De menselijke maat: - NSOB

De eigen verantwoordelijkheid van de mens die onderhandelt, contracten aangaat, overeenkomsten sluit
met marktpartijen en risico’s neemt kan uiteindelijk alleen vorm krijgen door die mens zelf. Het is naar
onze mening uiteindelijk het doorbreken van het besef van de volle omvang van deze eigen
verantwoordelijkheid, ook van marktpartijen, dat van doorslaggevende betekenis zal blijken te zijn, voor de
effectiviteit van de overheidsinterventies, voor de vitaliteit van de onderzochte sectoren en voor de
terugkeer van de menselijke maat.
Dit betekent niet alleen dat de overheid interventies zal moeten plegen om door middel van het verbeteren
van het overzicht, de herkenning en de zeggenschap, drie van de vier elementen van de menselijke maat,
de eigen verantwoordelijkheid te vergroten. Maar dit betekent ook dat de overheid ruimte moet laten aan
die eigen verantwoordelijkheid.
Het handelingsperspectief van de overheid om deze eigen verantwoordelijkheid te organiseren begint er
ons inziens mee dat de politiek duidelijk maakt wat de rol van de overheid, de staat, moet (of kan) zijn.
Welke risico’s zijn voor de burger en welke risico’s zal de staat opvangen of garanderen. Dat lijkt ons
essentieel om zinvol inhoud te geven aan de ‘eigen verantwoordelijkheid’ als onderdeel van de menselijke
maat als tegenwicht voor de gevolgen van toenemende complexiteit en transactiegerichtheid.
Na het definiëren van die rol van de Staat kunnen keuzes worden gemaakt over bijvoorbeeld het al dan niet
instellen van een ‘Garantiefonds’ voor nutsbanken, keuzes over de mate waarin van overheidswege
toezicht moet worden gehouden en dus ook voor keuzes over de ruimte die aan de sector zelf en hun
klanten gelaten moet worden om verantwoordelijkheid te nemen en eigen risico’s te dragen.
De overheid zal dan ook veel meer dan nu, uiteraard daar waar het kan, de negatieve consequenties van die
eigen verantwoordelijkheid moeten accepteren. Dat houdt in dat de overheid is sommige gevallen niet
ingrijpt wanneer het fout dreigt te gaan of reeds fout gegaan is. Mensen moeten zich meer bewust zijn van
de risico’s die ze lopen. Hierbij gaat het niet om gevaarlijke situaties, maar bijvoorbeeld om het risicovol
wegzetten van spaargeld voor een paar procentpunten rente meer, of het verkwisten van het
persoonsgebonden budget, waardoor de benodigde zorg niet meer ingekocht kan worden. Zo maar twee
voorbeelden die betrekking hebben op de door ons onderzochte sectoren. Deze voorbeelden illustreren ook
de moeilijkheid hiervan. De publieke opinie zal namelijk in deze gevallen vaak vragen van politici om in te
grijpen en daarmee de verantwoordelijkheid over te nemen. Het zal voor de overheid veel moeilijker zijn
om niets te doen, in deze gevallen niet in te grijpen, dan om dat wel te doen. Echter, daarmee zal de eigen
verantwoordelijkheid zich nooit ontwikkelen en zal er dus ook geen sprake zijn van een menselijke maat.
Een terugtredende overheid waar het de eigen verantwoordelijkheid betreft, hoe tegenstrijdig dit ook lijkt,
is ons inziens essentieel voor een terugkeer naar de menselijke maat.
In het geval van de financiële crisis betekent dit dat de hoofdverantwoordelijken – bankiers en
aandeelhouders ‐ moeten ‘bloeden’ voor de risico’s die zij genomen hebben. Door de interventies en
garanties van de overheid is hiervan nu geen sprake. Ditzelfde geldt voor de spaarders, die door de
overheid vrijgesteld werden (tot € 100.000,‐) voor de risico’s die zij liepen door voor enkele procentpunten
extra rente hun geld op een IJslandse bank te plaatsen.
Daarmee komen we op de centrale vraag van ons rapport. Wij hebben ons in dit onderzoek de vraag
gesteld of een terugkeer naar de menselijke maat een remedie is om een crisis, zoals de financiële crisis, in
vitale sectoren in de toekomst te voorkomen. Deze vraag is moeilijk met ja of nee te beantwoorden. Wij
hebben aangetoond dat de menselijke maat bestaat uit vier elementen, namelijk overzicht, herkenning,
zeggenschap en eigen verantwoordelijkheid. Wij hebben ook geconstateerd dat de eigen
verantwoordelijkheid een bijzondere plek inneemt. Wij zijn ervan overtuigd dat oorzaken van de crisis
zeker zijn gelegen in de toegenomen transactiegerichtheid en complexiteit, welke van invloed zijn op het
overzicht dat mensen hebben binnen het systeem, op welke wijze zij zich nog herkennen in het systeem en
in hoeverre zij er nog zeggenschap over hebben. De interventies in de zorg hebben laten zien dat de
overheid de menselijke maat op een positieve wijze kan beïnvloeden door het overzicht, de herkenning en
de zeggenschap te verbeteren c.q. te versterken. Het probleem maar tegelijkertijd ook een belangrijk deel
van de oplossing zit ‘m in de eigen verantwoordelijkheid.
De mens kan deze eigen verantwoordelijkheid echter alleen ten volle dragen wanneer hij als volwaardig
actor deel uit kan maken van het netwerk en op deze wijze network‐powers zoals beschreven door Castells
48