Van de redactie

18
Genocide special – In de Marge – Jaargang 17 (2008) nr. 1
meesten van hen inmiddels hoogbejaard zijn, en we zijn sindsdien twee tot drie generaties
verder. Maar ook de aandacht voor de Shoah lijkt tegenwoordig groter dan ooit.
Direct na 1945 was er ook aandacht voor – zoals voor de Armeense genocide in de
jaren direct na 1918 ook veel publieke belangstelling was – maar een bredere en blijvende
interesse voor de vervolging van de Europese Joden kwam pas op gang in de
jaren ’60 en is vanaf de jaren ’80 nog verder geïntensiveerd tot het huidige niveau,
inclusief vele herinneringsrituelen. De vraag is hoe dit alles komt.
Bij het zoeken naar een antwoord op die vraag zijn tot nu toe vooral twee perspectieven
naar voren gekomen. Allereerst hebben sommige onderzoekers de belangrijke
invloed van publieke en particuliere organisaties benadrukt. Staatsoverheden bedrijven
veelal een zekere (nationale) ‘herinneringspolitiek’. Sommige dramatische gebeurtenissen
uit het collectieve verleden van de eigen groep of samenleving worden – veelal
op een tamelijk selectieve, partiële en eenzijdige wijze, al naar gelang het uitkomt –
geaccentueerd en door middel van periodieke, openbare collectieve herinneringsrituelen
onder het grote publiek levend gehouden. Particuliere organisaties, al dan niet
in samenwerking met staten, kunnen een soortgelijke rol spelen in de vormgeving van
collectieve herinnering en herdenking. Internationale verbanden – de Verenigde Naties,
transnationale non-gouvernementele organisaties (NGO’s) en andere ‘wereldorganisaties’
– kunnen hierbij ook actief zijn.Vanuit dit perspectief komt het er dan op aan te
laten zien welke politieke, ideologische en eventueel materiële belangen hierachter
‘schuilgaan’ en daarmee acht men een verklaring van de aard, inhoud en conjunctuur
van de collectieve herinnering te hebben gegeven. In het tweede perspectief worden
vooral de veronderstelde voordelen van een individuele en collectieve ‘slachtofferstatus’
in de huidige wereld belicht. Zo’n status zou een bepaalde identiteit en onderlinge
cohesie kunnen verschaffen, een zekere morele onaantastbaarheid en superioriteit
kunnen bieden, en eventueel politieke of materiële privileges met zich mee kunnen
brengen. Met enige gretigheid wordt dan soms gewezen op het meestal niet nader
verklaarde ‘ontstaan van een slachtoffercultuur’ en op mechanismen als ‘sacralisering’,
‘instrumentalisering’, ‘concurrentie om leed’ en strijd om ‘slachtofferhiërarchie’. En
ook hiermee wordt beoogd een verklaring te bieden voor de inhoud en dynamiek van
collectieve herinnering. 2
Beide perspectieven belichten weliswaar belangrijke aspecten van de problematiek
maar blijven in hun verklaring mijns inziens te zeer aan de oppervlakte. Daarom wordt
in deze bijdrage een enigszins andere benadering voorgesteld. Uitgangspunt zijn de
genocidale gebeurtenissen zelf. Genociden zijn grootschalige, uitermate kwaadaardige
en intens destructieve processen. Ze hebben een wijdvertakte en diepgaand ontwrichtende
en traumatiserende uitwerking op de levens van zeer vele mensen en ook op de
betrokken samenlevingen als geheel. De verwoestende effecten zijn zodanig dat enigerlei
‘verwerking’ op de korte termijn van een of twee generaties alleen in begrensde
mate en onder heel bepaalde condities mogelijk is, waarbij een breed gedragen indivi-