid van orrelis by musiekbedieningsgroepe
Fig.15
Betrokkenheid van orrelis by musiekbedieningsgroepe
71%
• 29% van orreliste is betrokke by musiekbedieningsgroepe.
29%
Orrelis betrokke by
Musiekbedieningsgroepe
Orrelis nie betrokke by
Musiekbedieningsgroepe
• 71% van orreliste is nie betrokke by musiekbedieningsgroepe nie.
Kommentaar:
• Een van die gemeentes het aangedui dat hy oor twee orreliste beskik
en dat net een van die twee betrokke is by die musiekbedieningsgroep.
• Die betrokkenheid van orreliste by musiekbedieningsgroepe behels
onder andere:
a) Die koördinasie vir die samestelling van die groep
b) Die reël van oefentye, woorde op rekenaar en klanktegnici
c) Die speel van die klavier/klawerbord
d) Die aanleer van nuwe liedere
e) Om leiding te neem tydens oefeninge
f) Om leiding te verskaf in verband met musikale verwerkings
45

4.7 Musiekbedieningsgroepe vir die eerste keer gebruik in eredienste
Fig.16
Musiekbedieningsgroepe vir die eerste keer gebruik in eredienste
24%
0%
6%
34%
24%
12%
Minder as 5 jaar gelede
Ongeveer 5 jaar gelede
Ongeveer 10 jaar gelede
Ongeveer 15 jaar gelede
Ongeveer 20 jaar gelede
Meer as 20 jaar gelede
• 24% van die gemeentes het musiekbedieningsgroepe minder as 5 jaar
gelede vir die eerste keer begin gebruik.
• 12% van die gemeentes het musiekbedieningsgroepe ongeveer 5 jaar
gelede vir die eerste keer begin gebruik.
• 34% van die gemeentes het musiekbedieningsgroepe ongeveer 10 jaar
gelede vir die eerste keer begin gebruik.
• 24% van die gemeentes het musiekbedieningsgroepe ongeveer 15 jaar
gelede vir die eerste keer begin gebruik.
• Geen gemeente het musiekbedieningsgroepe ongeveer 20 jaar gelede
al vir die eerste keer begin gebruik nie.
• 6% van die gemeentes het musiekbedieningsgroepe meer as 20 jaar
gelede vir die eerste keer begin gebruik.
Kommentaar:
• Daar was sewe gemeentes wat kommentaar gelewer het oor wat
presies daartoe gelei het dat musiekbedieningsgroepe in eredienste
begin gebruik is. Van hierdie kommentare sluit in:
a) ’n Verskuiwing van die gemeente se identiteit na ’n informele
geloofsgemeenskap nadat die orrelis bedank het
46

) ’n Behoefte van die jeug aan meer kontemporêre musiek met intieme
en persoonlike woorde om sodoende die aanbidding uit te brei
c) ’n Kultuurskuif onder lidmate
d) Die modernisering en vernuwing van die bediening
e) ’n Behoefte om met die orrel tydens aanddienste weg te doen
aangesien jonger mense die aanddienste bywoon
f) ’n Poging om meer jongmense te betrek sowel as om die gemeente
bekend te stel aan ligter geestelike musiek
g) Om mense met musiekgawes en talente te betrek sodat hul gawes tot
eer van God gebruik kan word
5. VOORBEREIDING, OPLEIDING EN KWALIFIKASIES
5.1 Erediensbeplanning
Fig.17
Komitee/werkgroep/span vir erediensbeplanning
74%
26%
Gemeente beskik oor
komitee/w erkgroep/span
Gemeente beskik nie oor
komitee/w erkgroep/span
• 26% van die gemeentes beskik oor ’n komitee/werkgroep/span vir
erediensbeplanning.
• 5 van hierdie gemeentes het eredienste met orrelbegeleiding waar die
ander een slegs van ’n musiekbedieningsgroep gebruik maak.
• 74% van die gemeentes beskik nie oor ’n komitee/werkgroep/span vir
erediens beplanning nie.
47

5.2 Die stand van musiekbediening in gemeentes
Fig.18
0%
33%
17%
Stand van musiekbediening
50%
Gelukkigheid oor stand van
musiekbediening - stem beslis
saam
Gelukkigheid oor stand van
musiekbediening - stem tot 'n mate
saam
Gelukkigheid oor stand van
musiekbediening - is nie seker nie
Gelukkigheid oor stand van
musiekbediening - stem nie saam
nie
• 50% van die leierspanne/musiekspanne het aangedui dat hulle
gelukkig is oor die stand van die musiekbediening in hulle gemeente.
• 33% van die leierspanne/musiekspanne stem tot ’n mate saam dat
hulle gelukkig is oor die stand van die musiekbediening in hulle
gemeente.
• Geeneen van die leierspanne/musiekspanne voel onseker oor die
stand van die musiekbediening in hulle gemeente nie.
• 17% van die leierspanne/musiekspanne het aangedui dat hulle
ongelukkig voel oor die stand van die musiekbediening in hulle
gemeente.
48

5.3 Kwalifikasies van orreliste
Fig.19
17%
13%
0%
0%
4% 4%
8%
4%
Kwalifikasies van orreliste
17%
16%
4%
13%
Geen orrelopleiding
Graadsertifikaat (Grade 1-7) van 'n
eksamenraad
Diploma in musiek met orrel as
tweede instrument
Diploma in musiek met orrel as
hoofinstrument
BMus met orrel as tweede
instrument
Graad 8 sertifikaat in orrel van 'n
eksamenraad
BMus met orrel as hoofvak (nieuitvoerend)
BMus met orrel as hoofvak
(uitvoerende kuns)
Lisensiaat in orrelvoordrag van 'n
eksamenraad
Lisensiaat in kerkmusiek van 'n
eksamenraad
BMus(Hons) met orrel as hoofvak
(uitvoerende kuns)
MMus met orrel as hoofvak
(uitvoerende kuns)
• 4% van die gemeentes se orreliste beskik oor geen orrelopleiding nie.
• 16% van die gemeentes se orreliste beskik oor ’n Graadsertifikaat
(Grade 1-7) van ’n Eksamenraad.
• 4% van die gemeentes se orreliste beskik oor ’n Diploma in Musiek met
orrel as tweede instrument.
• 13% van die gemeentes se orreliste beskik oor ’n Diploma in Musiek
met orrel as hoofinstrument.
• 17% van die gemeentes se orreliste beskik oor ’n BMus graad met
orrel as tweede instrument.
• 8% van die gemeentes se orreliste beskik oor ’n Graad 8 sertifikaat in
orrel van ’n Eksamenraad.
• 0% van die gemeentes se orreliste beskik oor ’n BMus graad met orrel
as hoofvak (nie-uitvoerend).
• 17% van die gemeentes se orreliste beskik oor ’n BMus graad met
orrel as hoofvak (uitvoerende kuns).
49

• 13% van die gemeentes se orreliste beskik oor ’n Lisensiaat in
orrelvoordrag van ’n Eksamenraad.
• 0% van die gemeentes se orreliste beskik oor ’n Lisensiaat in
kerkmusiek van ’n Eksamenraad.
• 4% van die gemeentes se orreliste beskik oor ’n BMus (Hons) graad
met orrel as hoofvak (uitvoerende kuns).
• 4% van die gemeentes se orreliste beskik oor ’n MMus graad met orrel
as hoofvak (uitvoerende kuns).
Kommentaar:
• By drie van die gemeentes was daar ook ander kwalifikasies as die
genoemdes in die vraag wat deur die respondente aangedui is,
naamlik:
a) ’n Lisensiaat in orrelonderwys
b) Diploma in musiek met orrel as derde instrument
c) Orrel as vak op matriekvlak
d) Ondervinding verkry uit musiekkompetisies
• Daar was ook twee gevalle waar orreliste genoem het dat hulle tans
besig is met verdere studie in musiek.
50

5.4 Verdere opleiding
Fig.20
Verdere opleiding van orreliste vir 'n wyer spektrum van musiekbediening
60%
0%
0%
40%
Orrelopleiding/verdere
orrelopleiding in liturgiese verband
Opleiding in meer kontemporêre
bedieningsstyl van
musiekbedieningsgroepe
Beide
Geen verdere opleiding nodig
• 0% van die leierspanne/musiekspanne het gevoel dat
orrelopleiding/verdere opleiding in liturgiese verband nodig is.
• 40% van die leierspanne/musiekspanne het gevoel dat opleiding in ’n
meer kontemporêre bedieningsstyl nodig is, veral ten opsigte van
musiekbedieningsgroepe.
• 0% van die leierspanne/musiekspanne het gevoel dat beide die
bogenoemde nodig is.
• 60% van die leierspanne/musiekspanne het gevoel dat geen verdere
opleiding nodig sal wees nie.
Kommentaar:
• Die 26% waarna verwys word in Fig.17 verteenwoordig ses NG
gemeentes.
• Aangesien een van hierdie gemeentes glad nie van orrelbegeleiding in
eredienste gebruikmaak nie, was die betrokke vraag slegs van
toepassing op die ander vyf gemeentes. Daarom is die
waarde/persentasies vir hierdie vraag bereken deur ’n totaal van vyf.
51

6. ALGEMENE KOMMENTAAR
In die laaste vraag van Afdeling D (Vraag 5), is daar voorsiening gemaak vir
gemeentes om enige bykomende inligting wat relevant tot hierdie studie kan
wees, aan te dui. Die volgende kommentaar is verkry:
• “Dit is nie meer ’n gegewe dat gemeentes van orreliste gebruik maak
nie. Al hoe meer gemeentes werk slegs met musiekbedienings-spanne.
Daar waar gemeentes beide gebruik, behoort orrelis en span 100%
saam te werk.
• Kerkbywoning word nie noodwendig bepaal deur die tipe begeleiding
tydens eredienste nie. Die tyd van die eredienste kan byvoorbeeld ook
’n invloed op die NG Kerk se bywoning uitoefen.
• Ons orrelis lewer ’n goeie bydrae tot die musiekbedieningsgroepe wat
tydens eredienste die sang begelei.
• Ons orrelis poog tesame met ons predikant om vernuwing in die
eredienste in te bring deur die klavier en orrel afwisselend te benut as
agtergrondmusiek tydens skriflesing en gebede.
• Ons gemeente geniet die orkesbegeleiding, maar verkies nog steeds
die orrel as primêre begeleidingsinstrument.
• ’n Werkswinkel vir begeleidingsgroepe sal werklik ’n goeie doel dien.
• Deur die styl van die oggend- en aanddiens se musiek duidelik te
onderskei en te handhaaf, is konflik ten opsigte van verandering vermy.
• Daar moet gepoog word om werklik alles tot eer van God te doen”.
7. INTERPRETASIE VAN RESULTATE
Uit die resultate blyk dit duidelik dat die meerderheid gemeentes (70%) die
orrel tesame met musiekbedieningsgroepe vir begeleiding gebruik. Indien die
orrel die enigste manier van begeleiding in ’n gemeente is, is daardie
waarde/persentasie (26%) nog steeds die meerderheid in vergelyking met
gemeentes wat net oor musiekbedieningsgroepe (4%) beskik.
52

Die bywoning tydens eredienste met orrelbegeleiding word hoofsaaklik
gekenmerk deur mense van 40 jaar en ouer (33%). Die aantal lidmate wat
dan ook so ’n diens sal bywoon (persentasiegewys), beslaan 50% van die
hele gemeente. Gemeentesang geskied hoofsaaklik (73%) deur middel van
die Liedboek van die Kerk (2001).
Musiekbedieningsgroepe is deur die meeste gemeentes ongeveer 10 jaar
gelede vir die eerste keer in gebruik geneem (34%). Daar bestaan egter die
geval dat sommige gemeentes musiekbedieningsgroepe al vir langer as 20
jaar gebruik (6%). Musiekbedieningsgroepe funksioneer meestal tydens
aanddienste (63%) waar alle ouderdomsgroepe verteenwoordig word,
alhoewel die ouderdomsgroep van 20 tot 30 jaar gewoonlik in die
meerderheid aangetref word (29%). Die bywoningspersentasie van ’n
gemeente wat egter so ’n diens sal bywoon, dui op 25%. Die gemeentesang
word grotendeels gekenmerk deur liedere wat verkry word van geestelike
kunstenaars en CD’s (22%), gespeel in ’n kontemporêre musiekstyl (65%).
Die oorgrote meerderheid van orreliste is nie betrokke by musiekbedieningsgroepe
nie (71%). Indien dit wel die geval is dat orreliste betrokke mag wees
by so ’n groep (29%), neem hulle die leiding op verskeie gebiede. Die
meerderheid van die orreliste beskik oor ’n BMus graad met orrel as tweede
instrument (17%) of ’n BMus graad met orrel as hoofvak (uitvoerende kuns)
(17%).
Wat die beplanning van eredienste betref, is daar slegs ’n klein aantal
gemeentes wat oor ’n komitee/werkgroep/span beskik (26%). 40% van hierdie
leierspanne/musiekspanne voel dat hulle orreliste baat sal vind by verdere
opleiding in ’n meer kontemporêre bedieningsstyl van musiekbedieningsgroepe.
Die meerderheid (60%) beskou egter verdere opleiding as onnodig.
53

8. SAMEVATTING
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Fig. 21
67%
'n Vergelyking tussen die liturgiese gebruik van die orrel en
musiekbedieningsgroepe tydens eredienste
37%
33%
63%
Oggenddienste Aanddienste
Orrel
Musiekbedieningsgroepe
Volgens die data wat deur die onderskeie gemeentes verskaf is, kan afgelei
word dat die liturgiese gebruik van die orrel tydens eredienste en spesifiek
aanddienste wel verminder het. Tydens oggenddienste word die funksie van
die orrel grotendeels behou. Aanddienste toon egter ’n skerp daling van die
gebruik van die orrel. Die ingebruikneming van musiekbedieningsgroepe het
dus daartoe bygedra dat die funksionaliteit van die orrel as liturgiese
instrument verander het.
54

HOOFSTUK 4
SLOT
Musiekbediening verwys na enige musikale handeling wat deur lidmate en
liturge tydens die erediens gelewer word. Die musiekbediening van die
Gereformeerde erediens het egter ’n veranderingsproses beleef met die
ingebruikneming van ander musiekinstrumente vir die begeleiding van
gemeentesang. Die orrel word dus nie meer as die primêre begeleidings-
instrument van die erediens beskou nie. Hierdie verandering op musikale
gebied van die erediens is grotendeels toe te skryf aan die sosiale
veranderinge in die samelewing, wat op sy beurt weer die kerk beïnvloed.
Met die oorskakeling van ’n Christelik-georiënteerde regeringstelsel na ’n
sekulêre staatsbestel in 1994, word die kerk en sy lidmate genoodsaak om
opnuut te besin oor spiritualiteit. Te midde van ’n post-moderne leefwyse wat
gekenmerk word deur ’n godsdienstige en morele diversiteit, word tradisionele
ideologieë en teologieë bevraagteken en is gelowiges op soek na ’n hartliker
en warmer geloofsgemeenskap.
Die streng, voorskriftelike Gereformeerde liturgiese patroon tydens eredienste
verander tot ’n informele en vryer samekoms met die fokuspunt op hartlike
gemeentesang, grotendeels gekenmerk deur lof- en aanbiddingsliedere.
Vergesel van ’n kontemporêre musiekbedieningsstyl, spreek die gemeentesang
veral tot die ervaringgedrewe lewens van die jeug.
Vernuwing in die erediens ten opsigte van musiek is ’n veranderingsproses
wat dikwels met ongemak deur sommige lidmate ervaar word. Nie alle
gelowiges voel tuis in ’n informeler styl van gemeentebediening nie. Om
hierdie rede word eredienste in ’n tradisionele sowel as ’n kontemporêre
idioom aangebied om aan elke spirituele behoefte te voorsien.
Die erediens is die ruimte waarin die orrel sy liturgiese funksie vervul. In die
erediens vind daar ’n geloofsontmoeting tussen God en sy gemeente plaas
waar wedersydse kommunikasie bewerkstellig word deur middel van liturgiese
55

handelinge. Die liturgiese handelinge is in ’n ordelike vorm gerangskik en
berus op die Heilige Skrif as basis. Terselfdertyd word hierdie liturgiese vorm
aangepas by die realiteit en die hede en word daar sodoende gewaak teen
formalisme en onbuigsaamheid binne die erediens. Om hierdie rede word die
liturgiese vorm van die oggenddiens gevarieer tydens die aanddiens ten
opsigte van ’n groter vryheid en spontaneïteit.
Die verloop van die liturgiese handelinge tydens die erediens word deur die
bekwame leiding van liturge hanteer. Vir hierdie doel is dit van die uiterste
belang dat liturge sal beskik oor ’n liturgiese aanvoeling en geloofsoortuiging.
Deur middel van voorbereiding, genoegsame beplanning en spanwerk van
liturge word die heilige samekoms van die gemeente in Christus tot ’n
geloofseenheid verbind.
Die musikale inkleding van die erediens lewer ’n funksionele bydrae tot die
liturgie en spreek die gelowige emosioneel aan. Die gelowige gee uiting aan
hierdie emosie deur te antwoord op die Woord van God en sy menslike stem
te laat opklink in sang. In die kerklied van die gelowige word daar ’n estetiese
balans tussen teks en musiek gehandhaaf. Waar die teks as draer van die
Bybelse boodskap ondersteun word deur ’n nie-oorheersende melodie, word
die lied as geheel ’n middel waarmee elke gelowige se deelname aan die
liturgie verseker word.
Die orrel en ander musiekinstrumente moet die lied van die gelowiges
musikaal aanvul en ondersteun ten opsigte van ’n sinvolle klankkleur en styl
van begeleiding. Waar die orrel en ander musiekinstrumente egter
aangewend word as aanvullende musiek tydens liturgiese handelinge, moet
die musiek funksioneel ’n bydrae lewer tot die geloofslewe van elke lidmaat
deur die karakter en boodskap van die erediens duidelik te weerspieël.
Daarom is die liturgiese en musikale vaardigheid van elke begeleier in die
erediens dus noodsaaklik om ’n suksesvolle bediening van musiek te
bewerkstellig.
56

Wat die bediening van musiek in die NG gemeentes van Port Elizabeth betref,
is daar vasgestel dat die orrel sowel as musiekbedieningsgroepe vir
gemeentesang begeleiding gebruik word. In 4% van die gemeentes word
slegs musiekbedieningsgroepe aangewend en in 26% funksioneer slegs die
orrel. Die meerderheid van gemeentes (70%) gebruik beide die orrel en
musiekbedieningsgroepe as begeleidingsmiddel.
Die orrel funksioneer hoofsaaklik tydens oggenddienste waar die ouderdomsgroep
van 40 jaar en ouer die meerderheid lidmate verteenwoordig.
Verder word die bywoningspersentasie van lidmate wat hierdie tipe diens
bywoon, as 50% bereken. Liedmateriaal vir orrelbegeleiding bestaan
grotendeels uit Liedboek van die Kerk (2001) en die meelewing ten opsigte
van die gemeentesang word as van ’n goeie standaard beskryf.
Musiekbedieningsgroepe behartig die begeleidingsfunksie meestal tydens
aanddienste. Die ouderdomsgroep van 20 tot 30 jaar word in die meerderheid
aangetref tydens hierdie tipe erediens. Die bywoningspersentasie van
gemeentelede wat die erediens bywoon, is gemiddeld 25%. Die liedmateriaal
vir musiekbedieningsgroepe word hoofsaaklik verkry van geestelike sangers
(gospel sangers). Die begeleiding geskied dan in ’n kontemporêre musiekstyl
waar die meelewing ten opsigte van die gemeentesang as goed beskryf word.
Daar kan dus afgelei word dat die ingebruikneming van ander instrumente tot
’n verandering van die orrel se funksionaliteit tydens eredienste gelei het. Die
liturgiese funksie van die orrel het tydens oggenddienste grotendeels behoue
gebly (67%). Tydens aanddienste waar daar onderskeie musiekbedieningsgroepe
funksioneer, het die gebruik van die orrel egter aansienlik verminder
tot slegs 33%.
57

GEVOLGTREKKING:
Met hierdie studie is daar bevestig dat oggenddienste en aanddienste van
mekaar in karakter verskil. Waar oggenddienste meer tradisioneel van aard is
en met orrelbegeleiding geskied, word aanddienste vereenselwig met
musiekbedieningsgroepe in ’n kontemporêre, informele bedieningsstyl. Op
hierdie manier word daar gepoog om aan elke spirituele behoefte te voorsien.
Verder is daar bevind dat lidmate wat tradisionele oggenddienste bywoon,
meestal 40 jaar en ouer is. Tydens aanddienste is dit die geval dat die
meerderheid lidmate die jonger geslag van tussen 20 tot 30 jaar
verteenwoordig. Dit beklemtoon dus die feit dat jonger lidmate geneig is om
meer aanklank te vind by ’n kontemporêre erediens as by ’n tradisionele
erediens. Volgens Dawn (1997: 550) kan die verskillende ouderdomsgroepe
wat spesifieke dienste bywoon, egter ’n skeiding meebring in ’n gemeente
tussen oud en jonk. Dit kan veroorsaak dat “members of the congregation do
not learn to appreciate a wide variety of musical styles in a fellowship of
diverse people. Thus, this approach might contribute to a narcissistic selfcenteredness
that hampers genuine community and obstructs concern for the
neighbor and outreach to the world”. Aangesien hierdie neiging ’n probleem
kan skep, sal daar ’n manier gevind moet word om alle ouderdomsgroepe as
’n geheel te akkommodeer.
Daar is in hierdie studie ook ontdek dat ’n groot aantal (71%) orreliste nie by
musiekbedieningsgroepe betrokke is nie. ’n Moontlike rede hiervoor kan dalk
insluit dat orreliste voel hulle beskik nie oor die gepaste kontemporêre
opleiding om in te skakel by musiekbedieningsgroepe nie. Van die NG
Gemeentes wat oor liturgiese spanne beskik, het dit juis duidelik in die
vraelyste laat blyk dat hulle orreliste baat sal vind by kontemporêre
musiekopleiding. Verdere studie kan ’n sinvolle bydrae lewer tot hierdie
aangeleentheid.
Dit wil dus voorkom asof opleiding in ’n kontemporêre musiekstyl ’n aanwins
kan wees aangesien musiekbedieningsgroepe die norm geword het. Enige
58

musiekbegeleier is geroepe om op grond van sy/haar vakkundige opleiding
die gawes wat hy/sy ontvang het, te gebruik tot diens van God se gemeente.
Met vraelyste is daar gepoog om ’n beeld oor die bediening van musiek in die
NG gemeentes van Port Elizabeth te weergee. Aangesien persoonlike
waarneming van eredienste nie op hierdie studie van toepassing was nie,
moet die resultate van die vraelyste bloot as persepsies van die gemeentes
beskou word. Die navorser het nie self die veld as ’n objektiewe buitestaander
betree nie en juis daarom kon subjektiwiteit ’n faktor wees tot die voltooiing
van die vraelyste. Daar is dus genoeg ruimte geskep om ’n opvolgstudie te
regverdig.
59

BIBLIOGRAFIE
Babbie, E. and Mouton, J. (2001). The Practice of Social Research. South
African ed. Cape Town: Oxford University Press.
Baker, D. (1991). The Organ. UK: Shire Publications Ltd.
Barnard, A.C. (1983). Die Vrye Bybelse Lied naas die Psalms. In J.H.H. Du
Toit (red.) ’n Geskiedenis van die Afrikaanse Protestantse Kerklied. Pretoria:
NG Kerkboekhandel.
Basson, W.D. (1997). Die Liturgiese funksie van die orrel in die
Gereformeerde erediens met spesifieke verwysing na die N.G. Kerk in Suid-
Afrika. Ongepubliseerde MMus tesis. Stellenbosch: Universiteit van
Stellenbosch.
Carstens, J.C. (1983). Die Halleluja-bundel as vernuwingsbundel?. In J.H.H.
Du Toit (red.), ’n Geskiedenis van die Afrikaanse Protestantse Kerklied.
Pretoria: NG Kerkboekhandel.
Cillié, G.G. (1980). Die Orrelis/Sangleier in die Afrikaanse Kerke (’n Oorsig).
Vir die Musiekleier, 1: 11-21.
Cillié, G.G. (1983). Die Kerklied in Suid-Afrika, 1652 – 1800. In J.H.H. Du Toit
(red.), ’n Geskiedenis van die Afrikaanse Protestantse Kerklied. Pretoria: NG
Kerkboekhandel.
Conradie, M. (2002). Herontdek... Nuut verwerk. 41 Liturgieë. Lyttelton:
Medpharm Publikasies (Edms) Bpk.
Dawn, M.J. (1997). Beyond the worship wars. Christian century: An
ecumenical weekly, 114(19): 550-552.
60

Du Toit, H. (1979). Popmusiek as kerkmusiek? Oorwegings by die vernuwing
van die kerklied. Pretoria: NG Kerkboekhandel.
Du Toit, J.H.H. (1983). Die invoering en ontvangs van die bundel
“Evangelische Gezangen” in Suid-Afrika. In J.H.H. Du Toit (red.), ’n
Geskiedenis van die Afrikaanse Protestantse Kerklied. Pretoria: NG
Kerkboekhandel.
Erasmus, D.F. (1982). Die Kerk, sy Lied en sy Musiek. ’n Handleiding vir
Orreliste. Pretoria: HAUM Opvoedkundige Uitgewery.
Fourie, C. (29 Oktober 2006). Die jong siel van die kerk. Perspektief, bladsy 1.
Guenther, E. (2000). Musician-clergy teamwork: the critical partnership. The
American Organist, 34(11): 40-45.
Harling, P. (2002). Global Church Music. The Clergy Journal, 79(2): 6-8.
Jackson, N. (27 Januarie 2005). Aanddienste van NGK in gevaar oor swak
bywoning – verslag. Die Burger, bladsy 1.
Jackson, N. (3 Maart 2006). NG Kerk sing populêre liedere ook. Die Burger,
bladsy 3.
Jankowitz, D. (2006). Die musiekleier as bedienaar van verskillende
spiritualiteitstipes in ’n eietydse gereformeerde erediens. Vir die Musiekleier,
33: 30-39.
Johansson, C.M. (1984). Music & Ministry. A Biblical Counterpoint.
Massachusetts: Hendrickson Publishers, Inc.
Kennel, G. (2006). Die rol van musiek by die inkleding van die erediens.
Vertaal deur M. De Vries. Vir die Musiekleier, 33: 7-20.
61

Kemp, J.S.C. (1981). Training leaders for church music. Journal of Church
Music, 23: 2-6.
Kloppers, E. (2002). Die kreatiewe inrigting van die liturgie. Vir die
Musiekleier, 29: 12-18.
Kloppers, E. (2003). Musiekbediening? ’n Prinsipiële Begronding. Vir die
Musiekleier, 30: 11-19.
Kloppers, E. (2004). Liturgiese handelinge deur musiek verklank. Vir die
Musiekleier, 31: 15-25.
König, A. (2005). Wat is reg? Weet iemand dalk?. Wellington: Lux Verbi.BM.
Leedy, P.D. and Ormrod, J.E. (2005). Practical Research. Planning and
Design. 8th ed. New Jersey: Pearson Education Inc.
Liedboek van die Kerk. (2001). Wellington: NG Kerk-Uitgewers.
Louw, W.E.G. (1964). Letterkundige Aspekte van die Kerklied. In Die
Gereformeerde Kerklied deur die Eeue. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.
Maple, H. (1995). Getting organ-ized. Your Church, 41(1): 31-33.
Meiring, P.G.J. (1983). The churches’ contribution to change in South Africa.
In D.J. van Vuuren et al (eds), Change in South Africa. Durban: Butterworth
Publishers (PTY) LTD.
Mitchell, R.H. (1978). Ministry and Music. Philadelphia: The Westminster
Press.
Mouton, J. (2001). How to succeed in your Master’s & Doctoral Studies. A
South African Guide and Resource Book. Pretoria: Van Schaik Publishers.
62

Nederduitse Gereformeerde Kerk
ASK van die NG Kerk. (1988). Handboek vir die Erediens van die Nederduitse
Gereformeerde Kerk. NG Kerk-Uitgewers.
Algemene Sinode. (1962-2004). Besluiteregister: Erediens. Pretoria.
September 2006.
Algemene Sinode. (2004). Besluiteregister van die twaalfde vergadering van
die Algemene Sinode. Suid-Kaap. Oktober 2004.
Oos-Kaapse Sinode. (2003). Sakelys vir die negende vergadering van die
Sinode. Port Elizabeth. Oktober 2003.
Oelofse, D.F. (2001). Kerkmusiek as middel tot die opbou van die gelowiges
met spesifieke verwysing na die Nederduitse Gereformeerde Kerk. ’n
Kerkhistoriese oorsig. Ongepubliseerde skripsie vir die Lisensiaat in Teologie.
Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch.
Pass, D.B. (1989). Music and the Church. Nashville, Tennessee: Broadman
Press.
Punch, K.F. (2005). Introduction to Social Research. Quantitative and
Qualitative Approaches. 2nd ed. London: Sage Publications Ltd.
Rossouw, D. (1995). Teologie. In G.J. Rossouw (red.), Ons postmoderne
wêreld. Pretoria: RGN Uitgewery.
Roux, A. (2002). Everyone’s guide to the Future of South Africa. Cape Town:
Zebra Press.
Salomons, S.H. (1983). Die kerk en die orrel. Vir die Musiekleier, 6: 20-26.
Schofield, W. (2006). Survey Sampling. In R. Sapsford and V. Jupp (eds),
Data Collection and Analysis. 2nd ed. London: Sage Publications Ltd.
63

Serfontein, A. (2005). Lof en aanbidding. Vernuwing in hoofstroom kerke.
Kruisgewys, 5(1): 21-22.
Storr, A. (1992). Music and the Mind. USA: The Free Press.
Strauss. M. (2005). My allerbeste vir die Allerhoogste: Kan/wil ek liturgies ’n
verskil maak in ’n Post-Christelike tyd?. Vir die Musiekleier, 32: 7-16.
Strydom, W.M.L. (1981). Ons Omgang met die Psalm- en Gesangboek. Vir
die Musiekleier, 2: 3-13.
Strydom, W.M.L. (1994). “Sing nuwe sange, nuutgebore” Liturgie en Lied.
Bloemfontein: Departement Musiek (Afdeling Kerkmusiek), Universiteit van
die Oranje-Vrystaat.
Wibbels, T. (2005). King of Instruments. Your Church, 51(6): 38-43.
Williams, P. (1993). The King of instruments. How churches came to have
organs. London: SPCK.
Wilson-Dickson, A. (1992). The Story of Christian Music. England: Lion
Publishing.
Wilson, M and Sapsford, R. (2006). Asking Questions. In R. Sapsford and V.
Jupp (eds), Data Collection and Analysis. 2nd ed. London: Sage Publications
Ltd.
64

BYLAAG A
LYS VAN NG GEMEENTES IN PORT ELIZABETH
1. Algoapark
2. Algoapark-Noord
3. Grasvoëlkop
4. Kensington
5. Kraggakamma
6. Newtonpark
7. Parkheuwel
8. Patmos
9. Port Elizabeth (Moedergemeente)
10. Port Elizabeth-De Duin
11. Port Elizabeth-Heideveld
12. Port Elizabeth-Hoogland
13. Port Elizabeth-Lorraine
14. Port Elizabeth-Nooitgedacht
15. Port Elizabeth-Noord
16. Port Elizabeth-Oos
17. Port Elizabeth-Sentraal
18. Port Elizabeth-Sherwood
19. Port Elizabeth-Sionsrand
20. Port Elizabeth-Sonheuwels
21. Port Elizabeth-Wes
22. Somerstrand
23. Swartkopsrivier
24. Sydenham
25. Vanstadensrivier
26. Walmer
65

Hobsonstraat 6
Adcockvale
Port Elizabeth
13 September 2006
Geagte Leraar/Orrelis(te)
Meestersgraad-navorsing
BYLAAG B
Ek is ’n nagraadse student aan die Nelson Mandela Metropolitaanse
Universiteit en is tans besig met my MMus in orrelvoordrag onder leiding van
Colin Campbell.
Deur middel van navorsing wil ek probeer om die werklike situasie rondom
kerkmusiek te bepaal met spesifieke verwysing na die rol van die orrel,
liturgiese gebruike en musiekgroepe in die NG Kerk gemeentes van Port
Elizabeth.
Weens die feit dat musiek so ’n vername deel van die kerk en erediens
uitmaak, is dit ook belangrik om vas te stel of die produk wat ons Universiteite
lewer wel voldoen aan die vereistes van die praktyk.
Vir hierdie doel het ek ’n vraelys saamgestel wat ek graag onder die verskeie
NG gemeentes in Port Elizabeth wil versprei om deur die geskikte persoon
voltooi te word.
Dit sal gaaf wees as ek die voltooide vraelys binne 2 tot 3 weke vanaf
ontvangs kan terug kry. Skakel my gerus by telefoon 041-3742928 of 083 299
2051 en ek sal dit kom afhaal.
U samewerking in hierdie verband sal opreg waardeer word.
Vriendelike groete
Sulani Heunis
66

Hobsonstraat 6
Adcockvale
Port Elizabeth
13 September 2006
Geagte Leraar/Orrelis(te)
Meestersgraad-navorsing
BYLAAG C
Ek is ’n nagraadse student aan die Nelson Mandela Metropolitaanse
Universiteit en is tans besig met my MMus in orrelvoordrag onder leiding van
Colin Campbell.
Deur middel van navorsing wil ek probeer om die werklike situasie rondom
kerkmusiek te bepaal met spesifieke verwysing na die rol van die orrel,
liturgiese gebruike en musiekgroepe in die NG Kerk gemeentes van Port
Elizabeth.
Weens die feit dat musiek so ’n vername deel van die kerk en erediens
uitmaak, is dit ook belangrik om vas te stel of die produk wat ons Universiteite
lewer wel voldoen aan die vereistes van die praktyk.
Vir hierdie doel het ek ’n vraelys saamgestel wat ek graag onder die verskeie
NG gemeentes in Port Elizabeth wil versprei om deur die geskikte persoon
voltooi te word.
Dit sal gaaf wees as ek die voltooide vraelys binne 2 tot 3 weke vanaf
ontvangs kan terug kry. Vir u gerief sluit ek ’n gefrankeerde koevert hierby in.
Sou u verkies dat ek die voltooide vraelys by u kom afhaal, skakel my gerus
by telefoon 041-3742928 of 083 299 2051.
U samewerking in hierdie verband sal opreg waardeer word.
Vriendelike groete
Sulani Heunis
67

BYLAAG D
Vraelys: Musiekbediening NG Gemeente:___________________________
Aanwysings:
• Die vraelys bestaan uit vier afdelings naamlik Afdeling A, B, C en D.
• Voltooi die vrae deur die oop spasies in te vul of alternatiewelik die
letter(s) van die keusevrae te omkring. U sal oplet dat sommige vrae
wel meer as een antwoord mag hê.
• Indien enige afdeling van die vraelys nie van toepassing op u
gemeente is nie, skryf dit asseblief duidelik langs die betrokke
Afdelingsopskrif neer.
• Indien u gemeente meer as een musiekbedieningsgroep huisves, vul
asseblief ’n afsonderlike Afdeling C-vorm vir elke groep in.
• Indien u gemeente geen musiekbedieningsgroep het nie, maar wel
vantevore een gehad het, dui dit asseblief by die einde van Afdeling A
aan deur kortliks te beskryf wat daartoe gelei het dat die groep ontbind
het.
• Indien u meer ruimte vir antwoorde benodig, vul dit op ’n addisionele
A4-bladsy in en merk die afdeling en vraagnommer duidelik.
68

Afdeling A (Algemeen)
Vir voltooiing deur orrelis(te).
1. Die bediening van musiek tydens die eredienste in ons gemeente word
gedoen deur:
a) orrel
b) musiekbedieningsgroep(e) (instrumentaliste)
c) albei
2. Ons gemeente het die volgende aantal erediensbyeenkomste op ’n Sondag
gedurende die kwartaal:
______ oggenddiens(te) en ______ aanddiens(te)
3. Ons gemeente het die volgende aantal erediensbyeenkomste op ’n Sondag
gedurende vakansietye:
______ oggenddiens(te) en ______ aanddiens(te)
4. Indien u gemeente meer as een oggend- en/of aanddiens het, dui aan
tydens watter van hierdie dienste met orrelbegeleiding en watter eredienste
met die musiekgroep(e) geskied:
Orrel Musiekgroep(e)
a) Oggenddiens 1 a) Oggenddiens 1
b) Oggenddiens 2 b) Oggenddiens 2
c) Aanddiens 1 c) Aanddiens 1
d) Aanddiens 2 d) Aanddiens 2
5. Indien u gemeente se musiekbedieningsgroep(e) ontbind het, verstrek
asseblief kortliks redes daarvoor.
________________________________
___________________________________________________________
69
__
__
__
__

Afdeling B (Eredienste met orrelbegeleiding)
Vir voltooiing der orrelis(te).
1. Tydens watter dienste word die orrel gebruik?
a) oggenddiens(te)
b) aanddiens(te)
c) oggend- en aanddienste
2. Indien slegs die orrel tydens ’n erediens gebruik word, watter
ouderdomsgroepe woon hierdie erediens by? (U kan ook meer as een
antwoord aandui indien van toepassing)
a) 10 tot 20 jaar
b) 20 tot 30 jaar
c) 30 tot 40 jaar
d) 40 jaar en ouer
3. Die meelewing en deelname van die gemeente t.o.v. die sang tydens
hierdie erediens kan beskryf word as:
a) Baie goed
b) Goed
c) Redelik
d) Onbevredigend
4. Dui naastenby die persentasie van die gemeente aan wat hierdie erediens
sal bywoon:
a) 100% van die gemeente
b) 75% van die gemeente
c) 50% van die gemeente
d) 25% van die gemeente
5. Die materiaal wat met orrelbegeiding vir die erediens gebruik word, word
meestal gekenmerk deur:
a) Liedboek van die Kerk (2001)
b) Flamliedere (“Funky” liedere vir Aan-die-brand Musiekbedienings)
c) Sing onder Mekaar
d) Jeugsangbundel 1 en/of 2
e) Engelse liedere
f) Ander
6. Indien u antwoord op vraag 5 f) is, hoe en waar word hierdie ander
materiaal verkry?
______________________________________________
70

Afdeling C (Eredienste met musiekbedieningsgroep(e)
Vir voltooiing deur leier/lid van musiekgroep.
Indien daar meer as een musiekbedieningsgroep in u gemeente aktief is,
moet vir elke groep asseblief ’n afsonderlike Afdeling C-vorm voltooi word.
1. Tydens watter diens(te) word die musiekbedieningsgroep gebruik?
a) oggenddiens(te)
b) aanddiens(te)
c) oggend- en aanddienste
2. Uit watter instrumente bestaan die musiekbedieningsgroep?
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
3. Ons sou die musiekbedieningsgroep volgens styl die meeste kenmerk
as:
a) Klassiek
b) Lig-Klassiek
c) Kontemporêr
d) Pop/Rock
e) Country en Western
4. Indien slegs die musiekbedieningsgroep tydens ’n erediens die
musiekbegeleiding hanteer, watter ouderdomsgroepe woon so ’n diens by?
a) 10 tot 20 jaar
b) 20 tot 30 jaar
c) 30 tot 40 jaar
d) 40 jaar en ouer
5. Beskryf die meelewing en deelname van die gemeente t.o.v. die sang
tydens hierdie erediens:
a) Baie goed
b) Goed
c) Redelik
d) Onbevredigend
71

6. Dui naastenby die persentasie van die gemeente aan wat hierdie erediens
sal bywoon:
a) 100% van die gemeente
b) 75% van die gemeente
c) 50% van die gemeente
d) 25% van die gemeente
7. Die materiaal wat met die musiekbedieningsgroep vir die erediens gebruik
word, word meestal gekenmerk deur:
a) Liedboek van die Kerk (2001)
b) Flamliedere (“Funky” liedere vir Aan-die-brand Musiekbedienings)
c) Sing onder Mekaar
d) Jeugsangbundel 1 en/of 2
e) Engelse liedere
f) Ander
8. Indien u antwoord op vraag 7 f) is, hoe en waar word hierdie ander
materiaal verkry?
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
9. Indien die orrel en musiekgroep saam tydens ’n erediens gebruik word,
spesifiseer waar die orrel sowel as die musiekgroep tydens die
verskillende liturgiese momente funksioneer.
Orrel Musiekgroep
a) Voorspel a) Voorspel
b) Voorsang b) Voorsang
c) Lofsang c) Lofsang
d) Skuldbelydenis en Genadeverk. d) Skuldbelydenis en Genadeverk.
e) Geloofsbelydenis e) Geloofsbelydenis
f) Sakramente (Doop of Nagmaal) f) Sakramente (Doop of Nagmaal)
g) Offergawes g) Offergawes
h) Slotlied h) Slotlied
i) Naspel i) Naspel
10. Is die orrelis op enige manier betrokke by die groep?
a) Ja
b) Nee
c) Nie van toepassing
72

11. Indien “Ja” by vraag 10, wat is die taak van die orrelis in die groep?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
12. Het die musiekgroep ’n leier?
a) Ja
b) Nee
13. Wie is die leier?
a) orrelis
b) leraar
c) groepslid
d) ander persoon
14. Tree die leier op as ’n Aanbiddingsleier (worship leader)?
a) Ja
b) Nee
15. Indien “Nee” by vraag 14, is daar ’n ander persoon wat verantwoordelik is vir die rol as Aanbiddingsleier?
a) Ja
b) Nee
16. Het die groeplede onderling enige musiekopleiding?
a) Ja
b) Nee
17. Ontvang die musiekgroep enige afrigting?
a) Ja
b) Nee
18. Oefen die musiekgroep op ’n gereelde basis?
a) Ja
b) Nee
19. Indien “Ja” by vraag 18, hoeveel uur gemiddeld per week?
a) 1-2 uur per week
b) 2-3 uur per week
c) meer as 3 uur per week
73

20. Wie is verantwoordelik vir die keuse van liedere wat die musiekgroep
moet begelei?
a) leier van die groep
b) hele groep
c) leraar
d) orrelis
e) liturgiese werkgroep
21. Word verwerkings van die musiek vir die groep gemaak? (Elke instrument kry ’n uitgewerkte part om te
speel)
a) Ja
b) Nee
22. Wanneer het die musiekgroep vir die eerste keer begin om
musiekbediening waar te neem tydens eredienste?
a) minder as 5 jaar gelede
b) ongeveer 5 jaar gelede
c) ongeveer 10 jaar gelede
d) ongeveer 15 jaar gelede
e) ongeveer 20 jaar gelede
f) meer as 20 jaar gelede
23. Wat het daartoe gelei dat die musiekgroep in eredienste begin gebruik is?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
74

Afdeling D (Voorbereiding, opleiding en kwalifikasies)
Vir voltooiing deur komitee/leraar/orrelis(te).
1. Ons gemeente het ’n komitee/ werkgroep/ span wat saam die eredienste
beplan en gepaste musiekkeuses maak.
a) Ja
b) Nee
2. Ons orrelis beskik oor die volgende kwalifikasies (net in orrel asseblief)
a) Geen orrelopleiding
b) ’n Graadsertifikaat (Grade 1-7) van ’n Eksamenraad (bv. Unisa)
c) Diploma in Musiek met orrel as tweede instrument
d) Diploma in Musiek met orrel as hoofinstrument
e) BMus met orrel as tweede instrument
f) ’n Graad 8 sertifikaat in orrel van ’n Eksamenraad
g) BMus met orrel as hoofvak (nie-uitvoerend)
h) BMus met orrel as hoofvak (uitvoerende kuns)
i) Lisensiaat in Orrelvoordrag van ’n Eksamenraad
j) Lisensiaat in Kerkmusiek van ’n Eksamenraad
k) BMusHonneurs met orrel as hoofvak (uitvoerende kuns)
l) MMus met orrel as hoofvak (uitvoerende kuns)
3. Ons as leierspan/ musiekspan is gelukkig oor die stand van die
musiekbediening in ons gemeente.
a) stem beslis saam
b) stem tot ’n mate saam
c) is nie seker nie
d) stem nie saam nie
4. Ons as leierspan/ musiekspan van die gemeente sal van die geleentheid
wil gebruikmaak om ons orrelis(-te) toe te rus om aan ’n wyer spektrum van
musiekbediening deel te kan neem. Die volgende sou as oorweging kon
dien:
a) orrelopleiding of verdere orrelopleiding in ’n liturgiese verband
b) opleiding in ’n meer kontemporêre bedieningstyl van musiekgroepe
c) beide a) en b)
d) geen verdere opleiding is nodig nie
5. Is daar enige bykomende inligting wat volgens u relevant is tot hierdie
navorsing wat u onder die navorser se aandag wil bring?
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
75