Van de redactie

32
Genocide special – In de Marge – Jaargang 17 (2008) nr. 1
ringen. En dit zijn nu juist denkbeelden die tot grote botsingen leiden in het Holocaustdebat.
Omdat ze een eenduidige verklaring voor de Holocaust suggereren, of een
uitzonderlijke positie in de geschiedenis van gruwelen. Bij het grote publiek slaat dat
altijd aan, er is een behoefte aan ‘het antwoord’ op de Holocaust. Een antwoord dat met
name ‘Duitsers’ geldt, en weinig te maken heeft met ons, hier en nu. Veel traditionele
historici verzetten zich hier juist tegen.
Draagt de kritische methode iets wezenlijk nieuws bij aan de geschiedschrijving
van de Holocaust? Voorlopig niet. Publieke debatten over de Holocaust veranderen
meestal snel in een slagveld van clichés over Duitsers en joden. Hoe verleidelijk dit
soort denkbeelden ook zijn: het zijn zwart-wit constructies die het zicht op de historische
werkelijkheid belemmeren. Ook de denkbeelden van historici, zelfs die van de
‘kritische’ denkers onder hen, lijden eronder. Het duidelijkst wordt dit zwart-wit denken
in de behandeling van Victor Klemperer, die zichzelf als Duitser zag, maar door de
nazi’s als jood werd bestempeld.
Victor Klemperer: Duits, joods, protestants?
Friedländer heeft op diverse momenten aangekondigd dat hij met ‘de stemmen van de
overlevenden’ een monolithisch, wetenschappelijk geschiedbeeld wil verstoren. Hij
heeft zich voorgenomen ‘de complexiteit van afzonderlijke historische gebeurtenissen’
te benadrukken, ‘de ambiguïteit van menselijk gedrag, de onbepaaldheid van grote
sociale processen.’ Toch kan ook hij het niet laten om commentaar te leveren op de
stemmen die hij niet begrijpt, of zelfs in hun verhalen te knippen en plakken tot het wél
past. Een contemporaine stem is een krachtig, maar glibberig argument. Dagboeken
bijvoorbeeld zijn vaak in zichzelf al tegenstrijdig, laat staan wanneer je ze met elkaar
vergelijkt. Friedländer toont zich daar bewust van, maar de drang om zijn theorie over
Duitse jodenhaat te bewijzen, overheerst. Hij selecteert bijvoorbeeld precies wat hij
nodig heeft uit een dagboekpassage van Klemperer:
Op 6 januari 1942, op weg naar huis nadat hij boodschappen had gedaan op de Chemnitzer
Platz, werd Klemperer in de tram gearresteerd en naar het hoofdkwartier van de Gestapo
gebracht. De dienstdoende politieman schreeuwde tegen hem: “Haal je rotzooi (aktetas en hoed)
van tafel. Zet die hoed op. Dat hoort bij jullie toch zo? Waar je staat, is geheiligde grond.” – “Ik
ben Protestant.” – “Wát ben je? Gedoopt? Dat is toch alleen maar camouflage. Jij als professor
moet toch dat boek kennen van... van ene Levysohn, daar staat dat allemaal in. Ben je
besneden? Het is niet waar, dat dat een hygiënisch voorschrift is. Dat staat allemaal in dat
boek.” En zo ging het door. Klemperer werd gedwongen zijn aktetas uit te pakken, ieder
voorwerp moest gecontroleerd. En toen: “Wie gaat de oorlog winnen? Jij of wij?” – “Hoe
bedoelt u dat?” – “Nou, jullie bidden toch elke dag voor onze nederlaag, nietwaar? – Tot
Jahweh, zo heet dat toch. Dat is toch de Joodse Oorlog. Adolf Hitler heeft het gezegd –
(pathetisch schreeuwend): en wat Adolf Hitler zegt, dat is zo. (Friedländer 1998 II, p. 367)
Maar wie het dagboek erbij pakt, kan lezen hoe Klemperer de blaffende agent juist
contrasteert met zijn koelere, ‘bijna fatsoenlijke’ collega.