deel 1 - Federaal Wetenschapsbeleid

22 - Science Connection 9 - december 2005
Hector Servadac.
Reizen en avonturen door het
zonnestelsel. Ed. Hetzel, 1877
(tekening van Philippoteaux
gegraveerd door Laplace).
© Bibliothèques d’Amiens Métropole
domineren tot aan de Tweede Wereldoorlog. In 1870
vindt Zénobe Gramme de dynamo uit, waarmee tegelijk
de elektriciteit doordringt in de industrie. Ze dankt die
doorbraak echter vooral aan de ontdekking van de
omkeerbaarheid van de dynamo in 1878. De elektriciteit
ontketent een ware revolutie inzake verlichting, met de
gloeilamp (in 1879 uitgevonden door Edison) en de
booglamp (1887). Met de uitvinding van de telegraaf, de
telefoon (1876) en de radio (Marconi, 1899) versterkt de
elektriciteit de banden tussen de verschillende werelddelen
en draagt ze bij tot de mondialisering van de economie,
waarvan ze tegelijk ook het ritme versnelt.
De motor met inwendige verbranding is afgeleid van de
stoommachine en wordt haar zwaarste concurrent. In
1859 ontwikkelt Lenoir de gasmotor, die geperfectioneerd
wordt met de uitvinding van de compressor door Beau de
Rochas in 1862 en van de Otto-motor in 1877. De benzinemotor
komt minder van pas in de fabriek, maar is wel
lichter, waardoor de mens er meteen de weg en de lucht
mee verovert. In 1883 laat Delamare Deboutteville het
eerste voertuig rijden op benzine en vraagt Gottlieb
Daimler een patent aan voor zijn eerste motor. In 1886
zorgt Benz voor een primeur: een wagen met een eencilindermotor
en drie wielen. In 1897 pakt Rudolf Diesel uit
met de naar hem genoemde ruwoliemotor. Die groeit uit
tot rivaal van benzine op de weg, van elektriciteit en stoom
op het spoor en van elektriciteit en gas in de fabrieken.
En hoe zit het met de materialen? Als de eerste industriële
revolutie het ijzeren tijdperk is, is de tweede het stalen
tijdperk. Staal is dankzij zijn fysisch-chemische eigenschappen
onvergelijkbaar superieur. Was het in het vorige
tijdperk nog zeldzaam en voorbehouden voor zwaar belaste
mechanische onderdelen, dan wordt het nu een veelgebruikt
materiaal. Henry Bessemer (1813-1898) neemt op 12
augustus 1859 zijn eerste patent. Het Siemens-Martin-procédé
krijgt er één in 1868, het procédé van Thomas en
Gilchrist in 1878. In 1880 stelt Siemens voor om elektrische
energie te gebruiken voor de productie van staal.
Er ontstaat ook een nieuwe industriesector: de chemische
nijverheid. Aanvankelijk ontwikkelt ze zich in het verlengde
van de steenkoolproductie, met de uitvinding van het sodaprocédé
door Solvay (1862), gevolgd door de ontwikkeling
van synthetische ammoniak en de organische synthese.
Deze omwenteling heeft ingrijpende gevolgen op het vlak
van kennis. De verhouding tussen wetenschap, techniek
en industrie verandert. Tijdens de eerste industriële revolutie
blijft de traditionele knowhow de sleutel tot succes.
Nu is echter het tijdperk van de ingenieurs aangebroken.
Er is geen enkele belangrijke industriële vooruitgang
denkbaar zonder voorafgaande wetenschappelijke studie.
De techniek doet steeds vaker een beroep op het laboratorium.
Peter Weingart en François Caron noemen dit proces
“de verwetenschappelijking van de techniek”.
Jules Verne en de tweede industrialisatiegolf
De overgang van ijzer naar staal is bij Jules Verne het eerst
merkbaar in de wapenindustrie. Het Columbiad-kanon dat
de “exploronauten” richting maan schiet, is een enorm gietijzeren
gevaarte dat in Florida gegoten is in 1200 koepelovens
(Van de aarde naar de maan, 1865). Alleen door zijn
grootte verschilt het van andere toenmalige mortieren. Met
zijn driehonderd ton en zijn 1500 mm diameter wordt de
houwitser van dokter Schulze geladen via de kulas. Hij rust
op een stalen affuit en is uitgerust met stalen veren, zodat er
geen terugstoot is (De 500 miljoen van de Begum, 1879). De
fabrieksstad Stahlstadt (“staalstad”) die de fanatieke
Pruisische privaatdocent laat bouwen, is een exacte kopie
van de geïntegreerde fabrieken in Duitsland.
Na hun nederlaag in 1870 maakten de Fransen zich voortdurend
wijs dat de Pruisen hun superioriteit te danken hadden
aan de kwaliteit van hun bewapeningsstaal. Vandaar dat
Stahlstadt na zijn mislukking overgenomen wordt door de
Elzassische ingenieur Marcel Bruckmann, die voor de
omschakeling zorgt naar een vredesindustrie. De Great
Eastern (een echte boot) is nog gemaakt van vastgeklonken
ijzerplaten (De drijvende stad, 1871), maar de dubbele romp
van de Nautilus is van gewalst staal dat samengehouden
wordt door T-balken (20 000 mijlen onder zee, 1870). De
demonteerbare sloep waarmee Afrika kan worden verkend,
is van gegalvaniseerd staal en lijkt enorm goed op de sloepen
die Cockerill bouwde voor Stanley (De avonturen van drie
Russen en drie Engelsen, 1872).
Maar de obus die Michel Ardan en zijn kompanen naar de
maan schiet, is van aluminium, een sinds 1827 bekend
metaal dat als kostbaar beschouwd wordt, maar niet echt
nut heeft (Van de aarde naar de maan, 1865; De reis om de
maan, 1869).
Jules Verne staat behoorlijk… onder stoom als hij zijn romans
schrijft. Zo is de zee het toneel van een verwoede concurren-