Untitled

EPISODEN UIT VUCHT
1944
DOOR
KEES VAN DORDT
P 1713
DRUKKERIJ G. W. PIETERS - DORDRECHT

VOORWOORD.
Dit boekje beoogt niet, de onmenselijke wreedheden,
welke in bijna elk concentratiekamp begaan zijn, te
beschrijven. Er zal heel wat lectuur verschijnen, die
gruwelijker is. De nadruk is vooral gelegd op de dagelijks
terugkerende kleinere of grotere kwellingen en plagerijen,
aan het raffinement, waarmee die maatregelen werden
uitgedacht. Ook is de aandacht gevestigd op de demorali­
satie, de kampkolder, waaraan niemand tijdens zijn of
haar verblijf daar, ontkomt, doch die meestal —< gelukkig
— van tijdelijke aard is.
Moge het bijdragen tot een heldere kijk op het gruwel-
systeem.
SCHR.

Februari 1944. De nacht hangt nog over de Maas. Eerst
voorarrest in de kelders van het Haagse Veer en daarna
overgebracht naar de Rivierpolitie. Wat een verschil, die
twee gelegenheden. In het Haagse Veer donkere kelderruimten,
geen daglicht. Een Iawaai-makende luchtververser
dag en nacht en voor het merendeel — misschien
toevallig i— een liederlijk stelletje arrestanten, 's Avonds
zelf je stroozak aanslepen en vlug een beetje, of. . . en
dan trachten te maffen langs een tochtige vloer en onder
een loeiende Föhn.
En de Rivierpolitie! Een en al licht en lucht. Je zou er
haast blijgemoed onder raken, als je niet zoveel sombere
gezichten om je heen zag of je eigen „zaak niet zo
„zwaar was. Daar werd veel over gepraat en dat maakte
nerveus.
Nu dan, ik voelde voor de „rivierpolitie . Beste mensen;
hoopte er ingeburgerd te raken, als het dan toch lang
moest duren. Vv'ant de een sprak van enige weken, een
ander van enige maanden voorarrest. Dat wist je nooit
en had je maar af te wachten van die Sicherheitsdienst.
Als je maar niet te veel in verhoor moest, zie je, op de
Heemraadsingel. Daar werd gemept en nog meer . . .
Maar goed, het mocht niet zo zijn. Een tweede „zwaar '
verhoor werd me bespaard, doch na 1 dag Rivier-
,.paradijs werd ik op transport gesteld naar Vught,
„het" concentratiekamp. Het werd te vol; er moesten
er zo n honderd geloosd worden van dat misdadigersslag
en Vught had nog ruimte genoeg.
Jammer; niet lang heb ik in Rotterdam „gezeten", beste
politiemensen, maar ik en honderden anderen hebben
jullie Ieren waarderen als prima vaderlanders, die onder
5

de ogen ener wrede bezetting pracktstaaltjes van moed^
en durf gaven.
Het was nog pikdonker, toen.we als worst in een autobus
gestopt werden, onder veel lawaai en gekrijs van stemmen.
De recherche meende het zo kwaad niet, maar het waren
eventjes honderd misdadigers en geheel ontkomen aan
de Duitse bruimethode konden ze niet. Voor we afreden
naar station Maas hield de transportleider even een
kernachtige toespraak en spoorde ons op de volgende wijze
aan tot gehoorzaamheid:
„Mannen, ik verwacht van jullie, dat je niet zult proberen
te vluchten, want dan schieten we je achter elkaar neer.
Weest dus rustig, als je levend in het kamp wilt komen;
je zult al je energie nodig hebben om er levend uit te
komen.
~ln Rotterdam-Maas veel bekijks. We waren immers
boeven, die opgebracht werden.
Daarna in een extra-trein. W.C.'s waren er niet en de
chef kon er geen speciale wagen voor aankoppelen. Geen
materiaal. En de Duitsers vonden het helemaal geen
noodzaak. Dat zou weldra blijken. Onze geleiders waren
de kwaadste niet en ze zochten een oplossing. De ruimte
tussen twee wagons met harmonica-verbinding werd de
retirade. Het ging moeilijk in zo'n rijdende trein; het was
vies. maar het ging. En zo kregen mannen en vrouwen
een beurt. Wat een toestand, 't Is of je je beschaving
voelt wegzinken, je raakt er gauw aan gewoon en doet
zelfs mee aan de wrange moppen, die er over worden
getapt. Waarom ook niet? Waarom je maar niet aangepast?
Dat maakt je het leven wat draaglijker.
In het kamp heb ik mensen zien wegkwijnen binnen een
6

paar maanden, omdat ze hun innerlijke beschaving niet
konden afleggen en niet waren opgewassen tegen zoveel
bruutheid^
Na een voorspoedige treinreis arriveerden we in ons
recreatie-oord.
Vughtl Concentratiekamp! Met angst in het hart stapten
we uit dè trein. Op het kleine perronnetje werden we
in rijen gezet. Onze bewakers tijdens de reis •—> ze
vergezelden ons tot het kamp

Onze rijen waren wat door elkaar geraakt, maar met een
paar fikse stompen en trappen stond alles veel spoediger
op zijn plaats dan bij onze brave Rotterdamse bewakers.
We marcheerden verder; het fatale ogenblik; we gingen
onder de slagboom door die achter ons dichtgesmeten
werd. We zaten gevangen en hoe lang en wat zou ons
lot zijn. Als ze maar weer niet over fusilleren begonnen;
daar hadden ze me bij het verhoor al genoeg mee gedreigd.
Zo'n kamp is een eigenaardig iets. De mensen lijden en
strijden en ze gaan dikwijls ten onder. De grootste menselijke
smarten worden daar geleden en uitgestreden in een
omgeving, die zo rijk is aan natuurschoon. Een groot
contrast, zo'n brute onrechtvaardige macht te midden van
Gods milde, schone schepping.
Velen vragen zich misschien af, hoe het concentratiekamp
Vught er uit ziet. Nu, ligging en bouw doen prettig aan;
de behandeling is een ander geval.
Maar het ligt als het ware verscholen tussen de dennenbossen
en dat bosrijke karakter heeft men bij de bouw
van het kamp bewaard. Hele reeksen barakken zijn er
opgetrokken langs de kampstraten met flinke ruimte er
russen. En waar maar plaats is, heeft men dennen en
struiken laten staan of opnieuw geplant. De barakken zelf
zijn opgetrokken van steen. Het zijn z.g. dubbelstellen,
een A- en een B-gedeelte, elk bestaande uit slaapzaal,
dagverblijf, waslokaal en W.C.-ruimte. Er zijn veel ramen
in; dus aan frisse lucht geen gebrek, die hadden we meer
dan goed eten. De kampstraten russen de barakken
worden heel zindelijk gehouden door een speciale
reinigingsdienst. De „lagers" zelf worden elke dag
geschrobd of gedweild. Tijdens mijn verblijf werd al het
8

mogelijke gedaan om de Hygiëne op peil te houden. Zo
staan er op een grote uitgestrektheid een 50 a 60 barakken,
in die dagen goed gevuld met Hollandse jongens. Later,
tegen de lijd, dat vrees voor invasie bij de moffen begon
te rijzen, werden alvast Franse en Belgische kampen
overgebracht naar Vught.
De Hoofdwacht, de Kommandanlur en z'n bijgebouwen,
alles deed zo n beetje Tirools aan in bouwtrant.
Alleen bloemen, waarnaar ieder zo hunkerde, ontbraken.
In een perk kwam éne tulp op en die kostte enkelen een
pak ransel. We waren zeker nogal bloemenliefhebbers
en wilden van het ontluikende voorjaar in die lugubere
omgeving niets missen. We keken maar naar dat ding,
we keken . . . echter niet of we wel precies gericht liepen
en . . . een paar stompen en schoppen brachten me terug
tot het besef, dat we in een concentratiekamp waren.
Duizenden meters prikkeldraad had je in het kamp. Want
niet alleen rondom, maar ook in het kamp was genoeg
te vinden. Een plusminus drie meter hoge omrastering,
behoorde ontvluchten onmogelijk te maken, doch ook
daarvoor zag men nog kans. Ja, daar werkten verschillende
factoren samen en wel in de eerste plaats de drang
naar vrijheid en verder de angst voor de dood. Verscheidene
gevangenen probeerden het en gingen er overheen
of onderdoor en meestal met succes. Op een enkele
uitzondering na, keerden ze nooit in het kamp terug.
Toch werd er „zwaar" gepost. Het gehele kamp
was omgeven door een krans van wachthuisjes, die wel
iets weg hadden van Indische rijsthuisjes. Hoog bovenin
zat dan de schildwacht met een gerichte en geladen
mitrailleur of met een zoeklicht voor de nacht. Op die
9

manier werd de kans op ontvluchten wel klein. We
hoorden 's nachts nog wel eens knallen ... en waren dan
in gedachten hij de waaghalzen.__'
Er was ook een hospitaal voor mannen en vrouwen, een
tandheelkundige dienst, een Röntgenafdeling, enz. Daarover
later meer!
Philips uit Eindhoven had er enige barakken ingericht en
daar vonden veel gevangenen werk, plus een extra
„Philipsprak". Dat waren de „bevoorrechten", omdat ze
wat meer kregen dan gevangenisvoer van slechte kwaliteit.
Wat ons sterk steunde, was het feit, dat-we dagelijks
enige malen „het nieuws" door kregen; ook via Philips.
Hoe streng de controle was, taaie, kloeke prachtkerels,
wisten op die manier het contact met de buitenwereld te
bewaren. Een eresaluut voor hen.
Het zal geen geordend dagboek worden, misschien zou t
ook te saai zijn in die vorm. Doch fragmentarisch zal ik
mijn belevenissen en mijn gevoelens neerschrijven, t Zal
veel bitterheid zijn en wreedheid, afgewisseld met de
wrange kamphumor, die ons toch weer eens deed lachen
zo nu en dan, al bleef er een tragische kant aan.
We waren dan in Vught aangekomen en overgenomen
door de kampleiding. Met een dikke honderd werden we
in een gebouw gedreven, dat badhuis en „Bekleidungszimmer"
bevatte. We noemden het maar Bekleedkamer,
een minderwaardig germanisme voor een nog minderwaardiger
handelwijze. Want van goede aankleding der
gevangenen was immers geen sprake. Daar werd een
begin gemaakt met het afleggen van je persoonlijkheid.
Je kreeg je nummer, waar je al die tijd in de Hel van
Brabant naar zou moeten luisteren. En aangezien ik
10

politiek gevangene was, werd er nog een P. voor gezet.
Van namen was verder geen sprake, je was nu nummer
geworden en de „Edelgermanen" zouden met je kunnen
sollen zoals ze wilden. Alles ging verder vlug en ordelijk.
Maar als je uit een beschaafde maatschappij komt is het
toch maar raar, als je even later met zo'n honderd naakt •
tegenover elkaar staat. AI onze plunje werd ingenomen,
niets mocht je behouden dan een badhanddoek, als je die
tenminste bezat. Hollandse gevangenen van de „Bekleidungszimmer"
en de „Schreibstube" verleenden bij die
handelingen hun gewaardeerde medewerking. Dat vond
ik aardig, maar na een paar dagen was ik genezen. Want
hoe die kerels nog een baan konden accepteren om
zodoende het regiem te steunen, hun practijken mede te
verwezenlijken, is me een raadsel.
Alles werd ons dus ontnomen; vulpen, horloge, sigarenkokers,
sigarettenkokers, trouwring. Het werd keurig in
zakjes gedaan; later zouden we het terug ontvangen bij
onze „Entlassung" uit de hel. Ik heb ook alles terugontvangen,
zelfs mijn portemonnaie met los geld.
Wat nu weer? We stonden al te klappertanden van kou.
Zouden we onze kleren krijgen? O, nee, daar verschenen
een paar „kappers", medeglvangenen. „Vlu^ laten knippen
, werd er gebruld. Opschieten. En zo werden niet
alleen onze koppen geknipt, doch we werden tevens
beroofd van alle andere beharing. Dat was wel de eerste
grote vernedering. Bovendien moest het niet te lang duren
en de tondeuses waren niet best. U begrijpt dus . . .
Zie zo. daar stonden we kaal en wel voor de grijnzende
S.S.-mannen. Koud genoeg hoor, in de maand Februari.
Grote vellen werden voor de dag gehaald voor controle
11

van beroep, politieke richting, leeftijd, enz. Zo'n heel
zondenregister. Even een klein incident.
„Wat doe je voor de kost?" blaft er een me zo onbeschaafd
mogelijk toe. „Onderwijzer." „Welke talen
spreek je?" „Frans en Engels." „Waarom geen Duits?"
„O, dat vond ik niet prettig en had er geen zin in." „Dat
zullen we je hier dan wel Ieren," nijdaste hij en gaf me
maar gelijk een flinke klap in mijn gezicht. Woest werd
ik; mijn handen jeukten, maar. . . al die naakte lijven
deden me spoedig terugkeren tot de werkelijkheid. Ik was
niet meer mijn eigen rechter, ik was nummer geworden.
Geen persoonlijkheid meer.
Toen naar de badzaal. Geen zeep, geen handdoek. Hoe
moest dat? Maar daar werd niet naar gevraagd. Je werd
er in gejaagd en weldra stonden er onder elke douche
4 of 5 man te proesten en te blazen. Juist stond ik me te
realiseren, hoe fijn dat warme water toch wel was, toen
de Copo van het badhuis het genoeg vond en brulde:
„Heraus, Schweinhunde." Dat begrepen we nog niet best,
maar met honderd mensen had die ellendeling geen last;
hij nam de spuit en slingerde met een wellust stralen koud
water over onze boddies. Toen was de badzaal in een
ogenblik leeg.
Volgend bedrijf. Een grote ruimte. Er werd kleding uitgereikt.
Met een soort boezeroen droogden we ons wat af
en trokken het ding aan, plus een onderbroek. Toen de
blauw-wit gestreepte pakjes en we waren „Haftlinge
geworden. Ja, die pakken, dat was wat. Voor de vuist
weg kreeg elk er een, te groot of te klein, dat deed er niet
toe. Dan ruilde je maar of trok het zo aan. Soms geen
knopen, geen banden; je 'sjorde maar wat. Hopeloos
12

ellendig voelden allen zich in dat onwennige boevenpak.
Sokken waren er niet. „Doe het maar op je blote poten,
werd er gezegd door Hollandse helpers. Toen de klomp­
schoenen of klompen. Je had keus en er was genoeg, maar
niets goeds natuurlijk.
Als er iets een kwelling geweest is voor duizenden, dan is
dat wel het schoeisel. Lopen moest je, staan moest je en
niets, dat behoorlijk paste. Alles wrong en deed pijn. Je
haalde wel eens andere op de Bekledingskamer, maar in
de regel werd het er maar erger door. Alles was kwelling,
opzettelijke plagerij. Als je in je schafttijd, die toch al zo
kort was, naar de Bekledingskamer ging voor een of ander,
zag je geen kans meer om te eten en als je eerst at, kon je
daar niet meer heen. Je bleef dus maar zo lang mogelijk
lopen met die kwelgeesten aan je voeten. En zo ging het
overal mee. Een lange vent kreeg een korte broek.
Gevraagd om een behoorlijk model; werd op de meest
onheuse manier afgesnauwd en kreeg een schop toe van
den Capo tegen zijn onbedekte scheenbeen. Ja, ze wisten
precies, waar ze trappen moesten, die „Kultur-dragers".
Je begon met je te verdiepen, wat een „Capo" eigenlijk
wel was. Sommigen zeiden, dat het woord een afkorting
was van „Kamppolizei , anderen haalden een vreemd
woord, „Caporium", er bij, wat een ongunstige betekenis
zou hebben. Hoe het ook zij, het waren ellendige sadisten,
bijna zonder uitzondering. Zelf gevangenen, hadden ze
in het Derde Rijk in de kampen een goede oefenschool
ontvangen. Waren ze dan zelf genoeg getuchtigd en
genegerd, en tot sadisten opgeleid, dan kregen ze de
lugubere baan van „Capo" of opzichter over hun mede­
gevangenen in andere kampen. In kleding onderscheidde
13

niets hen van de andere gevangenen dan een zwarte muts
en behoorlijke schoenen, meestal afgegapt van de Joden.
Ze droegen dikwijls beter ondergoed, gingen keurig in
pyama onder de wol en hadden zelfs getailleerde jassen
aan. Prachtexemplaren, die verdierlijkte wezens. Hun
emplooi was de hele dag slapen en drinken en dan gaan
slaan, als 's avonds de barak zich vulde met afgetobde,
hongerige Haftlinge.
Zo'n vent werd bijgestaan door den z.g. „blokschrijver ,
een administrateur, soms een twijfelachtig nummer, die
„meneer de capo" de hele dag naliep, z'n bed opmaakte,
z'n potje warmde. Want er werd reusachtig veel, wat we
noemen, „georganiseerd". Een wijsgerige beschouwing
hielden we in alle ernst onder elkaar, ofdat nu hetzelfde
was als „gappen". Sommigen beweerden, dat organiseren
een soort toegestane diefstal was. Maar ze aten in ieder
geval geen kampkost, maar echte aardappelen en pap. x
Die kampkost was voor ons boeven — mooi genoeg.
O, als de zorgende en bezorgde vrouwen ons niet de
wekelijkse pakketten hadden gezonden, wat zou er van
ons geworden zijn. Er waren er, die ze nooit kregen en ze
waren er dikwijls zielig aan toe. Dat middageten was
een kwelling, op een heel enkele uitzondering na. Je at
het maar met je ogen dicht en soms ook met dichtgeknepen
neus. Het was altijd soep, koolsoep, wortelsoep, koolraapsoep,
enz. Die werden in het voorjaar half rot en toch
verwerkt. U kunt zich voorstellen . . .
Daarnaast stond in de keuken de verse spinazie voor de
Hollandse S.S.-keuken.
l3m nog even op de Capo's terug te komen, die dan toch
officieel door het Hitlerregiem waren aangesteld. Een was
14

er onder, die behoord had tot een, internationale bende
hotelratten, opererend te Berlijn, een ander had zijn twee
vrouwen vermoord en dacht er niet aan de "derde, die
nog vrij rondliep en hem te glad was geweest, te laten
lopen. Als hij maar eerst „er uit" was. Dat waren je
voorbeelden dagelijks, in de Hel van Brabant, te midden
dier onvolprezen natuur.
We waren „aangekleed'. Inmiddels was het avond
geworden. Vijf lange uren was er met ons rondgesold;
we waren bekaf. Nu werden we gedirigeerd in rijen van
vijf naar Blok 13, het Polizei durchgangslager, kortweg
P.-Iager genoemd. De Capo met z'n dikke lijf zat al klaar,
z'n benen op een stoel, zei nog niets, maar 't leek onheilspellend,
't Was maar rumoerig in Blok 13. Daar verhief
de „schrijver", een Amsterdamse jongen, z n stem, en
hield een gloedvolle rede, nu en dan met een tikje humor,
dat zelfs de Capo, die oppergod-majoor, deed grijnzen.
„Mannen," zo zei hij, „ik zal jullie een en ander vertellen,
dan ben je het gauwste hier ingeburgerd; ik zal er zon
beetje de tien geboden van maken. Als de Capo zegt
„Maul halten", doe het dan gauw, want anders slaat ie
je kakement te pletter. Zorg, dat je vooral uit z'n buurt
blijft, dan heeft hij het rustig en jullie lopen geen gevaar.
A.s. Zondag mag je naar huis schrijven. Dat is een hele
gebeurtenis, maar het heeft niets öm het lijf. Vijftien
regels mag je schrijven en niet anders, dan dat je goed
gezond bent. Lig je in het hospitaal, of ben je drie kwart
gekrepeerd, denk er dan aan, dat je toch schrijft: „Ik maak
het hier best enz.
Als je bij Joep door de pijp gaat, is het vroeg genoeg om
15

ze te waarschuwen." i— Joep was de Capo van het
crematorium, vandaar de kernachtige uitdrukking. —
Zo ging hij nog een tijdje door met zijn wijze wenken en
raadgevingen. Toen moesten we allen ons nummer op
onze kleren naaien. Dat ging niet zo vlot. Geen naalden
genoeg, ongewoonte, wat nerveus . . .
O, wat waren we blij, dat we naar bed konden. Om 8 uur
kwam het sein; inderdaad, kinderbedtijd. Na een paar
dagen kropen we, als het enigszins mogelijk was, er nog
vroeger in met onze afgebeulde en moegezeulde lichamen.
Dat vieze bed, je vond het een heerlijkheid. Als je er
pas bent, verkeer je in de mening, dat je een frisse strozak
en gestoomde dekens krijgt. Niets van dat alles! Elke dag
zie je mensen komen en gaan en je begrijpt al heel gauw,
dat je onder het stinkboeltje van diverse voorgangers ligt.
Maar, zoals gezegd, de eerste tijd vind je het heerlijk. Je
legt een handdoek of lap op het harde kussen, je slaat
er een om je deken en je slaapt hygiënisch.
Slapen! Hoeveel heb ik bijgedragen aan het neus- en
keelconcert, dat zich weldra en telkens deed horen!
Benauwd was het toch niet op de slaapzaal, want er
werd goed geventileerd. De vele ramen stonden tegen
elkaar open en dan in Februari. Je woei van je bed, maar
vooruit dat was Germaans", zei de Capo, als er
gevraagd werd, ze aan de windzijde te sluiten. Ja, er was
daar heel wat meer Germaans!
Vijf uur in de morgen. Aardedonker! „Opstaan , wordt
er gebruld. Zo'n eerste ochtend is waard even beschreven
te worden. Je bent nog maar een „broekie" in het kamp
en je haast je uit bed. Anderen tukken nog even door,
die zijn al „ingeburgerd". Gauw naar het waslokaal. De
16

Capo loopt al rond te dazen; die zal die nieuwelingen
wel eens opvoeden. Al dat weke Hollandse gedoe ookl
Bovenlichaam bloot! is het parool. Ik stond m'n gezicht
al te wassen, hoorde niets van dat commando, doch voelde
plotseling een harde schop tegen m'n achterdeel. Ik werd
even beet gepakt en ontkleed. Zo stopten ze me even onder
de ijskoude kraan, de Capo en z'n trawanten. Dan stond
je te rillen van kou en wist niet, hoe gauw je je weer
drogen moest. Zo begon het daar! Dan ontbijten. Een
stuk kuch, een heel klein beetje jam met iets dat op koffie
leek en meestal na de maaltijd kwam. Smakelijk was het
niet; daar moest je nog aan wennen. Eten deed je aan
lange tafels in het „dagverblijf" en om de beurt kreeg je
corvee. Bijvegen, dweilen. Waslokaal reinigen. W.C. s
schoonmaken. Dat laatste was moeilijk. U moet zich een
flinke ruimte voorstellen met twee maal 6 W.C. s tegenover
elkaar, gescheiden door een muurtje, als urinoir
ingericht, 's Morgens vroeg zat het er al vol en het bleef
er vol. Er was maar één middel; ze d'r uit spoelen met
emmers water. Ja, we kregen ook Capo-neigingen, maar'
't hielp tenminste. Als corveeër was je niet van appèl
vrijgesteld en alles moest op tijd klaar zijn. Daar wisten
ze raad op, hoor! Dan kreeg je een pak slaag en de tweede
dag was alles in orde. Had je geen dienst, dan was er na
het ontbijt nog even gelegenheid je te „verpozen . Maar
je werd uit het dagverblijf geslagen, idem uit het waslokaal
en, zoals reeds opgemerkt is, de W.C.'s waren evenmin
veilig. Dus naar buiten om 6 uur, de nacht en de kou in.
Je kon dan tenminste nog een trekje doen tot de appèl-bel
ging en dat vergoedde veel.
i Die kleine dagelijkse kwellingen werden uitgevoerd met
17

een weergaloos raffinement. Zonder er dikwijls erg in te
hebben, liep je weer in de val. Het ging niet. altijd over
mishandelingen; die waren zelfs een tijd lang verboden.
De Capo s moesten hun handen thuis houden en hun
sadisme beteugelen. Of ze het deden? Ze moesten wel,
maar dan werden de dagelijkse pesterijen erger. Sommigen,
doorgewinterden, hadden liever een pak slaag, dan
dat getreiter steeds weer. Want ook dat maakte van
Vught een nel.
Order — tegenorder. Doen — niet doen. Alles was vol
tegenstrijdigheden. Dat maakte het kamp onrustig. Als je
aan een bepaald karwei begon, wist je al, dat het na een
paar dagen weer ongedaan gemaakt werd. Er was dan
natuurlijk een tegenorder verschenen en de Haftlinge
knapten het wel weer op.
Vught was vooral een arbeidskamp. Er waren verschillende
„commando s of werkobjecten en daar werd je
ondergebracht. Als je een beetje gehaaid was, kon je zelf
kiezen, maar 't moest vooral niet in de gaten lopen, wanf
dan werd je even genomen. Toen ik er kwam, had de
laatste opvoering plaats van „25 of 50 voor de broek".
Met een bullepees werd het slachtoffer dan op de ontblote
zitdelen geslagen en moest er zelf hardop bij tellen. Had
hij na afloop het bewustzijn nog niet verloren, dan moest
hij zelf het ziekenhuis maar zien te bereiken. Meermalen
was het een afzichtelijke, bloederige massa. Opdat de
slagen goed zouden aankomen, werden ze over verschillende
beulen verdeeld — dat waren de Capo's — die in
onderlinge na-ijver hun krachten maten op het slachtoffer.
Elk diende dan 5 slagen toe, want de kracht mocht niet
afnemen.
18

Die walgelijke vertoning had in de eerste tijd dagelijks
plaats.
Zoals ik zei, waren er verschillende commando's. Over
het Philips-commando repte ik reeds. De grote firma had
daar enkele barakken als werkplaats ingericht en men
had het er goed. Er was wel kamptoezicht, doch onder
invloed der burger-employé's ging alles er gemoedelijker.
Geen drastische straffen, matige arbeid en ... de Phil ïpsprak
uit de fabriekskeuken te Eindhoven. Dan had je
commando „Luftwaffe", dat zich bezig hield met het
slopen van neergeschoten geallieerde bommenwerpers.
Verder had je er een boerderijtje met heel wat land er
omheen, dat eveneens bewerkt werd door de Haftlinge.
Dan nog commando Holzplatz. Bauplatz. Keuken. Lagerreiniging.
Tornkamer. Eisenbahn. Enz.
De Tornkamer was voor mensen met geconstateerde
kwalen, die geen zware arbeid verrichten mochten. Dat
advies werd dan door de aangestelde doktoren onder
goedkeuring van den kampdokter gegeven. Daar hield
men zich bezig met het lostornen van oude uniformen,
afkomstig van frontsoldaten, wat dan ook heel goed te
zien was. Bloed, kogelgaten, enz. Een luguber en tevens
ongezond, stoffig werk. Gevangenen met hartkwalen zaten
er rustig, doch kwijnden weg in zo'n atmosfeer. Alles was
trouwens even beroerd, ook het buitenlucht-werk. Je kon
heus wel eens de lijn trekken, stiekum even er tussen uit
gaan, maar wat je niet lukte was, eens te gaan zitten.
Lopen moest je, staan zou je; dat was de Hel van Brabant.
Van s morgens zes uur tot 's avonds half acht of nog
langer, met een half uurtje voor je heerlijke middagmaal.
Alleen de pap in Vught was behoorlijk, maar je kreeg
19

er niet al te veel van. Het hield je echter mee op de heen
en ieder verlangde er naar. Zonder de bemoeiing van het
Rode Kruis echter zou ons leed op voedinggebied niet te
overzien zijn geweest. Elke week werd een uitdeling
gedaan van belegde boterhammen, koek, biscuits, soms
sigaretten, gerookte paling, enz. Dat was heerlijk, vergoedde
veel en ik hoop, dat iedereen, die kennis met een
kamp gemaakt heeft, zijn steentje later zal bijdragen aan
ons mooie Rode Kruis. Uit dankbaarheid!
Appèl. Je kunt in dienst geweest zijn, je kunt veel appèls
meegemaakt hebben, maar dan toch zeker niet zoals in
Vught. Een appèl van drie kwartier was kort. Je keek
elkaar eens aan en vroeg of de moffen gek geworden
waren of met verlof gingen. Uren lang hebben we daar
gestaan op de appèlplaats, tussen keuken en Koinmandantur
en schrijfkamer, 's Morgens 6.30 uur begon het al.
In het vroege voorjaar opgeluisterd door een paar schijnwerpers.
In het donker sukkelde je maar naar het terrein
toe en dan begon het staan. Er was ook zo veel te doen!
Wat allemaal, begrepen we nooit goed. Het was je reinste
kwellerij. Niemand mocht ontbreken, [tin als je te ziek
was om te gaan? Ja, maar dat kon een dokter niet beoordelen,
want daar alleen kon je 's avonds terecht en je
moest die dag maar volhouden.
Ik heb ze meermalen in elkaar zien zakken, of stiekum
in een hoekje zien wegkruipen onder het werk, die
stakkerds, rillend van koorts in kou, hagel of sneeuw.
Maar dienst was dienst en behoudens hoge uitzondering
mocht je je bij den dokter niet melden voor 's avonds
na het appèl. Ook weer zo n geraffineerde streek. Want
het was daar druk, en je moest wachten. En als je dan
20

weer in je blok kwam; was de pap meestal door je
medegevangenen verorberd en tijd om uit je pakket wat
te eten, was er niet meer. Dus ziek en hongerig naar bed.
Dat was voor velen een ellende, die even hard aangreep
als de meppen en trappen van de bewaking.. Soms oordeelden
je lotgenoten het onverantwoord en dan namen ze den
armen drommel maar tussen in; dan hing hij zo n beetje
en kon, staande op het appèl, slapen. Meermalen zag ik
een ernstige zieke, met ledikant en al, naar het appèl
gedragen. Want ontbreken mocht niemand, alleen zij, die
er s nachts russen uit geknepen waren. Later op de dag
zag je de brancard naar het crematorium rijden, weg,
dood, bij Joep door de pijp, nummer zoveel. Dat is de
ellende van het kamp. Heden jij, morgen ik en wie geeft
er om je en wanneer zullen ze het thuis ooit Weten. Nooit
zullen ze van je lijdensweg horen, alleen wat kleren thuis
krijgen en een kaart om distributiebescheiden in te leveren.
Medelijden, meegevoelen, dat kende men niet. Je zag
na ontvangst van een brief soms mensen huilen, je
begreep ... en liet hen met het verdriet alleen als fatsoenlijk
mens. Een meer opdringerig, onbescheiden type ging
eens vragen: „Moeder dood . . . een kindje gestorven? "'
Het lak onieke kampantwoord was: „Zo, da s erg, dan
heb je „pecfi gehad. Dan werd je verder met je verdriet
alleen gelaten.
Maar ik had het over het appèl. De gewoonte was ook
geworden, s ochtends nummers „uit te roepen". Wat er
dan met je gebeurde, wist je niet. Dat was de eerste uren
nog gissen. De mogelijkheden waren: „op verhoor" naar
Utrecht; op transport naar Duitsland, of ontslagen worden
21

en naar Kuis. Zo lang mogelijk werd je in onwetendheid
gelaten en dat was een kwelling.
*~AIs je daar stond, sloop de Hollandse S.S. — die edelgermanen
— achter je heen en deelden porren en trappen
uit. Dat vonden ze leuk, dat dwong respect af.
Onder dat zootje vond ik niet één snuggere jongen, allemaal
ezels en nietsnutters. Verscheidene hadden getekend
om een vonnis te ontlopen, waren een blauwe Maandag
aan het front geweest, hadden een danige frontkolder
opgelopen en werden nu als bewakers op ons losgelaten.
Eerste klas dieven, die zich zelfs gaarne vergrepen aan de
dierbare pakketten, die we van huis kregen. Ellendelingen
waren het, zonder karakter, totaal ongeschikt voor maatschappelijk
leven. Ze deden meer! Men had geconstateerd
dat niet iedereen z'n trouwring had ingeleverd. Plotseling
. . . Hande ho.ch (want Hollands praten konden ze
niet) en dan werden die dierbare kleinoden, de laatste
band met je huisgezin, je ontroofd. Waar ze bleven, wist
niemand!__
, Na het appèl vormen van werkgroepen. Ieder snelde vlug
naar de aangegeven plaats. Liep je niet op een draf, dan
kon je op het kampstraatje, dat je dwars over moest steken,
de nodige Capo's vinden om geschopt of geslagen te
worden. Met wellust in hun ogen stonden ze je op te
wachten.
Het avondappèl was wel „de" verschrikking. Na een dag
van sjouwen, weer staan, maar wachten, tot alle commando's
binnen waren. Dan werd je weer geteld. Ja, 'dat
gebeurde ongeveer 20 maal per dag. Telkens tellen. Ze
waren dus niet heel zeker van het prikkeldraad, die dan
ook later geëlectrificeerd werd. Bovendien werden op het
22

avondappèl de nummers der gestraften afgeroepen. Dan
werd je in het strafblok geplaatst of je ging de bunker in,
allemaal lieflijkheden, waarop ik wel nader terug kom.
Dan kwam nog het afroepen van de pakketpost, die je
na afloop halen kon op het kamppostkantoor. Ze lieten je
opzettelijk lang staan; de Duitser, die het appèl afnam,
kwam niet al te vroeg of wandelde met z'n collega's wat
heen en weer op de kampstraat.
Eindelijk ... nu begon het. „Mütze . . . ab" (klap). Was
die klap niet gelijk, dan deden we dat tien of meer malen
over, alles gecommandeerd door de Hollandse „Lager-
Alteste". Tot alles goed gelijk ging. En dan correct in de
houding blijven staan, anders strafte na afloop de Block-
Alteste je nog eens met een half uur extra staan of looppas
maken. Als alles dan zover zonder ongelukken voor je
was verlopen, was je vrij, nog ongeveer 5 kwartier, want
dan was het bedtijd en dan werd je weer 3 maal geteld.
Ieder voelde z'n verantwoordelijkheid op dat gebied: de
BIock-AIteste, de Stube-Alteste, de schrijver. Het is
gebeurd dat het niet klopte en dat men in nachtgewaad,
voor zover er sprake van kon zijn, naar buiten werd
gejaagd, in het gelid in de houding. Een longontsteking
meer of minder werd niet geteld. Are je, dat zijn zo van
die dagelijkse kwellingen; dan zus, dan zo, maar ze.
werden je bereid. En men moest een sterk zenuwgestel
hebben om ze te verdragen en er over heen te komen.
Velen hielden dat niet vol, werden ziek!
In die korte tijd moest je soms eten, pakket halen en naar
den dokter. Dan schoot meestal het eten er bij in, want je
pakket liet je niet staan; de band met je familie. En ook
23

den dokter sloeg je niet over, met grote wonden aan
je voeten ...
De nieuwelingen werden alle ingedeeld bij bet commando
„Bauernhof ', de boerderij. Dat leek me wel. Ik was
vroeger veel op een boerderij geweest, kende de werkzaamheden
door en door. Dat zou dus wel gaan. Maar
spoedig bleek, dat ik alleen de mooie kant had bekeken.
Daar was het ellendig. AI direct werden we aan het
mestkruien gezet. Een Hollandse jongen keek toe of de
kruiwagens wel vol geladen werden, anders nog een paar
scheppen er bij. Vooral de sukkelaars, de onwennigen,
moesten het ontgelden. En dan maar aan het rijden door
een rulle weg, die herschapen was in een modderpoel
vanwege de vele regens, ruim een kilometer ver, naar de
tuinderij.
Over paard en wagens beschikte men daar ook, doch de
kampleiding vond slavenarbeid beter. En we werden
geëscorteerd door prima slavendrijvers. Even rusten! Wat
rusten? Vooruit zul je zo lang ik het wil. Rusten doen
we gelijk, op commando. Sommigen konden niet verder,
vielen neer achter hun wagen, om dan door zo n slavendrijver
even hardhandig te worden opgeholpen. Vervloekt
heb ik die boerderij. Dat was massa-afbeulerij. Goede
boeren regelen hun werk naar het weer. Hier niet. Dat
ging door onder hevige hagel- en sneeuwbuien. Zonder
sokken, in klompen of klompschoenen met geïnfecteerde
wonden. Onvoldoende gekleed en rillend van kou. Mijn
God, wie had zo iets uitgedacht. Alles even geraffineerd
van opzet, om je geest te doden, je wilskracht te doden en
eindelijk je lichaam. Zo brachten we Februari door.
Gedurende tien achtereenvolgende dagen waren we drijf-
24

nat van sneeuw en hagel, met benen blauw van kou.
Schuilen op het open veld ging niet. De bewakers ,—•
Hollandse S.S. i op de boerderij hadden een afgerichte
hond bij zich, die ze op je af stuurden, zodra je 'm smeerde
of in clubjes stond.
Zo zijn er verscheidenen in benen of zitvlak gebeten.
Veel nutteloos werk werd er verricht. Het land was
gescheurd en het onkruid tierde welig. We moesten het
onkruid er uit vissen en de bullen gelijk slechten. Een zeer
vervelend en vermoeiend werk, vooral in die drijfnatte
slijkboel. Iedereen trachtte de luwte van een bosje op te
zoeken, wat natuurlijk niet lukte. En dan die hongerige
magen! Maar we ontdekten een knollenveldje, waar nog
wat was overgebleven. U weet wel, die witte knollen, het
veevoer. Met een graagte vielen we er op aan en behoudens
een pak slaag voor enkelen, konden we daarmee nu
en dan onze honger stillen. Wat waren we diep gezonken,
sommigen aten zich achter elkaar ziek aan die knollen,
's Middags kreeg je ze weer in soepvorm; de meeste zieken
hadden dan ook maagstoornissen.
Na een paar dagen raakte je op de boerderij „ingeburgerd".
Dat was gevaarlijk; je ging je dan meer vrijheden
veroorloven en dan vloog je er onherroepelijk in, want het
waren net aasgieren, de bewakers, en niets ontging hun.
7n een lege kamer van de boerderij werden we eens bijeen
geroepen. Een Capo klom op tafel, ging een toespraak
houden over kameraadschap in het kamp. Alles voor
elkaar over hebben, onder elkaar je lot draaglijk maken,
je opofferen voor minder gezonden en zwakken, één voor
allen, allen één. Dat viel er in! Wat een fijne vent was
dat! Doorgewinterden onder ons grijnsden; ze kenden
25

hem al. Een jonge vent nog, had vanaf zijn zestiende
jaar in concentratiekampen doorgebracht, een pracht
opleiding als sadist genoten en nu in Vught. Had zich
bovendien zeer verdienstelijk gemaakt bij de Jodenmishandelingen
vóór mijn tijd in Vught. Meneer liep rond
met prachtschoenen, had keurig ondergoed, alles van de
Joden gegapt. Trouwens, in verschillende barakken
stonden piano s, uit Jodenhuizen gestolen; er waren
strijkjes, met instrumenten, van de Joden afgenomen.
De val was listig door hem uitgezet en we waren er fijn
ingetippeld. Verscheidene jongeren namen het zware
werk van zieken en zwakken en ouden van dagen er bij
en die konden dan wat lanterfanten. Het duurde niet lang.
Er werd niet voldoende gearbeid. Even ter plaatse een
strafexercitie. Allen in het gelid, oude sukkels en gewonde
voeten voorop. Marcheren! Na een paar minuten het
commando: Looppas. Dat duurde zo een poosje, tot er
uitvallers kwamen. Halt! Rollen. Dan plat op de grond
en maar omwentelen, juist door de slikpoelen heen, precies
uitgekozen door de moffencapo, die kameraadschap
predikte. Doornat en vol viezigheid, want je rolde ook
door menselijke en dierlijke uitwerpselen, stond je dan
maar weer op. Zou ie klaar zijn? Weer macheeren, weer
looppas om warm te worden. Zie zo, en nu aan het werk.
Mest kruien en tot over de enkels door het slijk. Sommigen
waren al aardig geknakt en hun energie zat in de klompschoenen,
maar dat was ook de bedoeling. Een goed
„nummer" heeft geen persoonlijkheid meer. Als vee, zo
willoos maken ze je; tenminste dat is hun opzet. Telkens
moest je je inprenten, dat je nog bestaat, dat je nog leeft
en dat je het verd . . . , er onder gebracht te worden. '
26

Elke morgen, dat je weer ontwaakte, waren dat je eerste
woorden: „Ze krijgen me er zó niet onder." Velen baden,
geknield voor bun krib.
Alle concentratiekampen zijn niet gelijk. Men bad
arbeidskampen, zoals Vught er een was, en ook
vernietigingskampen, zoals er binnen de Hunnengrenzen
verscheidene waren: Buchenwalde, Dachau, Sandrosten
(waar de mannelijke bevolking van Putten voor een deel
werd vermoord). Wat dat betreft, was Vught niet het
ergste; je werd er niet vermoord, niet aan lijken geketend;
je had er alleen maar „kleine" straffen. Maar dan toch
zo, dat ze littekens achterlieten voor je hele verdere leven,
op je lichaam en in je ziel. {Zo'n concentratiekamp is een
maatschappij op zich zelf. een werkgemeenschap. Het
verschil met de buitenwereld is echter, dat de laagste
instincten aangewakkerd worden en naar voren gehaald
worden. Wie daar voldoende op reageert, krijgt een baan
als slavendrijver, Block- of Stube-Aelteste. Vele beroepsmisdadigers
verkeerden in Vught tussen de Politieke
gevangenen en ze konden zich zelfs leidende functies
veroveren. Dat was de hele Duitse opzet. De Wehrmacht
tuchtigde niet, vervulde vrij kalm haar bewakingsplicht.
Maar ze lieten toe, dat S.S.-mannen en Capo's er op los
trapten en sloegen. Ze lieten toe, dat je in je blok overgeleverd
was aan de sadistische grillen en luimen van een
moffencapo. En werd er geklaagd, dan hoorde je niets
meer, de toestand veranderde niet en de klager moest
liet kunnen.
Nergens heb ik zoveel op elkaar horen kankeren als in
het kamp. Trad je iemand vriendelijk tegemoet, dan kon
je een grauw en een snauw krijgen; had je het met een
27

Capo aan de stok, dan waren er weinig die je steunden.
Kreeg je er van langs om niets, zodat je in elkaar stuikte
of het bloed uit je neus spatte, dan hoorde je nog om je
heen het laconieke: „Pech gehad, vader." Nu weet ik wel,
het was meestal niet de heffe des volks, maar het bleef
steeds weer schrijnend, dat gebrek aan medegevoel. Velen
waren ook anders hoor, en zelfs in het kamp was het
mogelijk, een beschaafd kringetje om je heen te verzamelen.
We zagen zelfs onder de arbeid kans, problemen
en vraagstukken van deze tijd te behandelen en daarover
discussies te openen. Dat lukte, maar 't was uitkijken.
Het stilzwijgend parool was: Zo veel mogelijk niets doen,
alles saboteren. Die kunst ben je machtig of je leert het
nooit. Ik heb het altijd een eigenaardig verschijnsel gevonden,
dat velen naar Vught werden gezonden wegens
gepleegde sabotagedaden en dat in dat beruchte arbeidskamp
juist de sabotage hoogtij vierde. Sommigen leerden
het inderdaad nooit, zwoegden voort met hongerige magen
en kwijnden weg, anderen probeerden het en liepen tegen
de lamp. Dan kreeg je op je vrije Zondagmiddag strafexercitie
of bij herhaling „bunkerstraf".
Zoals ik reeds zei, werden de laagste instincten naar voren
gehaald. Je moest maar niet te veel zeggen, als je je
medegevangéne niet kende; je had dan kans aangebracht
te worden. Wie veel aanbracht kon een „baan" veroveren,
hem door een of ander gewetenloos sujet toebedacht voor
zijn ijver in die richting. Na mijn ontslag uit Vught vroeg
men mij vanzelfsprekend dikwijls, of ik veel te verduren
had gehad en altijd is mijn antwoord geweest: Geestelijk
meer dan lichamelijk. AI vielen ook die spontaan uitgedeelde
mishandelingen niet mee . . . Velen van najaar
28

43 zullen daar echter nog meer over te klagen hebben
gehad.
Maar met de uitroep van sommigen: „Wat een kampie,
wat een kampie ", daarbij doelende op het verschil met
de Duitse kampen, waar velen al geweest waren, konden
ik en menig ander zich toch niet verenigen.
Zware arbeid! Nu, daar mankeerde het de eerste dagen
niet aan. Mestkruien over meer dan een kilometer afstand
langs een ongebaande landweg, waar het wiel soms tot
z n as wegzakte, was geen pretje. Vóór de middag was
je al doodop en dan mocht je weer terug marcheren ruim
20 minuten naar het Blok om te middagmalen. En dan
weer terug naar het veld, weer of geen weer. Maar we
werden toch beloond voor die zware arbeid met een
extra boterham en een stuk worst.
Dat werd dan tegen het einde van de werktijd uitgedeeld
op de boerderij. Je at het al lopend onderweg maar op.
Soms werd ons even toegestaan in de tochtige koestal te
rusten en te eten. Dat was een genot en ieder vlaste er op.
Je kon dan drijfnat en koud uitrusten op een baal kunstmest
of op de lemen vloer en dat vond je al fijn. De
Capo s en ander gespuis verdwenen, deden zich ergens
anders heerlijk te goed en lieten ons enige tijd met rust.
Stiekum konden we dan nog eens een trekje doen, want
roken was op het werk streng verboden; daar stond
bunkerstraf op. Daarover later!
We kregen het plotseling gemakkelijker. Op een morgen
werden we met ongeveer twintig anderen apart gezet en
de opdracht was een draineergreppel te graven langs de
scheidingsrand van bos en akker. Dat leek wel wat, en
het werd ook wat. Het toezicht verslapte of wij werden
29

gehaaider en het grootste deel van de dag konden we
om beurten rokend in het bos doorbrengen. Toch één groot
nadeel zat er aan vast. In het vrije veld kon je zo ver van
je af zien. Je zag de torentjes van Vlijmen, Nieuwkijk,
Helvoirt en Cromvoirt, allemaal bekend terrein voor me,
en dan werd het verlangen naar de vrijheid wel eens heel
groot. Zo stond ik eens te staren in de verte en hoorde
den sluipsadist niet achter me. Dat kostte me bijna een
oor, zo draaide en plukte hij er aan. Dagen later had ik
daar nog veel last van.
Maar dat waren slechts van die kleinigheden. In Vught
gebeurde immers niets. Als je tegen de vlakte getrapt
werd, tegen een muur geslagen, als je op de grond gebokst
werd en je gezicht tot bloedens getrapt werd met de
zware ijzeren hakken, toen hoorde ik zo n stuk gespuis
nog zeggen: „Dat zijn geen mishandelingen; dat doen ze
in Duitse „Lagers" nog anders. Dat geloof ik dan ook
wel, maar t was voor ons soort mensen uit de rustige
burgermaatschappij voldoende om Vught tot een hel te
maken.
Inmiddels groeven we ons greppeltje, hielden gesprekken
over de invasiekansen en soms zelfs over de na-oorlogse
problemen! Alsof we al zeker waren, er uit te komen.
Als je hoorde om je heen, welke straffen na verhoor
werden uitgedeeld, verloor je alle hoop. Meestal op transport
naar Duitsland of executiepeloton . . .
Na een week of drie veranderde het commando. Men
zag zeker, dat het zo niet ging en men vroeg speciaal
vakmensen voor de boerderij. Het naploegen, eggen en
zaaien moest beginnen. Capo's, die geen vakmensen
waren, moesten toezicht uitoefenen, 't Ging er immers
30

maar om, of je liep of stond, als je maar nooit ging
zitten . . .
Ik werd bij bet commando „Holzplatz" gestopt.
De eerste tijd is je moeilijkste tijd. De pakketten van
buis gezonden —i komen dan nog niet. Dat duurt ongeveer
twee weken en je mist van alles. De buisgenoten bebben
er geen erg in, dat je uitgekleed bent tot op bet naakte
lichaam en van al die kleding niets terug krijgt. De
uitreiking is totaal onvoldoende, dus je loopt met onvoldoende
ondergoed en geen sokken. Ja, dat is een probleem,
want je moet toch je voeten trachten te beschermen.
In het kamp bekommert men zich nergens om. Maar je
gaat al spoedig zoeken en vindt hier of daar wel een paar
vuile lappen of papieren zwachtel. Daarmee tracht je dan
de eerste nood te lenigen, wat enigszins lukt. Er werden
ook handschoenen uitgereikt in de winter, doch daar moest
je vlug bij zijn,-anders waren ze al weg.,Toen ik eens in
het Vrouwenlager kwam om hout te brengen — het was
guur en de sneeuw lag dik ~- bood de Lageroudste, een
domineesvrouw uit het Noorden, me een paar dameshandschoenen
en een borstrok aan. Die gauw weggestopt, want
dat mag niet, en nog nooit ben ik zo dankbaar geweest.
Vermoedelijk had deze hoogstaande vrouw direct door,
hoe ellendig ik er op dat ogenblik aan toe was.
•~Zo scharrelde je maar door. Hier vond je wat, daar kreeg
je wat. Alleen de grote kunst was, om het te behouden.
Want er werd veel „georganiseerd" in zo n kamp. Daar
lette je in het begin nog niet zo op, doch alles was zo
verdwenen. Zelfs als je je 's morgens waste, zagen de
onverlaten — lotgenoten nog wel, doch behorend tot de
beroepsboeven-categorie t-* kans om je stukje zeep, waar
31

je zo zuinig op was, af te gappen. En zo ging het met
alles. Hing je de handdoek of iets anders te drogen, dan
moest je er maar hij hlijven, of het was foetsie. Het gevolg
was dan ook, dat we 's Zondagsmiddags wat gingen
wassen met koud water en zonder zeep en dan ging je
met de sokken op je schouders of een handdoek op je rug,
maar in de wind of in de zon wandelen. Dan bleef het
tenminste je eigendom. Het is verschrikkelijk, zoveel als
dóór gestolen werd. En deden je kameraden het niet, dan
wist zo nu en dan de Hollandse S.S. er wel raad mee.
Als overdag de barakken leeg waren, kwamen ze wel
eens controleren; namen tevens de sleutel van de pakkettenkast
en gapten dan uit verschillende pakketen boter
en sigaretten enz. Alles was van hun gading. Een goed
voorbeeld dus voor de gevangenen met een ruim geweten,
die er dan ook op los „organiseerden". Onder of in de
stroozak verstoppen was nog wel eens een goed middel
om je kampkostbaarheden te behouden. En daartoe
behoorde alles, ook de kampkleding.
Het was een stuivertje wisselen. Als er bij den een wat
gegapt was, probeerde die het weer van een ander af te
stelen, de mutsen incluis. Van mij stalen ze in een onbewaakt
ogenblik ik ging alleen even naar de kachel om
een klandestiene sigaret aa nte steken i~ twee paar warme
wollen wanten, juist in een kledingpakket van huis
gearriveerd. En dat was langs niet alles in de loop van
de tijd. En niet altijd waren het boeven, die het deden . . .
De moraal bij ieder zakte!
Ik kwam dus op de Houtplaats terecht. Dat was het
commando, dat zich bezig hield met hout verzamelen voor
32

de kachels. Een groot terrein vlak naast berkenbosjes, dus
een prettige omgeving.
De eerste ochtend, met een niet uitgeslapen stuk Capo!
Dat viel niet mee. We moesten bomen sjouwen. Mannen
genoeg, dus op een boompje werd niet gekeken. Ze waren
behoorlijk dik en zwaar, stammetjes van ongeveer vijf
meter lengte. Die werden dan met zessen opgetild en met
twee of drie man weggedragen.
Als je over niet al te veel kracht beschikt, of die arbeid
niet gewoon bent, is het beulenwerk. Bukken! Ein zwei . . .
Het ging niet. Nog eens! Hij was al nijdig; het ging
weer niet.
Toen een vloed van scheldwoorden over ons heen: Drecksack,
Schweinhund, die dumme Hollander, enz. Maar
toen hel voor de derde maal niet naar dat heerschap z'n
zin ging, omdat de boom werkelijk te zwaar was, ging hij
er op los slaan; hij pakte een stok, sloeg langs onze benen,
trapte in je lenden of gebruikte zijn vuisten voor nekslagen.
Daar waren die smeerlappen sterk in en je moest wel
tillen, boven je kracht, om niet geheel tegen de grond
geslagen of getrapt te worden., Tiet gevolg was een verzwikte
pols, een z.g. kraakpols. Ik kon er niets meer mee
uitvoeren. Het werd bij de dokter gespalkt en gezwachteld
en ik kreeg vijf dagen huisarrest om te genezen. Dat
noemde men daar .Blockschonung". Aanvankelijk stond
me dat aan; met nietsdoen in een kamp ben je altijd blij
en je voelt het ook aan als een vorm van sabotage, doch
het bleek evenals zovele dingen een kwelling te zijn. Om
te beginnen mocht je het Block niet uit. Dus geen gewandel,
terwijl een ander werkt. Maar dat was het enige niet!
Je mocht niets. Het was verboden op de slaapzaal te
33

komen; ook niet in het dagverblijf. Je mocht alleen de
hele dag van half zes 's morgens tot acht uur 's avonds
in het waslokaal zitten. Bij de kachel, die dan clandestien
gestookt werd. Ettelijke keren per dag moest je je melden
als er een S.S. kwam controleren. Dan was het: Haftling
nr. ... meldet sich. Meestal was niksdoen dan uit den
boze en werd je aan het werk gezet. Stof afnemen, of
waslokaal schoonhouden of dweilen. Dat moest je dan
maar met één hand doen. Ik zag, hoe iemand, die zich
voor zo n karwei niet snel genoeg bukte, voorover met
z n hoofd in de emmer vuil water, die voor hem stond,
geschopt werd. Dat alles tot grote hilariteit der omstanders,
n.I. een Capo en een paar S.S-soldaten.
Of je je werk goed deed werd niet gevraagd, nog minder
gecontroleerd. Als je maar in beweging was. Bewegung!
brulde iemand je dan weer toe, als je stond te soezen!
Zo heb ik uren met een stofdoekje in de buurt van de
kachel gelopen, als maar niets doende en toch werkend en
zodoende nog wat warmte opvangend. En dan vijf lange
dagen. De dokter wilde het nog een paar dagen verlengen,
maar ik heb hem werkelijk gesmeekt, me te laten gaan. f
Zo kwam ik dus weer op de Houtplaats terecht. Een
prachtjob. De Capo mafte de hele dag of sloop naar het
Vrouwenlager en je deed dan ook niets. Was er onraad,
dan een seintje aan elkaar. Men riep dan „Twee en
twintig" of „Vingt deux."
Het werk op zichzelf was geestdodend.
Maar je kwam ook in het Vrouwenlager en dat betekende
met zo n kou, koffie of pap. Ze hielden altijd wat achter
voor de houtbrengers. Je deed daar je werk niet te vlug,
ging je eens warmen bij de kachel. De Capo, die je
34

egeleidde, was tocb naar z n liefje. Ja, inderdaad, dat
kon daar bestaan. Zo zelfs, dat bet kampcommando krasse
maatregelen ging nemen tegen de Capo's die zicb daar
nog waagden zonder „Passierscheiri '.
f~In een sleur volgden de dagen elkaar op. Iedere dag weer
betzelfde: Houtjes bakken, zwaar bout kloven en daarvan
boutstapels maken. Dat moesten we doen zoals de kolenbranders
die maakten, dus in 't rond opstouwen met spitse
top. Je banden badden bet meest te verduren, vol wondjes
en kloven van de kou en bet werk. En waar werkte je voor?
De Capo dacbt, dat bij bet al goed liet doen, maar toen
er na een poosje weer een ander kwam, werd alles
afgekeurd; de stapels werden weer afgebroken en bet bout
werd naar andere plaatsen gebracbt. Zo bleef daar bet
werk in de wereld en dit bedroevende verscbijnsel deed
zicb voor bij alle commando s.
Ik bad er al weer genoeg van en op een goede ocbtend
waagde ik bet, bij bet commando wegenbouw te gaan
staan. Dat was weer eens wat anders en bracbt wat
afwisseling in bet beroerde kampleven.
Gestraft worden kon je op ieder moment van de dag.
Natuurlijk bad je wat gedaan. Bijvoorbeeld gerookt op
een plaats en tijd dat bet niet mocbt; je was zittend in
plaats van staand of lopend aangetroffen.
Je vertoefde in bet waslokaal op verboden tijd, je maakte
een prakje warm op de kacbel; al die dingen en nog
bonderd een meer, waren verboden.
In bet begin zag je er als een berg tegen op, maar al
doende leert men en met een beetje uitkijken kon je bet
zonder straf aardig ver brengen.
De straffen varieerden van strafexercitie op Zondagmid-
35

dag tot bunkerstraf. Ook werd er snel recbt gedaan ter
plaatse. Je moest dan b.v. bardlopen, rollen of wat gymnastiek
doen, als ze je ergens betrapt badden op een
klein vergrijp. Het was zo sterk, dat eens een Capo zei:
„Als ik je een pak slaag mag geven, ben je overal van af."
Nu, Haftli ng nr. . . . [iet zicb dat gewillig aanleunen en
bleef op die manier gespaard voor de „bunker".
Wat een goedbeid van dat ontaard slag mensen! En wat
een geharde gevangene, want zo'n afrossing ontaardde
in een bokspartij, waarbij alleen de sterken nog wat
„partij konden geven. De meesten waren daarvoor echter
te slap geworden. Soms wist je niet, dat je gestraft was;
je hoorde dat wel op het appèl. En ook niet, waarvóór ze
je te grazen hadden genomen. Men kon zich altijd
beroepen op den commandant. Jawel, meermalen is zo'n
brutale Haftling het bureau afgeranseld.
Verder kon men onverwacht in het „strafblok" geplaatst
worden. Minimum 3 maanden; in de regel deden ze er
nog wat bij. Dat was een afdeling, die niet in de „kampvrijheden
of andere „kampgeneugten" mochten delen.
Wegens wangedrag kon je daarin verzeild raken. Maar
meermalen lapte de instantie, die je gearresteerd had, 'em
dat. Dus Sicherheitsdienst of Gestapo. Die zonden soms
na weken nog een rapport in en dan werd je in het
strafblok gebracht. Achter prikkeldraad in kwadraat.
Nooit vrij en minder eten. Strenger kampleven enz. Alleen
spreekt het vanzelf, dat de jongens aan eten geholpen
werden op een reuze manier en dikwijls méér ontvingen
dan de anderen. Prettig was hef verblijf daar echter
allerminst.
Dan de bunkerstraf. Dat is de strengste vorm van
36

cellulaire straf, die men dan ook moest uitzitten in de
gevangenis. Weinig of nooit luchten, pikdonker, koud
genoeg, geen bovenkleding, cementvloeren, één deken en
slecht voedsel enz. Bij het minste vergrijp, b.v. een sigaret
roken, werd je er in gestopt. Minimum drie dagen. Dan
kwam je er al beroerd en akelig slap uit. Ik heb er „zware
jongens uit zien komen, die hadden 90 dagen „bunker'
gehad en zeiden Iakoniek: „Als ze denken, me zo klein
te krijgen, zijn ze d'r glad naast." Hun wilskracht, hun
jeugdige veerkracht hadden ze behouden, en gelukkig
maar.
Niemand werd ontzien. Toen eens een marechaussée met
gebroken been spoorloos verdween, werd het hele hospitaal,
dus dokters, verplegers en patiënten, in de bunker
gestopt. De gevangenis was groot genoeg; er kon steeds
meer bij. Zelf was ik pas 2 dagen uit het hospitaal
ontslagen, had dus „mazzel" gehad, maar ik vrees, dat
sommige patiënten voor hun leven genekt zijn met die
behandeling. Het was een geraffineerde ontvluchting
geweest van een ter dood veroordeelde; het was natuurlijk
goed in elkaar gezet en bet plan slaagde.
De moffen konden toen alleen bun „onmacht er tegen
tonen, door iedereen op te pakken. Er werd danig op het
verplegend personeel Iosgeranseld, doch de ontsnapte is
niet teruggekeerd en ik hoop, dat S. . . . nog in leven is.
Hij heeft het verdiend en het zou de kroon zijn op bet
werk der medeplichtigen.
Altijd is me in zulke gevallen gebleken, dat onmacht
tegenover iets of iemand vooral gedemonstreerd werd met
mishandelingen. Ze zagen er heus niet tegen op om oren.
ogen, neus of desnoods je hele kop kapot te timmeren. En
37

hoe minder weerstand je bood, des te barder gingen de
beesten te keer. Terug slaan en trappen was tegenover de
Capo s meestal de beste manier. Dat ging niet bij de
opzettelijke misbandelingen in de gevangenis, daar werd
je eerst weerloos gemaakt en beulde men met meer overleg.
Ik vind bet geen zin bebben, soortgelijke misbandelingen
te beschrijven, zelf heb ik ze niet alle, goddank, meegemaakt.
Maar in kranten, boeken en tijdschriften wordt
zo n zondvloed van soortgelijke lectuur over de mensheid
uitgestort, dat dit hier wel achterwege kan blijven. Ik heb
in mijn beschrijving steeds meer het zwaartepunt willen
leggen op het raffinement dan op het geweld. Zeer zeker
is er veel gebeurd in Vucht: ranselpartijen op Joden, het
Bunkerdrama der vrouwen van Januari 1044, dat ons
allen met afgrijzen vervulde, doch het was nog geen Duits
vernietigingskamp. Daar ging men nog anders te werk.
De moderne en middeleeuwse foltermethoden vervullen
de wereld met afgrijzen.
De lichtste straf was de strafexercitie op Zondagmiddag.
Wat niet wegneemt, dat je afgebeuld in de barak terug
kwam. Dat afdrillen duurde twee a drie uur en ze zochten
daarvoor het zand op; dat liep zwaar. Dan was het
gewoon marcheren afgewisseld met looppas en rollen.
Verder het idiote: Mütze ab, mütze auf, corrigier, daarbij
doelend op de bespottelijke exercities met je petje.
De Capo s hadden er echter ook een hekel aan, een
paar werden getroffen in hun Zondagsvrijheid en zo kon
het gebeuren, dat je na twee uren inrukte, doodop en met
blaren op je voeten.
Zo raakte ik dan verzeild bij het commando „Wegenbouw
. De werkzaamheden waren zeer verschillend. Er
38

werden kuilen gegraven, men kon zand kruien, stenen
kruien, auto s met stenen lossen, ontbossen, enz. Maar de
eigenlijke wegenbouw, dus bet straatleggen, werd door
vaklui civilisten — gedaan. Wij waren de slaven, die
alles mocbten aanbrengen.
Met een bandigbeidje koos ik bet gemakkelijkste maar
en ging aan bet grond afsteken. Het was daar n.ï. allemaal
bosgrond en die bumuslaag moest verwijderd worden,
zodat men zand ter bescbikking kreeg. Het was geen
zwaar werk en bet toezicbt een beetje slap. Dat werd daar
uitgeoefend op open terrein door Hollandse S.S.-soIdaten.
Die wandelden been en weer, gaven je de bele dag een
grote bek in bet Duits ~ bun moedertaal kenden ze zeker
niet meer — en krijsten maar: Bewegung da! Dan stond je
even op je scbop te leunen om de pijnlijke lenden eens te
strekken. Vooruit maar weer in gebogen bouding. Niets
doen natuurlijk; alleen maar alsof. Was bij eens weg ~
meestal eclipseerden ze zo tegen 5 uur, dan was bun dag
om i— dan deden we gauw een trekje of vermaakten ons
met een oude brandbom, die ergens opgediept was. Dat
ding knetterde en siste en dackt er niet aan bet op te
geven. Men boorde bet gesis nog als er een balve meter
zand op lag. Toen beb ik weinig vertrouwen gebouden
in die paar zandzakjes tbuis bij me op zolder. Zo kon je
als kwajongens je nog wel eens een paar minuten uitleven.
Na een paar dagen moest ik gaan zandkruien. Dat stond
me niets aan en beeft me dan ook in bet bospitaal
gebracbt. Daar was scberper toezicbt en je bad weinig
rust.jTk herinner me een Belg, die z'n wagentje te licht
vulde volgens den Capo. Hij moest in looppas met een
zwaar gevulde kruiwagen het terrein rond. En toen hij
39

een schop kreeg, omdat hij niet gauw genoeg aanstalten
maakte, pakte hij pardoes de kruiwagen niet zand op in
z n gespierde armen en mikte die hoven op den nietsvermoedenden
Capo, die achter elkaar het ziekenhuis
in kon. De Belg was beroepsbokser . . . Dat waren zo van
die kleine incidenten, waar je verder niet bij stil stond,
doch die je goed deden. Elke kleinere of grotere represaille,
die je kon nemen, deed je goed.
Ik kreeg last van mijn voet; ik liep blaren op hielen en
wreef. Zo erg was t niet, 's avonds ging ik naar den
dokter, die ze behandelde. Maar rust krijg je nooit en zo
werd het voortdurend erger. Ze gingen open; bet werd
rauw vlees. Weer naar den „sanitator". Die deed er een
papieren zwachtel om en het zou wel overgaan. Maar
het werd steeds erger, vieze sokken en zand werkten, ook
niet mee; het werd een flinke infectie. Mijn voet en been
werden abnormaal dik tot aan de knie en ik kreeg flink
koorts. Het was om 11 uur 's morgens, dat ik me flink
beroerd ging voelen en bijna niet meer staan kon. Opname
was onmogelijk, dat deed men 's morgens na het ochtendappèl.
Dus je moest doorsukkelen en dat werden kwade
uren. Ik vroeg te mogen gaan zitten, doch dat werd me
verboden. Eén middel was er nog, telkens naar de latrine
in het bos gaan, dan zat je vanzelf en daar deden ze niets
aan, als het tenminste niet al te hard in de gaten liep.
Dan werd ook die gelegenheid even schoon geveegd op
een harde manier, s Avonds weer naar den dokter, die
de wonden schoon maakte en me aspirine gaf. Maar ik
werd nog steeds niet opgenomen, wat m'n ergernis opwekte.
De dokter zei niet veel en lachte maar eens.
„Morgenochtend terug komen", was het antwoord. Toen
40

kon ik ook niet meer lopen en twee lotgenoten brachten
me weg. Zie zo, zei de dokter vrolijk, nu ben je, waar
ik je bebben wou. Dat was een manier van belpen, die
ik achteraf zeer gewaardeerd heb. Half zacht mochten ze
je nu eenmaal niet opnemen, dus dan maar gewacht tot je
goed beroerd was; de „Lagerarzt" kon dan tenminste geen
aanmerking maken of je er radicaal weer uitzetten, zoals
meermalen gebeurd was.
Dat opnemen wil wat zeggen! Ze stellen ijselijk veel
belang in je naakte lichaam. AI weer helemaal uitkleeden
en maar wachten, tot er personeel komt. Je wordt op een
brancard gelegd en naar het bad gereden. Op zich zelf
een goede maatregel, maar 't gaat alles zo ruw. Een doosje
met tabak, dat ik zonder erg meenam, werd me afgenomen
met een fikse reprimande door een verpleger, die heel goed
was, maar veel praats had.
Voor de tweede maal werd alle overtollige beharing afgeknipt,
terwijl je grondig werd geïnspecteerd op luizen. De
organisatie echter was wel in orde; toen ik er later uit
kwam, kreeg ik van de Schrijfkamer alle ingeleverde
voorwerpen terug, benevens alle rookmateriaal, dat mijn
vrouw me gezonden had in die vier weken. Dat werd n.I.
uit de pakketten verwijderd als verboden waar in het
hospitaal. Toch wisten we nog wel wat binnen te smokkelen.
Niet om te roken, maar om te ruilen en zo n beetje
om te kopen voor pap, enz. Het was er goed. Men kreeg
er beter eten dan die kampkost. Verder zorgde elke Vrijdag
bet Rode Kruis voor ons en ook tussentijds werden extra
uitreikingen gedaan. Na een paar hevige koortsdagen was
de infectie geweken. De hele voet lag open, doch dat was
een kwestie van genezen, wat m.i. maar niet te spoedig
41

moest. Elke week ging je in het had. Wie niet lopen kon,
zoals de meesten met voetwonden, werd per brancard
gereden. Er was lectuur in overvloed, Amerikaanse
romannetjes, die in het land verboden waren, lazen we
uit de Vughtse bibliotheek. Ja, 't kan raar gaan. Communisten
werden opgepikt en van hun vrijheid beroofd als
staatsgevaarlijk en in het kamp deelden ze stiekum dé
lakens nog uit. Allemaal tegenstrijdigheden. Zo rolde ons
leven genoeglijk voort in het hospitaal. Doch het teugeltje
was te slap; plotseling kwamen er verordeningen los. Een
paar er van zal ik U noemen. Men lag alleen met een
lang. wit hemd in bed, echt ouderwets met slipjes. Zo
stapte je uit bed en ging W.C.-waarts. Mocht niet langer;
het was een gevaar voor de meisjes, die er nu en dan
rondliepen en we moesten ons hullen in een deken, om
het middel geslagen.
Een idioot gezicht, dat veler spotlust opwekte.
Toen kwam de Hoofdcapo en we kregen oefening in het
jn de houding liggen. Want de Iagerarts vond het maar
rommelig als hij binnen kwam en dat ging niet langer.
Hielen tegen elkaar en armen gestrekt boven het laken.
De oudste zieke moest dan gaan zitten en zeggen: „Sieben
kranke Haftlinge melden sich", waarna de dokter zei:
,,Weiter machen", en dan kon je weer eens draaien. We
hebben wat gelachen om die idioterie, hè, Opa Bos, weet
je t nog. En wat een heerlijk zaaltje was dat, die chirurgische
afdeling. Altijd zon en frissche lucht. Wel eens te
veel van het goede. Soms werd een muziekavond georganiseerd
op de gang. Dat was fijn en je vergat even, dat je
toch altijd nog onder Duitse klauwen zat.
De verpleging was goed. Hollandse, Belgische en Franse
42

artsen werkten samen en deden hun best. Er was geen
materiaal genoeg, doch men woekerde met wat men had.
Voor hen zonder uitzondering 1
een eresaluut; zelf gevangenen,
vergaten ze hun beroepsplicht niet en maakten
ons zoveel ze konden het leven draaglijker. Schaduwzijden
waren er ook, Capo's regeerden er ook, maar waarom dat
alles te beschrijven. Er werd met ernst gewerkt aan ieders
genezing en dat bleef toch hoofdzaak.
Toch zag ik op een dag, hoe een goede Belgische arts
door een Capo uit het hospitaal geranseld werd met een
dikke stok. Hij stond daarna op de stoep, oren, neus,
lippen en tanden kapot; nooit zouden we hem weer
zien . . .
Mijn voet genas; ik werd beter goddank. Vier weken Jang
had ik naar huis moeten liegen: „Ik maak het goed, ben
goed gezond". Met mij liep het los; met hoevelen echter
niet. En toch moesten ze hetzelfde briefje maar schrijven,
tot hun laatste snik.
Toen ging ik over naar wat men noemt „Revier 2 , een
barak om na te kuren. Nooit heb ik m'n boevenpakje zo
gewaardeerd. Je meende weer wat normaals aan te
trekken, na een maand in een sliphemd rondgewandeld
te hebben. Je voelde weer dat je „aangekleed" was. Je
kon daar weer een paar dagen het lopen zonder krukken
aanleren. Je mocht er roken, je kon buiten in het zonnetje
zitten; echt zo n knus oude-mannenhuisje. Zo nu en dan
verscheen de Lagerarts om eens te kijken of het niet te
druk werd in het Kurhaus. In de regel werden er dan weer
een stelletje kerngezonde lijntrekkers naar hun commando
terug gezonden.
De wereld is vol. problemen; ook het kamp had ze. Dat
43

merkte men spoedig.(Voor hartstochtelijke rokers was het
grote probleem: hoe kom ik aan een trekje? Men bad ons
wel verteld, toen we aan kwamen, dat roken in je eigen
tijd was toegestaan. Maar wanneer had je vrije tijd?
Wilde je je zelf of je lichaam enigszins verzorgen, dus rein
houden, dan was er die vrije tijd niet. Alleen 's morgens
even na het ontbijt, als je niet in corveebeurten viel. Verder
was bet in de barakken overal verboden. Er bleef weinig
anders over, dan het overdag te proberen op het werk,
onder de arbeid. Maar dat was gevaarlijk, want gesnapt
worden betekende drie of zes dagen „bunker". De grote
kunst was om snel een strootje te maken en dan verscholen
of in gebukte houding aansteken en trekken. Net kwajongens!
De rook mocht niet gezien worden en die blies
je dan heel langzaam of langs den grond weer weg.
Sommigen kregen er verbazende handigheid in. Het grote
gevaar was lucifers. Die had niet iedereen en als je er
over beschikte, had je de hele dag vragers om je heen. Ook
kon je wel eens ruilen, eenige lucifers voor een sigaretje.
Een doosje was niet nodig, dan ging je op de vuilnisbelt
maar een oud doosje zoeken tussen de vieze rommel.
Aanvankelijk was het veiligste roken op de latrine in het
bos. Die waren er enige, zoals in militaire kampementen.
Een balk, met put er achter, die nu en dan werd dicht
geworpen en verplaatst. Daar zat je dan met zessen op
een rijtje en de rook bliezen we dan achterwaarts omlaag,
de put in. Zó moest je oppassen, dat de bewakers dat
vooral niet zagen. Het geheel had de vorm van een
schuurtje en in de planken hadden we naden gemaakt
om te gluren naar onraad. Ik ken er, die drie kwart van
de dag op de W.C. doorbrachten en heel wat sigaretjes
44

wisten te vaandelen en op te roken. En als je een Beig
zag gaan in die richting, dan moest je plotseling ook weer
geweldig naar die latrine. Want de Belgen kregen elke
maand een pond tabak in hun R. Kr. pakket en ze waren
er gul mee. Alles ging goed, tot op een ogenblik door een
of andere snuggere S.S.-knaap de truc werd ontdekt.
Op een hardhandige manier werden we er met een stok
uit geslagen en de latrinebalk werd ogenblikkelijk bespijkerd
met prikkeldraad. Zelfs daar die nare prikkeldraad.
Dan zat je er ten minste niet voor je plezierl Dat dachten
ze ja, maar vóór het een dag verder was, waren alle
scherpe .puntjes met een tang afgeknepen of omgebogen en
de rookzaal was weer in orde. Overal joegen ze je maar
na. Het werd een sport. Als het hard regende, trachtte je
daar te schuilen, maar niet zodra kregen ze het in de
gaten, of het dak werd er af gebroken. Altijd maar weer
die geraffineerde plagerijen. Er lagen ook lege benzinereservoirs
in torpedovorm. Er waren er, die er in kropen
— languit •— en dan op die manier nóg rookten. Ze werden
eveneens gebruikt om een tukje te doenj 1
Het gevaar was ook niet denkbeeldig, dat ze je onverwachts
eens fouilleerden op het werk. Dat is een hoogst
enkele maal gebeurd en bij bosjes werden ze in de bunker
gebokst. Je stopte alles maar zo ver mogelijk weg, b.v. je
shag in je onderbroek of sokken, evenals je brood. Want
ook eten mocht je niet onder de arbeid. Razende honger
kreeg je om tien uur; om half zes had je al ontbeten.
Stiekum je stuk kuch — droog natuurlijk *-1 oppeuzelen
dat ging wel, anders deed je ook dat maar op die smerige
latrine. Het was nog de veiligste plaats en vieze varkens
worden niet vet, was het spreekwoord . . .
45

Na mijn ziekenhuisperiode, die me zo best bevallen was,
kwam ik terecht bij het commando: Luftwaffe. Een
klinkende naam! Maar niet de Luftwaffe van Göring!
Nee, die afdeling in Vught hield zich bezig met het slopen
en demonteren van neergeschoten vliegtuigen. De laatste
tijd k wamen er nog al eens. Liberators en Boeiings. Sommige
hadden een noodlanding achter de rug en arriveerden
dus vrijwel gaaf in Vught. De romp tenminste, want
voor vervoer per trein en auto werden de vleugels enz. er
af gebrand. In sommige opzichten een interessant commando,
vooral voor technici. Die konden aan de fijne
en vele instrumenten en de verschillende boordwapens
hun hart ophalen. Zo kwam ik ook een paar dagen in
zo n enorme vlie gtuigromp terecht. Er werden monteurs
gevraagd. AI meermalen had ik gemerkt, dat ook die
„vaklui daar niet meer dan een schroevendraaier eh een
tangetje in hun vingers kregen. En ik zou al een rare
schutter zijn om die instrumenten niet te kunnen hanteren.
Zo gebeurde; ik werd grif „aangenomen" en ik zat een
paar dagen heerlijk hoog en droog in de romp.
Instrumenten er uit halen was hoofdzaak. Controle was
er niet, dus je kon nog eens heerlijk dutten. Er was allicht
iemand bij je in de buurt, die waarschuwde bij onraad.
Je kreeg een beetje kijk op zo n ding. Bommenring, boordwapens,
seinlichten, vuurpijlen, alles was intact. Tot de
tanden toe was x
het bewapend. Alle ruimte binnen de
romp was benut en honderden mitrailleurbanden met
duizenden kogels hingen langs de wanden. Als het kon
pikten we ze weg, begroeven ze, dan konden die tenminste
niet meer gebruikt worden tegen onze bondgenoten.
Weldra was ik ex-monteur en werd geplaatst waar de
46

meesten stonden, bij een reusachtige hoop aluminimum,
allemaal onderdelen en flarden van uiteen gebrande en
verbrande vliegtuigen. Die massa besloeg een enorm
terrein en had een hoogte van 10 meter. Met een groot
aantal lotgenoten moesten we die hoop verwijderen en
sorteren op andere plaatsen. Je moest even Ieren het
onderscheid tussen de verschillende metalen als aluminium,
nikkelstaai, rood en geel koper, enz.
De Capo begon altijd met te roepen, dat hij ons wel
krijgen zou als we niet werkten. Maar het parool voor
allen bleef: doe zo weinig mogelijk, dus saboteerl In de
regel begonnen mijn maat en ik met aan een zwaar stuk
te sjouwen. Maar dat duurde niet lang: vriend „Capo
bad je goede wil gezien. Want die kerels waren ook zo,
als ze zagen, dat je in „beweging" was, kon bun de rest
weinig schelen. Nu dan. na zo'n kwartiertje sjouwen, was
het óns genoeg en we gingen wandelen met een blikje in
onze banden. Het woog circa 1 ons, maar je was gedekt.
Mooier nog was, als je iets aparts kon ontdekken, dat je
moest inleveren in het magazijn of bij den wapenmeester.
Dan wandelde je maar wat rond, niet naast elkaar, maar
vóór of achter je maat, anders liep het in de gaten. Je
kon dan toch een hele boom opzetten en tevens uitkijken.
Zo liepen we uren over dat grote terrein rond en geen
„Capo", die er naar kraaide,.
Het lot viel altijd op Jonas. Naast ons stond een oudere
man, een Vlaming. Men kon zien, dat het werk hem
zwaar viel. Ongeveer twee en zestig jaar en dan die
ongewone arbeid verrichten, valt niet mee. En niet iedereen
kan dat camoufleren. Dat is daar juist de kunst,
doen alsof . . . „Zeg, ouwe, wat is jouw beroep? „O, ik
47

en professor en geef dus onderricht aan studenten."
„Dan zal ik jou eens leren, wat werken is, drekzak, je bent
lui en je moetl Kom bier!" En de oude man moest met
een ijzeren staaf op de scbouder van meer dan vijftig kilo,
in de looppas, bet grote terrein rond met een briesende
Capo op z'n hielen. Toen bij dal met vele malen struikelen
en opstaan volbracht bad en enkele barde trappen bad
geïncasseerd, was bij niets meer waard. Tocb moest bij
weer aan de slag en bard ook. Maar er is ook wel kampverbroedering
in sommige gevallen en telkens als bet
toezicbt weg was, werkte men voor bem. Dan kon bij
rusten. We raadden bem aan op de latrine in bet bos te
gaan zitten. Met welk doel je daar kwam, doet er niet toe,
maar op die gelegenheid moest je ook doen alsof, dus,
zoals we onder elkaar zeiden, „broekie af". O, wee, als
ze je daar anders aantroffen.
We raakten ingeburgerd en verzonnen weer een andere
baan. Meer zittend werk als het kon. Er zaten een paar
ouden van dagen bij Joep in. de buurt ~ het crematorium
— gummiringen van de aluminium buizen af te halen. Een
pracht baantje, maar op een goede morgen waren ze
verdwenen. Na informatie bleek, dat ze bun vrijheid
hadden herkregen.
Dat was iets voor mijn maat en mij. De Capo's wisten toch
nooit wie er kwamen 's morgens. Ze telden alleen maar;
de rest liet hun koud. We gingen er met een brutaal
gezicht zitten en arbeidden hard. Een Capo kwam langs.
„Schiet dat hier op? Hoe lang zitten jullie hier al? Denk
er aan, 't moet deze week klaar!" Nou, het was pas
Dinsdag, dus we hadden de tijd.
Nog langer zelfs. We zaten zowaar twee weken bij elkaar
48

en hadden zowat niets uitgevoerd. Toen kwam er een
autoriteit, die Iakoniek opmerkte, dat al dat werk niet
gedaan behoefde te worden. Natuurlijk vergezeld door
het nodige gebulder en de nodige standjes. Die reprimandes
volgden de militaire hiërarchieke weg omlaag en drie
zondebokken werden uit hun vreedzaam bedrijf getrapt.
Weer naar een andere stapel, weer ander werk, andere
Capo s, nieuwe trucs en nieuwe ellende. Zo ging het dag
in dag uit; geraffineerdheid tegenover elkaar zetten.
Een terugkerende wekelijkse maatregel was de ontluizing.
Dat gebeurde s Zondags na één uur, als je in de barak
terug kwam. Want 's Zondags werkten we tot twaalf uur,
daarna appèl. Middageten kreeg je dan pas na de ontluizing.
Op zich zelf een heel goede maatregel, als ze hem maar
stipt konden uitvoeren. Luizen zijn de verbreiders van
vlektyphus en andere ongewenste ziekten, die zich vooral
zullen openbaren daar, waar veel mensen dicht opeen
wonen, s Zondags dus was dat onderzoek. Je moest je
dan weer helemaal uitkleden dat mocht je daar om
een havetklap — en dan kwam de dokter of een verpleger.
Het geheele lichaam werd dan even bekeken. Het was
gauw gebeurd! Had je niet van dat liefelijk ongedierte,
dan snel aankleden en eten, maar anders moest je ontsmet
worden; ook kleding en bedstel. Die lui stonden nog een
tijdje naakt op de slaapzaal en werden daarna naar het
badhuis getransporteerd, gebaad en van andere kleding
voorzien. Maar daar stond niet je gevangennummer op,
je kon dus aan de haal gaan en om dat te voorkomen,
mocht je binnen blijven, althans geen dienst doen. Eerst
je ontsmette kleren weer terug! Dat duurde wel eens wat
49

lang. En zo maakte ik het volgende ontaarde staaltje mee
van twee rasechte Mokummers.
„Sèg, heb jij Iuize? „Ja, wat sou det?" „Wel, dan heb
jij een fane vrije dag, is det effe wat? Je kunt er een paor
aan me verkoupe, dan heb ik se volgende week!"
Zo gezegd, zo gedaan! Ik zag A. twee diertjes op B.
planten; hij kleedde zich rustig aan en gaf A. enige
rookertjes. Dat was ook een vorm van ruilhandel! De
demoralisatie van den mens achter het prikkeldraad. De
volgende week kreeg hij ook twee vrije dagen; B. moest
ontluisd worden . . .
Iedere dag biedt wat in het kamp. Dan wordt er weer
eens gelachen óm de ruwe, wrange kamphumor; dan heb
^ je weer eens een kwade dag door diverse ranselpartijen.
~Een paar weken hadden we het vrij rustig. Op een avond
moesten plotseling alle Capo's en Blokoudsten naar voren
treden, uitsluitend de Duitsers; de volgende dag zagen we
ze vertrekken en vervangen door meestal Hollands toezicht.
Enkele gevangenen waren tot Capo en Blokoudste
gebombardeerd en het zaakje liep weer. Wat een weelde,
wat een genot. Er werd tenminste niet geranseld en
geslagen.
Wat wilde het geval? AI die kerels waren naar de verschillende
vliegvelden gezonden om „blindgangers" uit te
graven en te demonteren. Ze zouden dan vermindering
van straf krijgen. Een soort premie dus op dat gevaarlijk
karweitje. Men noemde dat spottend het „Hemelvaartcommando
. De naam zegt genoeg. Later keerden ze
echter allen weer terug en werden op een enkele uitzondering
na in hun oude „ambten" hersteld. Ze vonden het
nodig, de boel eens recht te zetten. Het hek was van de-
50

dam geweest volgens hun mening en het gevolg was weer,
dat klappen, schoppen en ranselpartijen in enkele bloks
aan de orde van de dag waren. We hadden te vroeg
gejuicht.jHet werd wel een beetje erg. Ik herinner me een
blok, waar een echte strijd ontbrandde met al wat men
vinden kon. Om een kleinigheid — want dat was altijd
de oorzaak — hadden een paar van die Duitse boeven
hem ingezet en in minder dan geen tijd werd er gegooid
met borden, kroezen, schalen en bloempotten. Veel snijwonden,
blauwe ogen en een grote ravage. Dat laatste
was nooit hel ergste. Men leefde er aan de andere kant
gemakkelijk. Het werd weer bijgeveegd en in de afgetakelde
barak leefde men verder! Niemand toonde enig
verantwoordelijkheidsgevoel voor netheid. Daarom waren
alle barakken zo kaal, nergens een bloem, nergens enige
wandversiering van betekenis, of bet moest een Duitse
plaat zijn of een papier met waarschuwingen en verordeningen.
Ieder leefde van de ene dag in de andere in
afwachting; vrijheid of naar Duitsland . . . Velen heb ik
er in Vught ontmoet, waarvan me bekend is geworden,
dat ze omgekomen zijn in vernietigingskampen.
Slaat er maar op! Dat was hun leuze en ze deden het,
te pas en te onpas. Op een keer liep een ongelukkige
man voor me. Hij trok danig met z n been en kon de pas
niet houden. Maar het gevolg was, dat ik er een moment
uitraakte en dat werd me noodlottig. Het gebeurde juist
in de „Duitse bocht". Vóór de Kommandantur maakte de
kampstraat een bocht en daar stonden bij het afmarcheren
de nodige Duitsers van de Wehrmacht en Capo's. Dat
moest daar perfect gebeuren, terwijl we het geboefte
blootshoofds moesten passeren. De Capo ziet een ogenblik
51

mijn getob, springt als een wild dier op me af en verkoopt
me een paar vuistslagen op mijn gezicbt, waardoor bij
een kies er radicaal uit timmerde en mijn kaak enigszins
ontzet werd. Ik werd door een duizeling bevangen, een
paar kameraden sleepten me tocb mee, want, zo zeiden
die lui met meer ervaring: „Als je op de grond terecbt komt,
wordt bun woede opgewekt en trappen ze je dood." Nu, ik
bad op dat ogenblik genoeg te pakken en nam me voor
om de volgende keer terug te slaan. Wie weet, wat ik er
mee bereiken zou!
Ik beboefde de eerste niet te zijn. De mensen werden
steeds meer geprikkeld en om elke kleinigbeid bad je
botsingen. De gevangenen gingen terug slaan als een
Capo mepte en was deze oersterk, dan boden we bulp.
Dan werd ook zo n Capo eens flink afgedroogd door
enkelen. Mij viel de eer te beurt, kleine Kareltje met een
stoffer op z'n oog te timmeren, dat weldra dicbtzwol. De
gevolgen vielen ecbter mee. Ik bad minstens op „bunker"
gerekend, docb kreeg een ernstige berisping op de Kommandantur
met enige anderen. Tocb bad bet wel enige
uitwerking. Ter verdediging voerde ik aan, dat in de
buitenwereld bekend was, dat de Webrmacbt in Vugbt
niet ranselde.
Dat deden ze dan ook niet, docb ze lieten bet doen door
de beroepsboeven. Dat stond dus gelijk, was zelfs nog
gemener, omdat oogluikend dat systeem in de band
gewerkt was. Ze bielden zicb op de acbtergrond. Het
resultaat was, dat de Capo's verboden werd tot handtastelijkheden
over te gaan. W^el een vooruitgang, maar
sommigen vergaten bet. . .
Er zou meer, veel meer, te~Fescbrijven zijn, doch zoals ik
52

eeds zei, het zou in de schaduw staan van de wreedheden
der vernietigingskampen.pSommigen hadden het in een
kamp niet slecht, doordat ze in bijzondere functies vielen.
Enkelen verkregen die „baantjes" op een minderwaardige
manier, zoals ik reeds beschreef, maar er waren er ook.
die ze uit hoofde van hun burgerlijk beroep hadden te
aanvaarden.
Ze hebben niet altijd die bittere ervaringen opgedaan, die
men bij de dagelijkse slavenarbeid opdeed, j
Maar hoe men ook gevaren is, ieder zal erkennen, dat het
concentratiekampwezen, uitgaande van en opgebouwd
door het Nazi-systeem, iets mensonteerends is.
Dat heeft een knak gegeven aan de Europese beschaving.
Men lijdt er naar lichaam en geest. Velen hebben het niet
overleeld en zijn ten ofler gevallen aan het brute, verdier­
lijkte systeem. Maar die zijn teruggekeerd, hebben een
taak. Zij hebben van nabij het mensonterende meege­
maakt in al zijn verschrikking. Zij hebben vooral mede te
zorgen, dat die „wederopbouw" onmogelijk is. Zij moeten
nu propagandisten zijn voor een betere wereld, voor
meerdere beschaving door hun houding, hun arbeid, hun
grote liefde voor den medemens. Naastenliefde, opoffe­
ring, gemeenschapsgevoel, rechtvaardigheid, " die mooie
eigenschappen, waarover elk mens kan beschikken,
moeten tot ontplooiing gebracht worden.
Een arbeidsveld voor iedereen!
KEES V A N DORDT.
P 1713.
53