Kikker & Co - Provincie West-Vlaanderen

Inhoud
Kikker & Co 4
‘WILDE’ PLANTEN VAN DE WATERKANT 5
Eenheid in verscheidenheid
Waterplanten: vier groepen 6
Moerasplanten en oeverplanten
Drijvende planten
Ondergedoken planten
Groenwieren of algen
Planten maken zelf hun voedsel 7
Licht
Voedselproductie
Zuurstof
Voedingsstoffen 8
Nitraten, fosfaten en co
Plantenbeheer
Te zuur? Te hard? 9
Samenstelling van het water
Ammoniak
De karbonaathardheid
Aangepast aan het water 10
Als een kurk op het water
Beweging en weerstand
Bloeien of breken
In de ban van de ring
In het water val je niet droog
Overwinteringstechnieken
Laten waaien?
Alles op zijn plaats 14
Planten waarschuwen 16
Watervervuiling
Verlanding
Weetjes 17
DE ‘WILDE’ DIEREN VAN DE WATERKANT 18
Insecten: 7 op 10! 19
Metamorfose ... een toverwoord
‘Waterinsecten’
Ademen onder water?
‘Echte’ waterinsecten 20
De schaatsenrijder: droog op het nat
De omgekeerde wereld van de ruggenzwemmer
De duikerwants: overtuigd vegetariër!
Gewapend met snorkel en kniptang
De geelgerande roofmachine
Van roofzuchtige larve tot de waterroofkever
Grote spinnende watertor: uniek
Tijdelijk te gast 25
Watermonster wordt landjuweel
Muggenlarven: eten is ademen
‘Ver de vase’: de rode modderworm
Rattenstaartjes zijn afvalvreters
Schaaldieren 27
De truc van de watervlo
Baas in eigen buik
Waterpissebed, opruimer van beroep
Weekdieren 28
Waterslakken
Wormen 29
Bloedzuigers
Slingerwormen of tubifex
De zwevende miniatuurwereld 30
Vissen 31
Ik zie er geen graten in
Vissen kunnen verdrinken
Spoelvorm mét vinnen
Zo glad als een paling
Het neusje van de zalm
De stekelbaars 34
Stekelbaarzen zijn rare vogels!
Stekelbaas?
Trek in de lente
Zwangere vrouwtjes welkom
Een mannetje met zorgen
Stekelbaarsjes houden?
Amfibieën 37
Tere huid
Kikkers en padden 38
Een woning per seizoen
De grote trektocht
Blaaskaken en zacht gebrom
Machopadden
Een kwestie van hormonen en ‘goed’ weer
Een spoor van algengeur
Graag wat groen
Klemvaste paartjes
Afzetten en wegwezen
Schema van de heentrek, paring, terugtrek
Kikkerdril: leve de zon
Zoveel eitjes
Van kikkervisje tot kikkerregen
Gifklieren
Katapult
Blaasbalgje
Zien om niet gezien te worden

Kikker of pad? 44
Salamanders 46
Te land en te water
Van land- naar watervorm
Gecompliceerde versiering
Spermatoforen
De eiafzetting
Van larve tot salamander
Met smaak en geur
Een vers hemd
Vuursalamander: de verdwenen soort
Vier soorten salamanders 50
Verspreiding 52
Hoe zeldzaam zijn amfibieën tussen IJzer
en Leie?
Achteruitgang
Alpenwatersalamander
Kamsalamander
Vinpootsalamander
Kleine watersalamander
Gewone pad
Bruine kikker
Groene kikker
Vogels en zoogdieren in en om de plas 56
De blauwe reiger
Het waterhoen
De wilde eend
Het vliegend juweel
Ratten
Marters
Waterspitsmuis
ETEN OF GEGETEN WORDEN EN... 61
OPRUIMEN!
De truc van de fotosynthese 62
Zonder planten geen dieren
Opbouwen en afbreken
De één zijn brood, de ander zijn dood 63
De keten wordt een kringloop
De kringloop wordt een web ...
... of een piramide
Energie, de bron van alle leven 65
Hoe geven planten en dieren energie door?
Niet storen aub!
Pompen en filteren of sterven
Zelfreinigen of oprotten 66
Voedselrijk wordt levensarm
De druk op de natuur 67
Elke dag eentje minder
INRICHTING EN BEHEER VAN EEN 68
(TUIN-)POEL
Ingrijpen is soms noodzakelijk 68
De poel volgens de wet 69
Vergunning niet altijd nodig
Bouwvergunning
Natuurvergunning
Beschermde landschappen
Info? Eén adres!
Vuistregels voor een natuurrijk waterbiotoop 70
De kwaliteit van bodem en water 71
Voedselarme bodem
Water vol beestjes
Grote dieren: liever niet 72
Water en winter 73
Slib 74
Signaalsoorten
Slib ruimen
Krijt strooien?
Plantenbeheer 75
Aan- en verplanten
Goed om weten 76
Filters en pompen
Veiligheid!
Natuurrijke tuinvijver in ecologische tuin
Welke planten in mijn (nieuwe) poel? 77
Beknopte leidraad
Woekerplanten, cultivars: te vermijden!
Colofon 79
3

4
Het ‘wilde’ leven aan de waterkant
KIKKER & CO
Watergebieden, groot of klein, krioelen van het leven. Dit waterleven, klein én groot,
kan niet zonder zonlicht en zuurstof, de levensbron voor alle groene planten.
Dankzij de planten leven heel wat diersoorten in en om het water. Planteneters trekken
op hun beurt weer andere, ‘vlees’-etende diersoorten aan. Maar ook dode planten
én dieren moeten opgeruimd worden: daar zorgen de afvaleters voor.
Zo is er in en om het water voor alles een eigen plaats en plaats voor van alles.
Althans, voor zover het delicate evenwicht tussen de medespelers niet verstoord
wordt.
Welkom in het ‘wilde’ leven aan de waterkant.
Vildaphoto
Een koppel padden heeft zijn eisnoeren afgezet tussen de ondergedoken waterplanten. Straks verschijnen de
dikkopjes: nieuw leven aan de waterkant.

‘WILDE’ PLANTEN VAN DE WATERKANT
Johan Carette
De zuidelijke Westhoek telt nog vele mooie veedrinkpoelen in een gevarieerde omgeving. Droomgebieden voor
amfibieën, libellen, waterkevers en andere waterdiertjes.
Eenheid in verscheidenheid
Net als landplanten moeten waterplanten voedsel aanmaken, ademen en zich beschermen.
En voor ze sterven moeten ze zich weten voort te planten, zodat hun soort overleeft.
Maar waterplanten leven (al dan niet gedeeltelijk) in een bijzonder milieu:
‘water’. Hoe beter aangepast aan dat water, hoe meer kans op succes.
Elke waterplant heeft een voorkeur voor een bepaalde leefplaats. Waterlelies zoek je
niet op de oever. Sommige soorten horen ook samen. Waterlelie en gele plomp zoeken
elkaars gezelschap. Dat ruimtelijk bij elkaar horen heet men ‘zonatie’.
Naargelang de zonatie van een plant zullen de hoeveelheden beschikbaar licht, lucht
(koolstofdioxide overdag en zuurstof ’s nachts), voedsel en de chemische samenstelling
van het water bepalend zijn voor haar bouw en haar kenmerken.
5

6
Waterplanten: vier groepen
Moerasplanten en oeverplanten
Moerasplanten groeien op de (min of meer) droge oever, maar verdragen het om soms met hun voeten
in het water te staan. Bekende soorten zijn leverkruid, kattenstaart, moerasspirea, watermunt, moeras-vergeet-mij-nietje,
pinksterbloem, dotterbloem, echte koekoeksbloem, … Oeverplanten staan
meestal met hun wortels en een gedeelte van de stengel in het water. Het zijn bijvoorbeeld gele lis,
grote waterweegbree, de verschillende soorten lisdodde, riet, egelskop, … Een scherpe grens tussen
beide valt moeilijk te trekken. Riet en leverkruid bijvoorbeeld groeien soms door elkaar. Ook kan een
variabele waterstand die zonering sterk vervagen.
Drijvende planten
Bij de drijvende planten onderscheiden we soorten die volledig op het wateroppervlak drijven (vb.
kroos, kikkerbeet, krabbenscheer) en soorten waarvan de bladeren drijven maar de wortels in de bodem
zitten (vb. gele plomp, waterlelie, drijvend fonteinkruid, waterranonkel, …). We onderscheiden dus
‘losse drijvers’ en ‘verankerde drijvers’.
Ondergedoken planten
De derde groep waterplanten is afhankelijk van voldoende helder water: de ondergedoken planten, die
onder de waterspiegel leven. Soms zijn ze geworteld in de bodem, soms niet. Alleen om te bloeien
piepen de meeste even boven het water uit: bv. waterpest, hoornblad, vederkruid, …
Groenwieren of algen
Last but not least zijn er de ‘opgeloste’ plantjes: groenwieren of algen. Die zweven, soms massaal, als
kleine ééncellige tot zelfs draadvormige planten rond in het water. Ze zijn de belangrijkste producenten
van zuurstof/stikstof en van voedsel in de waterbiotoop.
Olivier Dochy Lieven Stubbe
Moeras-vergeet-mij-nietjes verkiezen natte oevers. Krabbenscheer en kroos: drijvende planten met losse
wortels.

Planten maken zelf hun voedsel
Licht
Geen enkele groene plant kan in het donker overleven. Om voldoende zonlicht
op te vangen probeert ieder een zo gunstig mogelijke positie te verwerven.
De meest weelderige plantengroei vinden we dan ook aan de zonnekant
boven het wateroppervlak.
Sommige waterplanten leerden met minder tevreden te zijn. Ze gedijen ook
aan de schaduwzijde. Bittere veldkers, watermunt en waterdrieblad zijn
dergelijke schaduw- of halfschaduwplanten.
Ook ondergedoken planten hebben licht nodig. Dat vinden ze alleen in helder
water, waar het licht niet wordt afgesnoept door drijvende planten (bv.
een aaneengesloten veld kroosplanten!). In troebel water is er van ondergedoken
planten veelal geen sprake.
Voedselproductie
Alle groene planten produceren hun eigen voedsel dankzij de bladgroenwerking.
De wortels nemen water op, de bladeren ademen (overdag) koolzuurgas
in. Onder invloed van het zonlicht wordt hiermee in de bladgroenkorrels
suiker aangemaakt. Suiker is een energierijke verbinding. Groene
planten slagen er op die manier in om de energie van de zon op te slaan en
vlot verplaatsbaar te maken. De suiker wordt daarna verdeeld over de gehele
plant. De opgeslagen energie dient om samen met de mineralen die de
wortels ook opnamen, nieuwe bouwstoffen voor de plant aan te maken.
Ondergedoken waterplanten nemen de voedselstoffen niet via hun wortels
op. Die wortels dienen enkel als anker. De opname van mineralen gebeurt
rechtstreeks uit het water, via de opperhuid. Om zoveel mogelijk stoffen te
kunnen opnemen, zijn de blaadjes ingesneden of tot fijne slippen vervormd.
Hoe groter de bladoppervlakte, hoe meer kans om voedsel (en gassen) op te
nemen.
Zuurstof
Om de energie uit de suikermolecule beschikbaar te maken heeft de plant
zuurstof nodig. Ze voorzien zich tot in hun diepste wortels van zuurstof, ook
wanneer de bodem weinig of geen zuurstof bevat. Oeverplanten die in
zuurstofarme modder wortelen, redden zich met trucjes. Riet bezit holle
stengels en wortelstokken en verdeelt de lucht hierdoor tot in de wortels.
Lisdodde, kalmoes, egelskop zijn uit luchthoudend weefsel opgebouwd. Als
je een blad in zijn lengte doorsnijdt, bemerk je luchtkamertjes die de wortels
van zuurstof voorzien. Veenwortel en drijvend fonteinkruid bezitten
luchtkanalen in hun stengels. De lucht wordt door de huidmondjes opgenomen
en langs de holle buizen in de stengels tot in de wortelstok geleid.
Planten die helemaal ondergedoken leven, zoals waterpest, waterviolier of
hoornblad, halen de nodige luchtgassen rechtstreeks uit het water via hun
fijne poriën. Zuurstof en stikstof zijn namelijk in het water opgelost.
Overdag nemen ze opgelost koolzuur uit het water op en ‘ademen’
zuurstof uit. Die zuurstof lost zich in het water op. Daardoor kregen de
ondergedoken planten in vijvers en aquaria hun reputatie als ‘zuurstofplanten’.
’s Nachts gaat het dan wel andersom.
Een vijver vol wieren en algen (zgn. erwtensoep) kan zo op één nacht tijd al
zijn opgeloste zuurstof verbruiken. Een drama!
luchtkanalen van
7
gele plomp
watermunt
grote egelskop
drijvend fonteinkruid

8
Voedingsstoffen
Nitraten, fosfaten en co
De basisstoffen die elke plantensoort nodig heeft om zich te voeden zijn vooral: stikstofverbindingen
of nitraten (NO 3), fosforverbindingen of fosfaten (PO 4), kalium (KOH) en koolstoffen (CO 2). Verder zijn
er nog sporenelementen, zouten en mineralen. Alle waterplanten in de vijver, dus ook wieren en
algen, nemen deze stoffen op. De hoeveelheid aan beschikbare voedselstoffen bepaalt de algemene
groeikracht van de planten. Zeer voedselrijke bodems zorgen steevast voor problemen. Sommige soorten
zullen zich zo gulzig voeden dat ze overwoekeren en de andere planten overgroeien. Uiteindelijk
wordt het biologische evenwicht verstoord en stort het systeem in elkaar.
Nitraten en fosfaten komen op diverse manieren in het vijvermilieu terecht. De grootste hoeveelheden
zijn het resultaat van de afbraak of vertering van organisch afval (dode planten en dieren) door allerlei
micro-organismen (schimmels, bacteriën). Alle stoffen waaruit de levende plant was opgebouwd (de
biomassa) komen bij dit proces weer vrij in het milieu.
In een goed functionerend milieu, met voldoende plantengroei, vormen deze terugkerende voedingsstoffen
geen probleem. De waterplanten nemen ze op en zetten die om in bladgroen. Wanneer echter
de hoeveelheid voedingsstoffen zodanig toeneemt dat de aanwezige waterplanten niet meer alles kunnen
opnemen, ontstaat er een probleem. Voedingsoverschot betekent automatisch algengroei.
Zowel voor het bepalen van het nitraatgehalte als voor het bepalen van het fosfaatgehalte zijn er in de
handel eenvoudige testen verkrijgbaar.
Plantenbeheer
Hoe groot of hoe klein de vijver ook is, er zal minstens jaarlijks beheer moeten plaatsvinden. Het
belangrijkste beheerwerk plegen we in het najaar. We moeten de vijver dan ‘oogsten’: het teveel aan
organische bestanddelen moet eruit.
Een voedingsoverschot ontstaat niet alleen door een bovenmatige hoeveelheid organische bestanddelen,
maar ook door stagnatie van de plantengroei of wanneer er niet voldoende planten in het vijvermilieu
aanwezig zijn. Er zijn eigenlijk maar twee goede remedies tegen: veel meer groeiende waterplanten
inbrengen en/of het verwijderen van de vijverbodem (met het slib) en desnoods vervangen door
voedselarm substraat. Dat is natuurlijk een zéér drastische maatregel.
Sofie Butaye
Wanneer er in de vijver te veel planten groeien, is er maar één remedie: verwijderen! Dit gebeurt het
best in september - oktober.

Te zuur? Te hard?
Luk Dombrecht
Om waterplanten te beheren worden steeds betere drijvende ‘maai’-machines ontwikkeld.
Samenstelling van het water
Deze factor is even belangrijk als en nauw verbonden met de voorgaande.
Vooral de zuurtegraad van het water is van tel. Die wordt aangeduid op de
‘pH-schaal’, die loopt van 0 tot 14. Een pH–waarde van 7 is neutraal en voor
de meeste planten ideaal.
Wanneer de zuurtegraad van het water toeneemt, brengt dit een hele
reeks problemen met zich mee. Vele plantensoorten kunnen er gewoon niet
tegen. Hun celstructuur wordt aangetast of hun zaden kunnen niet meer kiemen.
Veel ongewervelde diertjes die belangrijk zijn voor de bestuiving of de
opruiming van organisch afval sterven in een zuur milieu. Verzuring van de
bodem vertraagt of verhindert de afbraak van organisch materiaal. Daardoor
komen ook geen voedingsstoffen meer vrij voor de planten.
Slechts weinig planten zijn aangepast om in (min of meer) zuur water te
leven: veenpluis, veenmos, zonnedauw, ...
Ammoniak
Ammoniak kan je je best voorstellen als stinkende, rottende drek, die
afkomstig kan zijn van dieren (vissen, vogels) of planten (massa’s bladval,
compost, ...).
De ammoniakwaarde van de vijver moet zo klein mogelijk zijn. Waardes
groter dan 2 mg per liter zijn nefast.
Een teveel aan ammoniak kan je merken als de vissen aan het oppervlak
komen luchthappen. Dit gebeurt meestal 's morgens.
De karbonaathardheid
De Kh-waarde (of tijdelijke hardheid) bepaalt het zuurbindende vermogen
in het water. Karbonaat ontstaat door binding van vrij koolzuur (CO 2) met
kalk (calcium) en/of magnesium. Het vormt een koolzuurbron voor de planten.
Wanneer het milieu voldoende CO 2 vrijgeeft om de planten te voeden,
zal de KH-waarde stabiel blijven. Wanneer echter de behoefte van de planten
aan CO 2 hoger is dan het aanbod, wordt de CO 2 uit het karbonaat aangesproken
en daalt de Kh-waarde. Een continu dalende Kh-waarde wijst op
voedseltekort en kan hogere zuurtegraad opleveren.
overbemest water
vissterfte: een alarmsignaal!
9
ronde zonnedauw
rottend materiaal

10
elzenpropjes
waterlelie
veenwortel
gele lis
Aangepast aan het water
Als een kurk op het water
Dankzij de opwaartse kracht van het water worden de bladen van drijvende
soorten zoals veenwortel, gele plomp, waterlelie, kroos, drijvend fonteinkruid
… op het water ‘gedragen’.
Als er in het plantenweefsel lucht gevangen zit, verhoogt dit de draagkracht
nog. Bij sommige soorten dienen de blaadjes ook als steun om de bloeiwijze
een eindje uit het water omhoog te tillen, zodat de wind of de insecten
voor de bestuiving kunnen zorgen. Veenwortel is een meester in dit vak.
Net zoals de drijvende bladeren zijn de bloemstengels zo ontwikkeld dat ze
door het water gedragen en omhoog geduwd worden.
Het water dient bij vele soorten (bv. gele lis, waterlelie, gele plomp) ook als
transportmiddel voor de zaadverspreiding. Ook de els kent deze truc.
Elzenzaadjes hebben geen vleugeltjes om door de wind verspreid te worden.
Omdat elzen vaak aan de waterkant groeien, vallen veel zaadjes in het
water. Ze drijven tot ze uiteindelijk ergens aan een oever stranden, om daar
te kiemen. Het verhaal kan van vooraf aan beginnen.
Beweging en weerstand
Planten moeten met het water en vooral met de wind kunnen meebewegen.
Oeverplanten bezitten voldoende steun- of luchtweefsel om de wind te kunnen
trotseren. Een holle buis is altijd sterker dan een volle buis van dezelfde
materie. Riet bezit een holle stengel, wat de weerstand van de plant
tegen sterke wind en de golfslag van het water bevordert. Daarbij komt nog
dat de lintvormige bladen in alle richtingen met de wind kunnen meedraaien
en dus niet afknappen.
Tussen de hoge en sterke oeverplanten ontstaat een milieu dat beschermend
is zodat andere planten er zich kunnen vestigen: waterzuring, grote
waterweegbree, gele lis, … Drijvende planten hebben weinig last van de
beweging van het water. Sommige soorten, zoals waterranonkel, bezitten,
naast de drijvende bladen, ook fijn verdeelde ondergedoken bladen. Naast
extra voedselopname en gasuitwisseling, verhogen ze het drijfvermogen.
Drijvende planten met wortels moeten met het waterniveau kunnen mee-
Olivier Dochy
Een mooie vijver in het provinciedomein ‘De Vierlingen’ te Zillebeke (Ieper).
Waterlelies en fonteinkruid drijven op het heldere water.

Aangepast aan het water
bewegen. Daarom groeien de stengels kronkelend naar het wateroppervlak.
Wanneer de waterstand stijgt, spant de stengel zich als het ware op. Bij een
dalend waterpeil krijgt de stengel een lange, slappe S-vorm.
Een te hoge stijging van het waterpeil, zoals bijvoorbeeld bij een wachtbekken,
kan dergelijke waterplanten wel laten verdrinken. Meestal herstellen
ze zich dan wel via nieuwe uitlopers.
Ondergedoken waterplanten gebruiken de weerstand van het water voor
hun eigen steun en stevigheid, net als een watermatras. Bovendien
beweegt het water zich tussen en doorheen de diep ingesneden of fijne bladslippen,
zonder deze te beschadigen. Deze aanpassing is bijzonder voordelig
voor de voedselopname en gaswisseling. Maar buiten het water vallen deze
planten wel slap bij gebrek aan steunweefsel. Wanneer een plas tijdelijk
droogvalt, zijn ze in principe verloren.
Bloeien of breken
In het water kunnen stuifmeelkorrels niet rijpen. Drijvende en ondergedoken
planten steken hun bloeiwijze dan ook voldoende hoog boven het water
uit. De bestuiving gebeurt vooral door de wind, die ongehinderd over het
wateroppervlak kan scheren en veel stuifmeel verplaatst. Nogal wat insecten,
die door de bloemen worden aangetrokken, gaan bij hevige wind kopje
onder. Daar halen rovertjes, zoals schaatsrijders, hun profijt uit.
Een uitzondering vormt wel het gedoornd hoornblad. Dat laat zijn stuifmeel
los zweven vanuit de losgekomen, drijvende bloem. Terwijl het langzaam
zakt, kan het de vrouwelijke bloempjes bevruchten.
De meeste waterplanten zijn sterke groeiers, die zich zeer vlot ongeslachtelijk
uitbereiden. In korte tijd ontstaan nieuwe exemplaren uit wortelopslag,
uitlopende of afgebroken stengels. Wortelende drijfplanten en oeverplanten
bezitten meestal een wortelstok (eigenlijk een stengel) waar ieder
jaar een stuk bijgroeit. Hieruit ontwikkelen zich dan nieuwe scheuten.
Een ruim verspreid drijfplantje met ongeslachtelijke voortplanting is kroos.
Opzij van de bladschijfjes groeien nieuwe schijfjes aan. Eenmaal volgroeid
breken die af en vormen een nieuwe plant. Zo kan het wateroppervlak van
een voedselrijke plas volledig met kroos bedekt worden. Een slechte zaak
voor de ondergedoken planten en de meeste waterdiertjes!
Ook kikkerbeet is een klein drijvend plantje dat zich uitbreidt via uitlopers.
Het bestaat uit een rozet bladen met een hele bos wortels. De stengel
ontwikkelt horizontale uitlopers waaruit nieuwe plantjes groeien en zich
afscheiden.
Bij het verwante krabbenscheer neemt dit spectaculaire vormen aan. De
plant stijgt in de voorzomer en steekt half boven water uit. Na de bloei zakt
ze langzaam, om tegen de wintertijd helemaal tegen de bodem te zinken.
Jaarlijks vormt krabbenscheer flinke uitlopers, die zich afscheiden en nieuwe
planten vormen. Onder goede omstandigheden kan dit explosief worden!
Waterpest, waterranonkel en drijvend fonteinkruid planten zich vegetatief
voort door ‘stengelbreuk’. Wanneer door een plotse golfslag de stengel toch
afbreekt, ontwikkelen er zich uit die stukjes nieuwe planten.
11
waterranonkel
gedoornd hoornblad
kikkerbeet
waterlelie, wortelstok

12
waterweegbree
de alg ‘kruipt’ boven water
Lieven Stubbe
Aangepast aan het water
In de ban van de ring
De zeer kleine algen, die als het ware ‘opgelost’ zweven in het water, zijn
ook planten die voedsel maken door fotosynthese, overdag zuurstof uitademen
en ’s nachts opnemen. Dankzij het massale voorkomen van die algen
(vooral in de zee) is er genoeg zuurstof op aarde. Bovendien vormen ze de
basis van de voedselpiramide en vervullen een belangrijke rol bij de zelfreiniging
van het water.
De groene kleur van het water verraadt wel eens hun aanwezigheid. Die erwtensoep
wordt veroorzaakt door miljoenen Chromophyten rosanoffi. Deze
ééncellige algen ontwikkelden de verbazingwekkende aanpassing om boven
water te komen. Met behulp van twee zweepharen zwemt de alg naar de
waterspiegel. Daar ontwikkelt hij een waterafstotend vocht dat een ring
vormt. Vervolgens kruipt hij door deze ring, tot boven het wateroppervlak.
Het onderste deel vormt daarna lange dunne draden. Deze draden hebben
dezelfde taak als wortels: het evenwicht bewaren en water en voedingsstoffen
opnemen.
Algen zijn zo goed aangepast aan het water dat ze elk ander waterleven kunnen
bedreigen, wanneer het water te veel voedingsstoffen bevat (‘eutrofiëring’).
In het water val je niet droog
In normale omstandigheden lopen ondergedoken waterplanten geen gevaar
op uitdroging. De opperhuid, die gewone planten beschermt tegen uitdrogen,
is dan ook bijna volledig verdwenen. Ook bij oeverplanten is de opperhuid
minder ontwikkeld dan bij landplanten.
In het begin van de zomer ontwikkelt de kattenstaart zijn mooie, paarse bloemtoorts. Ze bloeien tot eind
augustus.

Aangepast aan het water
Nog een verschil: bij landplanten bevinden de huidmondjes (ademopeningen)
zich aan de onderkant van de bladen, bij drijvende planten zitten de
huidmondjes logischerwijs op de bovenkant. Een waslaag beschermt ze
tegen wateroverlast en overdadige verdamping. Ondergedoken waterplanten
bezitten helemaal geen huidmondjes. Van verdamping is hier immers
geen sprake meer.
Sommige moeras- of oeverplanten profiteren zowel van de lucht als van het
water. Waterweegbree ontwikkelde twee soorten bladeren. Grote lepelvormige
bladen stijgen uit het water op en slorpen volop zonlicht op, lange lintvormige
bladen blijven ondergedoken en halen rechtstreeks voedsel uit het
water. De meeste drijvende planten bezitten trouwens ondergedoken bladen
vooraleer ze hun drijfbladen tentoonspreiden.
Overwinteringstechnieken
De waterbiotoop blijft, veel meer dan de landbiotoop, gespaard van extreme
temperatuurschommelingen. Dit maakt het voor heel wat soorten mogelijk
om tijdens de winter te overleven.
De meeste planten overwinteren door reservevoedsel op te slaan in een wortelstok.
In het voorjaar schieten hieruit nieuwe scheuten. Kikkerbeet houdt
er zijn eigen overwinteringtechniek op na. In de zomer worden er winterknoppen
gevormd, die in de herfst naar de bodem zinken. Wanneer de
temperatuur opnieuw stijgt, komt er lucht in de knoppen, daardoor worden
ze lichter en stijgen naar boven. Dankzij het nodige reservevoedsel kan de
kiem zich verder ontwikkelen tot een plant.
Ook pijlkruid overwintert op een soortgelijke manier. In de nazomer ontwikkelt
deze moerasplant winterknollen. De knollen hebben de grootte van een hazelnoot
en zijn door vlezige scheden omgeven. Binnenin zit een groeiknop. In het
voorjaar groeit uit de knol een soort steel die de knop naar boven brengt. Zo
kan de nieuwe plant zich gedeeltelijk boven het water ontwikkelen.
Laten waaien?
Via de wind beweegt het water en ontstaat er golfslag. Hoe groter de plas,
hoe meer dynamiek. Ondergedoken waterplanten laten het waaien: ze hebben
er weinig last van.
Wind en golfslag vormen wel een probleem voor niet-wortelende drijvers als
kikkerbeet of kroos. De diepte is voor hen minder belangrijk. In kleine, rustige
plassen kan kroos het wateroppervlak helemaal veroveren. Daardoor
wordt de lichtinval afgesloten en … verdwijnen de ondergedoken waterplanten.
Maar in grotere vijvers moeten die beschutting zoeken. Daar zijn de
wortelende drijvers in het voordeel, omdat ze verankerd zijn.
Bij de oeverplanten zien we twee groepen. Riet en lisdodde vangen de wind
op. In de luwte krijgen meer windgevoelige soorten als gele lis, pijlkruid
of waterweegbree hun kans. Ook hoge moerasplanten als kattenstaart,
moerasspirea, engelwortel, valeriaan, gewone wederik worden beschut door
de oeverplanten. Laaggroeiende moerasplanten als watermunt, wolfspoot of
moerasrolklaver hebben weinig hinder van de wind.
In onze streek waait de wind vooral uit west tot zuidwest. Bij grotere vijvers
krijgt de loefzijde (winderig) dan ook een verschillende plantengroei dan de
lijzijde (windstil).
13
moerasrolklaver
engelwortel
moerasspirea
valeriaan

14
waterlelie
waterranonkel
gele plomp
dotterbloem
Alles op zijn plaats
Elke groep waterplanten groeit in een bepaalde zone van het watergebied
en dit naargelang de diepte van de plas, de oeverhelling, de uitgestrektheid,
de bezonning, de wind en de watervervuiling. Niet-wortelende,
drijvende of zwevende planten kunnen zich verplaatsen naargelang
bepaalde omstandigheden.
Diepte van de plas
Ondergedoken waterplanten (hoornblad, vederkruid) groeien zowat overal
in de plas waar er voldoende diepte is, vanaf een halve meter is de vuistregel.
De beperking komt door het licht. Zonder licht kunnen groene planten
het niet stellen.
pinksterbloem
pitrus
echte koekoeksbloem
-10
-20
-30
-75
moerasspirea
dotterbloem
wateraardbei
gele lis
kattenstaart
beekpunge
waterweegbree
watermunt

Wortelende drijvers zijn meer afhankelijk van de diepte. Waterlelie en gele
plomp zijn de bekendste voorbeelden. Hun drijvende bladeren moeten verbonden
blijven met de wortelstok. De gele plomp haalt vlot 2 m diepte, terwijl
de waterlelie slechts 1,5 m overbrugt.
Nog hoger langs de oever groeien de oeverplanten. Het grootste deel van
hun stengel en bladeren blijft boven water. Lisdodde kan iets dieper groeien
dan riet omdat ze onder water kan ontkiemen. Riet ontkiemt en groeit op
het land, om daarna het water te veroveren via uitlopers.
Op de oever zelf vinden we de moerasplanten (moeras-vergeet-mij–nietje,
moeraswalstro, gele waterkers …). Natte voeten kunnen die gerust verdragen.
Alles op zijn plaats: dat is de theorie. In werkelijkheid leveren de planten
een ware veldslag voor elke vierkante centimeter mogelijke groeiplaats!
klein kroos
moeras-vergeet-me-nietje
lidsteng
gele boterbloem
schedefonteinkruid
pijlkruid
kikkerbeet
veenwortel
waterranonkel
aarvederkruid
sterrekroos
fijn hoornblad
gekroesd fonteinkruid
waterpest
witte waterlelie
krabbenscheer
15
kattenstaart
moeras-vergeet-me-nietje
pinksterbloem
echte koekoeksbloem

vederkruid
grote lisdodde
riet
16
Rudy Claeys
Planten waarschuwen
Watervervuiling
Bepaalde planten vertellen ons hoe het gesteld is met het (water-)milieu.
Hun aan- of afwezigheid geeft aanwijzingen over de kwaliteit van het water.
‘Indicatorplanten’ heet dat dan. Vervuiling en voedselrijkdom bepalen de
plantenrijkdom aan de waterkant. Watervervuiling beperkt het aantal soorten
dat kan overleven.
Waterpest komt enkel in heel zuiver en helder water voor. Hoornblad verdraagt
licht verontreinigd water. Vederkruid kan tamelijk vuil water aan.
Waterpest is dus een toonbeeld voor zuiver water. Ondanks die naam …
Mijnwerkers daalden vroeger met een kanarie in een kooitje af, de ondergrond
in. Als het vogeltje stierf, wisten de mijnwerkers dat er giftige gassen
aanwezig waren. Ze renden niet naar de vogelbescherming, maar naar de
uitgang … om hun leven te redden.
Indicatorplanten bezitten dezelfde signaalfunctie. Ze wijzen ons op de kwaliteit
van een levensnoodzakelijk goed: gezond water!
Verlanding
Planten kunnen zich niet zelfstandig verplaatsen en zijn dan ook sterk
plaatsgebonden. Wanneer een situatie verandert, kunnen planten niet vluchten.
Ze moeten plaats maken voor soorten die beter aangepast zijn.
Oeverplanten verdringen drijvende planten. Riet en lisdodde sterven af in de
winter. Het afgestorven plantenmateriaal zinkt naar de bodem. De plas
wordt stilaan minder diep en de drijvende planten kunnen de concurrentie
met de oeverplanten niet meer aan. Die weten zich uit te breiden. Het
plantenmateriaal stapelt zich verder op en de moerasplanten worden heer
en meester. Uiteindelijk groeit de plas helemaal dicht. Er kunnen zelfs
bomen gaan wortelen.
Water wordt land. Tenslotte verandert de plas in een bos. Het verlandingsproces
voltrekt zich langzaam maar zeker. Wie een plas wil behouden, moet
de handen uit de mouwen steken: planten maaien of wegscheppen en afvoeren.
Een kleine natuurlijke plas (‘veedrinkpoel’) moet soms gebaggerd worden.
Het rottingsslib moet weg. Dit hoort bij het natuurbeheer: vaak kunnen
natuurwaarden in onze dichtbewoonde en agrarische leefomgeving enkel
standhouden mits menselijke tussenkomst. Hierbij kiezen we ervoor om een
bepaalde tussenfase van een biotoop in stand te houden en de natuurlijke
evolutie ervan stop te zetten.

Weetjes
Langs een kleinere poel leven vaak oeverplanten zonder bescherming
van een riet- of lisdoddegordel. Een kleine plas heeft immers veel minder
last van wind. Soorten als watermunt, moeras-vergeet-me-nietje,
gele lis, egelskop, waterweegbree groeien er zonder extra beschutting.
Veenwortel kent twee vormen: een water- en een landvorm. Het zijn
de amfibieën onder de planten.
Waterstanden kunnen zich tijdelijk wijzigen. Soms vind je gele lis of
andere oever- en moerasplanten bijna volledig onder water. Dat betekent
niet onmiddellijk een ramp voor hen. Voortdurend onder water
staan wordt echter fataal.
Moerasplanten kan je ook in een vochtige weide vinden. Dotterbloem,
pinksterbloem en echte koekoeksbloem kunnen zo’n natte weide omtoveren
tot een bloementapijt. Maar dit beeld wordt zeldzaam: drainagetechnieken
ontwateren de ‘waterzieke’ hooilanden. Enkel in
beschermde natuurgebieden kan je ze nog volop ontdekken.
Johan Carette
17
echte koekoeksbloem
In de lente sieren pinksterbloem en dotterbloem natte weilanden en bronzones (natuurreservaat ‘De
Broekelzen’, Westouter).

18
egelskop
posthoornslak
kokerjuffer
DE ‘WILDE’ DIEREN VAN DE WATERKANT
waterpest
veenwortel
zwanenmossel
waterhoen
groene kikker
3-doornige stekelbaars
schaatsenrijder
gele plomp
poelslak
duikerwants
waterspin
pijlkruid
spinnende
watertor
kamsalamander
geelgerande
watertor
puntkroos
klein kroos
ruggenzwemmer
gedoornd
hoornblad

Insecten: 7 op 10!
Insecten zijn ongewervelde dieren. Ze bezitten dus geen skelet of
geraamte. Hun stevigheid danken ze aan hun pantser, een soort harnas.
Dit pantser groeit niet mee en moet dus regelmatig vervangen worden.
Tussen twee vervellingen in groeit het insect snel een stukje, tot het volwassen
wordt.
Een volwassen insect bestaat uit drie delen: kop, borststuk en achterlijf.
Het borststuk draagt altijd 3 paar poten en 0, 1 of 2 paar vleugels.
Een spin is dus geen insect, want ze bezit 4 paar poten. Schaaldieren als
kreeften en garnalen bezitten 7 paar poten.
In het dierenrijk beslaan insecten zomaar 70% van alle diersoorten. De
gewervelden (van vissen tot zoogdieren) halen slechts 4%. Alle andere
ongewervelden (schaaldieren, spinnen, duizendpoten, wormen, eencelligen,
weekdieren, …): 26%.
Metamorfose ... een toverwoord
De meeste insecten leggen eitjes. Kenmerkend in de ontwikkeling naar volwassen
dier is de gedaanteverwisseling of metamorfose. Deze kan volledig
zijn, zoals bij de vlinders: uit het eitje komt een larve, die vreet zich vol en
verandert in een pop. Binnen deze pop gebeurt het grote wonder en ontstaat
het ‘imago’ of volwassen insect.
Bij een onvolledige metamorfose, zoals bij de libelle, ontbreekt het popstadium.
Uit het ei komt een ‘nimf’. Die groeit en ontwikkelt zich bij elke
vervelling wat meer, tot ze tenslotte een volwaardig imago wordt.
‘Waterinsecten’
‘Echte’ waterinsecten leven hun hele leven, zowel als larve of als imago, in
het water: geelgerande watertor, duikerwants, waterschorpioen.
Andere watergebonden soorten delen hun leven op: als larve of nimf leven
ze in het water, maar als volwassen insect op het land. Enkele voorbeelden:
de larve van de steekmug, de rattenstaartlarve (slijkvlieg), de nimf van libel,
de hafte (nimf van de ééndagsvlieg), de kokerjuffer (nimf van de schietmot).
Ademen onder water?
Insecten ademen via tracheeën: een systeem van fijne buisjes dat zich door
het lichaam vertakt. Via de stigmata (openingen) in het lichaamsoppervlak
bereikt verse lucht de tracheeën.
Weinig volwassen insecten kunnen onder water ademen. Sommige specialisten
leerden de truc om onder hun dekschilden een luchtbel mee te dragen
of tussen de haren van de buik een luchtbel vast te houden. Daardoor wordt
het zuurstofprobleem tijdelijk opgelost. Ze moeten wel geregeld naar boven
om de zuurstofvoorraad te verversen.
Slechts enkele soorten weten permanent onder water te leven. Hun
lichaamsoppervlak is bedekt met zeer fijne, waterafstotende haren. Tussen
die haartjes wordt een dun luchtlaagje vastgehouden, dat in verbinding
staat met de stigmata. De verbruikte zuurstof wordt aangevuld door de in
het water opgeloste zuurstof, terwijl de fijne haartjes rechtstreeks verlies
van zuurstof verhinderen (= plastronademhaling).
19
schietmot
kokerjuffer
parende waterjuffers
larve van waterjuffer

20
schaatsenrijder
schaatsenrijder
schaatsenrijder
ruggenzwemmer
op water
‘Echte’ waterinsecten
Waterwantsen behoren tot de orde van de halfvleugeligen (Hemiptera).
Die naam hebben ze niet gestolen. Hun vleugels doen op het eerste
gezicht denken aan de schilden van een kever. Maar wie goed kijkt, merkt
dat enkel het voorste gedeelte van de vleugels verhard is. De uiteinden
liggen als dunne, geaderde vliesvleugels over elkaar.
Waterwantsen zijn prachtig om te observeren. Binnen de groep zijn er
enorme verschillen in vorm en gedrag. We bespreken de meest voorkomende
soorten. Die kennen vaak nog diverse ondersoorten.
De schaatsenrijder: droog op het nat
Als een schicht glijdt de schaatsenrijder over de blinkende waterspiegel op
zoek naar een prooi. Hoe komt het dat het diertje nooit kopje onder gaat?
Dat vergt een woordje uitleg.
Een regendruppel is kogelrond. Het is net alsof een vliesje alle moleculen in
de druppel bijeenhoudt. Deze kracht noemt men de cohesie van een vloeistof.
Ook op het wateroppervlak kan men zich zo’n vliesje inbeelden. Door de
cohesiekracht ontstaat een oppervlaktespanning die het water een zekere
draagkracht geeft. Wanneer die spanning verstoord wordt, verdwijnt de
draagkracht. Dat gebeurt bijvoorbeeld wanneer een groot gewicht op het
water belandt. Het is echter iets té eenvoudig om hieruit te besluiten dat
een schaatsenrijder licht genoeg weegt (= 8 tot 9 mg) om door de oppervlaktespanning
te worden gedragen. Immers, als we een spijkertje nemen
van hetzelfde gewicht, dan zinkt dat wel naar de bodem. En een landinsect
dat op het water terecht komt, probeert spartelend de oever te bereiken.
Het blijft drijven, maar kan niet ‘schaatsen’.
Het geheim zit ‘m in de haartjes. Het hele lichaam, maar vooral de buikzijde,
de poten en de antennes van een schaatsenrijder zijn met viltige
haartjes bedekt die sterk waterafstotend zijn. Hierdoor blijft de schaatsenrijder
lekker droog op het nat.
Schaatsenrijders leven van insecten die op het wateroppervlak vallen. Ze
ontdekken hun prooi dankzij het gezicht, de trillingen, of hun zintuigharen
op de poten. Het slachtoffer wordt met de voorpoten gegrepen. Dan doorboort
de schaatsenrijder met zijn zuigsnuit de prooi en zuigt ze leeg.
Smakelijk.
De omgekeerde wereld van de ruggenzwemmer
De ruggenzwemmer (of bootsmannetje) toont hoe wonderlijk de insectenwereld
in elkaar steekt. Net zoals de schaatsenrijder steunt hij op het wateroppervlak,
maar dan van onder af. Met zijn voor- en middenpoten en het uiteinde
van zijn achterlijf, kleeft hij ‘omgekeerd’ aan de waterspiegel. De
twee rijen haartjes op de buikzijde houden een luchtlaagje vast en functioneren
dus als een soort zwemvest. Die maakt het diertje – in omgekeerde
stand - lichter dan water en kleurt de buik zilver.
Dicht onder het wateroppervlak loert de vraatzuchtige ruggenzwemmer op
een prooi. Maar soms moet hij een luchtje scheppen. Dit gebeurt via de
achterlijfspunt: met drie ademkleppen neemt hij een hapje lucht boven
water. De gassen in de tracheeën worden ververst en de luchtreservoirs op
de buikzijde heel snel bijgetankt. Zo krijgt hij een ‘zilveren’ kleur.

‘Echte’ waterinsecten
Wanneer de ruggenzwemmer wil duiken, moet hij een kracht ontwikkelen
die groter is dan de opwaartse druk van zijn zwemvest. Dit lukt aardig met
zijn als roeispanen ontwikkelde achterpoten. De fel behaarde ‘voeten’ zien
er uit als een lepel en vergroten het stuwoppervlak.
Ruggenzwemmers vliegen goed. Wanneer de poel bijvoorbeeld met uitdrogen
bedreigd wordt of er te weinig prooi te pakken is, verlaten ze het water.
Ook andere waterinsecten (waterschorpioen, geelgerande watertor) kennen
deze truc.
De kunst om niet gezien te worden
Waterdieren doen er goed aan om zich te camoufleren voor rovers. Praktisch
alle soorten bezitten een donkere rug en een lichtgekleurde buik. Wanneer
een prooizoeker (bv. een reiger) van boven op het water kijkt, dan levert de
donkere rug weinig contrast op met de modderige bodem. Maar voor een
rover onder water (bv. een snoek) contrasteert de lichte buik niet met de
heldere lucht boven het water.
Bij het bootsmannetje is de kleurverdeling, logischerwijs, net als zijn
zwemwijze: omgekeerd. De buik is donker en de rug is licht. Een mooi
voorbeeld van hoe een dier zich aanpast aan zijn leefsituatie.
Gifpapje
De ruggenzwemmer valt alles aan wat zijn aandacht trekt. Hij ziet goed,
maar voelt nog beter. Hij ontdekt zijn prooi vooral via de trillingen die de
diertjes in zijn buurt veroorzaken en die bepaalde haren op de achterpoten
kunnen waarnemen. Hij grijpt het slachtoffer met beide voorste pootparen.
Daarna duwt hij zijn scherpe steeksnuit door de huid. Die snuit bezit twee
buisjes, door het ene vloeit gifstof die lichaamweefsels afbreekt en de
vertering bevordert, met het andere wordt het voedselpapje opgezogen.
Daardoor kan die steek in mensenhuid pijnlijk aanvoelen, net als een wespensteek.
De duikerwants: overtuigd vegetariër!
Duikerwantsen kunnen erg talrijk zijn in de plas. Dat heeft te maken met hun
voedsel. In tegenstelling tot de andere waterwantsen eten duikerwantsen
enkel planten en organisch afval. Met de korte voorpoten harken ze vooral
eencellige algen en plantenafval bijeen. Uit draadwieren zuigen ze het bladgroen
op.
Een duikerwants lijkt op het eerste gezicht wat op de ruggenzwemmer. Hij
zwemt en duikt echter nooit ruggelings, is afgeplat en mist de ‘roeispanen’.
Duikerwantsen slaan hun luchtreserve op onder de vleugels. Om niet voortdurend
als een kurk naar boven gedreven te worden, klemmen ze zich vaak
vast tegen de bodem.
Het diertje kan voortreffelijk zwemmen, duiken en vliegen. Er werd waargenomen
hoe de duikerwants met krachtige roeislagen in een ruk uit het
water omhoog schiet en wegvliegt.
Duikerwantsen kunnen sjirpen als krekels. Het mannetje bezit een rij pinnetjes
op de dijen van zijn voorpoten. Dat verzekert hem tijdens de paring
van een stevige pak op het vrouwtje. Hij maakt zijn partner het hof door met
die pinnetjes over een groef op zijn kopje te schrapen en zo een sjirpend
geluid te produceren.
21
ruggenzwemmer
ruggenzwemmer
duikerwants
zwemwants

22
waterschorpioen
larve geelgerande
watertor vangt prooi
Lieven Stubbe
‘Echte’ waterinsecten
Gewapend met snorkel en kniptang
De staafwants is de ‘wandelende tak’ van het water, de waterschorpioen
het ‘wandelend blad’. Beide waterwantsen bezitten een lange snorkel om
rustig onder water, tussen de planten, op hun prooi te loeren. Die adembuis
aan het achterlijf is via ademopeningen (stigmata) verbonden met de inwendige
adembuizen (tracheeën).
Waterschorpioen en staafwants hangen de hele dag met hun lange adembuis
roerloos aan de waterspiegel. Door hun kleur en vorm vallen ze helemaal
niet op. Dit mooie voorbeeld van vermomming (= mimicry) compenseert
hun beperkte zwemkunst. Het eerste paar poten is wel vergroeid tot
vervaarlijke kniptangen. De uitpuilende ogen zien erg goed en volgen een
prooi aandachtig. Van zodra die in zijn bereik nadert, schiet de waterschorpioen
in actie, klemt zijn prooi tussen zijn tangen en doorboort die met zijn
scherpe zuigsnuit. Het opnemen van voedsel gebeurt op dezelfde wijze als
bij het bootsmannetje, via een gifpapje.
Het is een wonderlijk gezicht wanneer de waterschorpioen zijn ‘vleugels uitslaat’.
Het warme karmijnrood van het achterlijf en de vleugels contrasteren
met het donkere lijfje. De dieren vliegen niet vaak: net als bij de andere
wantsen betekent vliegen een zoektocht naar ander, beter leefgebied.
Volwassen staafwantsen halen 9 cm. Na de winter leggen ze hun eitjes in
planten. Na 5 vervellingen zijn de nimfen volgroeid. De jonge staafwantjes
die eind april/begin mei in het water leven, zien er bijzonder kwetsbaar uit.
De geelgerande watertor bezit goed aangepaste zwempoten

‘Echte’ waterinsecten
Waterroofkevers of ‘watertorren’ behoren tot de orde van de kevers
(Coleoptera), de hoofdmacht van het bonte insectenleger. Kevers pasten
zich aan diverse leefmilieus aan. Slechts een handvol drong ook tot het
water door. Ze integreerden zich wonderwel binnen de watermaatschappij.
Vooral de larven werden echte waterbewoners die niet boven water
moeten komen om te ademen.
De geelgerande roofmachine
De geelgerande watertor is één van de meest beruchte rovers onder water.
Hij eet zowel levende als dode prooien (insecten, kikkerlarfjes en visjes).
Die ontdekken ze voornamelijk via hun sprieten, die geurprikkels opvangen.
Met hun voorste paar poten grijpen ze de prooi die wordt verknipt, gekauwd
en inwendig verteerd. De achterpoten vormen krachtige roeispanen. Bij het
afduwen vergroten zwemborstels het oppervlak, bij de terugslag worden de
stijve haren samengeplooid zodat het stuwvlak minimaal wordt.
Om adem te halen piepen de waterkevers met de punt van hun achterlijf
even boven het water uit. Zij nemen een hap lucht op en voeren die mee
tussen de dekschilden en het achterlijf. Een luchtbelletje achter het
achterlijf verraadt die voorraad.
De geelgerande watertor komt vrij verspreid voor, als het water niet te vuil
is en er voldoende prooidiertjes te verslinden zijn. Het vrouwtje herken je
aan de dekschilden die gegroefd en eerder bruinachtig zijn; bij het mannetje
zijn die glad en hebben een groenachtige metaalglans. Bovendien bezitten
de mannetjes aan de voorpoten een verbreding. Dankzij dit hechtschijfje
klemmen ze zich tijdens de paring aan het vrouwtje vast.
De eitjes worden meestal in het voorjaar afgezet. Het vrouwtje kiest een
waterplant met luchtweefsel uit: gele lis, lisdodde, … In de stengel maakt
zij een sneetje met een soort mesje aan het 9de buikschild. In dat holletje
legt zij een ei: dat profiteert van de beschutting én de zuurstof in de holle
stengel. Na 12 dagen komt de larve te voorschijn.
Van roofzuchtige larve tot waterroofkever
Die larven worden nog vraatzuchtiger dan hun beruchte ouders. De monddelen
zijn uitgerust met twee vervaarlijke, multifunctionele kromdolken
waarmee ze hun prooi grijpen en doorboren. Die dolken zijn ook injectienaalden,
om verteringssappen in het slachtoffer te spuiten en zuigbuisjes om
het vleessoepje mee op te zuigen.
Net als de meeste larven van waterinsecten bezitten ze een soort kieuwen:
twee pluimvormige kieuwen aan hun lichaamseinde, die in verbinding staan
met de tracheeën. Ze kunnen ermee onder water ademen maar ook in de lucht.
Na een jaar (van zomer tot zomer) voedsel zwelgen, regelmatig vervellen
en groeien, worden de larven monstertjes van meer dan 5 cm groot. In de
nazomer verlaat de larve het water, zoekt een plekje op de oever en
graaft een kuiltje om in te verpoppen. Na drie weken verschijnt de nieuwe
kever. Aanvankelijk is die zacht en geligwit. Een week later is de kever helemaal
op kleur en uitgehard. Hij verlaat zijn schuilplaats en zoekt het water
op. Larven die in het najaar verpoppen, verschijnen pas in het volgende
voorjaar als kever.
23
geelgerande watertor (man)
geelgerande watertor (vrouw)
larve van geelgerande watertor
geelgerande watertor

24
gegroefde watertor (man)
gegroefde watertor (vrouw)
cocon spinnende watertor
grote spinnende watertor
‘Echte’ waterinsecten
In het water leven nog meer soorten torren. In onze streken vind je er vlot
een vijf- tot tiental. Hoe beter de kwaliteit van het water en de biotoop, hoe
meer soorten. Vaak ontdek je een soort geelgerande watertor-in-pocketformaat.
Dit zijn dus géén jongen van de ‘grote’ geelgerande waterkever. Een
verpopte kever groeit niet meer!
Vooral de gegroefde watertor lijkt goed op zijn (dubbel zo) grote familiegenoot.
Larven van de watertorren kunnen naargelang de soort erg verschillen.
De larve van de gegroefde watertor bezit een opvallend lang, buisvormig
kopje. De modderkever is een van de kleine watertorretjes die vrij algemeen
voorkomt: eirond, geelbruin, 1,3 cm lang. De larve is opvallend geel-enzwart
getekend en ziet er nogal garnaalachtig uit.
Grote spinnende watertor: uniek
Een erg bijzondere, zeldzamere watertor is de grote spinnende watertor.
Deze reus onder onze waterkevers meet tot 5 cm en kleurt glimmend groenzwart.
De volwassen kever is een planteneter, die vooral draadalgen lust.
De grote kever weet gedeeltelijk onder water te ademen dankzij de ‘plastron’.
Zo heet de strook waterafstotende haartjes op keel en borst, die lucht
vasthoudt en bovendien gassen uitwisselt met het water. Een soort ‘kunstkieuw’
dus. Tijdens de drukke zomerperiode wordt het zuurstofverbruik echter
te hoog en moet de kever bijtanken. Dit gebeurt op merkwaardige wijze:
de kever steekt een antenne boven water uit, waterafstotende
haartjes op die antenne vormen een
kokertje, waarlangs de lucht naar de
dekschilden en de plastron doorstroomt.
Je moet er maar op
De cocon van de
spinnende watertor
Het wijfje van de grote spinnende
watertor legt na de winter zowat 50
eitjes in een cocon, die ze uit eigen
garen spint. De lucht wordt in de drijvende
cocon ververst via een ‘schoorsteentje’
dat boven water uitsteekt. Na twee weken
knaagt de larve zich een weg naar het water.
Daar wordt ze één der meest vraatzuchtige
rovers.
Met 4 krachtige kaken doodt ze haar prooi, die ze boven
water opeet. De prooi wordt uitwendig voorverteerd door
een sterk maagzuur, dat de larve uitbraakt. Op het einde van
haar jeugd eet ze uitsluitend slakken: ze stopt haar kop in
de schelp, spuit het verteerzuur over het weekdier en slorpt
het papje op.
De volgroeide nimf wordt 7 cm lang: onze allergrootse
waterlarve. Ze verpopt zich aan land in een kuiltje, om pas
6 weken later als kever naar de vijver terug te keren. De
kever vliegt goed en kan vlot nieuwe, geschikte poelen
opzoeken.
komen.
Deze tor is minder snel
in het water en mist
de zwempoten van
zijn geelgerande
neef. Maar als
planteneter
is snelheid
minder
aan de
orde.

Tijdelijk te gast
De vaste bewoners van het water delen hun leefgebied met een troepje
‘jonge gasten’, die er hun jeugd doorbrengen maar als volwassen insect
het land en het luchtruim opzoeken.
Watermonster wordt landjuweel
Libellen en waterjuffers zijn prachtige, opvallende insecten die vaak boven
of nabij water vliegen. Ze zijn op jacht naar voedsel of zoeken er een
geschikte waterplant om hun eitjes af te zetten. Dat doen ze met hun legboor,
die onder het wateroppervlak de eitjes in de waterplanten prikt.
Naargelang de soort verschilt het leggen van de eitjes. Sommige soorten duiken
helemaal kopje onder, andere tippen met hun staart voorzichtig onder
water.
Na korte tijd komt uit elk eitje een nimf. Die bezit grote ogen om, op het
zicht, naar prooi te jagen. Wanneer iets levends (van watervlo tot salamanderlarve)
in haar buurt durft te komen, schiet er bliksemsnel van onder de
kop een gescharnierd grijporgaan naar voor. De greep van dat vangmasker is
bijna altijd raak. De prooi wordt naar de mond gebracht en rustig opgepeuzeld.
De metamorfose bij libellen en waterjuffers is gedeeltelijk: van ei via nimf
tot imago, zonder popstadium. De nimf vervelt vele keren vooraleer ze
een prachtige libelle wordt. Na iedere vervelling groeit en ontwikkelt het
lichaam, inclusief de vleugels, een stukje. Net voor de laatste vervelling
kruipt de larve langs een stengel omhoog, tot boven de waterspiegel. Na
enige tijd barst de rughuid open. Het volwassen dier klautert uit zijn eigen
pantser. Daarna volgen enkele belangrijke uren, waarbij het dier heel kwetsbaar
is: de jonge libel moet drogen, de vleugels worden uitgestrekt en verstijven.
Pas daarna kan de verkenning van een nieuwe wereld beginnen. Dit
kan je in de zomer makkelijk waarnemen. Het lege pantser blijft op de stengel
geklemd.
Muggenlarven: eten is ademen
Op een warme zomeravond kan je waarnemen hoe steekmuggen hun eitjes
op het water leggen. Kleine grijze puntjes drijven zomaar op het water. Van
zodra de larven uit het ei komen, kronkelen ze aan het wateroppervlak. Met
hun korte adembuis bengelen ze omgekeerd aan de waterspiegel. De lucht
in de adembuis geeft het achterlijf een opwaartse druk. De larve ademt net
boven het water en kan daardoor ook in vervuild, zuurstofarm water
overleven.
Tijdens het ademen voeden de larven zich ook. Ze slorpen microscopisch
kleine plantjes en diertjes op, die dicht bij de waterspiegel van het zonlicht
profiteren. Bij gevaar sluiten de larven hun kleppen af en zinken naar beneden.
Om terug boven te raken, moeten ze heftig kronkelend ‘zwemmen’.
Na de 4de vervelling wordt de larve een pop. Die is erg beweeglijk en pendelt
net als de larve tussen waterspiegel en bodem. Zowel de larven als de
poppen worden met massa’s opgegeten door een leger rovertjes. In vervuild
water leven er echter weinig water(roof)diertjes. Muggenlarven worden er
bijzonder talrijk.
De poppen scheuren na een tijdje open en daar verschijnt de steekmug.
Vleermuizen die boven water jagen, verschalken vele van die ontpoppende
muggen. Toch blijven er altijd genoeg over om ons ‘s zomers slapeloze nachten
te bezorgen.
grijporgaan van
25
libellennimf
de libellennimf
larve steekmug
pop steekmug

26
rattenstaartje
haftenlarve
larve van dansmug
steenvlieglarve
Tijdelijk te gast
‘Ver de vase’: de rode modderworm
Niet elke mug is een steekmug. Er zijn ook nog zo’n 400 soorten veder- of
dansmuggen, knaasjes, kriebelmuggen, pluimmuggen, langpootmuggen, …
De meeste soorten brengen hun jeugd als ‘onderwaterwezen’ door.
Vissers kennen goed de bloedrode larve van de dansmug. Ze gebruiken die
graag als aas: ‘ver de vase’. De larven leven soms massaal op de bodem, met
hun kopjes ingegraven in zelfgemaakte kokertjes. Terwijl ze zich met organisch
afval voeden, zwaaien de lijfjes heen en weer om het laatste restje
zuurstof uit het water vast te krijgen. De rode kleur komt van de hemoglobine,
een pigment in het bloed dat bijzonder goed zuurstof bindt.
De dansmuglarve verpopt onderaan de plas en neemt dan zuurstof op via een
grote, witte ‘pruik’. De ontpopping is een bloederig gebeuren: de pop
drijft verticaal naar boven en pompt bloed in zijn poppenhuid, tot die
openbarst. De dansmug komt daardoor onder het bloed tevoorschijn.
Andere soorten muggenlarven leven hoger in de plas, waar er meer zuurstof
is. Daardoor hebben ze geen nood aan hemoglobine. Sommigen zien er uit
als glazen buisjes. Je ziet er de ingewanden perfect doorheen.
Elke soort voedt zich zeer specifiek: de ene met algjes, een andere met
afval, planten of nog een andere met kleine of zelfs grotere dieren. Om de
diverse soorten op naam te krijgen is een gespecialiseerde veldgids onmisbaar.
Rattenstaartjes zijn afvalvreters
Wonderlijk toch hoe een ‘lelijke’ larve het tot mooie bloembezoekende
zweefvlieg kan brengen. De blinde bij of slijkvlieg legt haar eitjes op modderwater
vol rottend materiaal. Zelfs aalputten of natte composthopen zijn
hen niet te min. De larve leeft in en van de rottende smurrie.
Het rattenstaartje lijkt op een vuilwit rolrond stokje dat uitloopt in een
draad, die langer of korter kan worden gemaakt. Die ‘draad’ is een buisje
dat uit drie delen bestaat en als een antenne in of uit elkaar schuift. Aan het
eind zit een haarkransje dat zich uitspreidt van zodra het dier met zijn
adembuis aan de oppervlakte hangt.
Bij gevaar verlaat de larve het oppervlak. De haartjes trekken zich samen
rond een kleine luchtbel. Zo kan de larve een tijdje verder in de zuurstofarme
smurrie.
De larve woelt de modder om en werkt die voortdurend naar binnen. In
dit slijk zitten vele organische stoffen. In zijn bek en slokdarm bezit het rattenstaartje
zeefapparatuur die de organische stoffen scheidt van de minerale.
Die laatste worden uitgescheiden, de eerste worden voedsel.

Schaaldieren
De truc van de watervlo
Watervlooien zijn géén vlooien maar kleine schaaldiertjes, verwant aan
kreeften en garnalen. Ze kunnen enorm talrijk zijn en maken dan ook het
stapelvoedsel uit van heel wat grotere waterdieren: salamanders, larven van
libellen en torren, stekelbaarsjes, … Op hun beurt eten zij massa’s
microscopisch kleine plantjes, soms ook diertjes. Op die wijze zorgen ze
voor evenwicht in de algengroei van een poel. Omdat die plantjes ook zonlicht
nodig hebben om voedsel en energie op te bouwen, leven de watervlooien
vooral in het licht. De watervlo kent dan ook een aangeboren drang
om het licht op te zoeken.
Watervlooien bezitten geen poten, maar wel grote voelsprieten die ze als
roeispanen inzetten. Met iedere zwaai schiet het diertje, als een echte vlo,
een eindje omhoog.
Met zijn poten laat de watervlo het water voortdurend circuleren. Het verse
water komt tussen zijn kop en schalen terecht, loopt eerst langs zijn
kieuwen en vervolgens door een fijne zeef. Daar worden kleine planten
en diertjes gevangen. Vandaar gaat deze vangst naar de mond zodat de
watervlo er gretig van kan smullen.
Eenoogkreeftjes of cyclops behoren ook tot de watervlooien. Ze danken hun
naam aan het ene oog midden op de kop. Ze hebben twee lange sprieten en
het wijfje draagt twee eierzakjes.
Baas in eigen buik
Watervlooien vormen de dagelijkse voedselbron voor veel waterbewoners.
Toch blijft hun populatie stabiel. De remedie: zich in heel korte tijd onwaarschijnlijk
massaal vermenigvuldigen. De truc: eieren ontwikkelen zonder dat
er een mannetje aan te pas komt. Dit verschijnsel heet ‘parthenogenese’. Zij
zijn met recht ‘baas in eigen buik’. Uit de onbevruchte eitjes komen enkel
vrouwtjes, die opnieuw onbevruchte eieren voortbrengen. Dat gaat zo
door tot de laatste generatie in het najaar. Dan ontwikkelen zich mannetjes
én vrouwtjes, die elkaar bevruchten. Die bevruchte eitjes weerstaan vrieskou
en droogte. In de lente zorgen ze voor nieuwe generaties.
Waterpissebed, opruimer van beroep
Waterpissebedden komen normaal talrijk voor in een plas. Deze
kreeftachtigen zijn nauw verwant met onze vertrouwde huis- en tuinpissebedden.
Het lichaam bestaat uit een aantal geledingen, die door pantserplaatjes zijn
bedekt. De achterlijfsegmenten zijn tot een brede staart vergroeid. Daar zitten
de pleopoden, de kieuwachtige structuren die instaan voor de ademhaling
onder water.
De waterpissebed is een belangrijke opruimer in het water. Hij leeft op de
bodem en neemt er genoegen met rottende planten en dode bladeren.
Zijn eerste paar poten is uitgerust met kleine klauwtjes om zijn voedsel te
verzamelen.
27
watervlo met eitjes
eenoogkreeftje (vrouwtje)
zoetwaterpissebed
gewone pissebed

28
poelslak
posthoornslak
Weekdieren
Waterslakken
In het zoete water leven twee grote groepen weekdieren: waterslakken (met één opgerolde schelp) en
tweekleppige schelpdieren. In de meeste poelen komen minstens twee types waterslakken voor. Meest verspreid
is de poelslak met de kegelvormige schelp. Iets minder algemeen is de posthoornslak met een spiraalvormige
opgedraaide schelp.
Zoetwaterslakken ademen via een soort longen of kieuwmembranen. De kieuwslakken leven meestal in
stromend, zuurstofrijk water. Onze ‘gewone’ poelslak en posthoornslakken horen tot de longslakken.
Eigenlijk gaat dat voor de posthoornslak maar gedeeltelijk op. Poelslakken zie je regelmatig aan het oppervlak
komen. Met de ‘voet’, het gespierde deel van de buik, hangen en glijden ze aan de waterspiegel. Ze
vullen hun longen door de mantelrand boven het wateroppervlak uit te stulpen. Een slijmlaag zorgt ervoor
dat hierbij geen water in de longholte kan komen.
De posthoornslak is beter aangepast aan het waterleven dan de poelslak en moet minder dikwijls zijn luchtreservoirs
verversen. Naast een long bezit deze slak ook een hulpkieuw. Dit is het vrijhangend deel van de
mantel dat rechtstreeks zuurstof uit het water opneemt. Bovendien bezit de posthoornslak rood bloed
(zoals zoogdieren) dat de zuurstof beter bindt dan het blauwe bloed van de poelslak.
Voor slakken is kalk levensnoodzakelijk. Om zijn huisje, dat hem stevigheid geeft te laten groeien, moet
de slak via de voeding voldoende kalk kunnen opnemen. In zuur water, waarin kalk min of meer wordt opgelost,
zullen de slakken dus weinig of niet voorkomen.
Slakken zijn de stofzuigers van het water. Ze eten allerlei plantaardig voedsel, maar hebben een voorkeur
voor de ‘weke’ weefsels van dode planten die reeds lichtjes aan het rotten zijn. In tuinvijvers die
kraaknet worden onderhouden en waar elk dood blaadje uit verdwijnt, krijgen de slakken honger. Ze zullen
noodgedwongen ook gezonde, frisgroene planten consumeren. Dat bezorgde de waterslakken
onterecht een kwalijke reputatie. Zelf maken ze ook deel uit van het basisvoedsel
voor heel wat diersoorten.
Vildaphoto

Wormen
Bloedzuigers
De naam bloedzuiger klinkt even onheilspellend als misleidend. Niet alle
soorten zuigen effectief bloed. De meesten leven op dode dieren, sommigen
ook op planten. Maar sommigen zuigen inderdaad de lichaamssappen van
allerlei waterdieren op. Ze kunnen dat ‘bloed’ opslaan in blindzakken, zijdelings
van de middendarm. Daardoor hoeven bloedzuigers slechts met
grote tussenpozen op zoek naar nieuwe bloedgevers.
De voortbeweging van een bloedzuiger kunnen we vergelijken met deze van
een spanrups. Terwijl het lichaam afwisselend rekt en samentrekt hechten
de zuignappen zich om beurten aan de ondergrond vast. De meeste bloedzuigers
zijn echter ook voortreffelijke zwemmers. Met hun verticaal gehouden
lichaam maken ze in het water golvende bewegingen en verplaatsen zich
op deze manier in horizontale richting.
Bij bloedzuigers staat de gehele huid, net zoals bij alle wormachtigen, in
dienst van de ademhaling. De huid is voorzien van vele bloedvaten, die voor
de gaswisseling zorgen. Met de achterzuignap klemt hij zich vast terwijl hij
met het andere uiteinde van het lichaam, golfbewegingen maakt. Hierdoor
stroomt er voortdurend vers water langs dat rijker is aan zuurstof.
Deze bijzondere ademhaling maakt het de bloedzuigers mogelijk om als één
van de laatsten stand te houden in vervuild water.
Slingerwormen of tubifex
Deze wormachtigen komen alleen voor in matig vervuild water. Dit betekent
dat hun ademhaling, net als bij de bloedzuigers, hieraan is aangepast.
Vanuit een kokertje dat in de bodem steekt, maken ze met het achtereinde
van het lichaam voortdurend slingerbewegingen. Op deze wijze wordt water
uit hogere lagen aangevoerd. De snelheid waarmee dit gebeurt en de lengte
van het lichaamsgedeelte dat boven de bodem uitzwaait, geven een
betrouwbare aanwijzing voor het zuurstofgehalte van het water. Hoe minder
zuurstof het water bevat, hoe verder het achtereinde van het
lichaam uit de koker zit en hoe sneller hij heen en weer zwaait.
Net zoals bij de bloedzuigers nemen de bloedvaten vlak onder de huid
zuurstof uit het water op, door de huid heen.
Slingerwormen leven in verstrengelde kluwens in de bovenste modderlaag
van vervuilde beken en plassen. Van zodra ze iets verkeerds merken, trekken
ze bliksemsnel hun ‘staart’ in. Om deze dieren te vangen moet je dan
ook een 10 cm dikke modderlaag afscheppen. Ze zijn populair bij aquariumhouders
die ze gebruiken als visvoer. Die verzamelen dan hun eigen tubifex
op geheime plekjes.
29
bloedzuigers
bloedzuigers
bloedzuigers
slingerwormen

30
mosselkreeft
pantoffeldier
vergroting x 100
eenoogkreeftje
van oogwier
De zwevende miniatuurwereld
In de plas krioelt het van allerlei ‘leven’. Het grootste aandeel wordt
gevormd door de massa plankton. Plankton komt uit het Grieks ‘plagktos’ en
betekent zwevend. Het omvat zowel microscopisch kleine plantjes (= phytoplankton)
als diertjes (= zoöplankton).
De minieme groenwiertjes of algen komen in onmetelijke hoeveelheden
voor. Zij worden vooral door de microscopisch kleine diertjes opgegeten.
Het onderscheid tussen diertjes of plantjes is voor niet-kenners niet eenvoudig.
Samen vormen ze een zwevende miniatuurwereld.
Hoe klein ze ook zijn, de natuur heeft er voor gezorgd dat deze minuscule
wezentjes aan hun milieu zijn aangepast. Hun uiterlijke vorm maakt het hen
mogelijk om in het water te zweven en die plaats in te nemen die voor hen
het meest geschikt is.
Zij zijn onmisbaar in elke vijverbiotoop omdat ze het basisvoedsel vormen
voor alle hogere diersoorten. Heel wat waterdieren leven in hun prilste larvenstadium
van plankton. Dit is zowel het geval bij vissen als bij kikkers en
salamanders en bij tal van insecten.
Ann Vansteenhuyse
Kleine en héél kleine waterwezens ontdek je pas in een loeppotje of onder de
microscoop. Microscopisch kleine planten en dieren zijn onmisbaar in een gezonde
poel of tuinvijver.

Vissen
De meeste mensen kennen vissen enkel van prentjes, aan de haak of in
hun bord. Levende vissen observeren binnen hun leefgebied is niet vanzelfsprekend.
Toch zijn het bijzonder interessante dieren, met wonderlijke
leefgewoonten en schitterende aanpassingen aan hun biotoop, het
water.
In onze vijvers en rivieren leven er niet minder dan 57 (wilde) soorten zoetwatervissen.
Meestal blijft het aantal binnen een bepaald watergebied echter
beperkt tot een tiental. Watervervuiling en biotoopvereisten liggen bij de
meeste soorten immers erg gevoelig. Elk kiest zijn eigen stek.
Stroomsnelheid, waterdiepte, bodemsamenstelling, licht, zuurstof, temperatuur,
plantenrijkdom en prooidiertjes bepalen wie er waar voorkomt.
Sommige soorten zoals brasem en karper nemen het dan weer niet zo nauw
en komen algemeen voor.
Vissen komen niet zo vaak op natuurlijke wijze in een kleinere, afgesloten
vijver of poel terecht. Maar het kan! Viseitjes kleven soms aan poten of
veren van watervogels en belanden zo in de poel. Meestal komt de mens
tussen. Hij brengt de vissen in het water en vist er af en toe eentje uit.
Kleine visjes worden groot en grote vissen krijgen veel kleintjes. Na verloop
van tijd (soms reeds na enkele maanden) raakt de levensgemeenschap in de
plas totaal verknoeid. Vooral karpers en brasems eten de poel leeg en woelen
de bodem om. Helaas heeft dit gevolgen. Groene kikkers en watersalamanders
verdwijnen uit veedrinkpoelen waar vissen in gebracht werden. De
recente inventarisatieprojecten (2002/2004) bevestigen dit.
Ik zie er geen graten in
Vis is lekker en gezond voedsel. Het vervelende is dat hun graten kunnen
prikken. Het is een hele kunst om het vlees van het visgeraamte los te
maken, de beentjes kraken zo vlug.
Een geraamte dient om het lichaam steun te geven. Kunnen die fijne graten
voldoende steun geven aan het lichaam? Op land zou dat tegenvallen. In het
water wordt het lichaam echter gesteund door de draagkracht en de druk
van het water. Het geraamte mag dus wat lichter gebouwd zijn.
Vissen kunnen verdrinken
Vissen zwemmen altijd onder water. Wij verdrinken wanneer we niet meer
kunnen ademen onder water. Vissen lossen dat probleem op dankzij hun
kieuwen.
In het water zit zuurstof opgelost. Water bevat wel 20 tot 30 keer minder
zuurstof dan lucht. Vissen moeten dus 20 tot 30 keer zoveel water langs hun
kieuwen laten stromen om evenveel zuurstof te kunnen opnemen als een
landdier in één hap lucht.
Een vis haalt adem door water via zijn mond naar binnen te zuigen en via de
kieuwen weer naar buiten te duwen. Zo stroomt er steeds weer nieuw water
over de kieuwen. Die halen de zuurstof uit het water en geven koolstofdioxide
af. Dit lukt dankzij de ‘wetten van de osmose’. De kieuwen bestaan
uit vele, fijne plaatjes die gedragen worden door het water. Op het droge
kleven die plaatjes aan elkaar en de vis stikt.
baars
geraamte baars
instroom van water
uitstroom van
31
in kieuw
water in kieuw

32
spoelvorm, zijaanzicht
spoelvorm, vooraanzicht
schubben
paling
Vissen
Met de ‘osmose’ bedoelen we de fysische wetmatigheid, waarbij er door een
drukverschil in de hoeveelheid opgeloste gassen tussen het bloed en het
water, een uitwisseling ontstaat. De zuurstof wordt onmiddellijk opgenomen
door het bloed. Daarom kleuren actieve kieuwen rood. Maar ook in het water
kan een vis het moeilijk krijgen. Als er weinig zuurstof in het water is, happen
vissen lucht. Die lucht wordt in de mond vermengd met water. Als er
helemaal geen zuurstof meer is in het water, verdrinken vissen.
Vissen bezitten een zwemblaas. Die kun je vergelijken met een zwemvest.
Met een gevulde zwemblaas stijgt de vis. Wanneer er gas ontsnapt, dalen
ze. Op die manier kunnen vissen op de gewenste hoogte zweven zonder
energie te verliezen. Bovendien wordt zo de druk van het water op het
lichaam opgevangen.
Spoelvorm mét vinnen
Elk dier paste zich door de tijden heen aan zijn leefmilieu en biotoop aan.
Charles Darwin en collega’s leerden ons dat enerzijds toevallige mutaties,
die van pas kwamen en anderzijds de natuurlijke selectie daarvoor zorgden.
Vissen bewegen, schijnbaar zonder de minste inspanning, door het water.
Hun elegante spoelvorm is er geknipt voor: kop, romp en staart lopen vloeiend
in elkaar over. Oorschelpen ontbreken, ze zouden in de weg zitten en
de stroomlijn breken. Toch bezitten alle vissen uitsteeksels: vinnen.
‘Noodzakelijk om te zwemmen’ denk je spontaan. Fout! Een vis schrikt op.
Door het lichaam gaat een kronkelende beweging en het dier flitst weg. Die
snelle voortbeweging ontstaat door die ‘kronkel’. Vinnen zijn instrumenten
om te sturen en evenwicht te houden. Bij een rustige voortbeweging volstaat
een slagje met de vinnen wel.
Zo glad als een paling
Vissen glippen zo tussen je vingers weg. Ze hebben geen pels of pluimen: dat
zou de voortbeweging belemmeren. Een vishuid is bovendien slijmerig. Dat
vermindert de wrijving met het water. De meeste vissen bezitten wel schubben.
Die zijn doelmatig gerangschikt: dakpansgewijs over elkaar, netjes in de
richting van de stroom die ontstaat door het zwemmen. De schubben
beschermen de vis niet enkel tegen stoten of ruwe oppervlakten, maar ook
tegen opgeloste zouten. Zout trekt altijd water aan. Opnieuw een gevolg van
de ‘osmose’. Bloed bevat meer zout dan (zoet) water. Het water zou dus via
de huid naar binnen stromen. In zoutwater gebeurt net het omgekeerde. De
vis zou uitdrogen. Schubben vormen dus een scheiding tussen verschillende
zoutconcentraties van het vislichaam en het water.
Vissen kunnen hun eigen temperatuur niet bepalen: ze nemen de warmte van
de omgeving over. Maar het mag niet te warm worden. Warm water bevat
trouwens te weinig zuurstof.
Te koud wordt niet vaak een probleem, omdat water een merkwaardige
eigenschap kent. Water van 4°C weegt het zwaarst en komt ’s winters
onderaan de plas terecht. Daar overwinteren de vissen. Ondiep water kan
wel volledig dicht vriezen. Dat betekent het einde voor de vissen.

Vissen
Het neusje van de zalm
Niet enkel zalmen, maar alle vissen beschikken over een fijne neus. Omdat
de reukstoffen in opgeloste vorm in het water aanwezig zijn, hebben vissen
genoeg aan een gering oppervlak reukslijmvliezen. Een vissenneus is niet
meer dan een holle buis met instroom- en uitstroomopening.
Onder water kijken is niet makkelijk. Water is een troebel milieu, daarom
zijn vissenogen ingesteld op dichtbij zien.
Water geleidt geluiden niet goed. De meeste vissen horen dan ook niet. Zij
hebben echter een vervangend zintuig: het zijlijnorgaan, dat alleen in
water werkt. Het ziet er van buitenaf uit als een stippellijn, maar het
orgaan zelf ligt inwendig. Via openingen stroomt het water in een holle buis.
Daarin bewegen zintuighaartjes onder invloed van de waterstroom. Die
bewegingen worden geregistreerd, via de zenuwen komt de informatie in de
hersenen.
Als de vis een voorwerp nadert, ontstaat er een drukgolfje dat tegen dit
voorwerp weerkaatst. Die golf laat de zintuighaartjes bewegen en zo kan een
vis de omgeving voelen, voedselplanten of prooidieren vinden, vijanden
opmerken en een partner vinden.
werking van het zijlijnorgaan
33
karper
snoek
zwemblaas
zijlijnorgaan

34
driedoornig stekelbaarsje
De stekelbaars
Stekelbaarzen zijn rare vogels!
Stekelbaarsjes doen echt een beetje aan vogels denken. Ze maken een nest, kennen
broedzorg, verdedigen een territorium, trekken, baltsen. Bovendien dragen
de mannetjes een schitterend paarkleed. Allemaal normaal bij vogels, maar uitzonderlijk
bij vissen.
Stekelbaarzen is een verzamelnaam, onze poelen kennen twee soorten: de
‘tiendoornige’ en de ‘driedoornige’, waarvan er twee vormen bestaan.
De tiendoorn telt 7 tot 12 stekels op de rug. Je krijgt ze minder vaak te zien
omdat ze wat verborgen tussen de waterplanten leven. Het mannetje kleurt zwart
in de lente. De driedoorn bezit eigenlijk zes stekels, drie prijken op de rug.
De mannetjes zijn zilverkleurig met verticale flankstrepen. In de lente, tijdens het
broedseizoen, komen de mannetjes op kleur. Ze krijgen een rode keel en buik, de rug en de
ogen worden blauw tot blauwgroen. Het vrouwtje blijft zilvergrijs (lichte onderzijde, donkerder rug)
met grillige dwarse strepen.
De driedoorn leeft meer in open water dan de tiendoorn. Zo wordt concurrentie vermeden, ondanks de
gelijklopende levenswijze. Beide stekelbaarzen leven uitsluitend van dierlijk, liefst levend voedsel:
watervlooien, eenoogkreeftjes, muggenlarven en andere insecten, tubifex, pekelkreeftjes, allerlei
wormpjes, …
www.digischool.nl/bi/onderwaterbiologie
Het vrouwtje van de driedoornige stekelbaars laat de zorg voor haar kroost aan de vader over.

De stekelbaars
Stekelbaas?
Een stekelbaarsje dat aangevallen wordt, zet zijn rug- en buikstekels op
dankzij een soort scharnier. In opgezette stand worden de stekels vergrendeld.
Een snoek hapt toe … die stekels prikken hem in de bek en hij spuwt
de stekelbaars weer uit. Prikkelvisjes lust hij niet. Vogels zoals ijsvogels, reigers,
eenden en kokmeeuwen leren om de stekels te vermijden door het
visje met de kop eerst naar binnen te werken. Zo worden de stekels plat
geduwd over de rug. De stekels dienen ook om te dreigen naar soortgenoten.
In het voorjaar verdedigen de mannetjes immers een territorium met hun
nest. Soortgenoten worden er niet geduld, tenzij een kuitrijp vrouwtje.
Trek in de lente
Er leven in onze streken twee ‘rassen’ van de driedoornige stekelbaars: de
trekkers en de blijvers. Het trekkersras bezit beenplaatjes op de flanken en
leeft in (natuurlijke) waterlopen, meestal tegen de kusten aan. De meer
algemene vorm leeft als honkvaste standvis in allerlei plassen en sloten,
groot of klein.
De trekkersvorm reist in het najaar zeewaarts om te overwinteren. Vanaf het
vroege voorjaar keren ze terug naar het zoete water. Vroeger waren dit soms
enorme aantallen. In 1776 ving men in Oost-Engeland stekelbaarzen om er
het land mee te bemesten. Door de kanalisaties en vele kunstwerken (bv.
sluizen) die op waterlopen zijn gebouwd, krijgen alle trekkende vissen het
erg moeilijk.
Na de winter zonderen de mannetjes zich af en zoeken rustig water op.
Liefst niet te diep ook, zodat zonlicht het water snel kan opwarmen. Het
mannetje komt op kleur en begint met de nestbouw. Hij kiest een open plekje
tussen waterplanten.
Door zand of modder te happen en op een andere plaats uit te spugen, wordt
een kuiltje in de bodem gemaakt. Daarna gaat het mannetje op zoek naar
algen voor het nestmateriaal. Met de snuit stampt hij de plantjes en ‘plakt’
ze aan elkaar met draderige lijm, die door de nieren wordt aangemaakt. Met
zijn achterlijf duwt hij het nest tot een ronde vorm. Daarna boort hij een
tunnel, waar hij uiteindelijk doorheen kruipt. Het bouwen kan drie uur tot
een dag duren.
Zwangere vrouwtjes welkom
Vóór het nest klaar was, werden alle vrouwtjes zonder pardon verjaagd.
Maar nu wordt dat anders. Alleen zwangere wijfjes zijn welkom. Hij probeert
haar met een typisch baltsgedrag zijn territorium binnen te lokken,
naar zijn nesttunnel. Door die balts krijgt het vrouwtje zin om te paren, én
onderdrukt het mannetje zijn eigen agressie.
Als alles goed afloopt, leidt het mannetje het vrouwtje naar het nest. Ze
kruipt door de tunnel en zet haar eitjes af (kuitschieten), hiertoe gestimuleerd
door het ‘sidderen’ van het mannetje. Het mannetje volgt haar door
de tunnel en bevrucht de eitjes met zijn hom (zaadcellen). Daarna zijn mannetje
en vrouwtje weer rivalen. Het vrouwtje wordt onmiddellijk uit het territorium
weggejaagd. Dat moet wel, anders vreet mamalief haar eigen eitjes
op.
35
stekelbaarsjes
tiendoornige stekelbaars
driedoornige stekelbaars
nest van stekelbaars

36
nestbouw
het “plakken”
het “sidderen”
het “waaien”
De stekelbaars
Een mannetje met zorgen
De eerste 20 minuten na de bevruchting verdraagt het mannetje geen enkel
gezelschap. Ook hoogzwangere vrouwtjes worden weggejaagd. Die agressie
wordt opgewekt door de geur van de verse eieren. In die 20 minuten herstelt
hij het nest en schikt de eitjes.
Een half uurtje na de bevruchting is meneer in staat een nieuw vrouwtje
naar zijn nest te verleiden. Zo verzamelt hij in totaal zes tot zeven legsels.
Elk legsel wordt glad geduwd boven het vorige zodat er lagen eieren ontstaan.
Er zijn tot 200 eitjes per legsel: één driedoornmannetje kan dus tot
1400 nakomelingen verzorgen in zijn nest.
Met de vinnen ‘waaiert’ hij voortdurend zuurstofrijk water over de eitjes.
Pas als de jongen uitkomen, beginnen de echte zorgen. De kleintjes moeten
in het nest blijven, weglopers worden in de bek teruggebracht en uitgespuwd.
Toch moeten de jongen eenmaal ontsnappen: ze moeten naar de
oppervlakte om lucht te happen voor de zwemblaas. Een uiterst gevaarlijke
tocht, waarbij tientallen vijanden op de loer liggen: andere vissen, watertorren
en hun larven, salamanders, roofwantsen, … De jonge stekelbaarsjes,
met nog weke, ongevaarlijke stekeltjes, vormen een mals hapje maar kunnen
wel fantastisch vlug zwemmen.
Na 6 maanden zijn ze geslachtsrijp, in het volgende voorjaar kunnen ze zich
reeds voortplanten.
Stekelbaarsjes houden?
Je vangt een pracht van een stekelbaarsmannetje. Levendig baasje met
blauwe ogen en rode keel, glimmend lijfje met roversstrepen.
Belandt thuis in een goudviskom, iedereen moet dit wilde kleinood zien. Dan
volgt de teleurstelling. Na enkele dagen wordt de stekelbaars dof, verliest
zijn fut en sterft tenslotte.
Wie stekelbaarzen tijdelijk in een (groot!) aquarium wil houden, zorgt voor
fris en zuurstofrijk water, dat nooit warm wordt. Meer dan 25° is fataal. De
diertjes hebben wel zonlicht nodig: rechtstreekse ochtendzon is ideaal. Je
houdt beter slechts één mannetje met enkele vrouwtjes in hetzelfde aquarium.
Met wat geluk kan je zo de unieke broedzorg gadeslaan.
Zoals je reeds weet lusten stekelbaarzen enkel verse prooidiertjes. Gelukkig
aanvaarden ze ook diepvrieshapjes (die koop je in de winkel waar aquariumvisjes
of visgerei verkocht worden). Als je dan wat beweging in het water
brengt (via lucht- of waterpompje) lijkt het alsof de hapjes bewegen en slaat
het visje toe.
Bekijk ze aandachtig, maar geef ze na enkele weken weer de vrijheid in
‘hun’ plas. Daar horen ze tenslotte thuis.

Amfibieën
Hugo Willocx
Meneer pad houdt zijn vrouwtje stevig omkneld (voorpoten in oksels) en
laat zich meevoeren.
De naam ‘amfibie’ komt uit het Grieks. Amfi betekent ‘dubbel’,
bios betekent ‘leven’. Amfibieën leiden dus een ‘dubbelleven’.
Ze leven zowel op land als in water. Hun jeugd
maken ze steeds als waterdier door. Dat is niet uitzonderlijk:
veel insecten (muggen, libellen) starten hun leven in
het water. Bijzonder is wel dat amfibieën hun leven lang
nauw met het water verbonden blijven, ook nadat ze als ‘volwassene’
aan het landleven zijn aangepast. Ze blijven als het
ware twijfelen tussen water en land.
We onderscheiden twee grote groepen: kikkers en padden (de
staartlozen) en salamanders (de staartdragers).
Kikkerbilletjes
als vastenmaal
Tere huid
De ontwikkeling van amfibieën kunnen we simpel samenvatten als: ‘van kieuwen naar longen’ of ‘van
water naar land'. Toch blijven ze steeds in een min of meer vochtige omgeving leven. Hun huid is zeer
dun en gevoelig voor uitdrogen. Daarom zijn amfibieën meestal ’s avonds en ‘s nachts actief. Die dunne
huid biedt hen wel de mogelijkheid om, naast gewone longademhaling, ook via de huid te kunnen ademen.
37
Vroeger mocht men in de vastentijd geen
vlees, maar enkel vis eten. Maar eetlust
maakt een mens spitsvondig. Men werd het
erover eens dat dieren die in het water
leven ook een soort vissen waren.
Gemakshalve vergat men even dat
amfibieën ook op het land leven.
Kikkerbilletjes werden dus een
lekker vastenmaal.

38
Kikkers en padden
Een woning per seizoen
Weinig mensen beschikken over een tweede of zelfs een derde woning. Padden, kikkers en salamanders
horen tot die elite. Zij bezitten een lenteverblijf, een zomerverblijf én een winterverblijf.
Het lenteverblijf is achtereenvolgens liefdesnest, kraamkliniek en kindercrèche. Het is de waterpartij
waar amfibieën in het voorjaar naartoe trekken om er te paren en eitjes in af te zetten. In het zomerverblijf
leven ze afzonderlijk en zijn er actief op zoek naar voedsel. Padden maken er uitstapjes van
50 tot 150 m, de meer beweeglijke bruine kikker waagt zich verder. In dat landterritorium kiezen ze
een veilige en beschutte schuilplaats waar ze overdag rustig in verblijven. Salamanders leven meestal
tot de zomer in het water en kiezen pas in de nazomer voor het landleven, steeds in een vochtige en
beschutte biotoop.
Het winterverblijf dient om de winterperiode door te komen. Als koudbloedige dieren blijven amfibieën
afhankelijk van de omgevingstemperatuur. Zonder goede beschutting dreigen ze ‘s winters dood
te vriezen. Ze graven zich in onder het bodemoppervlak, vaak onder struweel, in bosgrond, of in de
modder van een plas.
Luk Dombrecht
Een ideaal zomerverblijf voor amfibieën: gevarieerde plantengroei, vochtig, schaduwrijk (natuurreservaat ‘De
Katteputten’ in Hollebeke).
De grote trektocht
Van februari tot eind maart, afhankelijk van het weer, trekken salamanders, padden en bruine kikkers
naar hun geboorteplas. Alleen geslachtsrijpe dieren trekken. Na zonsondergang, bij zacht en (liefst)
vochtig weer, verlaten ze hun winterverblijf. Goedgelegen en kwaliteitsvolle waterpartijen kunnen
zo ’populair’ zijn, dat de amfibieën (vooral padden) er met enkele duizenden tegelijk naartoe trekken!
Padden en kikkers kennen een uitwendige bevruchting: het mannetje brengt zijn zaadcellen niet
rechtstreeks in het lichaam van het vrouwtje. Er is water nodig als transportmiddel. Omdat ze massaal
naar dezelfde paaiplaats trekken, is de kans op succesvolle voortplanting verzekerd.
Blaaskaken en zacht gebrom
Groene kikkers maken zich liever niet moe. Ze leven het jaar door in en om het water, waardoor de trek
beperkt blijft. Mannetjes lokken de vrouwtjes met hun gekwaak. Dankzij de uitwendige keelblazen, de
twee ‘ballons’ aan weerszijden van de bek, klinkt hun gekwaak tot 500 m ver. De kwaakblazen worden
met lucht gevuld door uitademing met gesloten neusgaten. Alvorens uit te ademen, wordt de lucht
enkele malen heen en weer ‘gespoeld’ tussen kwaakblazen en longen. Elke keer passeert de lucht de
stembanden. De mannetjes vormen samen een koor om nog meer indruk te maken en vrouwtjes te lokken.
Die kunnen niet kwaken. De koorzang brengt iedereen in stemming om te paren.
De sterkste mannetjes zetten in en krijgen ook eerst een vrouwtje. Beginnende koorknaapjes moeten
hun beurt afwachten.

Kikkers en padden
De lokroep of paringsroep van bruine kikkers bestaat uit een zacht
gebrom, als van een ouderwetse motorfiets. De bruine kikker bezit
inwendig gepaarde kwaakblazen die in de voortplantingsperiode
blauw kleuren. Je moet goed luisteren om het gebrom te
horen.
De roep van de paddenmannetjes is vooral als afweer
bedoeld. Padden hebben geen geluidsversterkende kwaakblazen,
maar wel een schrille stem.
De groene kikker kent nog meer geluiden: een regenroep,
noodkreten, waarschuwingsgeluiden tijdens territoriale disputen.
Ook de gekende ‘kikkerplons’ is een waarschuwingsgeluid.
Een groene kikker die met een plons in het
water springt, verwittigt zijn buur dat het oppassen geblazen
is. Plons, plons, plons, … de ene na de andere duikt in het veilige
water.
Machopadden
Paddenmannetjes bespringen alles wat rond en zacht is. Met hun
voorpoten omklemmen ze hun ‘uitverkorene’. Wanneer de mannetjes zelf
besprongen worden, protesteren ze met geknor en rillen met het lijf.
Paarlustige vrouwtjes houden zich rustig en geven geen kik. Zo simpel is dat.
Maar soms loopt het behoorlijk fout. Af en toe wordt een vrouwtjespad of
bruine kikker ‘besprongen’ door een kluwen van wel 4 of 5 paddenmannen.
Soms neemt een paddenmannetje een bruine of groene kikker als partner. Zo
werkt het natuurlijk niet.
Eenmaal een paartje gevormd, wordt elke aanrander stevig afgeweerd.
Wie zich nu nog aandient, trakteert het mannetje op een paar rake trappen.
Die reactie kun je zelf uitlokken door het mannetje over zijn rug te strijken.
Een kwestie van hormonen en ‘goed’ weer
Temperatuur en vochtigheid spelen zeker een rol in de trekperiode. Maar in
Vlaanderen kan het met Kerstdag lente zijn en grijp je met Pasen naar je
winterjas. De daglengte blijft gelukkig wel betrouwbaar. Temperatuur en
daglengte zijn factoren die enkel werken wanneer het dier in de gepaste
stemming is. De trekdrift wordt vooral op gang gebracht door hormonen.
Eenmaal op stap spelen warmte en luchtvochtigheid een grote rol. Een zachte
avond (rond de 10°C) en regen vormen ideaal trekweer.
De bruine kikker is een ‘koude kikker’ die ook tijdens frisse avonden op trektocht
gaat. De meeste groene kikkers daarentegen wachten tot mei om op
vrijersvoeten te gaan.
Een spoor van algengeur
De wetenschap vond nog geen sluitend antwoord op de vraag hoe kikkers,
padden en salamanders hun voortplantingspoel terugvinden. Het winterverblijf
ligt meestal op enkele honderden tot 1.500 m van de paarplaats.
Afstanden tot 3 km zijn geen zeldzaamheid. Alleen wie paarrijp is (minstens
2 jaar oud) gaat op stap. Dat betekent dat deze diertjes feilloos hun weg
terugvinden naar het water waar zij geboren werden. Voor sloten die dich-
Paddenoverzet
39
In het vroege voorjaar, vanaf februari,
ontwaken amfibieën uit hun winterslaap.
Het enige waar die beestjes aan denken, is de
voortplanting. Op stap naar een geschikte
voortplantingspoel moeten die dieren soms
drukke wegen oversteken in ons dicht bevolkte
Vlaanderen. Daar schuilt het grote gevaar.
Om aan het gevaar te ontkomen, worden
padden en andere amfibieën door vrijwilligers
van de ene naar de andere
kant van de weg
overgezet.
foutje: pad omklemt groene kikker
paddenkluwen

40
Kikkers en padden
terbij liggen, hebben ze geen belangstelling. Soms overwinteren bruine kikkers in de modder van een
andere plas dan hun uitverkoren paaivijver.
De Engelse bioloog Savage ontdekte dat de neerslag, enkele maanden voor de trek, een rol speelt.
Regen zorgt ervoor dat het fosfaatgehalte van het water stijgt en daardoor de algengroei op gang komt.
Algen geven een bepaalde geur af en deze zou de bruine kikkers aantrekken. Dat verklaart ook waarom
bruine kikkers vooral bij tegenwind trekken. Die algen zijn ook belangrijk als basisvoedsel voor de dikkopjes.
Graag wat groen
De theorie van Savage geldt niet voor padden. Die trekken weliswaar ook terug naar de omgeving waar
ze geboren werden en vinden er de geschikte poel. Hoe, dat weten we niet. Magnetische velden? Een
speciaal zintuig? Ervaring leert alleszins dat padden in de omgeving van hun ‘traditionele’ voortplantingspoel
vlot een nieuwe, goede waterpartij ontdekken en koloniseren.
Padden hebben nood aan een waterpartij met voldoende planten en gevarieerde oevers. Ze verkiezen
waterplanten die loodrecht groeien, zodat ze er hun eisnoeren makkelijk kunnen rond wikkelen. Ook
een wisselende waterdiepte staat op het wenslijstje. Ondiep water warmt vlugger op, maar diepere
delen zijn nodig om de dikkopjes van voedsel, schuilplaatsen en leefruimte te voorzien.
Klemvaste paartjes
Op de paaiplaats zijn er meer mannetjes dan vrouwtjes. Mannetjes zijn eerder paarrijp en de vrouwtjes
verschijnen niet ieder jaar.
Sommige mannetjes slaan hun slag reeds onderweg en laten zich door vrouwlief op de rug voeren. In de
vijver is het een drukte van jewelste. Gekoppelde mannetjes houden hun partner stevig in de greep
onder haar oksel. Wrattige uitsteeksels op hun vingers (‘copulatieborstels’) maken de klemhouding
onwrikbaar. De onderarmen van de mannetjes zijn trouwens forser gebouwd tijdens de trek.
Daarenboven scheiden bepaalde klieren kleefstoffen af.
Olivier Dochy
Bruine kikkers zetten hun eitjes af in klompjes. Die zwellen op tot een grote massa kikkerdril.

Kikkers en padden
Afzetten en wegwezen
Het vrouwtje kiest een mooie, zonnige dag om haar eitjes af te zetten.
Enkele samentrekkingen van het onderlichaam, veroorzaakt door de ovulatie
of eisprong, kondigen de blijde gebeurtenis aan. Van zodra de eitjes uit het
lichaam komen, buigt ze haar rug en steekt haar achterpoten uit. Het mannetje
zit in de ideale positie om de eitjes te bevruchten. Hij komt lager op
haar rug en vormt met zijn achterpoten een ‘kommetje’ onder de cloaca van
het vrouwtje. Hierin worden de eitjes verzameld en bevrucht door het sperma
dat het mannetje met pompende bewegingen afscheidt.
Wanneer alle eieren gelegd zijn, is het feest afgelopen: het mannetje wordt
afgewezen. Een of enkele dagen later verlaat het vrouwtje het water en
trekt naar het zomerverblijf. Deze terugtrek verloopt vrij snel en is niet zo
massaal en opvallend als de heentrek.
Schema van de heentrek, paring, terugtrek
MANNETJE
ontwaakt en trekt naar de paarvijver
begint soms te roepen
zwemt of kruipt naar bewegende, ronde voorwerpen
omklemt een vrouwtje
In het water:
tegenover rivalen worden afweerbewegingen
en geluiden gemaakt
Paring:
glijdt naar achteren, vormt kommetje met
achterpoten
stort sperma uit als de eitjes komen
laat het vrouwtje los
omklemt ander vrouwtje of
kruipt na een paar dagen aan land,
sommige blijven tot mei in het water
VROUWTJE
ontwaakt en trekt naar de paarvijver
komt in de buurt van de mannetjes die ze prikkelt
door haar bewegingen
trekt traag vooruit, laat zich goed opmerken
paarbereid vrouwtje gedraagt zich rustig
In het water:
zoekt naar goede plaats met waterplanten en
voldoende diepte
Paring:
signaalhouding (na ovulatie): holle rug,
gestrekte poten
drijft de eitjes uit in twee snoeren
laat de signaalhouding varen, schept lucht en
zwemt rond: de snoeren worden om plantenstengels
gewikkeld
er komen geen eitjes meer
kruipt volgende nacht aan land en trekt naar
het zomerverblijf
41
‘copulatieborstel’

42
eiklompen van
bruine kikker
snoeren van gewone pad
evolutie eitje (kikkerdril)
evolutie larve (dikkopje)
Kikkers en padden
Kikkerdril: leve de zon
Padden zetten hun eitjes geleidelijk af in snoeren. Kikkers sparen, na de
eisprong, hun eitjes op in het lichaam, om ze op een gunstig moment uit te
stoten: de eiklompen of ‘kikkerdril’. De zwarte eitjes zijn 2 mm groot en
bevatten dooierkorrels als eerste voedsel voor de larve.
De bevruchte eitjes zinken eerst naar de bodem. Het geleiachtige omhulsel
neemt water op en zwelt. Door het opzwellen vergroot de inhoud, vermindert
het soortelijk gewicht en gaat het kikkerdril drijven. Die kleverige,
doorzichtige geleibol beschermt het eitje tegen uitdrogen, predatie en
schimmelvorming. Bovendien werkt de bol als een lens die het zonlicht op
het eitje concentreert en de warmte vasthoudt. Dankzij de zonnewarmte
kunnen de eitjes zich ontwikkelen. Daarom worden ze nooit afgezet in sterk
stromend water. In traagstromende waterlopen kunnen eitjes en dikkopjes
soms 2 tot 3 kilometer ver afdrijven.
Kikkerdril is voorzien van een antivriessysteem. Samen met het water
slorpt de vulstof ook microscopisch kleine plantjes, algjes, op. Zoals alle
planten kennen die fotosynthese. Overdag komt er zuurstof vrij en wordt de
drilmassa ‘luchtiger en lichter’. ’s Avonds valt de bladgroenwerking en dus
de zuurstofproductie uit. De algjes verbruiken wel zuurstof en daardoor
‘lost’ de vulstof een beetje en zinkt, net genoeg om niet in te vriezen aan
het wateroppervlak. Als de plas tenminste diep genoeg is.
Groene kikkers leggen hun eitjes pas in mei/juni. Dankzij het warmere weer
ontwikkelen de eitjes reeds na één week tot larve. Hun eiklompjes blijven
meer ondergedoken.
Zoveel eitjes
Wiskundig berekend moet elk koppeltje padden of kikkers in hun hele leven
minstens twee jongen grootbrengen om de soort in stand te houden. Toch
produceert elk vrouwtje jaarlijks duizenden eitjes. Een pad legt jaarlijks
2.000 tot 7.000 eitjes, bruine kikkers tot 4.000, groene kikkers tussen 5.000
en 10.000. Dreigen we ooit door padden en kikkers overspoeld te worden?
Veel eitjes en dikkopjes sneuvelen als maaltijd van vleesetend watervolk:
bootsmannetjes, salamanders, libellenlarven, waterschorpioen, waterkevers,
stekelbaarsjes en andere (roof-)vissen. De vraatzuchtige larve van de
geelgerande watertor alleen al eet 50 dikkopjes per dag … Ook ziektes en
schimmels kunnen een hoge tol eisen.
Ook voor volgroeide amfibieën loert er overal gevaar, zowel ‘te water als te
land’: roofdieren, reigers, kraaien, poeslief, … Tenslotte is er nog het verkeer.
Tijdens de trekperiode alleen al sneuvelen jaarlijks vele duizenden
padden en kikkers.
Best maar dat de natuur gul is wanneer het op eitjes aankomt.
Van kikkervisje tot kikkerregen
De ontwikkeling van ei tot kikkervisje duurt ongeveer drie weken. De dikkopjes
met hun lange staart kent iedereen. Om goed te kunnen zwemmen,
kreeg die zwemstaart een vinzoom mee. In het begin eten ze uitsluitend algjes,
later staan ook kleine diertjes (watervlooien, eenoogkreeftjes, …) op
het menu.

Kikkers en padden
Maar kikkervisjes worden landdieren: eerst verschijnen de achterpoten,
daarna de voorpoten. Langzaam ontwikkelen zich de longen. Op het einde
van die metamorfose verdwijnt ook de staart. De staartweefsels worden
door het lichaam opgenomen en opnieuw als bouwstoffen ingezet.
‘Resorberen’ heet dergelijk proces. Wanneer de metamorfose klaar is,
meten de kikkertjes en padjes amper 1,5 cm. Nu komen ze aan wal. Tijdens
goede jaren kan dat zo massaal gebeuren, dat we van een ‘kikker- of paddenregen’
spreken. Heel wat van die minidiertjes komen terecht in de maag
van een legertje predatoren.
Gifklieren
Padden bezitten een wrattige huid. In die wratten zitten kliertjes die gifstoffen
afscheiden. Voor de mens zijn die niet gevaarlijk.
Achter het oog bevinden zich twee opvallende gifklieren, de ‘paratoïden’.
Dit is een goed herkenningsmiddel voor padden. Kikkers bezitten die
niet. Padden zijn kruipers die zich niet snel uit de voeten kunnen ‘springen’
zoals kikkers. Om te ontsnappen aan vijanden is dat wel een nadeel. Gif
brengt de oplossing. En het werkt: 92 vogelsoorten eten kikkers, slechts 18
soorten lusten padden.
Padden zijn meest aangepast aan het landleven. De zwemvliezen aan hun
achterpoten zijn veel kleiner dan bij kikkers. Hun huid is relatief droog terwijl
de kikkerhuid altijd vochtig blijft door bepaalde klieren. Op de huid ligt
een dunne hoornhuid die niet meegroeit. Daarom vervellen kikkers en padden
regelmatig.
Katapult
Kikkers en padden zijn veelvraten. Alles wat beweegt en niet te groot is,
staat op het menu, van nietige mugjes tot dikke naaktslakken. Hun vangtuig
is hun lange tong. Die klapt bliksemsnel uit als een katapult, de kleverige
tongpunt grijpt de buit, tong met buit wordt binnengehaald. Een grote buit
wordt rechtstreeks in de bek genomen. Voorpoten zijn daarbij handig. Om
het voedsel te kunnen slikken, duwen de oogbollen het tot in de keelholte.
Om drinken hoeven padden en kikkers zich niet te bekommeren. Hun
huid is zo dun dat ze rechtstreeks water opneemt en het lichaam voldoende
vocht geeft.
Blaasbalgje
Kikkers en padden ademen in twee bewegingen. Eerst zuigen de neusgaten
lucht naar de mondholte. De mond blijft gesloten, terwijl de onderkaken en
de kin wat uitzakken. Daarna worden de neusgaten gesloten, de kin perst de
lucht als een kleine blaasbalg naar de longen. Die bewegingen van de onderbek
zijn goed te zien, net alsof het dier kauwgom knabbelt.
Om uit te ademen, spant het dier zijn lichaamswanden op, zodat de elastische
longen worden samengeperst en de lucht wordt uitgestoten.
Zien om niet gezien te worden
Wie als ‘wild’ dier oud wil worden, zorgt er best voor om niet op te vallen.
Wanneer je dan nog zelf een oogje in het zeil kunt houden, zit het helemaal
goed. Groene kikkers liggen diep in het water, maar de ogen blijven boven
... prooi met
43
evolutie larve (dikkopje)
De pad vangt zijn ...
zijn tong, die hij ...
... als een katapult uitslaat.

44
Gifklier pad
Kikker of pad
water. De kikker valt daardoor ook niet op voor zijn
eigen prooidiertjes.
Maar er is meer: ogen, neusgaten en trommelvliezen
liggen bijna op één lijn net boven het wateroppervlak.
Ademen, zien en horen blijven dus verzekerd.
Kikkers hebben geen uitwendig oor. Wie in
het water leeft, krijgt enkel last met oorschelpen.
Hun trommelvlies is de ronde vlek schuin achter elk
oog. Bij padden met hun wrattige huid is dat moeilijk
te zien. Omdat groene kikkers in het water leven,
vliegt hun buit hen dikwijls boven het kopje. Hun
gezichtsvermogen werd daarop afgesteld: de optische as van
de ogen maakt een hoek van 38° naar boven. De gewone pad en de bruine kikker zoeken hun voedsel
op het land en dus ligt hun optische oogas bijna horizontaal. Uitstulpende kikkerogen bieden ook het
voordeel dat ze achter zich kunnen kijken zonder de kop te draaien.
Kikker of pad?
HERKENNEN
AFMETINGEN
V: Vrouwtje
M: Mannetje
KOP
POTEN
ZWEMVLIEZEN
HUID
TANDEN
TROMMELVLIES
Kikker: neus, ogen en oren op één lijn
gewone pad
Bufo bufo
opvallende gifklier
achter het oog,
wrattige huid
V: 8-10 cm, soms meer
M: tot 7 cm
korte kop
korte poten (kruipen)
iets meer dan helft
tenen
ruw, leerachtig, wrattig
verhemelte
geen in de bovenkaak
onduidelijk
bruine kikker
Rana temporaria
donkere vlek achter het
oor
V: 9–10 cm
M: iets kleiner
bredere kop en stompere
snuit
springpoten
goed ontwikkeld
glad
op bovenkaak en
verhemelte
duidelijk
groene kikker
Rana esculenta
drie overlangse lichte
strepen
V: 8–12 cm
M: 6-9 cm
smalle kop en scherpere
snuit
springpoten
volledige zwemvliezen
glad, iets korrelig
op bovenkaak en
verhemelte
meestal duidelijk

Kikker of pad
KEELBLAAS
VOEDSEL
ZOMERGEBIED
OVERWINTEREN
LEVENSDUUR
VOORTPLANTING
paartijd
eitjes
dikkopjes
metamorfose
geslachtsrijp
gewone pad
gewone pad
Bufo bufo
geen
kleine landdiertjes: insecten,
spinnen, pissebedden,
wormen, slakjes,
...
droog tot vochtig land
ingegraven onder
bodem
10-15 jaar
half februari tot eind
maart, massale trek
2.000/7.000,
zwart-bruin, lange
(tot 2 m) snoeren
2 tot 3,5 cm
boven zwart, onder
grijs
aan land in juni-juli
4–5 jaar
(tot maximum
36 jaar oud)
bruine kikker
Rana temporaria
inwendig
idem (landdiertjes)
vochtig land
onder water in modder,
soms ingegraven op
land
6-9 jaar
begin februari tot half
maart, massale trek
750/4.500,
zwart, eiklompen drijven
aan oppervlak
4 tot 5 cm
donkerbruin met glanzende
stippen,
stomp staarteinde
in mei-juni
2-4 jaar
bruine kikker
groene kikker
Rana esculenta
uitwendig
land- én waterdiertjes,
ook eitjes van vissen en
bruine kikker
water en oever
onder water,
jonge dieren soms
ingegraven op land
5–7 jaar
april tot half mei, niet
opvallend
5.000/10.000,
bruin-zwart, eiklompen
zinken tss waterplanten
5 tot 8 cm
olijfkleurig met bruine
vlekjes, lichte buik,
scherp staarteinde
in aug-sept of
overwinteren als larve
2–3 jaar
groene kikker
45

46
de heren
kleine watersalamander
vinpootsalamander
alpenwatersalamander
kamsalamander
Salamanders
In onze streek leven vier soorten watersalamanders van het geslacht
Triturus: de kleine watersalamander, de vinpootsalamander, de alpenwatersalamander
en de grote watersalamander of kamsalamander.
De vuursalamander is een landsalamander van het geslacht Salamandra.
Deze prachtsoort komt in de Westhoek niet (meer) voor. Je kan dit dier
wél ontdekken net over de grens, op de Zwarteberg en in enkele nabije
Noord-Franse vochtige bossen ...
Te land en te water
Watersalamanders leven van de (na-)zomer tot de winterslaap op het land.
Overdag verstoppen ze zich onder ruige vegetaties, stenen of hout, in
bodemholtes, goed afgeschermd voor de zon, om zeker niet uit te drogen.
‘s Nachts gaan ze op jacht naar slakjes, insecten, spinnen, wormen, duizendpoten,
…
Vanaf de eerste najaarskoude stoppen ze met eten en gaan op zoek naar een
winterverblijf. In de loop van oktober worden ze totaal inactief: de ‘winterslaap’
begint. Geprikkeld door het lengen van de dagen worden ze wakker.
Wanneer de temperatuur iets stijgt, verlaten ze hun winteroord, op zoek
naar hun voortplantingspoelen. De trekperiode is zeer veranderlijk, naargelang
de weersomstandigheden: al vanaf begin januari kan je trekkende salamanders
aantreffen.
Salamanders trekken meestal vroeger dan padden. Ze blijven trouw aan hun
voortplantingspoel. Jonge dieren verkennen hun geboorteplaats en de omgeving,
om er 2 tot 3 jaar later, als ze geslachtsrijp worden, terug te keren. We
weten niet hoe ze dit klaarspelen. Anderzijds koloniseren volwassen salamanders
vrij snel nieuwe, goede poelen.
Van land- naar watervorm
De mannetjes bereiken de paaiplaats iets eerder dan de vrouwtjes. Ze
gebruiken die voorsprong om een speciaal bruidskleed te ontwikkelen: de
mooie kam en een levendig kleurpatroon. De kam begint op de rug ter
hoogte van de voorpoten en loopt verder over de staart. Tijdens de landperiode
is de staart rond, maar in het water wordt die een platte, sierlijke
zwem- en pronkstaart. De lichaamskleur wordt levendiger, vooral de felle
buikkleuren vallen op. Ook de cloaca krijgt kleur en zwelt op. Het wijfje
houdt er geen speciale bruiloftstooi op na. Opvallend is haar dikke ‘buik’, vol
met eitjes.
Interessant om weten is dat ook de ogen veranderen. Op het land zien salamanders
enkel scherp van dichtbij. In het water worden ze echter verziend,
ze merken een prooi reeds van ver op. Ze schieten op hun slachtoffer toe
maar door hun verziendheid happen ze er wel eens naast. Een laatste verandering
is het dunner worden van de huid, waar ze beperkt mee kunnen
ademen. Ze moeten wel regelmatig naar het wateroppervlak om een luchtje
te scheppen.
Gecompliceerde versiering
Watersalamanders paren in stilstaand of zwakstromend water. Er is geen
direct contact of omklemming tussen de partners, zoals bij padden en kikkers.
De paring verloopt voor alle watersalamanders volgens hetzelfde basis

Salamanders
patroon. Wanneer een mannetje (mét kam) een vrouwtje (zonder kam) ontmoet,
gaat hij op verkenning.
Hij moet er immers zeker van zijn dat het vrouwtje van zijn soort is. Daarna
probeert hij haar met zijn sierlijke kam en hevige kleuren te versieren en
stuurt haar met waaiende staartbewegingen prikkelende geursignalen toe.
Na dergelijk machtsvertoon toont het passieve vrouwtje eindelijk bereidwilligheid
en benadert het mannetje.
Hij reageert dolgelukkig met ‘staartwaaien’ en loopt daarna voor het vrouwtje
uit. Als ze hem blijft volgen, neemt ook zij eindelijk initiatief: ze moedigt
haar partner aan door met haar snuit de staart van het mannetje herhaaldelijk
aan te raken.
Helaas zijn er vaak rivalen in de omgeving. Strijdlustige soortgenoten gaan
een gevecht niet uit de weg. Soms moet een poot of een stuk staart eraan
geloven. Zo erg is dat niet: een beschadigd lichaamsdeel kan weer aangroeien.
Spermatoforen
Eindelijk kan de merkwaardige bevruchting doorgaan. Lopend scheidt het
mannetje twee kleverige pakketjes zaadcellen (‘spermatoforen’) af op de
bodem. Het vrouwtje volgt hem op de voet en schuurt voortdurend met haar
cloaca over de bodem. Zo kan ze de kleverige zaadkegeltjes in de cloaca
opnemen.
De opname van de kegeltjes is de meest kritieke fase van het hele avontuur.
Het hele opzet lukt alleen wanneer de wederzijdse reacties van de partners
elkaar op het juiste ogenblik opvolgen. Gemiddeld moet de hele
bedoening drie keer herhaald worden.
Salamanders lijken wat op
hagedissen. Hagedissen behoren echter
tot de reptielen. Om verwarring te vermijden,
zetten we de belangrijkste verschillen op een rijtje.
ontwikkeling
huid
ademhaling
levendbarende hagedis
salamander (amfibie)
- jeugd (larve) in het
water
- gedaanteverwisseling
- naakt, meestal vochig
- kieuwen tijdens jeugd
- longen en huid als
volgroeid dier
hagedis (reptiel)
- onmiddellijk
landleven
- geen gedaanteverwisseling
- beschubd en droog
- steeds longademhaling
In de Westhoek komen
slechts twee soorten reptielen
voor: levendbarende
hagedis en hazelworm. Die
laatste zal je slechts zelden
ontmoeten. De hazelworm
is bovendien een
pootloze hagedis die
sterk op een slang
lijkt.
de dames
47
kleine watersalamander
vinpootsalamander
alpenwatersalamander
kamsalamander

48
eitjes van salamander
larve kleine watersalamander
larve kamsalamander
larve vinpootsalamander
Salamanders
De eiafzetting
De bevruchting van de eitjes door zaadcellen gebeurt dus inwendig.
De eitjes zijn één of twee dagen na de paring legrijp. Bij moeilijke omstandigheden,
wanneer bijvoorbeeld de poel droogvalt, of er een harde vriesperiode
intreedt, kan de afzetting enige weken tot zelfs enkele maanden uitgesteld
worden. Soms worden de eitjes pas in het najaar afgezet.
Eitjes afzetten gebeurt erg behoedzaam. Ze worden één voor één op
waterplanten ‘gekleefd’. Eerst worden de planten onderzocht: ze moeten
buigzame bladeren hebben. Een geschikt blad wordt tussen de achterpoten
om de cloaca gevouwen. Het vrouwtje zet het eitje af en blijft een tijdje
roerloos zitten. Het eitje zwelt op, het gelatineuze eikapsel verhardt.
Wanneer het vrouwtje wegzwemt, blijft het omgevouwen blad rond het ei
plakken. De indirecte inwendige bevruchting en omzichtige eiafzetting
levert een beter resultaat op dan bij padden en kikkers. Daarom is het aantal
salamandereitjes veel kleiner: tussen 50 en 300.
Van larve tot salamander
Na twee tot drie weken komen de larfjes uit. Vlak achter het kopje draagt
het larfje een krans van uitwendige kieuwen. Die bestaan uit vele fijne,
sterk doorbloede zijtakjes die zuurstof uit het water opnemen.
De larfjes leven van dierlijk plankton, niet van algjes zoals bij dikkopjes.
Wanneer ze iets groter worden, jagen ze op prooitjes als watervlooien en
eenoogkreeftjes.
In tegenstelling tot kikkers en padden, verschijnen bij salamanderlarven
eerst de voorpoten, daarna de achterpoten. Als de uitwendige kieuwen
verschrompelen, zijn de longen volgroeid. De salamandertjes moeten steeds
meer naar de oppervlakte om te ademen. Na twee tot drie maanden waterleven
gaan ze aan land als magere, kwetsbare diertjes.
Het komt wel voor dat de larven in het water overwinteren. Dit gebeurt als
de eitjes erg laat (najaar!) werden afgezet. Deze larven metamorfoseren pas
de volgende zomer.
Bij de meeste soorten salamanders treft men af en toe exemplaren aan met
uitwendige kieuwen, die toch geslachtsrijp zijn. Dit fenomeen noemt men
‘neotenie’. Letterlijk: neo = nieuw, tenere = tegenhouden, dus: de vernieuwing
(metamorfose) tegenhouden.
Met smaak en geur
Salamanders kunnen van ver een prooi opmerken. Ook de geur speelt een
belangrijke rol bij het opsporen van voedsel. Voortdurend zuigt de salamander
door zijn neus water aan om het langs zijn bek weg te persen. Ruikt of
proeft hij in dit water een prooi, dan worden de persbewegingen van zijn
keeltje heftiger en sneller, tot hij de prooi ontdekt. Alle waterdiertjes die
hij kan inslikken, vallen ten prooi.
Een vers hemd
Normaal vervelt een salamander in het water om de 8 à 10 dagen, omdat de
hoornlaag niet kan meegroeien. Daarnaast is er ook slijtage. De oude huid
wordt dof en rimpelig, er vormt zich een nieuwe huid. Tussen beide komt er
een soort slijm. De oude huid komt los en scheurt open aan de kop. Het

Salamanders
geheel wordt dan als een hemd uitgetrokken. Als het velletje enkel nog aan
de staart vastzit, gaat de salamander rondtollen en probeert zijn eigen
oude huid op te eten. Vaak komen hongerige soortgenoten mee snoepen.
Vuursalamander: de verdwenen soort
Vuursalamanders zijn eierlevendbarend. Het vrouwtje van de vuursalamander
legt geen eieren zoals de watersalamanders, maar ontwikkelt die in het
lichaam tot larven. Meestal worden de goed ontwikkelde larven in langzaam
stromend en zuurstofrijk water afgezet, maar ook vaak in stilstaand en zelfs
voedselrijk water.
In de Heuvellandse bronbosjes was de vuursalamander één van de meest
zeldzame dieren. Eind jaren ‘70 van de vorige eeuw bleef slechts één vindplaats
bekend: de Rodeberg in Westouter. Sindsdien zijn geen volwassen dieren
of larven meer gevonden. Door de toenmalige harde recreatie in het
gebied werden de meeste biotopen van deze soort vernietigd. De laatste
jaren werden de kwetsbare delen van het bos en de belangrijkste bronbeekjes
in het gebied afgesloten voor het publiek.
Laten we hopen dat de vuursalamander hier terug komt!
Vier soorten salamanders
De vier soorten die in onze streek voorkomen kunnen we het
gemakkelijkst identificeren in de paartijd. Dan zijn de kleuren
het hevigst en de kam het best ontwikkeld. Op basis van kleur
en kam vind je op de volgende blz. een determinatietabel.
Hugo Willocx
49
larve vuursalamander
Vanwaar de naam
vuursalamander?
Deze salamanders overwinteren dikwijls
onder houtmijten en -stammetjes waardoor
de kans groot is dat ze met het hout in de
open haard belanden. Onze voorouders
geloofden dat de salamander als het ware
uit het vuur kwam gekropen en de
vlammen met zich meedroeg.
Vandaar zijn naam ...
vuursalamander.
De vuursalamander komt in de Westhoek niet meer voor. Net over de grens met Frankrijk (Zwarteberg) leven
er wel nog gezonde populaties.

50
KENMERKEN
grootte
rug
buik
keel
MANNETJE
mannetje in
paarperiode
VROUWTJE
LARVE
Vier soorten salamanders
kleine watersalamander
Triturus vulgaris
6 - 11 cm, vrouwtje iets kleiner dan mannetje
geelbruin met zwarte vlekken, kop gewoonlijk
3 - 5 groeven
vuilwit met brede, geeloranje lengtestreep en
ronde bruine vlekken
meestal gevlekt, indien weinig gevlekt: geelbeige
kleur
grote ononderbroken rug- en staartkam, aan de
tenen huidzomen
3 tot 5 cm, lichtbruin, staart versmalt geleidelijk
in een punt, niet te onderscheiden van de
larven van de vinpootsalamander
vinpoot- of draadstaartsalamander
Triturus helveticus
iets kleiner dan de kleine watersalamander;
mannetje 5 - 8 cm, vrouwtje 6,5 - 9 cm of iets
groter (staartdraad niet meegerekend)
geel, groen tot donkerbruin met donkere ronde
vlekken
rozig met een smalle gele lengtestreep en kleine
vlekken op de zijden
ongevlekt en rozig tot vleeskleurig (zeker bij
vrouwtjes)
lage rug- en iets hogere staartkam. Staartpunt
versmalt plots en eindigt met een draadvormig
uiteinde. Vliezen tussen de achtertenen sterk
ontwikkeld.
3 - 5 cm, lichtbruin, staart versmalt geleidelijk
in een punt, niet te onderscheiden van de larven
van de kleine watersalamander

alpenwatersalamander
Triturus alpestris
middelgrote watersalamander, mannetje
7 - 10 cm, vrouwtje 8 - 12 cm
mannetje: blauwachtig met zwarte vlekken
vrouwtje: bruin-groen gemarmerd
ongevlekt geel, oranje of oranjerood
soms kleine donkere vlekjes op de keel
lage geelachtige kam met zwarte strepen,
onderzijde van de vuilwitte band tussen rug
en buik met lichtblauw afgezoomd.
4 - 6 cm, donkerbruin met donkere vlekjes:
hoge staart eindigt in een stompe punt, oranje
rugstreep
kamsalamander
Triturus cristatus
onze grootste inheemse watersalamander,
mannetje 10 - 14 cm, vrouwtje 11 - 17 cm
donkerbruin met zwarte vlekken, huid relatief
ruw tot wrattig
geel tot oranje met zwarte vlekken
gescheiden van de buik door een dwarse huidplooi,
donker met witte en grijze spikkels
hoge, getande rugkam, duidelijk gescheiden
van de staartkam. Aan weerszijden van de
staart een witte tot blauwe band.
6 - 8,5 cm, lange tenen, draadstaart
KENMERKEN
grootte
rug
buik
keel
MANNETJE
mannetje in
paarperiode
VROUWTJE
LARVE
51

52
Nieuwe
poelen helpen!
In de Westhoek gaan vijf soorten amfibieën er
duidelijk op achteruit, enkel de vinpootsalamander
en de gewone pad houden stand. Alle soorten
werden slechts in de helft of minder van de vroegere
vindplaatsen teruggevonden. Vele goede poelen zijn
verloren gegaan. Dit verlies wordt voor een deel goedgemaakt
door de kolonisatie van nieuwe of voorheen
onbezette waterpartijen. Onderzoek toont aan dat
de inrichting van nieuwe, goed beheerde poelen of
(tuin-)vijvers in de juiste gebieden bijzonder
zinvol is als maatregel voor het behoud of
het herstel van amfibieën. En dus ook
van andere streekeigen waterdie-
ren. Handen uit de mouwen!
Verspreiding
Hoe zeldzaam zijn amfibieën tussen
IJzer en Leie?
Tussen 2000 en 2005 werkten zowat 130 vrijwilligers
samen aan een grootschalig onderzoek naar de
amfibieën in de zuidelijke Westhoek, de streek
tussen IJzer en Leie en het Brugse Ommeland.
Beide regio’s staan bekend om hun rijkdom aan
amfibieën. Er werden niet minder dan 1.313 poelen
geïnventariseerd. De resultaten van de zuidelijke
Westhoek vatten we hier beknopt samen.
Achteruitgang
De verzamelde gegevens werden verwerkt in een wetenschappelijk
rapport: "Poelen en amfibieën in West-
Vlaanderen". Dit biedt een realistisch beeld van de verspreiding,
de algemeenheid of zeldzaamheid van de verschillende
soorten. Door vergelijkend onderzoek met een universitaire studie
uit 1976-1978 (Ph. De Fonseca, ‘de herpetofauna in Oost- en West-
Vlaanderen’, 1980) konden betrouwbare vergelijkingen en conclusies opgemaakt
worden. Ook de verandering van het aantal vindplaatsen (poelen, vijvers, tuinvijvers) werd onderzocht.
We beperken ons hier tot de gegevens die het rapport weergeeft over de 7 soorten die in de zuidelijke
Westhoek voorkomen.
Dit onderzoek werd gestuurd door de Provincie West-Vlaanderen, het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek en
Hyla (Werkgroep amfibieën en reptielen van Natuurpunt vzw), in samenwerking met het Regionaal Landschap
West-Vlaamse Heuvels en de plaatselijke afdelingen van Natuurpunt vzw.
Alpenwatersalamander
De verspreidingskaartjes zijn overgenomen
uit het rapport ‘Poelen en
amfibieën in West-Vlaanderen’.
De alpenwatersalamander is de
minst kieskeurige. Hij toont toch een
voorkeur voor kleine, ondiepe,
beschaduwde en koele poelen, ook
in karrensporen in of in de nabijheid
van bossen. De soort komt overal
binnen het Regionaal Landschap voor
en is er de meest talrijke.
Dit was en blijft een algemene soort,
hoewel het aantal recente vindplaatsen
slechts 2/3 van het vroegere
aantal bedraagt. De soort verdween
uit 60% van de vroegere vindplaatsen.
25% van de recente waarnemingen
komt van poelen waar de
soort vroeger niet was opgemerkt. In
de IJzervallei blijft het aantal vindplaatsen
zeer beperkt.

Verspreiding
Kamsalamander
Zeldzaam in Vlaanderen, maar nog
aanwezig in de heuvelstreek. De
soort is sterk afhankelijk van de aanwezigheid
van hagen, houtwallen,
knotbomen, riet en vochtige bosjes
in de directe omgeving van de poel.
Stelt hoge eisen: grote poelen met
watervegetatie, liefst in beekvalleien.
Deze zeldzame soort gaat algemeen
achteruit: het aantal recente locaties
bedraagt slechts 39% van het
vroegere aantal. Hij komt slechts in
10% van de onderzochte poelen voor.
De zuidelijke Westhoek herbergt wel
een belangrijke restpopulatie. In de
rest van West-Vlaanderen zijn kamsalamanders
bijzonder zeldzaam of
ontbrekend. Toch een lichtpunt: er
werden nieuwe locaties met kamsalamander
ontdekt. Ook nieuw gegraven
poelen in een goede omgeving
blijken vlot gekoloniseerd te worden.
Vinpootsalamander
Zeldzaam in Vlaanderen. Enkel in
het Poperingse, de Heuvelstreek en
lokaal in Frans-Vlaanderen soms heel
talrijk! In het Ieperse en verder komt
de soort niet voor. Vinpootsalamanders
verkiezen vooral waterpartijen
aan de rand van bossen. Dit is de
meest zeldzame watersalamander in
West-Vlaanderen: de soort komt in
minder dan 10% van de onderzochte
poelen voor. In de zuidelijke
Westhoek leven ze in drie gescheiden
gebieden: het westelijke deel
van het Hoppeland, de West-
Vlaamse heuvels en Houthulst. De
soort werd teruggevonden in de helft
van de vroegere vindplaatsen, 41%
van de waarnemingen werd in nieuwe
locaties verricht. Het totaal aantal
vindplaatsen is wel toegenomen.
In de omgeving van Wervik werden tussen 2004 en 2006 nieuwe
vindplaatsen ontdekt. Men telde er 18 poelen met kamsalamander:
een ongewoon hoge dichtheid! Deze recente gegevens vind je
nog niet op het kaartje terug.
53

54
Verspreiding
Kleine watersalamander
Veel voorkomende soort en ruim verspreid
in de regio. Weinig kieskeurig
wat zijn water- en landbiotoop
betreft. Ze komen echter niet voor
in vervuild water.
Vroeger was dit de meest algemene
amfibiesoort in West-Vlaanderen.
Dat is nu niet meer zo: het aantal
recente locaties bedraagt slechts
38% van het vroegere aantal. Tijdens
de inventarisatie werd ze aangetroffen
in 42% van de onderzochte poelen.
De soort lijkt op het eerste
gezicht ‘ruim verspreid’, maar gaat
er toch beduidend op achteruit.
Gewone pad
Deze vrij algemene soort werd
gevonden in 30% van de onderzochte
waterpartijen. Algemeen beschouwd
houdt ze vrij goed stand, hoewel ze
slechts in 1/3 van de vroegere vindplaatsen
is teruggevonden.
Bijzonder opvallend is dat 59% van
de recente waarnemingen uit nieuwe
locaties komt: de pad wist een
groot aantal (ook nieuwe) waterpartijen
te koloniseren. Uit de inventarisatie
blijkt dat de soort hier en
daar zou toenemen. Een gevolg van
de jarenlange beschermingsacties?
Dit is de verdienste van enkele tientallen
vrijwilligers die de padden tijdens
de voorjaarstrek over de autowegen
helpen.
Wie aan deze beschermingsacties
wil deelnemen, kan contact opnemen
met de gemeentelijke milieudienst,
het regionaal landschap of
De Bron vzw.

Verspreiding
Bruine kikker
Alhoewel gekend als vrij algemene
soort, werd de bruine kikker slechts
in 23% van de onderzochte waterpartijen
gevonden. De soort gaat
achteruit: het aantal recente locaties
bedraagt 45% van het vroegere
aantal. Ze werd teruggevonden in
minder dan 20% van de vroegere
vindplaatsen. Slechts 25% van de
recente waarnemingen werden verricht
op plaatsen waar de soort vroeger
niet was opgemerkt.
Groene kikker (bastaardkikker)
In West-Europa leven er drie soorten
groene kikkers: poelkikker,
bastaardkikker en meerkikker. In
onze streek leeft de ‘bastaardkikker’,
voorheen ook de ‘middelste
groene kikker’ genoemd.
In onze streek is de achteruitgang
van deze kikker bijzonder groot. Het
aantal recente vindplaatsen bedraagt
60% van het aantal uit de
periode 1976-‘78. Groene kikkers
verdwenen uit 62% van de vroegere
locaties. Slechts 22% van de recente
waarnemingen werd verricht op
plaatsen waar ze vroeger niet waren
opgemerkt.
55

56
Vogels en zoogdieren in en om de plas
Als de waterpartij enige omvang heeft, voldoende planten herbergt en wat rust geniet,
is er veel kans op watervogels. Het waterhoen en de wilde eend nestelen wel eens
nabij een poel. De blauwe reiger komt er op voedselbezoek. En misschien probeert een
ijsvogel er een stekelbaarsje te verschalken.
Nogal wat zoogdieren zoeken af en toe de waterkant op. Slechts enkele zijn échte
waterratten: de muskusrat en de woelrat. Een otter, het waterroofdier bij uitstek, zal
je niet meer ontmoeten: otters verdwenen in 1984 uit de streek. Maar bunzing en hermelijn
duiken wel nog op nabij gevarieerde wateroevers.
blauwe reiger Hans De Groote
De blauwe reiger
Alles aan deze grote waadvogel (90 cm) is lang en slank: de witte hals, de poten en tenen, de dolksnavel,
de zwarte hoofdpluimen. Zeer typerend is de vlucht: een langzame en diepe vleugelslag, met ingetrokken
hals en gestrekte poten. De roep klinkt als een rauwe, hese schreeuw.
Net als de wilde eend wist de reiger zich aan verschillende biotopen aan te passen. De vogel werd tot
1972 bejaagd en vervolgd, maar aanvaardt steeds meer menselijke nabijheid. Hij komt in alle soorten
watergebieden voor, als hij er zijn prooi wadend in kan bemachtigen. Steeds vaker zie je ook ‘landreigers’,
die op weiden en akkers naar voedsel zoeken. Reigers eten alles wat ze kunnen pakken: vissen,
amfibieën, insecten, wormen, slakken, af en toe iets plantaardigs. Ook muizen, mollen en nesten van
grondbroeders zijn niet veilig als een reiger langskomt.
Reigers zijn koloniebroeders. Het omvangrijke nest ligt in de kruin van hoge bomen, nabij grote watergebieden.
Bij poelen en kleine vijvers zal een reiger nooit broeden.

Vogels
waterhoen Johan Verbanck
Het waterhoen
Het waterhoen bezit een leigrijs verenkleed met veel wit onder de opgewipte
staart. Opvallend is de levendige, rode snavel met een gele punt. De
vogel loopt op groene poten. Waterhoentjes eten dierlijk én plantaardig
voedsel. Dat vinden ze zowel op het land, langs de oever, als op het water.
Meerkoeten, die nauw verwant zijn aan het waterhoen, zijn eenkleurig grijszwart,
met een grote witte snavel. Ze leven op grote open vijvers.
Waterhoentjes houden van kleine, moerasachtige watertjes.
Waterhoentjes bouwen een groot nest, meestal dicht bij of op het water. Het
is goed verankerd tussen waterplanten of struiken. Een koppeltje waterhoentjes
is van eind maart tot begin augustus druk doende met nestelen en
kuikens opvoeden. Ze krijgen 5 tot 8 eieren die 3 weken bebroed worden. Na
7 weken vliegen de jongen uit. Meestal zijn er 2, soms 3 legsels per jaar.
Jonge waterhoentjes vallen regelmatig ten prooi aan roofdieren en roofvissen.
De wilde eend
De wilde eend is de grootste en meest algemene van de grondeleenden. Die
‘slobberen’ in de waterbodem langs de oever en zeven er eetbare plantjes
en diertjes uit. Ze zoeken ook diepere bodems af door ‘kopje onder’ te gaan,
met het achterlijf omhoog gericht. Helemaal onder water duiken hoort er
niet bij. Wanneer wilde eenden opvliegen, stijgen ze in een bijna verticale
vlucht uit het water op. Tamme of verwilderde neerhofeenden zijn
daarvoor te zwaar en te lomp. Ze vliegen steeds schuin op.
Het mannetje, de woerd, is onmiskenbaar met zijn glimmend groene kop en
hals, die eindigt met een witte ring. De staart bezit witte randen en twee
zwarte, grappig opgekrulde middenstaartveertjes. Het wijfje is geelachtig
gespikkeld donkerbruin. Beide bezitten een grote purperviolette vleugelspiegel,
afgeboord met zwarte en witte lijnen.
57
waterhoen
wilde eend

58
Vogels
Wilde eenden eten gevarieerd: diverse planten en zaden, insecten, wormen, kikkervisjes, zelfs kikkers.
Het nest is verzorgd: een basis van droog gras, daarop fijner materiaal, het geheel afgewerkt met dons
dat in een cirkel rondom het wijfje is geschikt. De nestplaats is heel variabel: van op de bodem, tussen
hoog gras, tot in een holle boom (knot- of treurwilg). Het uitgebreide legsel (7 tot 14 eieren) wordt al
in maart bebroed. De broedduur bedraagt ongeveer 28 dagen.
Wilde eenden weten zich aan vele milieus aan te passen, van grote natuurgebieden tot kunstmatige
tuinvijvers. Dankzij hun talrijke kroost en een brede voedselkeuze komen ze algemeen voor.
Het vliegende juweel
De allermooiste vogel die soms (en steeds vaker) een poel of tuinvijver bezoekt is de ijsvogel. De kleurenpracht
van deze vogel is exotisch. Vooral de haast fluorescerende lichtblauwe rug is onmiskenbaar.
IJsvogels duiken in helder water naar kleine prooien: stekelbaarsjes, kikkervisjes, salamanders, …
Vanaf de nazomer tot het einde van de winter bezoeken ijsvogels wel eens poelen en tuinvijvers.
Tuinvijvers met helder water waarin kleine goudvissen of andere opvallende soorten zwemmen, zijn
voor ijsvogels een gedroomd luilekkerland! Vanaf maart zoeken ze hun broedterritorium op in rustige,
waterrijke gebieden. Midden een hoge en steile aarden wand boren ze een lange nesttunnel, die eindigt
in een holletje. Bewoonde ijsvogelnesten herken je aan de stank van rotte vis en de witte meststrepen
op de wand.
Marc Espeel
IJsvogels zijn kwaliteitsmeters van het waterbiotoop: hun regelmatige aanwezigheid wijst op een goed en kwaliteitsvol
leefgebied.

Zoogdieren
Ratten
Drie soorten ratten komen regelmatig langs en in het water voor: muskusrat,
woelrat en bruine rat. Alle ratten genieten een slechte faam. De bruine rat
(‘rioolrat’) leeft vooral in de nabijheid van de mens.
Muskusratten zijn van oorsprong Noord-Amerikaanse knaagdieren, die hier
omwille van hun pels werden ingevoerd. Een aantal ontsnapte en verspreidde
zich over heel Europa. Muskusratten ondergraven oevers met hun uitgebreide
gangenstelsels en veroorzaken soms waterlast. Ze eten uitsluitend
plantaardig materiaal, met een voorkeur voor allerlei wortels en knollen.
Vele landbouwvruchten moeten er dus aan geloven.
Door de verdwijning van hun natuurlijke vijanden (vooral otter, bunzing, ook
hermelijn) kunnen de ratten zich ongelooflijk snel uitbreiden. Ze worden
systematisch bejaagd en bestreden door professionele rattenvangers.
Daardoor blijft hun aantal enigszins onder controle.
Als een … rat in het water
Het lichaam van de echte waterratten, muskusrat en woelrat, is perfect aangepast
aan het waterleven. De dikke, korte kop gaat direct over in een
gedrongen romp, die eindigt met een lange staart. Dankzij deze spoelvorm
glijden ze soepel door het water. De oorschelpen zijn nauwelijks te zien, het
inwendige oor kan bij het duiken door een huidplooi worden afgesloten: een
unieke aanpassing van de muskusrat.
otter Rudy Claeys
De otter staat symbool voor een kwaliteitsvol en waterrijk landschap.
De soort verdween uit West-Vlaanderen begin jaren ‘80.
59
muskusrat

60
woelrat
bruine rat
otter
hermelijn
Zoogdieren
Muskusratten bezitten korte voorpoten en grote achterpoten die dienst doen
als zwempoten. De vijf tenen zijn verbonden door korte zwemvliezen. Iedere
teen is omzoomd door een ‘zwemborstel’: waterafstotende haartjes die het
roeioppervlak vergroten. Tussen beide roeipoten ligt het roer: de onbehaarde,
zijdelings afgeplatte staart. De woelrat bezit een ronde, behaarde
staart. De glanzende pels is met fijne haren bezet en kan veel lucht opslaan.
Hierdoor wordt het drijfvermogen groter.
Wanneer we een ‘grote’, ‘dikke’ rat van 30 cm romplengte zien bij het
water, dan zal het wel een muskusrat zijn. Het dier is erg mensenschuw en
zal direct onderduiken.
Zien we een ‘kleine’ rat van 15 tot 20 cm romplengte die we geruisloos kunnen
benaderen, dan kan het een woelrat zijn. Deze soort is erg bijziend
zodat we ze tot op enkele passen kunnen benaderen. Bij het minste geluid
duikt hij onmiddellijk onder.
Marters
Hét roofdier van de waterkant is (was) de otter.
Tot halfweg de 20ste eeuw kwam dit dier nog ruim verspreid voor in de
Westhoek. Sedert 1984 (in De Blankaart) zijn er geen waarnemingen meer
geweest. Met klemmen, vallen, geweren, maar ook door de watervervuiling
en landschapsvernietiging werd dit prachtdier uitgeroeid. Gelukkig bezit de
waterkant nog andere roofdieren, die voor wat evenwicht kunnen zorgen.
De bunzing, een roofdier van het gevarieerde platteland, vertoeft graag
langs oevers van beken en vijvers. Als rattenvanger is hij nauwelijks te overtreffen.
Zijn slanke, soepele lijf is uiterst geschikt om de ratten, ook muskusratten,
in hun gangenstelsels te achtervolgen. Bunzings eten ook graag
kikkers en, wat weinig roofdieren lusten, padden. Ze krijgen een zware indigestie
als ze vrouwelijke kikkers of padden oppeuzelen die hun eitjes nog
niet hebben afgezet. Het gelatineuze omhulsel rond de eitjes zwelt op in hun
maag en ze moeten alles uitbraken.
De bunzing wordt ook ‘eierdief’ en ‘stinkotter’ genoemd. Zijn eerste bijnaam
is sprekend. Stinken doet het dier wanneer hij schrikt of aangevallen
wordt. Uit klieren bij de anus scheidt het een stinkende vloeistof af die aanvallers
(honden, vossen) ontmoedigt.
Ook de hermelijn, een kleinere neef van de bunzing, is vaak aan de waterkant
op jacht. Hij speurt er vooral naar woelratten en muizen. Die achtervolgt
hij tot diep in hun gangen. ’s Winters krijgt de hermelijn een witte
pels. Hun typerende zwarte staartpunt zorgt voor de herkenning.
Als rattenvangers zijn hermelijn en bunzing van onschatbare waarde. Deze
dieren verdienen dan ook echte bescherming.
Waterspitsmuis
Tenslotte is er ook nog een spitsmuis, die zich als waterdier specialiseerde:
de waterspitsmuis. Dit vrij zeldzame diertje kan wel eens een poel of tuinvijver
bezoeken. Waterspitsmuizen zijn hongerige rovertjes: ze eten alles
wat leeft in het water, van kleine insectjes tot stekelbaars.

ETEN OF GEGETEN WORDEN EN ... OPRUIMEN!
In deze uitgave passeerde slechts een klein deel van de vele soorten planten en dieren
die in en om een poel leven de revue. Al die soorten hebben wel met elkaar te
maken. Tussen alle planten en alle dieren binnen een watergebied bestaat er een
voortdurende, complexe wisselwerking.
Enkele eenvoudige voorbeelden: de stekelbaars bouwt zijn nest met plantaardig materiaal,
watervlooien eten algen, de waterschorpioen verschuilt zich tussen de planten
om op een prooi te loeren.
Iets ingewikkelder klinkt deze combinatie: planten zorgen voor zuurstof in het water,
dieren met kieuwen ademen die zuurstof in en koolzuur uit, planten nemen dit koolzuur
op om er (via de fotosynthese) suikers uit te maken. Uit die suikers halen ze hun
energie en de nodige bouwstoffen.
Maar het kan nóg ingewikkelder.
61

62
Schema
fotosynthese
WATER + KOOLSTOFDIOXYDE =
SUIKERS + ZUURSTOF
of
H 2 O + CO 2 = C 6 H 12 O 6 + O 2
Schema verbranding
SUIKER + ZUURSTOF =
ENERGIE + KOOLSTOFDIOXYDE + WATER
of
C 6 H 12 O 6 + O 2 =
Joule + CO 2 + H 2 O
De truc van de fotosynthese
Olivier Dochy
Waterviolier is een prachtige maar zeldzame waterplant. Ze groeit
grotendeels ondergedoken, maar steekt haar bloemen fier boven
het water uit. De plant houdt van kwelzones: bewegend water dat
zich op kleilagen een uitweg zoekt.
Zonder planten geen dieren
‘Groene planten vormen de basis van alle dierlijk leven omdat
alleen planten anorganische stoffen kunnen omzetten tot organisch
materiaal’. Zwaar maar waar.
De voornaamste anorganische stoffen uit deze stelling zijn water (H 2 O),
koolstofdioxde (CO 2 ), fosfaat (P) en nitraat (N). Simpelweg noemen we ze ‘voe-
dingsstoffen’. Uit deze stoffen bouwen planten hun voedsel op. Ook voordat er leven was op aarde,
kwamen die anorganische voedingsstoffen voor. Ze liggen aan de basis van het ontstaan van het leven.
In het water zijn zuurstof, koolstofdioxide, fosfaten en nitraten opgelost. Dieren kunnen onmogelijk
leven van deze anorganische stoffen. Ze moeten eerst door planten tot organisch materiaal of ‘voedsel’
worden omgezet. Planten leggen de brug tussen de anorganische en de organische wereld. Daarom
zijn ze onmisbaar.
Opbouwen en afbreken
Door opname van nog andere voedingsstoffen (fosfaten, nitraten, …) worden uit suikers alle bouwstenen
gemaakt die de plant nodig heeft om te groeien, gezond te blijven, bloemen en vruchten te ontwikkelen.
Opbouw en onderhoud van de plant kost haar wel energie. Aan bakstenen hebben wij ook niet
genoeg als we een huis bouwen: er moet ook gemetseld worden!
Het overgrote deel van de gevormde suikers wordt hiervoor afgebroken. Nu gebeurt precies het omgekeerde
van de fotosynthese: suikers worden verbrand. Hierbij wordt een deel van de opgeloste zuurstof
verbruikt, dat noemen we ‘ademhaling’. Een deel van de opgestapelde zonne-energie wordt weer vrijgegeven.
Planten kunnen enkel overdag voedsel aanmaken. Zonder zonlicht valt de fotosynthese stil. Maar ook in
het donker blijven planten ademhalen. Dag en nacht wordt energie verbruikt. Er zit dus verlies op het
systeem.

De één zijn brood, de ander zijn dood
Voor het dierenleven in het water zijn de zeer kleine planten belangrijker
dan de grote planten als riet, lisdodde, gele lis. In de bovenste waterlaag
leven oneindig veel microscopische kleine algen. Zij vormen het basisvoedsel
voor veel (meestal kleine) waterdieren: watervlooien, eenoogkreeftjes,
jonge kikkervisjes. Dat zijn de planteneters of verbruikers van de eerste
orde. Watervlooien zijn op hun beurt een belangrijke prooi voor stekelbaarsjes,
een vleeseter of verbruiker van de tweede orde. Stekelbaarsjes
worden verschalkt door grotere roofvissen zoals de snoek, een supervleeseter
of verbruiker van de derde orde. De snoek kent geen vijanden tenzij de
mens en (grote) soortgenoten.
Er vormt zich een keten van leven, waarbij organisch materiaal en meteen
ook energie wordt doorgegeven. Deze voedselketen begint altijd met
microscopisch kleine planten en eindigt bij supervleeseters.
De eenvoudige voedselketen toont aan hoe de levende wezens, op basis van
voedsel en energie, onderling met elkaar verbonden zijn.
De keten wordt een kringloop
Natuurlijk wordt niet elke plant of dier opgegeten. Vele planten (of plantendelen)
sterven vooraleer te worden opgegeten. Ook de planteneters en
hun predatoren, de vleeseters, sterven ooit.
Al deze plantenresten, dode dieren, uitwerpselen, zakken langzaam naar de
bodem van de poel. Daarbovenop komen soms nog belangrijke hoeveelheden
(dood) organisch materiaal die van buiten de plas in het water belanden:
bladeren en takken, …
Wij noemen dit alles ‘afval’. Maar gelukkig kent de natuur het begrip
‘afval’ niet. Niets gaat verloren. Een leger van opruimers staat klaar om dit
‘afval’ aan te pakken. Wij kennen er reeds enkele: duikerwants, waterpissebed,
slakken, … ruimen plantenresten op. De geelgerande waterkever, die
ook een aaseter is, en bloedzuigers doen zich aan dode dieren tegoed.
De superkampioenen onder de opruimers zijn de bacteriën. Een groot
deel van deze wonderlijke, ééncellige wezentjes zetten grote hoeveelheden
dood organisch materiaal terug om in bruikbare voedingsstoffen. En dat
vormt de basis voor nieuw plantenleven.
We begonnen bij planten en eindigen ermee. De voedselketen wordt door
de opruimers min of meer tot een kringloop aaneengesloten.
De kringloop wordt een web …
Voedselketens en kringlopen zijn eigenlijk veel te eenvoudig om de werkelijkheid
weer te geven. Veelal is eenzelfde diersoort schakel in verschillende
ketens. Eenzelfde prooisoort wordt door meerdere rovers gegeten.
Eenzelfde diersoort kan ook verschillende plaatsen in die keten innemen,
naargelang de levensfase waarin zij vertoeft: kikkervisjes eten algen, kikkers
eten diertjes.
Zo worden rechtlijnige voedselketens door dwarsverbindingen met elkaar
verbonden. Er ontstaat een complex net van verbanden: het voedselweb.
eerste schakel
tweede schakel
derde schakel
vierde schakel
63
algen
eenoogkreeftjes
stekelbaarsjes
snoek

64
De één zijn brood, de ander zijn dood
… of een piramide
Planten en dieren die door andere dieren worden opgegeten, komen in veel grotere aantallen voor dan
de dieren, die hen als voedsel verbruiken. Er bestaat dus een duidelijk verband tussen de beschikbare
hoeveelheid voedsel en het aantal dieren dat er van leeft.
Om wetenschappelijk correct te zijn, hebben we het beter niet over ‘het aantal planten of dieren’,
maar wel over de ‘biomassa’. De biomassa van de planten is veel groter dan deze van de planteneters,
die op haar beurt groter is dan deze van de vleeseters. Deze verhouding in biomassa wordt voorgesteld
door een voedselpiramide. Bovenaan staan de supervleeseters die zelf geen rechtstreekse vijand kennen.

Energie, de bron van alle leven
Hoe geven planten en dieren energie door?
Groene planten zijn in staat om hun eigen voedsel te produceren, mits voldoende
zonlicht. Van alle opgenomen zonne-energie verbruikt de plant ongeveer
40% voor haar eigen groei, opbouw en onderhoud. Van de overige 60%
kunnen de planteneters genieten.
Ook zij zijn erg kwistig met de energie. Het overgrote deel wordt verbruikt
om te bewegen, te groeien, zich voort te planten … Hetzelfde geldt voor
vleeseters.
Deze doorgave van energie hoort dus ook bij de voedselpiramide. De totale
biomassa van iedere schakel van de voedselpiramide bestaat uit:
• een deel dat dient als bouwstof van lichaamsweefsel (bv. skelet, spieren,…),
• een deel dat dient als brandstof voor scheikundige reacties en beweging,
• een deel dat wordt uitgescheiden (uitwerpselen).
Enkel het eerste deel, de bouwstoffen, zijn beschikbaar voor de volgende,
hogere schakel.
Niet storen aub!
Bij een levensgemeenschap die in evenwicht is met zijn omgeving, is de totale
biomassa als volgt verdeeld:
9% planteneters
90% opbouwers
1% vleeseters
Deze biomassa’s bestaan uit een rijke verscheidenheid aan planten en dieren,
die elkaar in een biologisch evenwicht in stand houden. Bij verstoring
verdwijnt deze verhouding en staat het evenwicht op de helling.
Bemesting met voedingsstoffen zorgt voor een spectaculaire groei van de
algen. Meteen vinden de planteneters heel veel voedsel. Hun aantal neemt
toe. Meer planteneters betekent op termijn meer vleeseters. Het biologisch
evenwicht keert terug.
Pompen en filteren of sterven
De verstoring kan echter zodanig groot of brutaal zijn dat de oorspronkelijke
verhoudingen zich niet herstellen.
Voorbeeld: in een kleine vijver worden koi’s, dure Japanse sierkarpers, uitgezet.
Natuurlijke vijanden van de koi’s worden uitgeschakeld. Na korte tijd
reeds is het biologisch evenwicht weg. De koi’s eten alle groen en alle kleine
waterdiertjes op. Andere planteneters en vleeseters kunnen de concurrentie
niet aan en verdwijnen. Net als andere karpers woelen koi’s voortdurend
de bodem om. Daardoor vertroebelt het water en dringt er onvoldoende
zonlicht binnen. De resterende planten sterven. Systematisch worden ook
de afvaleters, zoals waterpissebedden of slingerwormen, opgegeten.
Uiteindelijk ontstaat er een voedseltekort voor de vissen. Ze eten hun eigen
broed op. Bovendien worden hun uitwerpselen niet meer omgezet in voedingstoffen.
Daardoor ontstaan gifstoffen. De koi’s worden gevoederd, het
water wordt kunstmatig gefilterd en een luchtpomp brengt er zuurstof in. De
dure vissen overleven. De rest is dood. De oorspronkelijke levensgemeenschap
is verdwenen. Het nieuwe evenwicht is totaal kunstmatig.
eerste schakel
tweede schakel
derde schakel
vierde schakel
65
zonne-energie
groene planten
een planteneter
een vleeseter

66
Zelfreinigen of oprotten
Indien we in dit voorbeeld de tussenkomst van de mens stopzetten, kan de oorspronkelijke levensgemeenschap
zich op termijn herstellen. Eerst zullen de vissen sterven. Nieuwe organismen (algen, bacteriën,
insecten, …) zullen de vijver koloniseren en een nieuwe levensgemeenschap opbouwen.
Voedselrijk wordt levensarm
In een gezonde waterbiotoop verwerkt de levensgemeenschap haar eigen organisch afval.
Dat is het zelfreinigende vermogen van het water. Bij overdreven of blijvende toevoer van organische
stoffen (dierlijke mest, voedselresten in rioolwater) en voedingsstoffen (kunstmest, fosfaten uit
zeepwater) wordt de levensgemeenschap grondig verstoord of vernietigd.
Eerst zullen de bacteriën en andere afvaleters zich hard inzetten en grote hoeveelheden zuurstof verbruiken.
Het zuurstofgehalte van het water daalt, de opruimers komen in de problemen.
Zuurstofgebrek ontstaat ook op een andere manier. Door het opruimwerk van de bacteriën komen er
voedingsstoffen vrij. Algen en wieren groeien hierdoor spectaculair aan. Overdag produceren zij overvloedig
zuurstof. ’s Nachts blijven ze verder ademen en verbruiken grote hoeveelheden zuurstof. Algen,
ondergedoken planten en kieuwdieren sterven. De opruiming van afgestorven planten en dieren gebeurt
niet meer door de normale organismen. Het werk wordt overgenomen door bacteriën die functioneren
zonder zuurstof, de ‘anaërobe bacteriën’: een proces dat wij ‘rotten’ noemen. Hierdoor komen veel
giftige stoffen en gassen vrij. Het water stinkt, wordt vergiftigd en is hopeloos verknoeid. De oorspronkelijke
levensgemeenschap is vernietigd.
Olivier Dochy
Moerassige kwelzone met een dieper uitgegraven poel in het natuurreservaat De Broekelzen in Westouter. Een
prachtige biotoop voor allerlei moeras- en waterplanten en waterdiertjes.

De druk op de natuur
te veel voedingsstoffen:
aangroei algen
ontsnappen zuurstof - dag
ontstaan zuurstofgebrek - nacht
afsterven van zuurstofminnende bacteriën,
planten, dieren
Bij voortdurende toevoeging van
afbraak door bacteriën zonder zuurstof
stinkend water
levensgemeenschap verdwenen
te veel organisch afval:
toename bacteriën
bij afbraak wordt zuurstof verbruikt
daling van het zuurstofgehalte
afsterven van zuurstofminnende bacteriën,
planten, dieren
Elke dag eentje minder
De druk op natuur en landschap laat zich in grote lijnen verklaren vanuit twee ontwikkelingen: door de
groei van de (wereld)bevolking moeten we samen met minder ruimte toekomen.
Dankzij de moderne, intensieve en energieverslindende technieken die binnen de industrie en de landbouw
werden ontwikkeld, leven wij in grote welvaart. De inrichting en het beheer van het landschap
staan daarom vooral ten dienste van die technieken.
Al deze activiteiten hebben enorme effecten op natuur en landschap.
Het verlies aan natuur in de 20ste eeuw is dramatisch. Van alle bekende plantensoorten die in 1900
nog voorkwamen, is nu 5% uitgestorven en verkeert 53% in gevaar. Van onze 56 zoogdieren zijn er
33 sterk achteruit gegaan of verdwenen. Per dag verdwijnt er een plant- of diersoort van onze aarde.
Iedere dag van elk jaar …
Bedreigingen moeten aangepakt worden in relatie tot de werkelijkheid. Oplossingen moeten samen met
alle belanghebbenden worden afgewogen. Iedereen houdt van natuur, maar elk houdt van zijn eigen
natuurbeeld.
67

68
INRICHTING EN BEHEER VAN EEN (TUIN-)POEL
Ingrijpen is soms noodzakelijk
Waarom moeten we ingrijpen in de natuur? Wat de natuur doet is toch goed gedaan? We vergeten soms
dat veel van wat wij nu natuur noemen, het resultaat is van eeuwenlang volgehouden mensenwerk. In
ons huidige landschap zijn de meeste poelen ontstaan door het werk van de landbouwer. Om ze als
waardevolle waterbiotoop te behouden, moeten we het traditionele beheer van die poelen verder zetten.
Zo krijgt elke poel ooit met een verlandingsproces te maken. Ieder levend organisme is gebonden aan
een bepaalde zone. Wanneer de poel door bladval en erosie wordt opgevuld, vormt het water zich om
tot land. Bepaalde soorten verdwijnen, nieuwe komen in de plaats. Een ingewikkeld probleem.
Er moeten keuzes gemaakt worden en die keuze moet op deskundige wijze worden uitgevoerd.
Natuurbehoud betekent dus vaak: natuur goed beheren. Dat kost inspanningen én centen.
Laten we er samen werk van maken! Binnen de Regionale Landschappen werken alle partners samen aan
het beheer van waardevolle kleine landschapselementen. Landbouwers kunnen hiervoor van een toelage
genieten.
Geïnteresseerd? Neem contact op met het secretariaat van het Regionaal Landschap in uw streek of met
de gemeentelijke milieudienst.
Poelen horen thuis in het landschap van de Westhoek Patrick Keirsebilck

De poel volgens de wet
Een nieuwe poel kun je niet zomaar beginnen graven. Je neemt eerst contact op met
de dienst stedenbouw en/of ruimtelijke ordening van je stad of gemeente. Zij zullen
je informeren en helpen bij het opmaken van een aanvraagdossier.
In de meeste gevallen heb je een bouwvergunning nodig, soms een natuurvergunning.
Vergunning niet altijd nodig
Wil je een tuinvijver van maximum 30 m 2 aanleggen die ligt binnen een straal van 30 m van de uiterste
grenzen van het woongebouw, dan heb je geen vergunning nodig.
Een amfibiepoel of veedrinkpoel van maximum 100 m 2 en maximum 1,5 meter diep, die opgenomen is
in een goedgekeurd natuurinrichtingsproject, een landinrichtingsproject of een ruilverkaveling, hoeft
ook geen vergunning.
Bouwvergunning
In alle andere gevallen heb je wel een bouwvergunning nodig. Het aanvraagdossier krijg je, zoals reeds
gezegd, van de ambtenaar stedenbouw en/of ruimtelijke ordening van je stad of gemeente. Zij zullen
je ook helpen bij het invullen van het dossier. Pas als je de bouwvergunning gekregen hebt, mag je
beginnen graven, niet eerder!
Natuurvergunning
Je hebt een natuurvergunning nodig voor het graven van een poel in die gebieden die op het gewestplan
één van de volgende (groene) bestemmingen dragen: natuurgebied, parkgebied, buffergebied, bos,
valleigebied, agrarisch gebied met ecologisch belang, agrarisch gebied met bijzondere waarde, speciale
beschermingszone betreffende het behoud van de vogelstand, watergebied van internationale betekenis,
in het bijzonder als watervogelhabitat, habitatgebied.
Er zijn enkele uitzonderingen, maar je neemt best altijd contact op met de milieudienst van je stad of
gemeente. Zij zullen nakijken of je al dan niet een natuurvergunning nodig hebt. Je mag zeker rekenen
op advies en hulp bij het invullen van het aanvraagdossier.
Beschermde landschappen
Raadpleeg de dienst ruimtelijke ordening van je stad of gemeente ook om na te zien of je poel al dan
niet in beschermd landschap gelegen is. Als je een poel wil graven in een beschermd landschap, dan
heb je hiervoor ook toestemming nodig van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, cel
Monumenten & Landschappen.
Adres:
ROHM West-Vlaanderen, Cel Monumenten en Landschappen
Werkhuisstraat 9, 8000 Brugge
Tel.: 050 44 29 55
Info? Eén adres!
De conclusie van dit alles: wie plannen heeft om een nieuwe waterpartij te graven, neemt best altijd
contact op met de milieudienst van de stad of gemeente. Deze zal u zo nodig doorverwijzen.
De dienst ruimtelijke ordening en stedenbouw zal je helpen voor de aanvraag van een bouwvergunning
en meteen nazien of de nieuwe vijver in een beschermd landschap ligt. De milieudienst zelf is bevoegd
voor de eventuele aanvraag van een natuurvergunning.
69

70
Vuistregels voor een natuurrijk waterbiotoop
Een natuurlijke tuinvijver of poel, groot of klein, betekent altijd een vat vol leven.
Bovendien trekt een goede waterbiotoop ook heel wat (land-)dieren aan. Vogels komen
er drinken en zich wassen, zanglijsters snoepen af en toe een poelslak weg, waterhoentjes
zoeken tussen de planten graag naar prooitjes. Kleine zangvogels profiteren
er van het hogere insectenaanbod.
Hoewel de aanleg en inrichting van een tuinvijver meestal een kunstmatige ingreep is,
kan die nieuwe waterpartij perfect evolueren tot een ecologisch systeem waarbij dieren
en planten elkaar in evenwicht houden en in relatie staan tot de omgeving en het
(tuin-)landschap.
Toon Cafmeyer
Een natuurlijke tuinvijver wordt een vat vol leven. Om een evenwichtige biotoop in stand te houden, is regelmatig
beheer noodzakelijk. Mits deskundige aanleg en goed beheer wordt een tuinvijver, ook van kleiner formaat,
een schitterend stukje natuur dicht bij huis!

De kwaliteit van bodem en water
Voedselarme bodem
Op de bodem breng je best voedselarme klei aan uit de ondergrond (bv. vanaf 50 cm diepte) afgewisseld
met zand. Gebruik voor een deel schelpenzand: dat levert een constante bron van calcium op.
Dit wordt een belangrijkste bouwstof voor de waterdieren (skelet, harnas, schelp). Bovendien neutraliseert
calcium de zuurtegraad.
Gebruik nooit tuingrond of compost, ook niet in de moeraszone.
Er moet een evenwicht ontstaan tussen aanvoer en uitvoer van voedselstoffen. Dus zeker geen
bemesting. Er is weinig gevaar op uitputting van mineralen, alleen al vanwege de voortdurende aanvoer
van nitraten en fosfaten via de ‘zure neerslag’.
Vermijd veel bladval. Desnoods monteer je tijdelijk een net of fijn kippengaas boven het water om
massale bladinval tijdens de herfst op te vangen! Bij grote bladinval kan je de bladeren best uitscheppen.
Om evenwicht na te streven tussen de productie van zuurstof en stikstof, moet een ruim deel van het
wateroppervlak (min. 50%) open blijven. Desnoods worden drijvende planten (kroos) weggeschept.
Water vol beestjes
Kalkrijk water met een neutrale zuurtegraad is de beste voorwaarde voor een biotoop in evenwicht.
Een nieuwe vijver vul je best op met de helft regenwater en de helft leidingwater. Wie een nieuwe vijver
enkel met regenwater vult, krijgt bijna zeker een te zure waterbiotoop.
Leidingwater bevat steeds opgelost chloorgas. Het is best om dit twee dagen te laten rusten zodat het
chloorgas kan vervliegen, vooraleer de poel verder in te richten (beplanten).
Steenputwater is meestal zeer goed geschikt. Het is wel aangewezen om vooraf enkele parameters te
(laten) controleren: zuurtegraad (pH), nitraat en nitriet, fosfaat, sulfaat.
Een natuurrijke waterpartij bevat een breed gamma aan planten en dieren die samen een biologisch
evenwicht opbouwen. Veel waterdieren koloniseren een nieuwe vijver spontaan, op eigen krachten.
Vliegende insecten, die hun jeugd in het water doorbrengen, gaan immers actief op zoek naar goede
poelen.
Het is wel aan te raden om enkele emmers water uit natuurrijke poelen in de omgeving in een nieuwe
poel te gieten. Hierdoor ‘ent’ je een basispopulatie van allerlei kleine organismen (‘microfauna’)
in de nieuwe plas. Zo kan de evolutie naar een natuurlijk evenwicht zich inzetten.
Met een fijnmazig netje (watervlooiennetje) kan je ook een legertje piepklein watergrut bijeenscheppen:
watervlooien, eenoogkreeftjes, jonge slakjes, wormpjes, larfjes, … Die zullen graag meehelpen om
de explosieve groei van algen en wieren – typisch voor een nieuwe poel - in bedwang te houden.
Laat je NIET verleiden om ook grotere, vaak beschermde waterdieren (zoals alle amfibieën) weg te
scheppen.
Na enkele weken kan je best ook enkele slakken inbrengen (poel- en posthoornslak). Die kunnen echter
reeds via het entwater (eitjes!) aangevoerd zijn. Om zeker te zijn, vraag je een vijvervriend naar enkele
slakken uit een oudere (tuin-)vijver.
tuinvijver Toon Cafmeyer
71

72
beschermd!
koi’s doorwoelen
knobbelzwanen
meerkoeten
de bodem
Grote dieren: liever niet
Het is niet aan te raden om een nieuwe poel met ‘grote’ waterdieren te
bevolken.
Alle amfibieën zijn beschermd. Het is dus wettelijk niet toegestaan om deze
ergens te vangen en in je eigen vijver te gooien. Padden, kikkers en salamanders
zullen, zeker wanneer ze in de omgeving voorkomen, nieuwe
natuurvriendelijke vijvers vrij snel ontdekken en koloniseren.
Het inbrengen van exotische diersoorten, die soms in de handel worden
aangeboden, is helemaal uit den boze. Op die wijze vervals je onze eigen
wilde dierenwereld. Bovendien kan je, op termijn, zelfs een heel gebied
overlast bezorgen. Roodwangwaterschildpadjes of brulkikkers horen niet
thuis in de Vlaamse natuur.
Denk goed na vooraleer je vissen in de kleine poel of tuinvijver brengt. Alle
karperachtigen doorwoelen voortdurend de bodem, vreten alles op en zetten
het leven in een kleine vijver zwaar onder druk. Goudwinde of zilverwinde
zijn populaire vijvervissen. Weet echter dat ze massa’s watervlooien
en andere kleine waterdiertjes eten. Afhankelijk van de vijvergrootte en het
aantal vissen, zullen de prooidiertjes op termijn sterk afnemen. Gevolg:
algen en wieren nemen snel toe, het water vertroebelt.
Stekelbaarsjes kunnen explosief toenemen als er geen of te weinig natuurlijke
vijanden (bv. geelgerande watertor, reiger) de vijver bezoeken. Een
overpopulatie kan je best met het schepnet onder controle houden.
Tamme watervogels zijn niet gewenst in poelen en kleine vijvers. Na enkele
weken zijn de oevers vertrappeld, de uitwerpselen bemesten het water.
Als de vijver wat omvang heeft, zullen er vanzelf wel vogels op bezoek
komen. Wilde vogels zijn natuurlijk welkom.

Water en winter
Onder invloed van de temperatuur gedraagt water zich heel bijzonder: water van 4°C weegt zwaarder
dan alle andere (kouder of warmer) water. Tijdens vriesperiodes zakt de waterlaag van 4°C naar de
bodem en vormt daar een veilige overlevingszone. Voorwaarde is wel dat de vijver voldoende diepte
kent. 100 cm is een minimum, maar 150 tot 200 cm diepte is veiliger.
Als een kleine tuinvijver helemaal door ijs wordt afgesloten, kan het water geen gassen (zuurstof,
koolstof) meer uitwisselen. Er kunnen zich in de bodem giftige gassen vormen door anaërobe (zuurstofloze)
rottingsprocessen. Daarom is het nuttig om tijdens vriesperiodes het wateroppervlak altijd open
te houden. Dit kan door tijdelijk een flinke strobundel of een takkenbos verticaal tot schuin in het water
te brengen.
Na de vorstperiode verwijder je dit materiaal. Kijk wel even uit naar de diertjes die zich in die nieuwe
schuilplaats vestigden!
Wie een tuinvijver met bewegend water heeft, kent die problemen niet: vloeiend water vriest minder
vlug dicht en door de verticale waterbeweging worden de gassen vlot uitgewisseld en ververst.
In grotere vijvers of poelen met een stevige, wat ruige oevervegetatie (riet, lisdodde, egelskop, …) zijn
winterproblemen normaal niet aan de orde. De verticale plantenstengels zorgen voor voldoende open
water en dus uitwisseling van gassen.
Je mag NOOIT een gat door het ijs hakken. Vermijd ook dat er op het ijs gesprongen wordt. Harde
schokken bezorgen de waterdiertjes een ziekmakende stress. Amfibieën en vissen kunnen er aan sterven!
Je kan beter met enkele ketels heet water het oppervlak ‘open’ maken. Daarna vul je het gat op
met een strobundel of takkenbos.
Laat je niet verleiden tot installaties die het vijverwater plaatselijk opwarmen. De seizoenen hebben
hun recht, de natuur is er voldoende tegen gewapend.
Sofie Butaye
Ruige rietoever tijdens de winter. Rond de (dorre) vegetatie vriest het water minder snel dicht.
73

74
Slib
Signaalsoorten
Met slib bedoelen we hier het bezinksel van organisch materiaal, dat min of meer afgebroken werd door
de inwerking van diverse organismen. Slib hoort bij de tuinvijver: het maakt deel uit van het ecosysteem.
De slibmassa mag echter niet te groot worden. Te veel slib kan leiden tot verarming en verlanding
van de biotoop.
Bepaalde ‘signaalsoorten’ waarschuwen ons voor teveel slib in de vijver: duikerwants, poelslak, zoetwaterpissebed,
tubifex, muggenlarven. Deze diertjes leven van organisch afval. In voedselrijk water
met heel veel afval komen ze dan ook massaal voor. Dat is het signaal om in te grijpen. Ook de explosieve
groei van algen en wieren, diverse soorten kroos en kroosvaren, waterpest, hoornblad, krabbenscheer
levert dit signaal.
Slib ruimen
Na 5 tot 10 jaar verwijder je best het opgehoopte slib van de vijverbodem, zeker wanneer de tuinvijver
onder bomen staat. Ga wel voorzichtig te werk!
Benut een droge periode met tijdelijk lagere waterstand.
Pomp het water weg tot een deel van de bodem (waar je kan scheppen) droog valt. Probeer dit water
zoveel mogelijk te recupereren, zeker wanneer de vijver een evenwichtige biotoop vormt.
Let er tijdens het uitscheppen goed op om de vijverfolie niet te kwetsen! Dit is zeer vlug gebeurd en
bijna onmogelijk te herstellen! Vermijd dus een riek of viertand met scherpe punten, gebruik géén
spade. Wel een botte, afgeronde schop of een ouderwetse beerputpollepel.
Lieven Stubbe
Na verloop van tijd hoopt het slib zich op in de poel. Slib ruimen is de boodschap!
Krijt strooien?
In de handel kan je producten vinden om slibproblemen aan te pakken. Ze bestaan uit calciumcarbonaat
en andere stoffen die de zuurtegraad bijregelen en vriesgedroogde micro-organismen die het
bodemvuil op bacteriële wijze omzetten. Dergelijke middelen zijn vrij duur en enkel zinvol wanneer het
evenwicht van de vijver duidelijk verstoord is. Een goedkoper alternatief vormt coccolietenkrijt. Dit
mineraal product bestaat uit calciumcarbonaat, afkomstig van zeedieren. Het poedervormige product
moet zeer goed met het water vermengd worden en wordt best verspreid in het voorjaar (maart), wanneer
het water fris en zuurstofrijk is. Coccolietenkrijt neutraliseert de verzuring en stimuleert de werking
van aërobe bacteriën (die dus zuurstof nodig hebben) om het organische slib af te breken. Let er
wel zeer goed op dat het coccolietenkrijt geen bijkomende meststoffen bevat (nitraat, fosfaat,
potas ...)! Zo vererger je enkel het probleem.

Plantenbeheer
Aan- en verplanten
Wanneer de vijver eenmaal is aangelegd en gevuld is met water, oefen je best enkele dagen geduld. Pas
gevulde vijvers bevatten vaak stoffen (vb chloorgassen) die agressief of zelfs giftig kunnen inwerken op
waterdieren (slijmhuid, ademhalingsorganen, …). Laat de nieuwe gevulde vijver dus een tijdje ‘rusten’.
Zorg steeds voor voldoende ondergedoken waterplanten in de vijver, plaats er desnoods wat nieuwe
bij. Een goed streefdoel is 1/3 volume ondergedoken planten, 2/3 ‘open’ water. Vanaf 2/3 volume planten
is ingrijpen aangewezen!
lisdodde, de stille verlander Olivier Dochy
Voldoende drijfplanten of schaduwpartijen beperken de verdamping, houden het water koel en voorkomen
een explosie aan algen of wieren tijdens zonnige, warme zomerdagen.
Verwijder overtallige drijfplanten indien ze méér dan de helft van het oppervlak afdekken (bv. kroos,
krabbenscheer, fonteinkruiden, …). Kijk uit dat er hierbij niet teveel diertjes verloren gaan.
Waterplanten kan je aan- of verplanten vanaf april tot oktober. De winter is niet geschikt.
Om het kwetsbare faunaevenwicht niet te verstoren werk je best voor mei of na half september tot eind
oktober. Bij het verwijderen van grote hoeveelheden planten deponeer je de planten best op een zeil
dat afhelt tot in het water. Zo kunnen de diertjes ontsnappen. Ze zoeken steeds het natste, laagste deel
op en komen zo opnieuw in het water terecht. Zichtbare dieren plaats je natuurlijk terug.
Waterplanten kan je best beheren als ze in ruime manden aangeplant zijn. Gebruik liefst een groot formaat
(50 cm diameter). De mand moet geperforeerd zijn (uitwisseling zuurstof en water). Let er goed
op om de mand nooit met voedselrijke aarde te vullen, wel met voedselarme klei of zand. Het
oppervlak kan je afdekken met grof zand en kiezel. Tuinvijvermensen hebben regelmatig planten op
overschot. Een aantal basissoorten is makkelijk te verkrijgen: waterpest, hoornblad, fonteinkruiden,
diverse moerasplanten, krabbenscheer, … Uitwisseling van vijverplanten kan erg boeiend worden.
Meteen kan je ook ervaringen uitwisselen en vanuit de praktijk heel veel opsteken!
Schep jaarlijks in oktober/november enkele keren de verse bladval uit het water. Plaats desnoods tijdelijk
een afdeknet over het water.
Elk najaar worden hoog opgroeiende moeras- en oeverplanten best gemaaid (september-oktober).
Bij kleine vijvers gebruik je best geen machines: een klus voor de sikkel! Maai steeds boven het normale
waterniveau. Veel planten gaan rotten als ze onder het waterniveau gemaaid worden.
Het maaisel wordt steeds verwijderd en kan gecomposteerd worden.
Vermijd absoluut woekerende exoten. Indien er ‘per ongeluk’ toch woekerplanten in de tuinvijver
terechtkwamen, is zorgvuldig verwijderen de enige remedie.
75

76
Goed om weten
Filters en pompen
Harde filtersystemen hebben niets meer te maken met ecologisch beheer en natuurontwikkeling in de
tuin. Wie dit toepast, herleidt de tuinvijver tot een reuzenaquarium, waar ALLES kunstmatig gestuurd
en beïnvloed wordt.
De meeste filtersystemen vernietigen immers alle microleven. Natuurlijk evenwicht is hier niet aan de
orde: het is een mechanische, anti-biologische aanpak.
Aan jou de keuze …
Het gebruik van pompen kan wel verdedigd worden: circulatie in het water biedt vele voordelen (uitwisseling
gassen, transport mineralen, minder kans op woekering van kroos). Er is wel gevaar op het
systematisch ‘vermalen’ van kleine diertjes. Kies dus enkel voor systemen waarbij het pompsysteem
(rotor) zo goed mogelijk afgesloten zit.
Veiligheid!
Kinderen worden enorm aangetrokken tot water in de tuin. Helaas onderschatten ze het gevaar. Elk jaar
verdrinken er kinderen in de eigen tuinvijver! Tot 8 jaar zijn maatregelen aangewezen.
Je voorkomt problemen door de bereikbare oever(s) op een open, zeer zachthellende wijze, als
moeraszone in te richten. Zo zullen kinderen niet verrast worden door dieper water.
Steile oevers worden best met een stevige omheining van 120 cm hoogte afgeschermd. Met wat creativiteit
kan je van die (tijdelijke) situatie een interessant gegeven maken. De omheining kan met klimmende
of rankende planten begroeid worden. Overigens is een kastanjehouten hekwerk met brede
afstand tussen de stijlen landschappelijk mooi inpasbaar.
Natuurrijke tuinvijver in ecologische tuin
Het is logisch dat een ecologische tuinvijver deel uitmaakt van een tuinconcept waarbij ecologische uitgangspunten
nagestreefd worden. Over ecologisch tuinieren is heel veel informatie beschikbaar.
Enkele tuinideeën:
Een houtkant met inheemse struiken langs de noordzijde van de vijver biedt rust- en schuilplaatsen
voor dieren die gedeeltelijk in het water en op het land leven zoals libellen en amfibieën.
Een houtstapel of stapelmuurtje in de omgeving biedt ideale schuilplaatsen en overwinteringsplaatsen
voor amfibieën.
Een bloemrijk hooiland vormt een mooie overgang tussen het grasperk en de moeraszone bij de
vijver en is ideaal voor heel wat insecten (vlinders!).
Blijf met alle meststoffen (ook compost) en sproeistoffen ver uit de buurt van de tuinvijver!
een nat bloemrijk hooiland Johan Carette

Welke planten in mijn (nieuwe) poel?
Beknopte leidraad
Een nieuwe of vernieuwde vijver of poel wordt best vrij snel van voldoende waterplanten voorzien. Wie
de natuur zijn geduldige werk laat doen, wordt meestal in snelheid genomen door wieren en algen. Die
toveren de vijver om tot erwtensoep en dat is niet de bedoeling.
Als beknopte leidraad vind je hierbij een basispakket voor de natuurvriendelijke inrichting van een kleine
tot middelgrote waterpartij in de tuin. We werken uitsluitend met streekeigen soorten en vermijden
woekerende soorten die op korte tijd de hele poel zouden overgroeien. Als uitgangspunt nemen we een
poel met beperkte voedselrijkdom en een neutrale zuurtegraad.
Deze keuze verzekert de poel van gespreide groei- en bloeiperiodes. In elk seizoen valt er iets te beleven.
Elke zone krijgt zijn eigen reeks planten. Zie ook de illustratie op blz. 14-15. Hierbij blijft het
jaarlijkse onderhoud eerder beperkt, maar af en toe moet je wel ingrijpen. Vooral de soorten onder ‘B’
bezitten een hogere groeikracht en kunnen dus wel eens domineren.
A = niet-agressieve, aanbevolen soorten
B = soorten die kunnen domineren, beheer opvolgen
C = zeer aantrekkelijke, maar soms moeilijke soorten
moeraszone (plasdras):
A : kattenstaart – beekpunge – pinksterbloem - slanke sleutelbloem – penningkruid – kruipend zenegroen
- moerasvergeet-mij-niet
B : leverkruid/ koninginnekruid – moerasspirea - valeriaan - watermunt
C : echte koekoeksbloem – kleine valeriaan
oeverzone tot -10 cm :
A : waterdrieblad – moeraswederik – dotterbloem - watermunt
B : gele lis – zeggen (diverse soorten)
C : slangenwortel (zuur biotoop)
oeverzone tot -25 cm :
A : grote waterweegbree – pijlkruid
B : waterzuring - grote egelskop – grote boterbloem
C : zwanenbloem - wateraardbei - lidsteng (kalkrijk) – kalmoes (kalkrijk)
zone tot -35 cm:
A : aarvederkruid - kleine lisdodde
B : mattenbies
C : waterviolier
drijvende soorten:
A : kikkerbeet – veenwortel – gewone waternavel
B : witte waterlelie – gele plomp – sterrenkroos - krabbenscheer - drijvend fonteinkruid
C : waterranonkel – watergentiaan
ondergedoken soorten:
A : gedoornd/ongedoornd hoornblad – gekroesd fonteinkruid (e.a.)
B : breedbladige waterpest
C : aarvederkruid – kransvederkruid – blaasjeskruid - waterviolier
77

78
waterteunisbloem
Olivier Dochy
Welke planten in mijn (nieuwe) poel?
Nieuw aangelegde poel. Bemerk de zachthellende oever. Gegraven poelen ontwikkelen zich na een paar jaar tot
een volwaardige biotoop.
Woekerplanten, cultivars: te vermijden!
Volgende soorten worden in de plantenhandel soms aangeboden als ‘gemakkelijk’, ‘snelgroeiend’, ‘vlug
resultaat’. Laat je niet verleiden: het zijn woekerende soorten die op korte tijd de hele waterpartij
overgroeien. Zeker te vermijden!
- kroosvaren (Azola filiculoides)
- parelvederkruid of Braziliaans vederkruid (Muriophyllum brasiliense)
- waterhyacint (Eichornia crassipes)
- watersla (Pistia stratiotes)
- grote waternavel (Hydrocotyle ranunculoides) (niet te verwarren met gewone waternavel
(Hydrocotyle vulgaris), die geen woekerplant is)
- waterteunisbloem (Ludwigia grandiflora of uruguayensis)
Als je enkel inheemse en streekeigen soorten wil aanplanten, kan je er bij de handelaar beter op aandringen
dat men je zeker geen ‘cultivars’ aanreikt. Zo zijn er dotterbloemen met dubbele bloemen en
allerlei siersoorten van gele lis, lisdodde of siergrassen op de markt. Zeker bij aanplantingen in de landelijke
sfeer verstoren die gekweekte soorten het natuurlijke karakter van een vijver.
overwoekering met waterteunisbloem (Kasteelgracht Ieper)
Olivier Dochy

Colofon
Deze uitgave kwam tot stand door onderlinge samenwerking
tussen het Regionaal Landschap West-Vlaamse Heuvels, De
Bron vzw, de Milieu-Educatieve dienst van Stad Ieper en de provincie
West-Vlaanderen.
De realisatie was mogelijk dankzij de steun van het
Electrabelfonds van de Koning Boudewijnstichting.
Tekst
Lieven Stubbe (herwerking en eindredactie)
Hendrik Carnel, Wim Verbeke.
De tekst is gebaseerd op de brochure “Aan de Waterkant”, van Wim Verbeke,
Hendrik Carnel (teksten) en Lieven Stubbe (illustraties); uitgave 1982,
Heuvellands Landschapscentrum. (niet meer verkrijgbaar)
Vormgeving
Marie-Jeanne Verstegen
Tekstverwerking en ondersteuning
Ann Vansteenhuyse, Sofie Butaye, Katrien Mennens
Illustraties
Gekleurde tekeningen: Martine Le Comte, Provincie West-Vlaanderen
Pentekeningen zwart/wit: Lieven Stubbe
Fotografen
Sofie Butaye, Toon Cafmeyer, Johan Carette, Rudy Claeys, Hans De Groote, Olivier
Dochy, Luk Dombrecht, Marc Espeel, Patrick Keirsebilck, Gilbert Liefhooghe,
Lieven Stubbe, Ann Vansteenhuyse, Johan Verbanck, Vildaphoto, Hugo Willocx
Met dank aan
Dirk Cuvelier, Wally Dequidt, Gilles De Vooght, Christophe Koether, Gilbert
Liefhooghe, Nicole Louwagie, Stefaan Parreyn, Guido Quaghebeur, Sigrid
Verhaeghe, Paul Wittevronghel
Literatuur
• Zoetwaterleven van Paul Sterry (Natuurgids Casterman)
• De Vijver van Gerald Thompson, Jennifer Coldrey, George Bernard, uitg. Lannoo
• Waterrijk, flora en fauna van ons zoete water, van Midas Dekkers en Jan den
Hengst; uitg. Het Spectrum
• Venen, plassen en poelen, Wolfgang Engelhardt, uitg. Thieme
• Vijver, plas en sloot, van Marten Scheffer en Jan Cuppen, uitg. Tirion Natuur
• Poelen en amfibieën in West-Vlaanderen. Resultaten van een grootschalig poelenonderzoek
door vrijwilligers in 2000-2005. Bauwens D., Jooris R., Verbelen D.
& Dochy D., 2006. Provincie West-Vlaanderen, Brugge, i.s.m. Instituut voor
Natuur- en Bosonderzoek, Brussel en Hyla, amfibieën- en reptielenwerkgroep van
Natuurpunt, Mechelen.
Verantwoordelijke uitgever
Regionaal Landschap West-Vlaamse Heuvels VZW, Jan Durnez, Vaartstraat 7,
8902 Zillebeke.
Tot slot
Kikker & co wilde je het boeiende leven in en om het water beter doen begrijpen.
Wie van iets of iemand houdt, wil er meer over weten en er verantwoordelijkheid
voor nemen. Leren zien, om in te zien en te ontzien.
We hopen dat je nog veel plezier beleeft langs de waterkant.
Ieper, november 2006
79
reuzenpaardenstaart
waterviolier
pad
kleine watersalamander

Vildaphoto