Van de redactie

20
Genocide special – In de Marge – Jaargang 17 (2008) nr. 1
de Westerse traditie een zeer hardnekkig leven geleid. Dat blijkt ook uit de net gesignaleerde
betekenisverschuiving. Maar in feite is het onderscheid weinig adequaat en
onhoudbaar: lichaam en geest zijn één, en uit de genoemde voorbeelden van getraumatiseerde
slachtoffers blijkt dat het in alle gevallen gaat om een zeer ernstige aantasting
of ondermijning van het integrale bestaan en zelfbesef van de betrokkenen. Traumatisering
is een psychosomatisch proces. Om begrijpelijke redenen is traumatisering tot
op heden vooral onderzocht, gediagnosticeerd en psychotherapeutisch behandeld op het
niveau van individuele mensen. Kan nu ook zinvol gesproken worden over ‘collectief
trauma’ en ‘collectieve traumatisering’ op het niveau van grote groepen of zelfs hele
samenlevingen? Allereerst lijken hier voorzichtigheid en terughoudendheid geboden:
mensen zijn nooit volledig identiek; ze zijn lang niet allemaal even gevoelig, ook niet
voor traumatisering; ze kunnen verschillend omgaan met ingrijpende, traumatische
gebeurtenissen, zowel op het moment dat die zich voordoen, als in hun latere reacties
en verwerking; en die verwerking kan ook in de loop van een individueel leven variëren.
Het is genoegzaam bekend dat mensen na verschrikkelijke ervaringen decennialang
een betrekkelijk bevredigend leven kunnen leiden om dan op latere leeftijd toch
nog geconfronteerd te worden met een bijna onverwerkbare erfenis. Maar dat gezegd
zijnde, kan mijns inziens in sommige gevallen wel gedacht worden in termen van
‘collectieve traumatisering’, zeker waar het gaat om leden van groepen die het doelwit
zijn geweest van vormen van genocidale politiek in het verleden. Daarbij is het van
belang steeds te blijven denken over de grenzen van deze groepen, ook in de tijd; over
processen van zelfidentificering en identificatie door anderen; en over de interne differentiatie
van groepen teneinde simplistische generalisaties te vermijden. Het collectieve
trauma dat voortvloeit uit een genocidaal proces laat niemand ongemoeid, maar uit
schaarse en verspreide gegevens blijkt dat sommigen reageren met distantiëring,
afweer, vermijding of ontkenning, anderen met min of meer bewuste aanvaarding en
verwerking – voorzover mogelijk, terwijl weer anderen, soms levenslang, op problematische
wijze gepreoccupeerd blijven met het verschrikkelijke verleden. Die patronen
kunnen zich ook in diverse vormen in volgende generaties voortzetten.
Het ligt in de uiterst kwaadaardige en gewelddadig destructieve aard van genocidale
processen dat zij uiteindelijk gericht zijn op de totale ontkenning van het recht op
bestaan van de mensen die er individueel en collectief door getroffen worden. Niet om
wat die mensen zelf zijn of doen, denken of gedaan hebben, maar uitsluitend omdat zij
in de ogen van degenen die genocidale processen beramen en doen uitvoeren, met
geweld vervolgd en integraal vernietigd dienen te worden. Het is voorts typerend voor
genocidale processen dat zij de doelwitgroep onverhoeds overvallen; dat vluchten,
verweer en verzet door de grote overmacht van de georganiseerde en bewapende daders
meestal amper mogelijk zijn; en dat de omstanders zich veelal beperken tot toekijken of
wegkijken. Zulke collectieve ervaringen tasten de meest fundamentele grondslagen van
het menselijk leven aan. Ze raken aan de diepste angsten van mensen voor geweldda-