deel 1 - Federaal Wetenschapsbeleid

Een bron voor de landschapsgeschiedenis:
Het kaartboek van de Sint-
Bernardsabdij in Hemiksem
(1666-1671)
De reeks “Cartografische en iconogra-
fische bronnen voor de geschiedenis
van het landschap in België”, uitgegeven
door het Rijksarchief
Het Rijksarchief geeft sedert 1996 de reeks “Cartogra-
fische en iconografische bronnen voor de geschiedenis
van het landschap in België” uit, waarin historisch zeer
waardevol kaartmateriaal van vooral Brabantse kerkelijke
instellingen uit de 17de-18de eeuw in een verzorgde
veelkleurendruk worden gepubliceerd. Het betreft hier
zowel kaartboeken van Brusselse (Ter Kameren), als van
Waals-Brabantse (La Ramée), Vlaams-Brabantse (Affligem,
Averbode, Leuven (Augustijnen), Park (Heverlee))
en Antwerpse abdijen (Antwerpen-Sint-Michiel,
Tongerlo). Dat het hierbij vooral gaat om kerkelijke
instellingen is te verklaren doordat kloosters meer dan
particuliere grootgrondbezitters een langetermijnvisie
hadden op het beheer van hun gronden en ook meer
middelen vrijmaakten om deze in kaart te brengen. Een
verdere toevalligheid is ook dat dit “kerkelijk” kaartmateriaal
vaak beter bewaard werd en dikwijls ook in openbare
archiefbewaarplaatsen terechtkwam. Cartografische
verzamelingen van particulier grootgrondbezit
daarentegen worden ofwel vaak in onbekend privé-bezit
bewaard of zijn in de loop der tijden vernietigd of verdwenen.
Als nummer 9 in de reeks is onlangs het kaartboek van
de Sint-Bernardsabdij in Hemiksem verschenen onder
redactie van Erik Houtman van het Rijksarchief
Antwerpen en van prof. em. dr. Herman Van der Haegen
die de reeks begeleidde.
Geschiedenis van de abdij
De oorsprong van de abdij gaat terug op twee grote
schenkingen. In 1233 schonk de Brabantse hertog
Hendrik I zijn domein van Westmalle-Zoersel met het
grote jachtgebied Hooidonkbos aan de cisterciënzers om
er een abdij op te richten. De dotatie van dit door plaatselijke
machthebbers sterk uitgeholde domein was echter
niet voldoende voor een economisch levensvatbaar
klooster. In 1236 schonk één van de machtigste Brabantse
edelen, Gillis II Berthout, heer van Berlaar, nog
belangrijke bezittingen in Vremde, Ranst (Millegem),
Broechem en Grobbendonk, wat in de zomer van 1237
resulteerde in de oprichting van een klooster in Vremde.
Ook dit bleek vlug economisch en strategisch niet de
ideale plek te zijn en in september 1246 verhuisde de
nieuwe stichting naar een kort ervoor verworven domein
in Hemiksem aan de Scheldeoever. Van hieruit werd in
de loop van volgende decennia een groot gronden- en
tiendenpatrimonium opgebouwd, deels door schenkingen
en deels door aankopen van de in geldnood verkerende
plaatselijke adel. Een groot deel van dat grootgrondbezit
werd door de abdij met behulp van vele
lekenbroeders en loonarbeiders rechtstreeks uitgebaat
vanuit uitgestrekte hoeven (grangia) in Hemiksem,
Zoersel, Vremde, Moerzeke en Hoeven (Halderberge,
Noord-Brabant). Vanaf de 14de eeuw gedroeg het klooster
zich eerder als rentenier en werden de hoeven en
gronden verpacht. Grote ontginningsprojecten van polder-
(Moerzeke, Sint-Maartenspolder in Noord-Brabant)
en zandgronden (Zoersel, Puurs) heeft de abdij nooit zelf
ondernomen maar gebeurden door uitgifte van deze
gronden aan ondernemers of ondernemende kolonisten
en pachters. In de steden Antwerpen, Brussel, Leuven,
Lier en Mechelen verwierf de abdij stedelijke toevluchtsoorden
(refuges), terwijl ze in Puurs-Coolhem een aangenaam
buitenverblijf annex landbouwexploitatie uitbouwde.
In de 15de-16de eeuw ging het de abdij verder voor de
wind tot de politiek-religieuze hervormingsbewegingen
ook haar troffen. Een levensbedreigende maatregel was
de incorporatie van de abdij in het bisdom Antwerpen
waardoor zij een groot deel van haar zelfstandigheid
verloor. Haar bezittingen dienden deels als werkingsmiddelen
voor het nieuw opgerichte bisdom (1559), haar
stedelijk refuge in Antwerpen werd bisschoppelijk paleis
en de bisschop fungeerde als titulair abt. Daarnaast had
de abdij ook te lijden onder de vele militaire bewegingen
om het bezit van Antwerpen. In 1581-1584 werd de abdij
bijna volledig verwoest. Tonnen bouwmateriaal dienden
toen voor de heropbouw van het zwaar gehavende
Science Connection 9 - december 2005 - 45