Odeon 80 - De Nederlandse Opera

Ivor Bolton (Foto: Ben Wright)
Marianne Broeder
‘Gruwelijk en briljant’
Ivor Bolton, vaak ten onrechte eenzijdig bestempeld als Mozart­specialist en oude­muziekexpert, neemt de
leiding op zich van Billy Budd. Na zijn directie van vijf andere Britten opera’s meent hij: ‘Dit is zijn beste werk:
geniale, bijtende, striemende materie.’
Twee jaar geleden zette de Engelse dirigent
Ivor Bolton bij De Nederlandse Opera een
fascinerende Ercole amante neer. En al eerder
in 1997 verraste hij met een meester lijke Così
fan tutte. Mozart blijft Bolton, sinds 2004 chefdirigent
van het Mozarteum Orchester Salzburg,
fascineren.
‘Het is verbazend hoe weinig van Mozarts
oeuvre wordt uitgevoerd,’ opent hij. ‘De symfonieën,
de pianoconcerten, de bekende
opera’s en de kamermuziek, that’s all , ter -
wijl er zoveel meer is. De luxe van mijn positie
in Salzburg is dat ik me sterk kan maken
voor de minder bekende Mozarts: de divertimenti,
de serenades, de vroege missen.
Recent gaven we een uitvoering van Mozarts
eerste opera Apollo et Hyacinthus. Het geestelijke
drama Die Schuldigkeit des ersten Gebots
en de opera Betulia liberata staan op het programma.
Langzaamaan doorgronden we het
hele oeuvre.’
Boltons reputatie als Mozartspecialist
en oude-muziekexpert blijkt te beperkt.
Al jaren maakt de dirigent ook naam met
moderner repertoire, onder meer verschillende
opera’s van Benjamin Britten.
‘Aan het prille begin van mijn carrière
heb ik veel oude muziek uitgevoerd, Monteverdi
en vele Händel-opera’s. Maar daar
kwam snel verandering in door mijn functie
als koordirigent en later artistiek leider in
Glyndebourne, waar we zo ongeveer alles
deden: Gluck, Rossini, Verdi, Wagner, noem
maar op. Ook leidde ik verschillende opera’s
van Benjamin Britten, een van mijn absoluut
favoriete operacomponisten: A Midsummer
Night’s Dream, Albert Herring, The Turn of
the Screw en Peter Grimes. En een uitvoering
van Owen Wingrave, de tv-opera – een meesterwerk,
dat door de slechte, door Britten
destijds afgekeurde voorstelling, een beetje
in diskrediet is geraakt.’
Wreed én menslievend
Gewapend met Britten-ervaring ziet Bolton
des te meer uit naar zijn eerste uitvoering
van Billy Budd. Hoe denkt hij over het libretto,
een huiveringwekkend homo-erotisch
verhaal over de lotgevallen van een jonge
matroos op een oorlogsschip, een mengeling
van wreedheid van een volwassen man
tegenover een onschuldige jongen en menslievende
gedachten. Kindermishandeling,
tot op de dag van vandaag een schrijnend
probleem, is een weerkerend thema bij
Britten, ook breed uitgemeten in bijvoorbeeld
Peter Grimes en Curlew River.
‘Gruwelijk en briljant,’ vindt Bolton. ‘Billy
Budd is inderdaad extreem wreed, maar daarmee
ook ijzersterk. Het is naar mijn smaak
Brittens beste opera. Het libretto schetst op
uiterst overtuigende wijze hoe zwakke karaktertrekken
tot verschrikkelijke drama’s kunnen
leiden. De uitbeelding van de personages
en hun destructieve relaties is messcherp.’
‘Britten was een pacifist, dat is bekend.
Maar we moeten niet vergeten dat hij een
ingewikkeld karakter had met heel donkere
kanten, ook wrede. Als bepaald gedrag van
zijn vrienden hem niet beviel, verbrak hij
de relatie. Ook bij langdurende verbintenissen.
Corpses (lichamen die geen deel meer
uitmaakten van zijn leven) was de term die
zijn vrienden met Britse ironie hanteerden
voor diegenen die bij Britten uit de gratie
waren gevallen.’
De partituur
De muziek van Billy Budd is overweldigend,
zeker ook voor de dirigent, vindt Bolton. Een
mengeling van immense koorscènes, heftige
en tedere passages van een zwaar bezet
orkest, intieme taferelen, emotioneel gela den
aria’s en britteniaanse pittoreske tussenspelen.
Bolton: ‘Deze partituur is een enorme
uitdaging en daardoor waarschijnlijk ook
zeer voldoening gevend. Bijna van verdiaanse
allure. In de orkestpartij is Britten op de
top van zijn kunnen, helder, virtuoos, trefzeker
en bijzonder expressief. Britten was
befaamd om zijn meesterlijke instrumentatie.
Hij kende de mogelijkheden van alle
instrumenten door en door. In Billy Budd
overtrof hij zichzelf. De partituur als geheel:
de orkestpartij, de koorscènes en de uiterst
emotionele aria’s vormen een volmaakt contrapunt
bij de tekst. Wat te denken van de
tedere aria van de Novice in de eerste akte,
“We’re all of us lost on the Sea”, het indringende
“Rights o’ Man”-motief, Billy’s stotterende,
schrijnende, emotionele uitbarstingen
of Claggarts ijselijke monoloog, “Oh beauty,
oh handsomeness… I have you in my power
and I will destroy you”? Het is geniale, bijtende,
striemende materie.’
12 13
Interview Billy Budd Interview Billy Budd
Het team
Voor de regie van Billy Budd tekende Richard
Jones met een herneming van zijn succesvolle
productie in 2007 in de Oper Frankfurt.
In zijn interpretatie speelt het verhaal zich
af op een opleidingsschip voor matrozen.
Hoewel we de zee niet zien, voelen we haar
zuigende aanwezigheid alom. John Mark
Ainsley, Jacques Imbrailo en Clive Bayley,
allen goede bekenden van Bolton, bezetten
de hoofdrollen.
Bolton roemt Jones’ regie: ‘een enscenering
waar niemand omheen kan. Jones’ grote
verdienste is een psychologisch vlijmscherpe
uitbeelding van de personages in een verstikkende
entourage. Een natuurgetrouwe
weergave van de zee is hier niet nodig. De
zee is niet meer dan een metafoor. De strekking
van het verhaal grijpt je in deze setting
volledig bij de keel.’
‘Met John Mark Ainsley, die Captain Vere
zal vertolken, werkte ik al veel samen in verschillende
Mozart-opera’s en Monteverdi’s
L’Orfeo. Ainsley is een van mijn meest ge -
liefde zangers, uiterst virtuoos, intelligent
en behept met de gave om onder de huid van
zijn personage te kruipen. Jacques Imbrailo
zong al eerder met groot succes de rol van
Billy Budd tijdens het festival van Glyndebourne.
Ik leerde Imbrailo, in The Times om -
schreven als ‘the hottest young baritone on
the block’, destijds kennen tijdens het Covent
Garden Young Artists Programm, een ontdekking.
En Clive Bayley, die John Claggart
gestalte gaat geven, ken ik als een prachtige,
bijzonder begaafde, donkere bas en
een groot acteur. Het team is ijzersterk.
De voortekenen voor deze productie zijn
steengoed.’
Michel Khalifa
Drie hoofdpersonages
Voor de drie hoofdrollen van Billy Budd heeft DNO Engelstalige zangers gecontracteerd, die veel bijval oogstten
in recente producties van deze opera. Tenor John Mark Ainsley (Captain Vere), bariton Jacques Imbrailo (Billy
Budd) en bas Clive Bayley (John Claggart) vertellen over hun affiniteit met de muziek van Britten en de interactie
tussen hun personages.
‘Billy staat voor goedheid, schoonheid,
onschuld, kracht, met andere woorden voor
alle dingen waar de meeste mensen naar
streven,’ stelt de in Engeland wonende Zuid-
Afrikaan Jacques Imbrailo. ‘Maar hij is niet
alleen een idyllische figuur. Hij moet ook een
donkere kant hebben, anders is hij niet menselijk.
De toeschouwers kunnen zich alleen
met hem identificeren als hij ook een vorm
van zwakheid toont.’
Ook Clive Bayley hecht aan een genuanceerde
omschrijving van zijn personage:
‘John Claggart is niet alleen maar slecht.
In zijn lange aria “O beauty, o handsomeness,
goodness!” laat hij merken dat hij
enorm in de knoop zit. Hij kan niet omgaan
met het feit dat hij zich zo tot Billy aangetrokken
voelt. En hij wil niet alleen Billy te
gronde richten, maar ook zichzelf.’
Captain Vere moet als rechter optreden
in de confrontatie tussen zijn twee ondergeschikten.
Een heikele opdracht, beaamt
John Mark Ainsley: ‘Zijn achternaam zegt
het al, Vere moet op zoek naar de waarheid
(veritas). Dat is zijn plicht. Maar hij richt
zich uitsluitend op de legale waarheid en
onttrekt zich daarbij aan de morele waarheid.
Dit verklaart waarom hij als oude man
dit verhaal voor zichzelf herkauwt, in een
poging om met zichzelf in het reine te komen.
In feite staat deze rol symbool voor de eenzaamheid
van het leiderschap, en in bredere
zin voor de moeilijke beslissingen die iedereen
soms moet nemen.’
Ainsley benadrukt dat het gelaagde verhaal
van Billy Budd zich voor verschillende
interpretaties leent. ‘Na een voorstelling
sprak ik een echtpaar dat ruzie maakte over
de plot. Zij vond dat Vere de regels aan zijn
laars had moeten lappen, hij vond dat Vere
juist had gehandeld en geen andere keuze
had. Ik denk dat niemand in de schoenen van
de kapitein zou willen staan. Wat ook wringt,
is dat hij weigert zijn eigen emoties te onderkennen.
Terwijl Claggart zich bewust is van
zijn eigen verdorvenheid, wil Vere bijvoorbeeld
niet toegeven dat ook hij zich tot Billy
aangetrokken voelt.’
Psychologische reis
Aan de regisseur de taak om deze ge -
laagde plot overtuigend over het voetlicht
te brengen. Jacques Imbrailo denkt met
voldoening terug aan de enscenering van
Michael Grandage in Glyndebourne, waar
hij afgelopen zomer aan meewerkte: ‘In deze
productie hebben we geprobeerd Billy als
een mens van vlees en bloed neer te zetten,
als iemand die echt aan het vechten is tegen
zijn donkere kanten. De regisseur legde er
de nadruk op dat zelfs de ogenschijnlijk
perfecte Billy teleurgesteld in zichzelf kan
zijn. Dat werkte volgens mij heel goed. Ik
voel affiniteit met de psychologische reis
die Billy in deze productie doormaakte.’
John Mark Ainsley, die in dezelfde productie
meezong, roemt de diepgang die
Imbrailo aan de titelrol wist te geven: ‘Met
zijn fantastische stem en zijn emotionele
klankkleur verleende Jacques iets subtiels
aan Billy, waardoor de personage de status
van vlakke, goede jongeman ontsteeg.’
De 32-jarige Imbrailo op zijn beurt genoot
van de samenwerking met zijn door de wol
geverfde collega: ‘John Mark is een fantastische
communicator, in woord en gebaar.
Ik heb veel van hem geleerd.’ Bescheiden:
‘Hopelijk zal ik in Amsterdam een grotere
inbreng hebben.’
Voor de regie van de door DNO uit Frankfurt
overgenomen productie tekent de Engelsman
Richard Jones. Clive Bayley en John
Mark Ainsley deden in 2007 mee aan de originele
productie van Oper Frankfurt en tonen
zich lovend over hun landgenoot. ‘Richard
Jones kan goed overweg met zangers,’ aldus
Bayley. ‘Hij is een fatsoenlijk mens en een
leuke vent, die altijd het beste in mij boven
brengt. Zijn aanpak in Billy Budd is sober, in
die zin dat hij van ons kleine gebaren en een
beheerste interpretatie verlangt.’
John Mark Ainsley: ‘Richard kiest altijd
gelijkgestemde zangers en verwacht een
creatieve inbreng van ons. Dit maakt het
heel interessant om met hem te werken.
Zijn productie van Billy Budd is spectaculair,
maar vertoont geen spoor van filmisch realisme.
Verwacht bij hem geen golven en mist.’
Hevig gestotter
In hoeverre moeten de zangers zich overgeven
aan de heftige emoties die in Billy Budd
de boventoon voeren? Alle drie de hoofdrolspelers
zijn het erover eens dat een zekere
mate van afstand onontbeerlijk is. ‘De grootste
uitdaging ligt in het doseren van de emoties,’
zegt Jacques Imbrailo. ‘Toch word ik
wel emotioneel tijdens het zingen, anders
zou ik moeite hebben mijn personage geloofwaardig
te maken. Het cruciale moment voor
mij is de scène in de kapiteinshut waarbij
Claggart Billy beschuldigt.’
Een extra moeilijkheid inherent aan de
titelrol is het hevige gestotter waarmee Billy
behept is. Op dat punt kreeg Imbrailo hulp
uit onverwachte hoek. In Glyndebourne werd
hij gecoacht door topacteur Sir Derek Jacobi,
die op televisie opzien baarde als de stotterende
keizer Claudius. ‘Bij Billy gaat het meer
om stamelen dan om stotteren. Dit spraakgebrek
veroorzaakt bij hem een fysiek gevoel
Odeon_80_DEF.indd 12-13 17-02-11 08:19
Scène uit Billy Budd (Foto: Barbara Aumüller)