Van de redactie

12
Genocide special – In de Marge – Jaargang 17 (2008) nr. 1
een preoccupatie die niet alleen in de cafés tot uiting komt, maar ook in Servische
gezegden, grappen, liedteksten, boeken, films en toneelstukken.
Met de Zigeuner in het vizier kunnen we niet anders dan vaststellen dat de droom
van een modern en beschaafd Servië haar grote tegenwicht vindt in de verering van de
zigeuner. Je zou bijna zeggen dat dit imaginaire karakter speciaal ontworpen is om de
Grote Verhalen van beschaving en moderniteit te ontmaskeren.
De zigeuner die rondwaart in de Servische verbeelding kan het best begrepen
worden als de ‘trickster’, de klassieke, sluwe en toch schalkse bedrieger. Alleen al door
zijn aanwezigheid, schrijft de antropologe Babcock, ‘laat [hij] gebeurtenissen vervagen,
ontwijkt hij echte kwesties, en zaait hij twijfel over de feitelijkheid van feiten’ (Babcock
1975, 154). Wanneer zigeuners op het toneel verschijnen, is de onmogelijkheid
van ‘symbolische sluiting’ meteen duidelijk – en dit vermogen lijkt precies de raison
d’être te zijn voor deze imaginaire figuur. Althans, dit lijkt de enige manier te zijn om
betekenis te geven aan de volgende bewering, die in een Servische etnografie als
volkswijsheid werd gepresenteerd:
Wanneer je een zigeuner weegt, kom je nooit bij een bepaald en rond getal. Het gewicht van
een zigeuner kan bijvoorbeeld nooit precies 50, 51 of 52 kilogram zijn, het is altijd net iets
minder of net iets meer: je komt nooit uit bij een heel, rond getal (Djordjevic 1911)
Gezien hun vermogen om ‘twijfel te zaaien over de feitelijkheid van feiten’ wordt het
beeld van zigeuners bovenal benut als een breekijzer om allerlei ideologische constructies
mee te openen – bijvoorbeeld verhalen over de socialistische orde, de ideale
beschaving, kapitalistisch ondernemerschap of onaantastbare morele schema’s. In het
rijk van de imaginaire zigeuners heeft het leven geen ander doel, geen andere inzet of
bedoeling dan puur het leven zelf. Het wordt constant gereduceerd tot zijn meest
banale, elementaire en basale vormen, en genomen zoals het zich aandient. De imaginaire
zigeuners leven van dag tot dag, ze denken niet aan morgen, ze verkwisten al wat
ze hebben. Doelloos dwalen ze over de aarde, met geen ander doel dan het dwalen zelf.
In grappen over zigeuners zijn het vooral obsceniteiten die benut worden om de
verhalen open te breken waarmee Servische stadsbewoners leven. Het is interessant om
te zien dat grofgebekte zigeuners vooral voorkomen in die sociale instituties waar de
Grote Verhalen worden voortgebracht: het gerechtshof, de politieke partij, het klaslokaal.
In de volgende zigeunergrap wordt het ondermijnende effect van obsceniteit
versterkt door het feit dat de zigeuner te maken krijgt met een dokter die alleen aangesproken
wil worden in hoffelijke taal, maar die door het onvermogen van de zigeuner
om hem te begrijpen, zich gedwongen ziet steeds obscenere taal te gebruiken:
Een zigeuner heeft buikkramp en gaat naar de dokter. De dokter voelt aan zijn buik en vraagt:
- Wat dacht u ervan om de roep van de natuur te beantwoorden?
- Dat doe ik vaak genoeg, maat! Het is mijn natuur om me te bevredigen, anders zou ik hier niet
zijn.