Van de redactie

4
Genocide special – In de Marge – Jaargang 17 (2008) nr. 1
Over de noodzaak van dagdromen
Oorlogsbewustzijn en vredesfantasieën
Mattijs van de Port
Wat voor soort kennis levert oorlog op? Op basis van mijn veldwerk in de Servische
plaats Novi Sad ten tijde van de beginjaren van de conflicten in voormalig Joegoslavië,
zou mijn antwoord op deze vraag zijn: oorlogen illustreren de onmogelijkheid de
wereld in een sluitend symboolsysteem onder te brengen. Omdat dit antwoord niet echt
veelzeggend is, zal ik proberen uit te leggen wat ik bedoel. De volgende schets suggereert
dat oorlogen meer gevolgen hebben dan de verwoesting van levens, huizen,
gemeenschappen en samenlevingen. Ze halen ook de hele symbolische orde overhoop,
ontdoen die orde van de vanzelfsprekendheid die maakte dat mensen de samenhang,
doel en richting van hun bestaan als natuurlijk en enig-mogelijk konden ervaren.
Lente 1992. Een documentaire op de Servische televisie. Een vrouw in de Oost-Slavische stad
Vukovar die na drie maanden van zware bombardementen is teruggekeerd naar de zwartgeblakerde
ruïnes van haar huis. Terwijl de televisiecamera’s inzoomen op het puin, barst ze in
huilen uit om het verlies van een kamerplant die ze had voordat de bombardementen begonnen.
‘Hij had zulke grote bladeren,’voegt ze toe, terwijl ze met haar armen beweegt om de grootte
van de afwezige plant aan te geven. De manier waarop ze het zei, riep het beeld op hoe zij die
plant elke dag water gaf, jaar in jaar uit, terwijl ze hem zag groeien en omvangrijker zag
worden. De groei van de plant sterkte haar geloof in een nieuw tijdperk, een tijdperk van huizen
vol kamerplanten die tot volle bloei en wasdom kunnen komen. Het is duidelijk dat die dagen
voor haar geen fantasie waren, maar realiteit, in de zin van een doorleefde en manifeste
werkelijkheid. Toch ontkwam deze vrouw er niet aan om zich te midden van de ruïnes het
droomgehalte van haar verleden te realiseren.
De schrijfster Dubravka Ugrešic sprak in een interview over een vergelijkbaar thema,
waarbij zij een verrassend inzicht geeft in de ontheemding die oorlog te weeg brengt:
Ja, ik ben een dakloze banneling, want de eerste keer dat ik gedwongen werd naar een schuilkelder
te gaan, werd het idee van een ‘thuis’ hebben op een bepaalde manier vernietigd. Of we
het dak boven ons hoofd nu daadwerkelijk verloren hebben of niet, of we nu echte bannelingen
zijn of niet, het simpele feit dat velen van ons het dak boven hun hoofd hebben verloren en uit
hun huizen zijn verdreven, dat ons hetzelfde had kunnen overkomen, en nog steeds kán overkomen,
dat alles maakt ieder van ons een dakloze. Een huis, het hele idee van je ergens thuis te
voelen, behoort tot de culturen die in vrede leven. Wij echter leven in een cultuur van oorlog en
in zo’n cultuur is geen ruimte voor een thuis, voor een warme, gemakkelijke stoel, voor onze
boeken, voor een toekomst (Dubravka Ugrešic. Vreme 22/11/93).
Wat Ugrešics overdenking zo boeiend maakt, is dat zij de impact van oorlog niet in de
psyche van individuele oorlogsslachtoffers lokaliseert, zoals theorieën over psychotrau-