Bijlage 5 Cultuurhistorische effectrapportage

eeuwen voor een deel de grens van de
Utrechtse stadsvrijheid. De stadsvrij-
heid was een ruim gebied rond de stad
Utrecht, waar het stadsbestuur de
hogere rechtspraak uitoefende. Tot de
grenswijziging van 1 januari 1995 is de
Oude Rijnloop over een aanzienlijke
afstand de grens tussen Utrecht en
Vleuten-De Meern gebleven.
De Leidsche Rijn, de naamgever van
het project, bestaat uit een aantal met
elkaar verbonden ontginningsweterin-
gen. De weteringen werden in 1385
verbeterd om als scheepvaartweg te
kunnen dienen. Tussen 1663 en 1665
werd de Leidsche Rijn opnieuw onder
handen genomen en kwam globaal
het huidige kanaal tot stand (afb. 2).
2.1.2 Geomorfologische opbouw
De basis voor het cultuurlandschap van
het onderzoeksgebied wordt gevormd
door twee stroomruggen, de Oude
Rijnstroomrug en de Heldammer
stroomrug, die aan weerszijden door
kommen (klei-op-veengebieden) wor-
den begrensd. De belangrijkste
stroomrug is die van de Oude Rijn.
Circa 10.000 jaar geleden, aan het eind
van de laatste ijstijd (het Weichselien),
is in het gebied dekzand afgezet. In
deze periode verlegde de Rijn zijn loop
naar het westen. Onder invloed van
klimaatsveranderingen, en daarmee
samenhangend stijging van de zee-
spiegel, afname van het verhang en
herstel van de vegetatie veranderde de
Rijn van een vlechtende in een mean-
derende rivier. In de volgende periode,
het Holoceen, vormde hij in het gebied
een brede stroomrug. Door regelmati-
ge overstroming werden oeverwallen,
stroomruggen en komgronden afge-
zet. Deze afzettingen ontstonden
doordat in perioden van hoge water-
stand grof (zandig of zavelig) materiaal
dichtbij de bedding bezonk en fijner
(kleiig) materiaal verder weg, in de
kommen. Door verschillende omstan-
digheden kon de rivier een andere loop
kiezen en daardoor op een nieuwe plek
nieuwe oeverwallen gaan vormen. De
oude loop van de rivier bleef als een
stroomrug achter, een langzaam dicht-
slibbende bedding met een restgeul
tussen de flankerende oeverwallen. Dit
dynamische proces is doorgegaan tot
de definitieve verzanding van de Oude
Rijn in de vroege middeleeuwen.
De stroomgordel van de Oude Rijn is
1 ,5 tot 2,O km breed. De bijbehorende
stroom die de rug heeft gevormd,
heeft gefunctioneerd van ongeveer
3600 voor Chr. tot circa 1000 na Chr.
De grote breedte van de stroomgordel
houdt verband met het voorkomen
van pleistoceen dekzand op 2 a 3
meter beneden maaiveld. In het dek-
zand kon de rivier steeds gemakkelijk
zijn loop verleggen en over een grote
oppervlakte afzettingen vormen.
Verder westwaarts, waar het dekzand
steeds dieper wegduikt, is dat veel min-
der het geval.
Rond 780 was de rivier nog goed
bevaarbaar. Dat is bekend uit een
beschrijving van de biograaf van
Willibrord. Deze biograaf, de angelsak-
sische monnik Alcuin, beschrijft in een
gedicht hoe het omstreeks 780 nog
mogelijk was vanaf de Noordzee over
de rivier stroomopwaarts een tocht te
maken langs Utrecht en Dorestad (Wijk
bij Duurstede) naar Keulen. De tekst
van het betreffende fragment luidt:
Streef, geschriftje, in haastige vaart over de vlakten der zee,
waai naar de machtige monden van de visrijke Rijn,
waar deze door snelle golven in beweging gebracht wordt.
Dan wordt uw voorsteven door een zeer lang sleeptouw voortgetrokken
opdat niet het schip door de rivier aanstonds weder teruggedreven wordt.
Als mijn Albricus, op weg naar een verkoping, u op de stroom tegenkomt,
zeg dan, u voorthaastend: "runderrijke bisschop wees gegroet",
want de prior Hadda verstrekt u niet langer dan voor één nacht te Utrecht
honing, pap en boter;
Friesland levert namelijk olie noch wijn.
Hijs uw zeilen en laat, van hier vluchtende, Dorestad liggen,
want de zwarte Robbert verschaft u misschien geen gastvrij onderdak en
de vrekkige koopman houdt niet van uw lied.
Maar wijk gij af naar de oevers van wat voor mij, dichter, jona is:
de rust is immers verzekerd aan de vermoeiden, die daarheen komen,
en er is voor de gasten een overvloed aan groente, vis en brood.
De stad Keulen strekt zich voor u uit met haar rijkdom aan daken .....