Odeon 47 4de proef - De Nederlandse Opera

ODEON12 de jaargang / nr 47dec 2002 /jan 2003EnquêtesHet is nuttig om het publiek nu en dan naarzijn mening over diverse zaken te vragen.Met de antwoorden kan DNO u nog betervan dienst zijn. >> p. 2En hoe wordt het religieuze aspect van eenopera als Dialogues des Carmélites ervaren?>> p. 3DramaturgieWat doet eigenlijk een dramaturg? Overde inhoud van deze belangrijke, maar voorvelen mysterieuze functie kunt u lezen in eeninterview met dramaturg Klaus Bertisch.>> p. 4La clemenza di TitoEen van de laatste werken van Mozart waseen opdracht ter gelegenheid van de kroningvan keizer Leopold II tot koning van Bohemen.Een verlicht vorst, geëerd in een opera seriaover een milde heerser. >> p. 10Bijzonder zijn in deze productie de doorManfred Trojahn nieuw gecomponeerde recitatieven,die in de plaats komen van de oudesecco recitatieven van Mozarts leerlingSüssmayr. >> p. 13De titelrol wordt vertolkt door tenor JerryHadley; de partij van de keizerlijke vriendSesto wordt gezongen door mezzosopraanVesselina Kasarova. >> p. 15TeaOp 22 oktober ging in Tokio Tan Duns nieuweopera Tea in première. Een impressie van derepetities in Amsterdam. >> p. 18De jonge Italiaanse modeontwerperAngelo Figus creëerde de kostuums. Eerderwas hij bij DNO te gast voor Rêves d’unMarco Polo en Lohengrin. Kostuums ontwerpenvoor het theater: een vak apart. >> p. 21Het bereiden en drinken van thee begonduizenden jaren geleden. Vooral in China enJapan bereikte ‘de kunst van de thee’ eenhoge graad van verfijning. >> p. 23Madama ButterflyIn oktober was bij DNO Robert Wilsons gestileerdeenscenering van Puccini’s geliefdegeisha-drama te zien. Voor wie geen kaartenwist te bemachtigen: een tweede reeks voorstellingenvolgt in januari. >> p. 2447La8clemenza di TitoWolfgang Amadeus Mozart/Manfred Trojahn16 TeaTan Dun24 Madama ButterflyGiacomo Puccinidec 02jan 03jan 03

Pablo FernandezEnquêtesDe Nederlandse Opera heeft u, ons publiek, recentelijk meer dan eens ‘aan de tand gevoeld’. Niet om ueen bekentenis af te dwingen, maar om u beter te leren kennen, onze service meer op uw wensen af testemmen en pijnpunten op te sporen. Hieronder de meest opvallende resultaten van twee enquêtes.Wij onderzochten wat u vindt van de inleidingendie we voor een aantal van onze voorstellingenorganiseren (I) en bestudeerdenuw mening over onze publicaties (II). Ookandere instanties zijn soms geïnteresseerdin uw beleving van een operaproductie: deUniversiteit van Groningen ging na welkegevoelens en impressies een religieus getinteopera achterlaat bij een publiek waarvanwordt aangenomen dat het voor hetgrootste deel seculier is. Over dit laatsteonderzoek leest u meer op p. 3.2Scènefoto Le Balcon (Foto: E. Carrechio)I. InleidingenSinds jaar en dag organiseert DNO rondbijna elke productie één of meer inleidingen.Bij wijze van experiment werd voor elkevoorstelling van Lear tijdens het seizoen2001-2002 een inleiding verzorgd in een foyervan Het Muziektheater. Het doel van hetexperiment was te onderzoeken of er voldoendebelangstelling was voor dergelijkeinleidingen en wat u dacht over de organisatieervan. In de eerste plaats valt het groteaantal respondenten op: 358 mensen (opongeveer 500 aanwezigen) namen op de vierdagen waarop de formulieren werden uitgedeeldde moeite om deze daadwerkelijk inte vullen. Dit alleen al wijst op een grotebetrokkenheid van het publiek.Meer dan de helft van de respondentenbezocht een inleiding voor de eerste keer.De ideale lengte is 45 minuten en er dienteen pauze van 30 minuten te zijn tussen heteinde van de inleiding en het begin van devoorstelling. De inleiding moet in elk gevalgratis toegankelijk blijven.De ruimte in de foyer van de tweede etagevan Het Muziektheater wordt door de helftvan de respondenten als ‘goed’ omschreven;43 mensen zijn van mening dat deze locatieslecht is en verkiezen de Boekmanzaal vanhet Stadhuis (waar de inleidingen wordengegeven als deze niet voor elke voorstellingworden georganiseerd). Een relatief grootaantal toehoorders (65) klaagt evenwel over‘storende bijgeluiden’ vanuit de foyers. Deinleiding werd niet te moeilijk bevonden, eris een goede afwisseling tussen gesprokentekst en muziekfragmenten, hooguit wenstmen wat meer informatie over de componist.Al met al dus reden genoeg voor DNO omtijdens het lopende seizoen verder te gaanmet het organiseren van inleidingen voorelke voorstelling. Dit hebben we gedaan metDe zaak Makropulos en we doen het opnieuwmet Die Soldaten. Vanaf volgend seizoenkomt er bij elke productie minimaal ééninleiding, en over niet al te lange tijd nemenwe ons voor te realiseren dat elke voorstellingvan elke productie een inleiding krijgt.II. De publicatiesHet meest recente (publieks)onderzoek behelsdede gedrukte communicatiemiddelenvan DNO: Odeon, de seizoensbrochure, hetprogrammaboek, de programmafolder en deaffiches. De gebruikte methode was een aanelke abonnementhouder verzonden enquêteformulierin Odeon. In totaal gingen 14.000vragenlijsten de deur uit. Voor de verwerking(door bureau Ruigrok) werd een statistischverantwoorde steekproef gemaakt.Odeon blijkt een veelgelezen blad. Ietsminder dan de helft van de respondenten(44%) leest alle artikelen en iets meer dande helft (55%) leest de artikelen over de productiesdie bezocht zullen worden. De meesteartikelen worden als prettig te lezen (71%)of redelijk te lezen (27%) beschouwd. Tweederde(67%) van de respondenten heeft alsvoorbereiding tot een bezoek aan de operagenoeg aan de artikelen in Odeon. Eenderdeheeft meer informatie nodig.De inhoud van Odeon wordt door 85% als‘goed’ ervaren, maar 15% vindt deze voorverbetering vatbaar. De artikelen mogen kritischerzijn ten opzichte van de eigen producties,vinden velen. Discussie tussen dedirectie en het publiek wordt gemist. Bij hethoofdstuk ‘praktische informatie’ of bij deillustraties worden zo goed als geen kritischekanttekeningen geplaatst. De meestelezers zijn tevreden over de verschijningvan vier keer per jaar (84%), maar een redelijkgrote groep (13%) zou de voorkeur gevenaan een tweemaandelijkse frequentie.De zwart-witte programmafolder is bekendbij 75% van de respondenten. De prijs(€ 1,20) wordt door de meesten als redelijkbeschouwd, maar een relatief groot aantalondervraagden vindt het te duur. De biografieënblijven voor het grootste deel van deoperagangers heel erg belangrijk (92%),gevolgd door de synopsis (die overigensvoor iets meer dan 10% van de lezers langerzou mogen zijn). Als losse opmerking overde programmafolder komt regelmatig terugdat de vormgeving ervan verfrist zou mogenworden.Het programmaboek is iets minderbekend. Slechts de helft van de mensen diede vragenlijst hebben beantwoord, heeft devragen over het programmaboek ingevuld.Van deze mensen zegt 45% het programmaboekook te lezen, 43% zegt dat ‘soms’ tedoen; 93% waardeert de leesbaarheid positief(‘prettig’ tot ‘redelijk’). Driekwart vindt deprijs (€ 8,-) aanvaardbaar, een kwart echtervindt die te hoog. De vormgeving wordt doorde meerderheid (66%) als ‘mooi’ bevonden.Een relatief groot deel (19%) vindt de kwaliteitechter wisselend. Dit laatste geldt ookvoor de kwaliteit van de illustraties in hetprogrammaboek: deze worden door 26% als‘wisselend’ bestempeld.Ook de seizoensbrochure wordt doorhet grootste deel van de respondenten gekoesterd:71% vindt deze goed, 21% redelijk.De castlijsten zijn duidelijk en de tekstenzijn goed (65%) tot redelijk (29%) duidelijk.De praktische informatie wordt door 85%van de lezers gewaardeerd.Het affiche tenslotte vindt men niet altijdbij de producties passen (35%), maar 63%vindt het mooi en sluit zich aan bij de meningvan de jury voor het beste theateraffiche,die al jaren achtereen ontwerpen van DNO’svaste graficus Lex Reitsma selecteert ennomineert. De affiches worden alleen in destad Amsterdam en in Het Muziektheatergehangen. Een kleine helft van de respondenten(45%) merkt ze ook daadwerkelijk op.ConclusiesDoor de bank genomen vindt u onze communicatiemiddelenhet lezen waard: u vraagt onsalleen om er in de marge wat aan te sleutelen.Dit geldt eveneens voor de inleidingen: u zoudaar hoogstens meer van willen. Voor ons isdit een uitdaging.Er is al een begin gemaakt met de aanpassingvan de vormgeving van het programmaboek,in de hoop nog meer bezoekers vanDNO voor deze fijnzinnige boekwerkjes teinteresseren. De prijs van de operaboeken isnu dankzij deze aanpassing – bij gelijkblijvendeverkoop – kostendekkend, zonder datdaarbij op vorm of inhoud werd beknibbeld.De seizoensbrochure, die in 2000 reeds eenfacelift kreeg, zal in 2003 opnieuw aangepastworden. Diverse mogelijkheden om de programmafolderin zijn huidige vorm overbodigte maken – en zo tegemoet te komen aan deopmerkingen over de prijs – liggen ter discussie.Ik hoop dat u ons niet alleen door middelvan vragenlijsten op de hoogte zult blijvenstellen van uw mening, maar dat u ons opwat voor manier dan ook deelgenoot zult(blijven) maken van uw steeds opbouwendekritiek.Met dank aan Ellen Huijsmansen bureau Ruigrok

Hans Alma en Hetty ZockDe uitwerking van een religieuzeopera op een seculier publiekEen interessante vraag: hoe reageert een naar verwachting overwegend seculier publiek op een opera meteen sterke religieuze lading? De Theologische Faculteit van de Universiteit van Groningen deed hiernaareen empirisch onderzoek aan de hand van een vragenlijst, uitgedeeld bij vier voorstellingen van Dialoguesdes Carmélites (maart 2002). Ook spraken de auteurs met een aantal uitvoerenden.3Zoals u wellicht heeft gemerkt, hebben wijin maart 2002 bij de reprise van Dialoguesdes Carmélites door De Nederlandse Operaonderzoek gedaan onder het publiek. Alsgodsdienstpsychologen zijn wij geïnteresseerdin wat deze opera met zijn explicietreligieuze thematiek oproept bij een naarverwachting tamelijk seculier publiek. Vervreemdingof herkenning, gevoelens vanhoop of van somberheid, religieuze of existentiëleassociaties? Voorafgaand aan viervan de negen uitvoeringen is een korte vragenlijstuitgedeeld. Per voorstelling hebbenwe ± 800 vragenlijsten uitgedeeld, en gemiddeld200 à 250 vragenlijsten teruggekregen,in totaal 900. Verder hebben we zeven vande uitvoerenden geïnterviewd: regisseurRobert Carsen (per telefoon), dirigent YvesAbel en vijf van de solisten: Judith Forst(‘Madame de Croissy’, de eerste priores),Gwynne Geyer (‘Madame Lidoine’, de tweedepriores), Kathryn Harries (‘Mère Marie’),Claron McFadden (‘Soeur Constance’) enMarcel Reijans (‘Le Chevalier’, de broer vanBlanche).OnderzoeksresultatenHet publiek van Het Muziektheater bleek,volgens verwachting, overwegend seculierte zijn. Van de door ons onderzochte steekproefvoelt een minderheid (37%) zich religieusbetrokken; 31% rekent zich tot een religieuzegemeenschap. Uit de enquête blijkt datde opera vooral ontroerend wordt gevonden:788 mensen geven aan door de opera enigszinstot sterk ontroerd te zijn. Dit sluit aanbij de inschatting die de uitvoerenden van dereactie van het publiek maken. Het valt hunbijvoorbeeld op dat mensen aarzelen om aanhet slot te gaan klappen. Claron McFaddenmerkt op: ‘Je hoort de kwaliteit van de stiltetijdens de voorstelling. In het begin hoor jehoesten, maar aan het begin van de derdeakte hoor je niets meer, helemaal niets. Jevoelt dat mensen vol zijn van emotie.’De kracht van de muziek en de regie, diedoor de uitvoerenden wordt benadrukt, komtin de enquête tot uitdrukking in het groteaantal mensen (46%) dat zich in de eersteplaats door muziek en regie voelt aangesproken.De dirigent, Yves Abel, zegt over demuziek van de Franse componist FrancisPoulenc: ‘Ik hou van Poulenc en van dit stuk.Ik hou van de gevoeligheid ervan, het openhart.’ Robert Carsen heeft er in zijn regiebewust voor gekozen om de innerlijke ontwikkelingvan Blanche en de andere nonnente benadrukken. Deze focus is overgekomenbij het publiek. Veel antwoorden op de openvraag naar wat mensen het meest aanspreektin de opera, verwijzen naar de innerlijkedynamiek. Een voorbeeld hiervan is:‘Het menselijk proces: hoe te leven (en testerven) met doods-/levensangst’.Opvallend is het grote aantal mensen datde opera invoelbaar vindt (74%). Dit sluit aanbij wat de uitvoerenden als de kracht van deopera noemen: haar herkenbaarheid. Allenstellen zij dat opera’s altijd, maar deze in hetbijzonder, gaan over algemeen menselijkezaken en emoties. Yves Abel noemt in ditverband expliciet existentiële vragen als:Wat is de zin van het leven, wat is er na dedood? Die thematiek komt ook naar voren inantwoorden op de open enquêtevraag naarwat mensen het meest heeft aangesproken,bijvoorbeeld: ‘De wanhoop en ontreddering;de eenzaamheid in een wereld die geen zinof betekenis kan bieden’.BevrijdingDe antwoorden op de vraag wat in de operahet meeste aanspreekt, hangen samen metde religieuze betrokkenheid van de toeschouwer.Mensen die niet religieus betrokkenzijn, noemen vaker de muziek en/of deregie; religieus betrokkenen noemen vakerinhoudelijke thema’s (al dan niet godsdienstig).Ook vinden laatstgenoemden de operain sterkere mate betekenisvol, hoopvol entroostend.De invloed van de levensbeschouwelijkeachtergrond van de uitvoerenden is terugte vinden in de verschillende interpretatiesvan de guillotinescène aan het slot. RobertCarsen ziet hierin een bevrijding: ‘Het iseen stap op weg naar, een reis naar genade.Daarom maakte ik er een soort dans van.’Marcel Reijans, die een katholieke achtergrondheeft, spreekt van ‘ultieme opoffering’.Gwynne Geyer, die zichzelf ‘a born againChristian’ noemt, ziet de laatste scène alsopstanding: het in genade opgenomen wordenin de hemel. Yves Abel, met zijn aandachtvoor algemene existentiële vragen,benadrukt juist de openheid van het einde.Claron McFadden, die als (religieus-) humanistischgetypeerd kan worden, doet datook: ‘Het [stuk] eindigt zoals het begint, metprecies hetzelfde akkoord, heel open... AlsBlanche doodgaat, gaat ze weer in beweging...Het is geen einde voor haar... wat ikheel mooi vind.’ConclusiesWe kunnen zonder meer concluderen dat deopera Dialogues des Carmélites een sterkeuitwerking heeft op het publiek: men is inhoge mate ontroerd. Yves Abel wijst opPoulencs vermogen om in zijn opera algemene,existentiële vragen aan de orde testellen zonder deze van een sluitend antwoordte voorzien. Uit de antwoorden vanzowel publiek als uitvoerenden blijkt dewaardering hiervoor, en voor de indrukwekkendewijze waarop dit vermogen in de productievan De Nederlandse opera tot uitdrukkingwerd gebracht.Scènefoto Dialogues des Carmélites (Foto: Hans van den Bogaard)

Franz Straatman‘In de programmaboeken zithet tastbare deel van mijn werk’Muzikale leiding. Regie. Decor. Kostuums. Licht. Meestal komt in deze opsomming van het creatief team bijeen operaproductie ook de aanduiding ‘dramaturg’ voor. Voor de meeste operabezoekers een raadselachtigefunctionaris. De Nederlandse Opera heeft er een in vaste dienst: Klaus Bertisch. Wat doet hij eigenlijk?4Klaus Bertisch (Foto: Marco Borggreve)‘Iemand die (met het oog op een repertoirekeuze)toneelstukken voor een toneelgezelschapkiest en/of in samenwerking met eenregisseur de enscenering van het stuk schematischvastlegt.’ Zo omschrijft Van DalesGroot woordenboek der Nederlandse taalals derde betekenis het woord ‘dramaturg’.De uitleg zou in een volgende editie kunnenworden aangevuld met gegevens over eendramaturg bij een operagezelschap.‘Het is een dienende taak,’ zegt KlausBertisch, sinds 1990 werkzaam binnen hetartistiek team van De Nederlandse Opera.‘Ik functioneer als klankbord voor de artistiekdirecteur, Pierre Audi, waar het gaatom de opzet van een seizoen, en ik ben eengesprekspartner voor de regisseurs die perproductie worden aangetrokken. Overigensdoe ik dat laatste niet alleen bij DNO, maarsoms ook als gast bij andere operagezelschappen.Ik denk mee in de ontwikkelingvan een regie, ik breng gegevens aan diedienstig kunnen zijn voor de interpretatievan een opera. Ook voor de zangers ben ikbeschikbaar om te praten over inhoudelijkekanten van hun rol. Maar het is allemaal werkop de achtergrond, waar het publiek nietsvan merkt. Het enige onderdeel waarin ikherkenbaar bijdraag aan een operaproductie,is het programmaboek. Dat is het tastbaredeel van mijn werk.’Scenische verdiepingDe aparte functie van dramaturg bestaatbij DNO sinds het gezelschap Het Muziektheaterbinnentrok, in 1986. DNO onder nieuweartistieke leiding van intendant Jan vanVlijmen sloot daarmee aan bij een internationaletrend om de toneelmatige en inhoudelijkekant van de kunstvorm opera meergewicht te geven. In het beleid vóór 1986 vanintendant Hans de Roo werd daar al in toenemendemate aandacht aan geschonkenonder andere door regisseurs als HarryKupfer en Götz Friedrich te laten meewerken.Maar van een dramaturgische ondersteuningvanuit het gezelschap was noggeen sprake.Als waardig voorbeeld diende toen hetBrusselse operahuis, vanaf 1980 geleid doorGerard Mortier. De grotere en toonaangevendeoperagezelschappen in Duitslandwezen al eerder de weg naar scenische eninterpretatieve verdieping, voortvloeienduit de opvattingen van de Berlijnse regisseurWalter Felsenstein over opera alsmuziektheater. Het waren de jaren waarinregisseurs afkomstig uit de wereld van hetgesproken toneel en van de film hun intredededen in de opera. Het was ook de tijd datKlaus Bertisch als student Engels en Duitsin Frankfurt de opera als een fascinerendetheaterkunstvorm ontdekte.‘In mijn middelbareschooltijd was ik éénkeer naar opera geweest, Der Freischütz.Wat zich daar op het toneel afspeelde,sprak me niet aan; het had niets te makenmet wat ik kende van het toneeltheater envan de film. In mijn studententijd kwamopera in het zicht doordat een filmmaker,Volker Schlöndorff, bij de Oper Frankfurtzijn eerste operaregie deed, in Kát’a Kabanová.Dat maakte me nieuwsgierig. De voorstellingwerd een geweldige ervaring doorhet samenspel van alle onderdelen: de intensiteitvan het acteren en de kracht vande muziek. Ik had dat niet voor mogelijkgehouden.’‘Omdat ik het toch niet helemaal vertrouwde,ben ik de volgende avond weer naar deopera gegaan, een andere productie, Salome.Daar keek ik toch tegen de meer clichématigeaanpak van opera aan. Maar de rol vanSalome werd wel gezongen door Anja Silja.Daardoor boeide de voorstelling mij op eentotaal andere wijze. Dat één figuur, één zangeres,je aandacht zo kon opzuigen dat jealles eromheen aan oubolligheden vergat,dat maakte diepe indruk op me. Met zo’nkunstvorm wilde ik me graag bezighouden.’Naar De Nederlandse Opera‘Vanaf dat moment ben ik zoveel als maarmogelijk was – ik moest ook nog afstuderen– gaan zien. Frankfurt ligt gunstig, want erzijn operahuizen in verschillende steden inde buurt, zoals Wiesbaden, Darmstadt enMannheim. Op de universiteit ging ik bij hetinstituut voor muziekwetenschap dramaturgievolgen. De kunstvorm heb ik pas echtleren doorgronden toen ik in 1979 bij de OperFrankfurt kon komen werken op de afdelingdramaturgie. Duitse huizen hadden en hebbenveel meer mensen in dienst voor dramaturgie;zij dragen ook zorg voor de pers ende publiciteit. In het begin was dat mijn taak;na twee jaar mocht ik me op de productiesrichten. Ik heb geluk gehad, want in die tijdstond de dirigent Michael Gielen aan hethoofd; hij heeft me veel geleerd over hoe jemet de muziek omgaat. Het was een interessantetijd met regisseurs als Ruth Berghausen Hans Neuenfels. De opera in Frankfurtspeelde wat dramaturgie betreft een voortrekkersrol.Ik heb daar acht jaar gewerkt.’De overstap naar Amsterdam nam KlausBertisch niet direct. Uit activiteiten die hij albuiten het Frankfurtse huis had ontwikkeld,kwam een aanbieding voort om in Münchente komen werken voor de culturele afdelingvan het elektronicaconcern Siemens.‘Daar hield ik me op veel breder terreinmet kunst bezig: organiseren van concertenen filmavonden, opzetten van tentoonstellingen,verstrekken van opdrachten aan kunstenaars.We ontwikkelden een programmaover Jacques Offenbach, dat in heel Duitslandvertoond werd. Met opera bleef ik contacthouden doordat ik als dramaturg werktevoor regisseurs als Willy Decker. Uit datfreelance werk vloeide een contact voort metAmsterdam. De vaste dramaturg Tim Colemanwas er vertrokken en mij werd gevraagdom de programmaboeken voor Parsifal enDie Entführung aus dem Serail te verzorgen.Zo kwam ik in september 1990 bij DNOterecht.’

6Opera- en balletreizen naar Berlijn(maandelijks vanaf december 2002 tot en met juni 2003)Geen hoofdstad in Europa is op dit moment zo populair als Berlijn. Vandaar dat u vanaf december2002 maandelijks met MUSICO Reizen deze bruisende en muzikale stad kunt bezoeken. Tijdens dezezesdaagse reis stelt u zelf uw programma samen uit het aanbod van de drie Berlijnse operahuizen.Uiteraard is het aanbod afhankelijk van de maand waarin u reist. Een willekeurige greep uit de voorstellingen:complete Ring des Nibelungen o.l.v. Christian Thielemann, Don Giovanni, Andrea Chénier,Idomeneo (met o.a. Luba Organasova), Tristan und Isolde (regie: Götz Friedrich), Aida, recital VesselinaKasarova en Lulu (met o.a. Christine Schäfer)Overige reizen vanMUSICO Reizen:Kerstreis Parijs, Oud &Nieuw Brussel, Festivalde Musicá Canarias,Boedapest SpringFestival, PaasreisPraag, Parsifal weekendWenen,Schubertiade,Operareis Verona, BachFest Leipzig en deDresdener MusikFestspiele• VRAAG NAAR DE SPECIALE BROCHURE MET BERLIJN-REIZEN •december, januari, februari, maart, april/mei, juniOperaweekend Hamburg met José Cura21 t/m 24 februari 2003Tijdens deze vierdaagse busreis naar Hamburg kunt u genieten van een evenement waar nu al halsreikendnaar uitgekeken wordt: in één voorstelling zal stertenor Jose Cura zowel de rol van Canio inPagliacci vertolken, als de eenakter Cavalleria Rusticana dirigeren. Tijdens dit operaweekend inHamburg kunt u bovendien twee andere voorstellingen bezoeken in de gerenommeerde Staatsoper:Eugen Onegin (Tschaikovsky) en De liefde voor de drie sinaasappelen (Prokofjev). Een uitgebreid excursieprogrammaen een bezoek aan de Hanzestad Lübeck maken dit weekend compleet!• VRAAG NAAR DE SPECIALE BROCHURE•MUSICO ReizenThomas à Kempisweg 763532 CC UtrechtTel. (030) 299 11 05Fax (030) 293 00 39e-mail: reizen@musico.nlInternet: www.musico.nlVRIENDEN VANDE OPERADe Vereninging Vrienden van de Opera organiseert tal van activiteiten,w.o. lezingen, literaire avonden, operafilmavonden, openbarerepetities, masterclasses, een groot aantal eendaagse operareizennaar vijf verschillende operahuizen in Duitsland en België. Bovendienworden jaarlijks een of twee meerdaagse reizen georganiseerd.Naast inschrijving op het speciale Vriendenabonnement bij DNOhebben de leden de mogelijkheid tot (beperkte) vóórreservering vanlosse plaatskaarten. Vijfmaal per seizoen komt het Vriendenbulletinuit, een tijdschrift met verenigings- en operanieuws.Wilt u zich aansluitenbij de Vrienden van de Opera, schrijf, bel of mail naar onderstaandadres.FIDELIO, JONGE VRIENDEN VAN DE OPERAJonge mensen (t/m 28 jaar) kunnen lid worden van Fidelio, JongeVrienden van de Opera. Voor deze groep leden worden specialeactiviteiten georganiseerd, terwijl ook alle activiteiten en voordelenvan de Vereniging Vrienden van de Opera voor hen openstaan.Speciaal voor Fidelio-leden stelt De Nederlandse Opera JongeVrienden-abonnementen samen, waarbij een aanzienlijke kortingwordt gegeven. Ook de Stadsschouwburg Utrecht en de DoelenRotterdam bieden regelmatig voorstellingen tegen gereduceerdetoegangsprijzen aan.KERSTCONCERTI.S.M. OPERA STUDIO NEDERLANDZaterdag 21 december, 15.00 uurDoelenzaalKloveniersburgwal 87-89, AmsterdamToegang € 10,- (niet-leden € 12,-)Reservering bij het secretariaatCONTRIBUTIE PER SEIZOENIndividueel lidmaatschap € 25,-Gezinslidmaatschap (2 pers.) € 45,-Donateur (minimaal) € 60,-Jonge Vrienden (t/m 28) € 15,-Aanmelding door overmaking van het bedrag op giro 32.500of bank 43.40.57.207 t.n.v. Vrienden van de Opera te Amsterdam,o.v.v. ‘nieuw lidmaatschap’.Vereniging Vrienden van de OperaWaterlooplein 22 1011 PG Amsterdamtelefoon 020 5518282 (ma, di en do 9.00 tot 13.00 uur)e-mail secretariaat@vriendenvdopera.demon.nlwww.vriendenvdopera.demon.nl

Nieuws rond De Nederlandse Opera7De NPS-radio liet ons weten de volgendeproducties live te zullen uitzenden: La clemenzadi Tito (7 december 2002), MadamaButterfly (25 januari 2003), Macbeth (22 maart2003), Die Soldaten (10 mei 2003) en Euryanthe(14 juni 2003). Wist u overigens dat u de uitzendingenook via livestream op het internetkunt beluisteren?(www.omroep.nl/nps/operalive)Het wordt misschien wat eentonig, maaropnieuw is een affiche van DNO, ontworpendoor ‘huisgraficus’ Lex Reitsma, genomineerdvoor de Nederlandse Theaterafficheprijs2002. Het gaat om het ontwerp gemaaktvoor de opvoeringenreeks van GaetanoDonizetti’s L’elisir d’amore in een regie vanGuy Joosten. Voor de Bekijk’t Theaterafficheprijs2002 selecteerde de jongerenjurytevens Reitsma’s ontwerp voor Lohengrin.JaapOdeon 50 verwachten. Wij willen van dezeOdeon iets bijzonders maken en beginnen nual aan de voorbereiding. Suggesties van delezers zijn uiteraard welkom op info@nederlandse-opera.nlof aan de Afdeling IEB,De Nederlandse Opera, Waterlooplein 22,1011 PG Amsterdam.Scènefoto Tea © Suntory HallDe tentoonstelling in het TheatermuseumMozart en de Opera in Nederland, die nog tebezichtigen is tot 12 januari 2003, kan rekenenop heel wat reacties in de pers. Op detentoonstelling wordt een beeld gegeven,onder meer met de hulp van heel wat materiaaluitgeleend door DNO, van de opvoeringsgeschiedenisvan Mozart in Nederlandsinds ca. 1791 (de eerste opvoeringen vanDie Zauberflöte in het nieuwe theater van deHoogduitsche Opera). Talrijke bezoekerskwamen naar de fraaie ruimte aan de AmsterdamseHerengracht 168.Affiche L’elisir d’amore (Ontwerp: Lex Reitsma) Affiche Lohengrin (Ontwerp: Lex Reitsma)Wie herinnert zich niet Jaap, de kat vanScarpia, of beter ‘Il gatto di Scarpia’, diein de productie van Puccini’s Tosca (1998en 1999) prominent op het toneel aanwezigwas? Welnu, Jaap heeft intussen niet stilgezetenen wordt tijdens voorstellingen vanDe luitenant van Inishmore bij het NoordNederlands Toneel ingesmeerd met eenmengsel van ketchup en Norit.Jaap zelf schijnt bij die procedure te spinnenvan puur genot, maar helaas kan dit nietrekenen op de instemming van mevrouwM. Ludemann, woordvoerster van de Dierenbescherming.Volgens haar horen dieren ingéén geval op het toneel thuis, want dit zoualleen maar stress veroorzaken. Het argumentdat dit voor Jaap niet opgaat omdat hijal zijn hele leven in het vak zit en zijn broerFred en moeder Poes ook al veel toneelervaringhebben, heeft blijkbaar geen invloedop deze zienswijze. (bron: NRC Handelsblad3 oktober 2002)Zoals u in de vorige Odeon al kon zien, oogsttende twee openlucht-operaprojecties inhet Oosterpark (een samenwerking met NPSen Holland Festival) in juni 2002 wederomveel succes. Deze jaarlijkse traditie dreigtechter in juni 2003 niet plaats te vinden,omdat de NPS in deze periode geen opnamevan DNO-producties heeft gepland.Er worden op dit moment allerlei alternatievescenario’s onderzocht, dus u hoeft uwjaarlijkse opera-picknick nog niet meteen uituw agenda te schrappen. In elk geval wordtde draad in juni 2004 weer opgenomen!50U heeft Odeon 47 in handen. Over negenmaanden kunt u dus ons jubileumnummerTan Duns opera Tea ging op 22 oktober inTokio in première. Hier enkele perscitatenover dit werk, dat op 7 januari voor heteerst in Het Muziektheater te zien zal zijn(zie p. 16 e.v.).‘De mysterieuze sfeer die Tan Duns muziekoproept, weergalmt in de toegewijde regie(P. Audi), de verlichting die de schoonheidvan de fijne kleurschakeringen benadrukt(J. Kalman), de kostuums (A. Figus) enhet bescheiden videobeeld (F. Scheffer).’Miyuki Shiraishi (Asahi Shimbun)‘Er wordt veel gebruik gemaakt van de doorTan Dun zo genoemde ‘organische muziekinstrumenten’zoals water, papier en aardewerk.Dit en de prachtige kostuums voerende toeschouwers mee naar een heel bijzonderewereld.’Sankei Shimbun‘Door dit stuk ongedwongen en naar eigenbehoefte betekenis te geven kan de toeschouwergedurende de hele uitvoering genoetenvan het ‘creatief kijken.’ Het geluidvan water, steen, aarde en papier, die indeze opera als muziekinstrumenten gebruiktworden (deze zijn werkelijk goed in harmoniegebracht met het geheel en geven eenfantasierijk effect), raakt, over de grenzenvan tijd en cultuurverschil heen, direct aande essentie van het menselijk leven. In ditwerk ontvouwt Tan Dun zijn muziek op dynamischeen ruimtelijke wijze, nu weer langzaamen esthetisch, dan weer op hevigeen dringende toon, terwijl hij met een overdonderendebalans de gratie van de kunstbehoudt. Bijzonder goed gelukt is zijn techniekom in zijn muziek steeds met het verwachtingspatroonte breken, waardoor hijde toeschouwer weet te raken. Het is eenstuk dat waarschijnlijk veel nieuwe muziekfansaan zal trekken.’Hiroyuki Ito (Tokyo Shimbun)Samengesteld door Pablo Fernandez

La clemenza di Tito8‘Ach, als rond mijn troonieder hart zo oprecht was,zou de macht over een groot rijkgeen kwelling zijn, maar geluk.’Vitellia is beledigd omdat de Romeinsekeizer Tito haar niet als bruid heeft gekozen.Ze haalt haar aanbidder Sesto over tot hetsmeden van een complot tegen de keizer,ondanks de vriendschap tussen de tweemannen. De patriciër Annio, een vriend vanSesto, vraagt hem om de hand van zijn zusterServilia. Sesto stemt hier van harte meein. Het volk begroet de keizer op het Forum.Tito belooft steeds als een vader voor Romete zijn en stelt veel geld beschikbaar voorde slachtoffers van de uitbarsting van deVesuvius. Dan vraagt hij Sesto, tot diens enAnnio’s schrik, om de hand van Servilia. Alszij echter onder dankzegging verklaart dathaar hart Annio toebehoort, ziet Tito grootmoedigvan de verbintenis af. Vitellia weetdit laatste nog niet en voelt zich nog steedsversmaad. Ze maant Sesto aan met spoedde aanslag uit te voeren. Nauwelijks isSesto vertrokken, of de prefect Publio enAnnio komen Vitellia melden dat Tito haarals gemalin wenst. Zij is ontsteld doordeze nieuwe wending, maar kan Sesto nietmeer achterhalen. Deze aarzelt nog steeds,wanneer hij plotseling ziet dat het Capitoolal in brand staat. Allen geloven nu dat Titodood is.Annio weet Sesto gerust te stellen:Tito is niet dood, maar iemand anders,als de keizer gekleed, werd neergestoken.Sesto bekent Annio dat hijzelf de aanstichtervan de aanslag is. Annio raadthem aan bij Tito om genade te vragen,maar Vitellia zegt hem te vluchten zodathij zijn eigen leven redt en haar intrigegeheim blijft. Publio komt Sesto arresteren:de man die werd neergestoken, leeftnog. Hij is een van de samenzweerders enheeft alles verteld. Vitellia krijgt nu berouw.De senaat veroordeelt Sesto en zijn medeplichtigentot de dood in de arena. Publiovraagt Tito het vonnis te ondertekenen.Annio smeekt hem echter om genade voorzijn zwager en de keizer blijft in tweestrijdachter. Hij ontbiedt Sesto, die onder vierogen een beroep doet op hun vriendschap,maar die zich niet goed kan verdedigen uitangst Vitellia te verraden. Tito stuurt hemweg en ondertekent het doodvonnis, maarverscheurt vervolgens het document. AlsVitellia hoort hoe standvastig Sesto is, kanze hem niet langer aan zijn lot overlaten.Op het moment dat Tito publiekelijk hetvonnis zal uitspreken, komt ze tussenbeideen eist de verantwoordelijkheid voor desamenzwering op. Tito is met stomheidgeslagen over deze onthulling, maar hijbesluit zijn belagers te vergeven, omdat hijniet tot wreedheid wil worden gedwongen.Allen wensen Tito heil en zegen.Maquette toneelbeeld La clemenza di Tito, 2002, ontwerp: Jan Versweyveld (Foto: Dries Verhoeven)Repetitie La clemenza di Tito (Foto’s: Hans Hijmering)

9ma 2 DEC 2002 première 19.30 UURdo 5 DEC 19.30 UURza 7 DEC 19.30 UURdi 10 DEC 19.30 UURdo 12 DEC19.30 UURzo 15 DEC 13.30 UURdi 17 DEC 19.30 UURvr 20 DEC 19.30 UURma 23 DEC19.30 UURdo 26 DEC13.30 UURzo 29 DEC 13.30 UURKaartverkoop is reeds begonnen.Bel het Kassa-bespreekbureau vanHet Muziektheater: 020 - 6255455, of een vande andere verkooppunten (zie pag. 26).On-line reserveren: www.dno.nlEr zijn nog kaarten verkrijgbaar.Inleiding La clemenza di Titodoor Klaus Bertischin de Boekmanzaal (Stadhuis)do 12 DEC18.00 UURDeze lezing is gratis toegankelijk voor allebelangstellenden.WOLFGANG AMADEUS MOZART1756-1791MANFRED TROJAHN1949La clemenzadi TitoOPERA SERIA IN DUE ATTI, KV 621LIBRETTO VANCATERINO MAZZOLÀNAAR PIETRO METASTASIOMET NIEUWE RECITATIEVEN VANMANFRED TROJAHNmuzikale leidingHARTMUT HAENCHENregiePIERRE AUDIscenografie/lichtJAN VERSWEYVELDkostuumsPATRICK KINMONTHdramaturgieKLAUS BERTISCHTITO VESPASIANOJERRY HADLEYVITELLIACHARLOTTE MARGIONOSERVILIAOFELIA SALASESTOVESSELINA KASAROVAANNA BONITATIBUSANNIOHANA MINUTILLOPUBLIOTÓMAS TÓMASSON2 5 7 10 12 15 dec17 20 23 26 29 decNieuwe productieNEDERLANDS KAMERORKESTKOOR VAN DE NEDERLANDSE OPERAinstudering WINFRIED MACZEWSKIDe voorstelling wordt in het Italiaans gezongenen Nederlands boventiteld.De voorstelling duurt circa 3 uur en 10 minuten.Er is 1 pauze.Het operaboek La clemenza di Tito is verkrijgbaarin Het Muziektheater. Daarin is ondermeer het libretto in het Italiaans en in eenNederlandse vertaling opgenomen. Verderoriginele bijdragen van Hartmut Haenchen,Manfred Trojahn, Frits Vliegenthart en KlausBertisch. De prijs is € 8,-.

Marianne BroederMozarts milde zwanenzang:‘La clemenza di Tito’De vergiffenis van Tito staat symbool voor de humane grondgedachten van de Vrijmetselarij, die Mozartin de laatste periode van zijn leven op allerlei manieren in vele composities verwerkte: in tekst, toonzetting,instrumentatie en stemming, zelfs in het rooms-katholieke Requiem. La clemenza di Tito in het licht vanMozarts sterfjaar, een duizelingwekkende prestatie.10‘Als voor het keizerschap, goede goden,een streng hart vereist is,ontneem me dan het keizerschapof geef me een ander hart.Wolfgang Amadeus Mozart (Schilderij van Barbara Krafft, 1819)Als ik de trouw van mijn onderdanen,niet met liefde kan gewinnen,stel ik geen prijs op de trouwdie een vrucht van angst is’Het zijn de nobele woorden van keizer Titoals na een mislukte moordaanslag op hemhet Capitool in vlammen opgaat. Bedrogenen verraden is Tito door zijn beste vrienden.Niettemin luidt zijn algemeen pardon: ‘LaatRome vernemen dat ik dezelfde ben gebleven,en dat ik alles weet, alles vergeef enalles vergeet.’VrijmetselarijVriendschap, verdraagzaamheid, verzoeningen vergiffenis, de grondbeginselen vande Vrijmetselarij, zijn de centrale thema’sin La clemenza di Tito, die ook al doorklinkenin Zaide, Die Entführung aus dem Serail enmeest van al in Die Zauberflöte, waarin weSarastro, hogepriester van Osiris, horen zingen:‘In deze heilige muren, waar mens vanmensen houdt, kan geen verrader loeren,omdat de vijand wordt vergeven’. De humanitaireideeën van de Vrijmetselarij warenvoor Mozart, zeker vanaf 1782, belangrijkerdan het gedachtegoed van de katholiekekerk. Na de ‘Große Messe’, de Mis in c, (1783)schreef Mozart nauwelijks nog religieuzemuziek. De Vrijmetselarij, dat duistere, edelegilde ter making van een mooi mens, werd inzijn composities belangrijker dan de kerk.Vanaf die tijd verschenen werken voor deloge. Al in eerdere werken klinkt een humane,milde klank door: het Strijkkwartet in Cen de Jupiter-Sinfonie, maar meer prominentis de vrijmetselaarstoon in de FreimaurerCantates en Die Maurerfreude.Hoogtepunt in deze is zonder twijfel deMaurerische Trauermusik – een van de tederstetreurmarsen uit de muziekliteratuur, geschrevenvoor twee gestorven logebroeders.Onder meer door de bijzondere harmonischewendingen en de warme klank van de houtblazersweerspiegelt dit werkje diepdoorleefdegevoelens van rouw, bezinning en troost.Kennelijk speelde de controverse religie-Vrijmetselarij voor Mozart geen rol, wantzelfs het Requiem vertoont duidelijke kenmerkenvan de vrijmetselaarsmuziek, ondermeer door de berustende toon en de rol vanbassethoorns en fagotten.Mozarts laatste jaarZoals we weten en betreuren, heeft Mozartzijn Requiem niet kunnen afmaken, omdathij tijdens het schrijven zelf overleed. Wieweet had hij het wel voltooid, als er nieteen opdracht tussen was gekomen van hetBoheemse hof voor een opera om de kroningvan de Habsburgse keizer Leopold II alskoning van Bohemen te vieren. Binnen vierweken te leveren en toegespitst op de persoonlijkevoorkeur van de koning in spe.Leopold II, opvolger en jongere broer vanJoseph II, was vóór alles waar zijn dominantebroer tégen was, in het bijzonder de Vrijmetselarijén de opera seria. Dat verklaartde voorkeur van impresario Guardasoni voorMozart, beproefd in alle genres van de operaen overtuigd vrijmetselaar.Nu schijnt het dat Leopold ondanks zijnkennelijke verdraagzaamheid in verschillendehumane en culturele zaken, zelf ook nietin alle opzichten een clemente geest bezat,getuige de onmenselijke druk die hij opMozart liet uitoefenen. Het is even schrijnendals fascinerend te beseffen hoe Mozartin zijn laatste levensjaar, ziek en verzwakt,voortjagend van de ene compositie naar devolgende ook nog al zijn werkzaamhedenstop moest zetten om in no time La clemenzate schrijven: de opera die tenslottezijn zwanenzang zou worden. Mozart stierfin december 1791 en wie wat nauwkeurigerbekijkt wat Mozart schreef in de laatstemaanden van zijn leven, wordt het bijkanszwart voor de ogen. Naast zijn werk aan hetmet gruwel omklede Requiem – de obscureopdracht van een vreemde man in zwartgewaad – en Die Zauberflöte: in juli deFreimaurer Cantate, KV 619. Dan in éénmaand (augustus) La clemenza di Tito. Inseptember voltooide Mozart Die Zauberflöte,voortzwoegend aan het Requiem in oktoberhet Klarinetconcert en in november nog eenFreimaurer Cantate, KV 623.In een brief aan Lorenzo da Ponte uit dietijd schrijft hij: ‘Mijn hoofd is één en al verwarring,ik weet niet goed waar dit alles toeleidt, maar kan mijn ogen niet van het beeldvan die onbekende [de opdrachtgever vanhet Requiem, MB] afbrengen. Ik zie voortdurendvoor me hoe hij het stuk ongeduldigopeist. Ik werk verder omdat het componerenme minder vermoeit dan het uitrusten. Ergensvoel ik dat het uur van de dood voor mij zalslaan. Ik ben aan mijn eind nog voor ik hebkunnen genieten van mijn talent. Het levenwas zo mooi, mijn carrière zo veelbelovend,maar je kan nu eenmaal niet over je lot beschikken.Niemand weet hoeveel dagen hijnog te leven heeft. [...] Ik besluit, want dit ismijn dodenzang en ik mag hem niet onvoltooidachterlaten.’VrijmetselaarsaspectenOnder dit gesternte arriveerde Mozart eindaugustus 1791 – vier weken na de opdrachtvan het Boheemse hof – in Praag met zijnvoltooide La clemenza di Tito. Zoals Mozartalle genres in de opera – de Napolitaanseopera, de Italiaanse opera buffa, de opéracomiqueen zelfs de tragédie-lyrique – verwerktetot een nieuwe vorm, schreef hij ookmet La clemenza niet een opera seria in de

11Inwijding in een Weense loge. Geheel rechts: Mozart (Anoniem schilderij, ±1790)conventionele en overigens toen al verouderdezin. Onder meer door het toevoegenvan ensembles: instrumentaal én de drieduetten, drie terzetten, het kwintet aan heteinde van de eerste akte en het slotsextetvan de tweede akte, alsmede het gebruik vanvele recitativi accompagnati. Overeind bleefhet karakter van de opera seria, waarin destemming en gemoedstoestand van de personagesin de omstandigheden waarin zeverkeerden vooropstond.De tegen die tijd vertrouwde aspecten vande vrijmetselaarsmuziek zijn in La clemenzaalle te horen. Waarschijnlijk heeft Mozart zezelf bedacht (in de loge golden geen bindenderegels): de milde, berustende toon; de driedeling;de voorkeur voor de rotsvaste toonsoortC-groot (symbool voor vriendschap) –hier afgewisseld met een schurend d-klein,dat het geschonden vertrouwen tussen keizerTito en zijn belager Sesto genadeloosneerzet – en een prominente rol voor houtblazers.Deze lijken trouwens hier ook eensymbolische functie te hebben: de klarinet– én Mozarts favoriete bassetklarinet – alsinstrument van liefde en schoonheid; de hoboals klachtinstrument, klinkend bij smart enafscheid; de fluit als het instrument van destandvastigheid en de fagot, instrument vanplechtstatigheid. Kenmerkend zijn ook destiltes in de muziek, zelfs binnen de aria’s.‘Mildheid’ is het sleutelwoord, niet alleenin de tekst (Caterino Mazzolà’s bewerkingvan Pietro Metastasio’s befaamde libretto),maar tevens in de toonzetting: hoe extreemhoog de gevoelens ook oplopen, de muziekblijft gematigd in stemming en tempo.Eerste akte, het complotDe Romeinse keizer Tito Vespasiano (79-81n. Chr.), geliefd om zijn edele karakter, zalzijn liefde voor de joodse prinses Bereniceverzaken om een andere, ‘geschikte’ vrouwtot bruid te kiezen. Vitellia, een van de gegadigden,beraamt verteerd door onzekerheiden jaloezie een moord op de keizer, uitte voeren door hun gemeenschappelijkevriend Sesto. Als Tito tenslotte besluit metVitellia te trouwen, lijkt het te laat: het Capitoolstaat in lichterlaaie. Tito ontsnapt aande verbrandingsdood.Hoe gruwelijk ook, het verhaal is op zichzelfeenvoudig. Belangrijk voor Mozart wasde gevoelsmatige ontwikkeling van de personages,geheel in de geest van de humanevrijmetselaarsideeën. Hoor de liefdevollewoorden in het duettino Deh prendi un dolceamplesso... (‘Ach laat je teder omhelzen, mijntrouwe vriend; en de hemel geve dat onzevriendschap voor immer behouden blijft’)van Annio wanneer hij zijn vriend Sesto omde hand van zijn zuster vraagt. Of de koorariaSerbate, oh Dei custodi... (‘Beschermto goden, die over Rome waakt, in Tito derechtvaardige, de sterke, de roem van onzetijd’), ingeleid door een plechtstatige mars.En het warmbloedige Andante Del più sublimesoglio, waar Tito verklaart dat de enigewaarde van de macht voor hem gelegen is in‘de gelukkige uren waarin ik de verdruktenhelp, vrienden begunstig en deugdzaamheidrijkelijk beloon.’En dan is er die typische ‘vrijmetselaarsaria’Parto, ma tu ben mio..., met obligaatbassetklarinet, waar Sesto’s verwardebesluit tot de moord – in feite een liefdesbetuigingaan Vitellia – tot rijping komt. Vaneen langgerekt Adagio ‘Parto parto...’ (Ik ga,maar jij, mijn lief, sluit vrede met mij’), viaeen geëxalteerd Allegro ‘Guardami, e tuttoobblio...’ (‘Kijk me aan, en ik vergeet alles enik haast me je te wreken’) tot de bittere conclusie‘Sarò qual più ti piace...’ (‘Ik zal zijnzoals jij het ’t liefste wilt, wat jij wenst zal ikdoen’).In het superieure slotkwintet van de eersteakte, een aangrijpend Andante, klinkthet weeklagen van allen over het moorddadigverraad. ‘Qual destra rea macchiarsi...’(‘Welke schuldige hand heeft zich met zo’nmisdaad kunnen bezoedelen? […] Ach nuis de ster gedoofd, de vredestichter is dood’)tegen de achtergrond van het verslagen,diepgeschokte volk, ‘Oh nero tradimento...’(‘O zwart verraad, o dag van smart’). Eenvoorloper bijna op de dramatische rol die hetkoor in de 19de eeuw in de opera zou krijgen.Tweede akte, de gevoelensSpeelt de gruwelijke geschiedenis zich invrij rap tempo af in de eerste akte, de tweedebiedt plaats aan de verscheurde gevoelensvan de personages. En weer overheerst demildheid. Niemand gaat dood, wordt krankzinnigof hysterisch, terwijl daar beslist aanleidingtoe is. Allen komen na een heftigestrijd met conflicterende gevoelens tot eenevenwichtig inzicht.Nerveuze strijkerstremoli geven Sesto’sangst weer bij ‘Quello di Tito è il volto!’ (‘Isdat Tito’s gezicht? Ach, waar, o hemel, is zijnmildheid gebleven? Nu doet hij me sidderen’),

12Repetitie La clemenza di Tito (Foto: Hans Hijmering)grote intervallen en een plotselinge mineurwendingzijn wanhoop: ‘O voce...’ (‘O stemdie mijn hart doet ijzen’). Uiteindelijk klinktberusting door: ‘Deh per questo istante solo’van een smekend – traag Andante – ‘Ti ricorda...’(‘Denk terug aan onze eerdere liefde’)tot het hartverscheurende – gejaagd Allegro– ‘Disperato vado a morte...’ (‘Wanhopig zalik sterven, maar de dood schrikt mij niet af.Mij kwelt slechts de gedachte dat ik jou verradenheb’). De geteisterde Tito spreekt zijnongeloof uit en blijkt na een heftige innerlijkestrijd niet in staat Sesto’s door de Senaatuitgesproken doodvonnis (ten prooi te wordengeworpen aan de wilde dieren) te latenvoltrekken.Vitellia’s bekentenis Non più di fiori...,een driedelig Rondo met obligaat bassethoorn,is aanvankelijk beheerst wanhopig:‘Hymenaeus komt nu niet meer om lieflijkebloemenkransen voor mij te vlechten.’Paniek breekt uit in het Allegro: ‘Infelice!qual orrore!’ (‘Ongelukkige! Wat een gruwel!Wat zal men over mij zeggen?’). Pas in hetslotdeel van deze sublieme aria doet Vitelliain waardig marsritme afstand van haar zuchtnaar macht, drama en theater: ‘Chi vedesseil mio dolore...’ (‘Maar wie mijn verdriet zag,zou medelijden met mij hebben’).Aanvankelijk verbijsterd en van zijn stukgebracht – ‘Ma che giorno è mai questo...’(‘Maar wat is dit toch voor een dag? Terwijlik de ene schuldige vrijspreek, ontdek ik eronmiddellijk nog een?’) – schenkt Tito deultieme vergiffenis: ‘Sia noto a Roma...’(‘Laat Rome vernemen dat ik dezelfde bengebleven, en dat ik alles weet, alles vergeefen alles vergeet’).Dankbaar en gerustgesteld, loven allen demenslievende keizer: ‘Eterni dei, vegliate...’(‘Eeuwige Goden, waakt over zijn heiligeleven, behoedt in hem Romes geluk’).Aangrijpend meesterwerkLa clemenza is in de operavolksmond welafgedaan als een haastklus, geschreven ineen periode van toenemende uitputting. Endat was het ook, maar het is aan de kwaliteitvan het werk allerminst te merken. Door tijdgebreklukte het Mozart niet alle recitatievenzelf te schrijven. Een deel – de secco recitatieven– vertrouwde hij toe aan zijn leerlingFranz Süssmayr, maar vaststaat dat de dramatischeaccompagnato recitatieven bijde beslissende momenten van Mozart zelfzijn. Voor de uitvoering die De NederlandseOpera dezer dagen op de planken brengt,zijn nieuwe recitatieven geschreven doorde Duitse componist Manfred Trojahn (zieartikel Peter van der Lint op p. 13).Van Mozarts eigen wanhopige gemoedstoestand,zwakte of uitgeblustheid is nietste merken. Hij schreef integendeel met allebeperkingen waarmee hij te kampen had – dezeer krappe tijdsspanne waarin hij de operamoest schrijven, het sterk ingekorte librettoen de strenge eisen van het Boheemse hof –een nieuwe variant op de allang niet meercourante opera seria. Een aangrijpend meesterwerkvan weergaloze dramatische expressie,refererend aan het verleden, maar alsaltijd met de blik op de toekomst gericht.Geheel in de geniaal gerijpte geest van zijnlaatste dagen.Verwante composities:Adagio voor twee klarinetten en drie bassethoorns,KV 411 (1782)Strijkkwartet in C, KV 465 (1785)Die Maurerfreude, KV 471 (1785)Maurerische Trauermusik, KV 477, (1785)Strijkkwintet in g, KV 516 (1787)Symfonie in C, ‘Jupiter-Sinfonie’, KV 551,(1788)Klarinetkwintet, KV 581 (1789)Freimaurer Cantate, KV 619 (juli 1791)La clemenza di Tito, KV 621 (augustus 1791)Die Zauberflöte, KV 620 (september 1791)Klarinetconcert, KV 622 (oktober 1791)Freimaurer Cantate, KV 623 (november 1791)Requiem, KV 626 (december 1791)

Peter van der LintOud en nieuw – ManfredTrojahns nieuwe recitatievenIn de muziekbibliotheek van De Nederlandse Opera ligt de partituur van Mozarts La clemenzadi Tito met nieuwe, moderne recitatieven te wachten op uitvoering. De muziek die Manfred Trojahnin opdracht van DNO schreef, is geen compromis, geen poging tot imitatie van Mozarts stijl. Het iseigentijdse muziek, die er ingewikkeld uitziet en die hevig contrasteert met Mozarts muziek. Een gesprekmet componist Trojahn en dirigent Hartmut Haenchen (op wiens instigatie de nieuwe recitatievengemaakt werden) over het waarom van deze onderneming.13Als Hartmut Haenchen zegt niet tevredente zijn met de secco recitatieven in MozartsLa clemenza di Tito, dan sluit hij zich aan bijeen lange rij collega’s en Mozart-vorsers.Mozarts voorlaatste opera is überhauptnooit erg populair geweest. Het werk is inde vakliteratuur volgens Haenchen steedsafgedaan als een ‘snel geschreven opdrachtwerk’.Die kritiek bleef klinken, ook toenbekend werd dat Mozart verschillende aria’suit La clemenza di Tito al componeerde nogvoordat hij de opdracht tot het schrijven vande opera ontving. Mozart heeft dus niet allemuziek uit La clemenza di Tito in haast gecomponeerd;voor sommige aria’s nam hijde tijd en schreef ze los van welke opdrachtdan ook. Hij vond het libretto duidelijk interessant.Voor de secco recitatieven ligt dat anders.Wetenschappelijk is bewezen dat deze nietvan Mozart zelf zijn. Op de accompagnatorecitatieven en een enkel secco recitatiefna, werden ze naar alle waarschijnlijkheid inhaast gecomponeerd door Mozarts leerlingFranz Xaver Süssmayr. Haenchen noemt dieSüssmayr-recitatieven ‘ondramatisch enharmonisch gezien weinig inventief; ze stuwende handeling niet voort zoals in andereMozart-opera’s, maar leggen die met hunstereotiepe formules muzikaal stil.’Eigen stijlOp instigatie van Hartmut Haenchen verstrekteDNO een opdracht aan de Duitsecomponist Manfred Trojahn om nieuwe recitatievende schrijven voor Mozarts La clemenzadi Tito.‘Ik heb de recitatiefteksten opnieuwop muziek gezet,’ verduidelijkt componistTrojahn. ‘Ik heb dus geen nieuwe recitatievengemaakt.’ Dat is voor Trojahn een heelverschil en tijdens het gesprek probeert hijmeerdere keren duidelijk te maken dat hijzich absoluut niet met Mozart kan en wilmeten (’eigenlijk hebben we geen Tito vanTrojahn nodig’). ‘Ik heb toen ik het verzoekkreeg wel erg getwijfeld of ik het moestdoen. De muziekwereld is zo beladen metgeboden en verboden. Maar op een gegevenmoment ben ik gewoonweg begonnen. Vanbegin af aan stond voor mij vast dat ik geensecco recitatieven wilde maken; dat zou stilistischkopiëren worden en daar had ik geenzin in. En dus was meteen duidelijk dat ikvoor mijn recitatieven het volledige Mozartorkestwilde gebruiken en niet de voor secco’sgebruikelijke klavecimbel-cellocombinatie.Ik wilde bovendien componeren inmijn eigen stijl, die uiteraard veel moderneris dan die van Mozart. Ik wilde niet vervallenin een soort grote Mozart-verering, maar volgensmij ben ik wel op dezelfde menselijkeen speelse wijze te werk gegaan als Mozart.En als iedereen straks over me heen valt,dan is dat maar zo.’SpanningsveldHartmut Haenchen houdt van La clemenzadi Tito. Volgens hem is het uitstekende lateMozart-muziek met prachtige aria’s en eenschitterende ouverture.‘Maar de recitatieven staan absoluut nietop dit niveau. Het is niet honderd procentzeker dat ze van Süssmayr zijn; er is daarvoorgeen bewijs omdat we van het werkgeen manuscript hebben. Maar dat ze nietvan Mozart zijn is wel zeker. De stijl van derecitatieven is heel schematisch en dramatischgebeurt er niets. Hoe moet je dit spannendmaken? Er is in de loop van de tijdveel geprobeerd. Sommigen kiezen ervoorom heel veel te knippen in de recitatieven.Dirigent Bernhard Paumgartner heeft ooitandere Mozart-recitatieven op de tekstenuit La clemenza di Tito geplakt en in Glyndebournelieten ze zo’n tien jaar geleden nieuwesecco recitatieven maken in de stijl vanMozart – die bleken niet beter dan die vanSüssmayr. Je mist het genie van Mozart.’Haenchen weet dat hij met de keuze voor‘moderne’ recitatieven van Trojahn een risiconeemt. De geniale muziek van Mozartnaast de hedendaagse muziek van Trojahn.‘Een enorm risico,’ noemt hij het, ‘maar ikvertrouw op het nieuwsgierige publiek hierin Amsterdam. Ik ga het avontuur aan, maarManfred Trojahn (Foto: Fotostudio Straub)dat is het in onze tijd sowieso. Dus geenmuzikaal compromis, maar in een modernemuziektaal. Pierre Audi, die de opera zalregisseren, heeft ideeën over het spanningsveldtussen Mozarts tijd en onze tijd, endaarbij kan deze nieuwe muziek van Trojahnwellicht helpen. Ik heb overigens vanaf hetbegin gezegd dat ik La clemenza di Tito alleendirigeer als we het recitatief-probleem inventiefkonden oplossen. Ik heb zelf het voorstelgedaan om Manfred Trojahn te vragen. Hij isnaast componist ook een ervaren operadirigenten hij is het Italiaans machtig, wat heelbelangrijk is.’Maar waarom zoveel ophef maken alscomponisten hun recitatieven zelf ook nietzo belangrijk vonden? Zij lieten het schrijvenvan secco recitatieven vaak aan leerlingenof medewerkers over.‘Het is waar dat het componeren van recitatievenminder belangrijk werd gevonden,’beaamt Haenchen. ‘Componisten bewaardenhet componeren ervan tot het laatstemoment. Voor deze gedeelten in de operahoefden ze geen partijen uit te schrijvenvoor de orkestmusici en dus konden zehet ook tot het laatste moment uitstellen.Mozart was altijd te laat met die recitatieven,en wat dat betreft is er vandaag de dagniet veel veranderd.’ Haenchen refereertlachend aan het feit dat Trojahn ook niethelemaal op tijd klaar was met zijn opdracht.VroegromantiekLa clemenza di Tito was de enige Mozartoperadie Manfred Trojahn niet goed kende;puur toeval. ‘Het is een problematischeHartmut Haenchen (Foto: Marco Borggreve)

Franz StraatmanSesto en Tito klaar voorde uitdagingZe zongen La clemenza di Tito al vele malen overal ter wereld. Maar Amsterdam wordt een uitdagingvoor de van oorsprong Bulgaarse mezzosopraan Vesselina Kasarova als Sesto en de Amerikaanse tenorJerry Hadley als keizer Tito. Vanwege de nieuwe recitatieven. Een eerste reactie.15De laatste rol die Vesselina Kasarova op debühne zong, was Sesto uit La clemenza diTito. ‘In Londen, in Covent Garden, een nieuweproductie maar met de gebruikelijke recitatieven.Nu ben ik een maand vrij en daarnaga ik naar Amsterdam, voor Sesto. Nee, zosnel achter elkaar verveelt niet, want het isen blijft een prachtige rol. Ik zong Sesto alvele keren: onder meer tijdens de SalzburgerFestspiele een jaar of vijf geleden, in Parijs,en 2 1/2 jaar geleden ook in Londen, toen inde productie uit Salzburg. Volgend jaar weerSesto in Salzburg, dan met NikolausHarnoncourt.’‘Eerlijk gezegd: ik wist niet dat er nieuwerecitatieven bij gemaakt waren; ik werd erdoorverrast. Hoe ik ze vind? Een goed oordeelkan ik pas geven als ik ze gezongenheb met het orkest erbij, want het zijn in dekomende productie begeleide recitatieven.Behalve zangeres ben ik ook pianiste. Ik konhet piano-uittreksel van de orkestpartijenzelf spelen en ik heb de nieuwe muziek ingestudeerdzonder coach: niemand heeft tenslotteenige ervaring. Aan de details ga ikwerken met de dirigent. Wat voor uitdrukkingwil hij, hoe ligt de balans met de orkestbegeleiding?Je kunt de kwaliteit van recitatievenpas beoordelen in de samenhang van hetgeheel; ze vormen immers de voorbereidingtot een aria of een duet. Het is een nieuweervaring, maar ik denk er positief over. Technischstellen ze geen probleem voor de stem.’Sesto is veruit de mooiste partij in La clemenza:drie stukken – een aria, een duet eneen rondo – worden rijkelijk omspeeld doorblaasinstrumenten. In de aria Parto, ma tuben mio ‘zingt’ de bassetklarinet gelijkwaardigmee.‘Daar hoor je op de bühne doorgaansniets van. Het orkest zit voor je en bovendienin de diepte. Je zingt parallel met hetinstrument, maar daar moet je niet te veelaan denken of proberen te beluisteren. Hetgaat om de dirigent. Die mooie begeleidingenkenmerken de rol van Sesto. Mozart waseen groot estheet, iemand die met vele kleureneen karakter kon uitbeelden. Bij Sestogaat het om tegenstellingen als tussen dagen nacht. Vanwege de heftige verschillenin de emoties hou ik veel van die rol. Ik benervan overtuigd geraakt dat Mozart zichidentificeerde met Sesto, in diens idealismeen emoties. Sesto wil zowel trouw zijn aanVitellia als aan Tito, maar dat gaat niet, wanthet leven is zo gecompliceerd. Het is heerlijkom zo’n rol te zingen, en als dat steeds innieuwe producties is, leer ik er elke keer vanen verveelt het nooit.’LevenservaringEerder dit jaar verwees het persbericht bijde seizoensbrochure naar ‘de lang verwachteterugkeer’ van Jerry Hadley bij DNO. Wemoeten vér teruggaan om de naam vande Amerikaanse tenor tegen te komen: innovember 1983 maakte hij zijn Nederlandsdebuut, met Mozart, als Idamante in Idomeneo,rè di Creta.‘Ja, zeker herinner ik me die productie.Met Kees Bakels als dirigent en FilippoSanjust als regisseur. De repetities verliepenheel plezierig. Als Idamante was ik dezoon van Idomeneo. Die rol werd gezongendoor mijn goede vriend Curtis Rayam, eenheel grote man met een diepzwarte huidskleur.En ik ben van normaal postuur enblank. Rayam maakte daar veel grappenover.’‘Ik ben één keer terug geweest in Amsterdam:vijf jaar geleden was ik in het Concertgebouwte gast bij Thomas Hampson in eenvan zijn carte blanche concerten met Amerikaansetheatermuziek; de sopraan RobertaAlexander en een heleboel andere vriendenvan Hampson deden ook mee. Wat ik aanopera heb gedaan tussen toen en nu? Opéén na, Belmonte, alle rollen van Mozart,veel Frans repertoire zoals Werther, Italiaansbelcanto, maar met het ouder wordenkomen ook de zwaardere lyrische rollen binnenmijn bereik, zoals Pinkerton, Cavaradossi,Riccardo, Don Carlos. Het meestheb ik Tom Rakewell gezongen uit Stravinsky’sThe Rake’s Progress. Dat is mijn lijfrol:minstens 150 keer sinds mijn studie middenjaren zeventig aan de universiteit van Illinois.Op de muziekfaculteit gaf een zoon van Stravinsky,Sulima, les. Met hem heb ik de partituurgrondig bestudeerd en daar trek ik nogprofijt van.’‘Met het rijper worden van mijn stemzijn ook Idomeneo en Tito binnen het bereikgekomen. Voor die karakters moet je ookover enige levenservaring beschikken omVesselina Kasarova (Foto: ?)je goed te kunnen inleven. Tito heb ik velekeren gezongen. Zeer interessant. Hij staatin het midden van een storm waar iedereenin rondraast. Hij ziet van alles gebeuren envraagt zich af: wat is hier gaande? ’t Is netzo’n figuur als Don Ottavio uit Don Giovanni.Ik hou van zulke rollen waarin je een actieverust en nobele overweging moet uitstralen.Ik ben heel benieuwd wat voor opvattingPierre Audi als regisseur – ik ken hem niet –over dit stuk heeft.’‘De recitatieven? Een uitdaging, dat kanik wel zeggen [een daverende lach vergezeltde mededeling]. De muzikale taal is zeerexpressief, in een moderne, post-romantischestijl. Hoe meer ik ze zing, des te meerik er van begrijp. De vocale lijn ligt in hetnatuurlijke ritme van het Italiaans. Lastigis de harmonische context waarbinnen dielijn zich beweegt. Ik denk wel dat Mozartpuristener moeite mee zullen hebben. Ikben benieuwd hoe Mozarts muziek met dienieuwe stukken samengaat. Ik zong zowelin producties waarin alle recitatieven voorkwamenals in producties waarin alles watvan Mozarts leerling Süssmayr heette tezijn, was geschrapt. In het laatste geval krijgje een compact drama. De recitatieven vanMozart bezitten een innerlijke logica; dieontbreekt bij de toevoegingen van Süssmayr.In de komende productie is het prettig dat jeer met de componist over kunt praten. Ik gade uitdaging graag aan.’Jerry Hadley (Foto: Christian Steiner)

16Teatea –sensual green,a watery beauty.up-floating dreams,down-sinking leaves,if one desires to live forever,taste a thick and light bowl of tea.In het 9de-eeuwse Japan voert Seikyo,een hogepriester, de theeceremonie uit,maar met een lege theepot en een leegkopje. Hij overdenkt zijn vergeefse liefdevoor de Chinese prinses Lan in zijn jeugd.In het China van de Tang-dynastie, een aantaljaren eerder, strijden twee jonge mannenom het legendarische Boek van deThee. Seikyo, de Japanse prins, wil daarmeede ware liefde van prinses Lan veroveren.Haar broer, de Chinese prins, kanin ruil voor het Boek duizend paarden vande prins van Perzië krijgen. Is het mogelijkdat de liefde de haat overwint?Scènefoto’s Tea © Suntory Hall

17di 7 JAN 2003 première 20.15 UURwo 8 JAN 20.15 UURdo 9 JAN 20.15 UURza 11 JAN 20.15 UURzo 12 JAN 14.00 UURKaartverkoop vanaf 7 december.Bel het Kassa-bespreekbureau vanHet Muziektheater: 020 - 6255455, of een vande andere verkooppunten (zie pag. 26).On-line reserveren: www.dno.nlEr zijn nog kaarten verkrijgbaar.TAN DUN1957TeaOPERA IN THREE ACTSLIBRETTO VANTAN DUN EN XU YINGmuzikale leidingTAN DUNregiePIERRE AUDIdecor/lichtJEAN KALMANkostuumsANGELO FIGUSvideoFRANK SCHEFFERNieuwe productieSEIKYOHAIJING FULANNANCY ALLEN LUNDYPRINCECHRISTOPHER GILLETTEMPERORSTEPHEN RICHARDSONLUNING LIANGMONKS CHANTINGPETER ARINKJAN WILLEM BALJETPIETER HENDRIKSBAS KUIJLENBURGRAGNAR VAN LINDEN VAN DEN HEUVELLMATTHIJS MESDAGMARTIJN SANDERSMITCHELL SANDLERMATTIJS VAN DE WOERD(VOCAAL ENSEMBLE)NEDERLANDS KAMERORKESTPRODUCTIE SUNTORY HALL, TOKIOIN COPRODUCTIE METGASTPROGRAMMERING HET MUZIEKTHEATEREN DE NEDERLANDSE OPERADe opera wordt in het Engels gezongenen Nederlands boventiteld.De voorstelling duurt circa 2 uur en 15 minuten.Er is 1 pauze.Het programmaboek Tea is verkrijgbaar inHet Muziektheater. Daarin is onder meer hetlibretto in het Engels en in een Nederlandsevertaling opgenomen. De prijs is € 8,-.

Jacqueline OskampDe geest van de thee – impressiesvan een wordingsprocesHoewel de Amsterdamse première van Tan Duns Tea pas op 7 januari 2003 gepland staat, werd erin september 2002 al uitgebreid gerepeteerd. Reden: op 22 oktober was de wereldpremière vandeze opera in Tokio. Voordeel: Odeon was nu in de gelegenheid een aantal repetities bij te wonenonder de inspirerende leiding van de componist en daarna van regisseur Pierre Audi.18Tan Dun (Foto: Taku Saiki)‘Jij wordt door hem gedood. Vergeet datniet!’ drukt componist Tan Dun zijn hoofdrolzangeresNancy Allen Lundy op het hart.‘Eigenlijk wil hij hém doden, maar jij gooitje ertussen.’ Het is begin september en decast die Tea, de nieuwe opera van Tan Dun,in première gaat brengen, is voor het eerstbij elkaar. Hoewel de zangers goed beslagenten ijs komen, acht Tan Dun het toch nodigde elementaire verhoudingen tussen depersonages nog eens te benadrukken: wiedoodt wie en waarom?In zeker opzicht is Tea dan ook een conventioneeloperadrama. Niet alleen wordende personages gedreven door jaloezie enverlangen naar macht en rijkdom, ook is ersprake van een klassieke driehoeksverhoudingwaarbij de mannen met elkaar strijdenom de eer van de dame. Bovendien heeftdeze Chinese prinses Lan in het begin vande opera moeten kiezen tussen haar familieen haar geliefde – een thematiek die rechtstreeksaan Verdi lijkt te zijn ontleend. ‘Tea isnauw gelieerd aan de operatraditie,’ beaamtTan Dun enkele dagen later in een gesprek.‘Anders moet je geen opera maken. En vandaagde dag is het niet noodzakelijk de traditieoverboord te zetten. De uitdaging is omeen prikkelende brug tussen traditie en vernieuwingte slaan.’Ondertussen zitten de zangers in hetrepetitielokaal rond Tan Dun geschaard.In de andere hoek van de ruimte liggen opde vloer tekeningen van de kostuums: felgekleurdegewaden met kubistische vormen.Ter inspiratie. ‘Hier moeten jullie samenvliegen,’ legt Tan uit aan Nancy en haartegenspeler Christopher Gillett die eena capella duet hebben. ‘Laat je stem omhoogglijden als vliegende monniken.’ Het is eenbeeld dat steeds terugkeert. De ene keervergelijkt Tan Dun de stemmen met vliegersdie door de wind worden opgetild, dan weervertelt hij de zangers over de traditionele‘flying song’, een manier van zingen die inde bergen van China wordt gebruikt om metelkaar te communiceren. Met een scherpenasale stem demonstreert hij het specifiekegeluid, dat over honderden meters verstaanbaarblijft.Peking OperaIn Tea maakt Tan Dun gebruik van diversevocale stijlen. De opera is geschreven in eenuitgesproken lyrisch idioom, maar is doorspektmet oosterse elementen zoals boventoonzang,keel- en neuszang. Bovendienwordt er binnen de opera een schaduwspelopgevoerd dat aan de Peking Opera is ontleend.Op bepaalde punten mogen de zangersimproviseren. ‘Het maakt niet uit wat jedoet’, zegt de componist na zelf een melodischelijn met subtiele versieringen te hebbenvoorgezongen. Tan Dun, die zijn loopbaanbegon aan de Peking Opera, zingt haastde hele partituur voor. Zijn stem is betoverendmooi: ragfijn, melodieus en glashelder.Hij begeleidt zijn stem met vloeiende armbewegingenen zijn slanke vingers dansenals vlinders in de lucht. Dat hij van alle marktenthuis is, blijkt even later opnieuw: ‘Dezepassage doen we met wat meer early music.Niet te opera-achtig.’ Met een perfect nonvibratolaat hij horen wat hem voor ogenstaat.De manier waarop Tan Dun verschillendevocale stijlen integreert, symboliseert eennieuw soort muziek, die je met een lelijkwoord ‘multicultureel’ zou kunnen noemen.De verzoening tussen uiteenlopende culturenligt hem na aan het hart. Zo schreef hijook uit volle overtuiging een symfonie voorde hereniging van China en Hong Kong in1997: Heaven Earth Mankind. Zelf is Tan Duneen kind van de Culturele Revolutie. In dietijd moest hij op het platteland volksmuziekverzamelen en traditionele instrumentenleren bespelen. Later ontvluchtte hij hetland en vestigde zich in New York, waar hijde westerse muziektraditie in zich opzoog.Pas enkele jaren geleden keerde hij terugnaar het dorpje in de provincie Yunnan, waarhij door zijn grootouders werd opgevoed.Een gebeurtenis die ook van grote invloedis geweest op zijn muzikale ideeën.Schoonheid en theaterIn Tea probeert Tan Dun niet alleen eenbrug te slaan tussen oost en west, maarook tussen China en Japan. ‘Mensen vragenmij steeds wat het verschil is tusseneen Japanse en Chinese theeceremonie.In Japan heeft de theeceremonie zich ontwikkeldvia het boeddhisme: de zenstijl.Daar betekent de theeceremonie: het levenals kunst. In China maken ze van kunst juistleven. De Chinezen houden van praten,lachen, filosoferen. De theeceremonie daaris dan ook heel ontspannen, levendig engezellig, terwijl de Japanners vooral de bitterheidvan de groene thee proeven. Zij zeggen:“Je proeft eerst iets bitters en daarnaiets héél bijzonders”. Dat is hun levensfilosofie.’Waar heb jij meer affiniteit mee? ‘Ik voelme tot allebei aangetrokken. Daarom gebruikik in Tea beide tradities als tegenstelling,als theatraal contrapunt. In de muziekbenadruk ik twee dingen: ten eerste probeerik in deze opera altijd mooie melodieën teschrijven. Haast als de klassieke kalligrafie.Aan de andere kant probeer ik iets heel theatraalsneer te zetten. Want de essentie vanopera is schoonheid en theater. In de hedendaagsekunst zijn mensen vaak bang voorpure schoonheid – ikzelf ook. Ik doe veel“moderne” projecten. In de 20ste eeuw, metzijn atonale en seriële muziek, was menaltijd huiverig om te melodisch of te mooite zijn. Maar nu is de betekenis van hetmodernisme veranderd. Vandaag de dagis “modernisme” niet langer synoniem metatonaliteit of pure abstractie. De uitdagingis nu om de grenzen open te breken. Hoekun je verschillende culturen combinerenen toch iets persoonlijks en karakteristieksschrijven? Dat zie je in de choreografie, inde beeldende kunst, in de mode – dat is denieuwe vorm van modernisme. In deze operaprobeer ik de westerse, Japanse en Chinesecultuur te omarmen en daar iets eigens vante maken. Zonder bang te zijn voor schoonheid.Want zo’n Japanse theeceremonie iszo verschrikkelijk mooi. En een Chinese iszo levendig, vrolijk en zonder pretenties. Datzijn allemaal overwegingen die het conceptvan de muziek bepalen.’The Book of Tea‘Het moet súper-súper-lyrisch!’ benadruktTan Dun terwijl hij een vloeiende melodiezingt. ‘Nog langere lijnen. Als een strijkkwartet.Denk aan Yo-Yo Ma! We moeteneen extreem liefhebbende vader neerzetten.’In een ontspannen sfeer neemt Tan Dun departituur met de zangers door. Hij is opgewekt,alert en uiterst geconcentreerd. Hijweet precies wat hij wil horen, zonder dezangers in een keurslijf te duwen. De snelleen adequate respons van de zangers geefthem zichtbaar energie. Af en toe zit hij opgewondenop zijn stoel te wippen bij eenonverwacht goed resultaat: ‘Perfect!’ Even

19Repetitiefoto Tea (Foto: Hans van den Bogaard)later geeft hij de cast een onomwondencompliment: ‘Actually you are very, verygood,’ zegt hij stralend. ‘Ik had me niet kunnenvoorstellen dat zangers op de eersterepetitie zo goed zouden kunnen zijn.’ Desfeer wordt er alleen maar beter op en alsTan Dun voorstelt om bij G verder te gaan,grapt Nancy: ‘bij de G-spot.’Aangekomen bij een ietwat weemoedigemelodie*, die als een vraagteken in de luchtblijft hangen, zegt de componist: ‘Deze melodieverwijst altijd naar “thee”. Naar de spiritvan thee of de echo van thee. Eigenlijk is dethee hier zelf aan het woord.’ Want alle driehoeksverhoudingenen tragische sterfscènesten spijt, gaat Tea in de eerste plaatsover thee. Centraal staat The Book of Tea,een verhandeling die in de 8ste eeuw geschrevenwerd en die nauwgezet beschrijfthoe thee moet worden gemaakt en gedronken.Spirituele wereldenWaarom een opera over thee? ‘Thee is deenige drank die populairder is dan Coca-Cola’, stelt Tan Dun. ‘Niet alleen in China,maar overal ter wereld. Het is een heelgeliefde drank. En de manier waarop menthee drinkt, is meer cultureel bepaald danCoca-Cola. Want ieder land heeft een stijlof ritueel om thee te drinken.Tegelijkertijdstaat thee symbool voor een onzichtbareweg: een geestelijk pad dat je kunt gaanom het verleden te onderzoeken en om onbekendespirituele werelden te betreden.Deze opera drukt zowel een heel filosofischals een sensueel en theatraal idee uit.’‘The Book of Tea heeft een belangrijkespirituele waarde. Het beschrijft het heleproces van thee maken. Hoe je thee moetplanten. De beste thee groeit hoog in debergen, waar de planten in de nevels van dewolken staan. Soms staat de thee op plaatsendie niet bereikbaar zijn voor mensen.Dan worden aapjes getraind om naar dieplekken te springen en de thee te plukken.Vervolgens gaat het over het bewerken vanthee: hoe die te verkruimelen en drogen. Watvoor soort water moet je gebruiken? Geenzwaar water dat uit een diepe bron komt,zoals het water in Parijs, dat veel mineralenbevat. Het allerbeste water is circulerendwater dat uit de lucht komt, dus regenwater.Het gezegde is dat je het water, voordat je erthee mee zet, gebruikt om je hart te wassen.En bij de Japanse theeceremonie moet jeeerst luisteren naar het geluid van water.Ook het soort keramiek is van het grootstebelang. De kleur, de vorm en de leeftijd vanhet servies zijn allemaal onderdeel van deceremonie.’‘Het proces van thee maken is een metafoorvoor het leven zelf, die deels uit hetboeddhisme voortkomt. Uiteindelijk gaat hetom het proeven van de thee. Dat is het allermoeilijkste,want dat reflecteert de essentievan het menselijk bestaan. Weet je hetbestaan op zijn juiste waarde te schatten?In China hebben we een legende die ook inde opera terugkomt. Het gaat over een monnikdie een lege kop thee drinkt. Want voorhem is niets alles. Alleen in de transparante,smaakloze materie kun je de hele wereldzien. Dat is een filosofische benadering vanons leven: minder toont meer. Een idee datveel met zen te maken heeft: uiteindelijkbestaat alles in je bewustzijn.’Organische geluidenOndertussen zijn de zangers in de partituurbij Q aangekomen. ‘Als je hard wilt zingen,moet je het hier doen,’ waarschuwt TanDun. ‘Dit is je enige kans’. De dwingendeaanwezigheid van de stilte, een karakteristiekvan alle muziek van Tan Dun, is inderdaadopvallend. De stilte is de basis waaralle noten uit voort lijken te komen en weerin verdwijnen. Niet alleen is Tan Dun in ditopzicht sterk beïnvloed door John Cage enToru Takemitsu, het weerspiegelt ook deband die hij voelt met de natuur. Zo ontdektehij een paar jaar geleden in het dorpje vanzijn grootouders, waar elk voorjaar eenwaterfestival wordt gehouden, de fascinerendewerking van water.Sindsdien is water op allerlei manierenin zijn partituren opgedoken. In Tea neemtwater opnieuw een belangrijke plaats in,maar ook vuur, wind en steen. Organischegeluiden, noemt Tan Dun ze. En ze passenvoorbeeldig in het onderwerp. Om thee tebereiden heb je immers water, vuur en keramieknodig. Zo wordt bijvoorbeeld het geluidvan wind geproduceerd door met repenpapier te wapperen. Het zijn zulke subtieleen verfijnde geluiden dat ze de stilte eerderbenadrukken dan doen vergeten.Een wandelende lampionEen maand later zijn de repetities verhuisdnaar een studio aan de Duivendrechtsekade.TanDun is van het toneel verdwenenen regisseur Pierre Audi heeft het roer overgenomen.In een voorlopig decor, dat uit verschillendeniveaus bestaat, oefenen de zangersin eveneens provisorische kostuums

20Pierre Audi en Tan Dun (Foto: Hans van den Bogaard)om vast te wennen aan de lange en somszware gewaden. Nancy Allen Lundy gaatgehuld in een spierwit kostuum dat bol omhaar heen staat, zodat ze nog het meest opeen wandelende lampion lijkt. Ze wil wel vastverklappen dat ze straks ‘in het echt’ eenadembenemend mooie jurk van ragdunnestof zal dragen.De cast maakt zich op voor een doorloopvan de hele opera, maar voor die van startgaat, wordt er extra gerepeteerd met hetkoor van monniken. Ingesnoerd in een dikgewaad liggen ze als pakketjes op een rijplat op het podium. Nu is het de kunst omtegelijkertijd op te staan. En recht op testaan, ‘want het publiek ziet alleen maarruggetjes, dus niet van links naar rechtszwaaien,’ sommeert de regieassistente.De scène moet over-en-over-en-over, maartenslotte begint het erop te lijken: als éénman komen de negen zangers overeind enzetten zich langzaam in beweging, terwijlze als volleerde boventoonzangers samenéén klank reciteren.In deze fase ligt het accent van de repetitiesvolledig op de regie. In een later stadiumzal het orkest pas aantreden. Nu moetende zangers het met de piano doen en in degortdroge akoestiek van deze ruimte (‘Hetlijkt wel of je in kussens staat te zingen,’ verzuchtNancy) valt dat niet mee. De assistentdirigentneemt, gewapend met een handdoek,de waterpartij voor zijn rekening. Naast hemstaat een forse afwasteil waarboven eenzorgvuldig met tape afgeplakte microfoonhangt om dit intieme geluid te versterken.Nu eens laat hij het water klaterend tussenzijn vingers doorlopen, dan weer slaat hijritmische motieven op de waterspiegel.Minstens even bizar is de manier waarop hij,met zijn rug naar de set toe, een onzichtbaarensemble lijkt te dirigeren. Nadere inspectiewijst uit dat hij voor een minuscule camerastaat, die zijn beweging ten behoeve van dezangers op een monitor projecteert.Moeilijke dingen doenIn de pauze blikt Nancy Allen Lundy terugop het repetitieproces tot nu toe. Ze heeftvaker met Tan Dun gewerkt. ‘Hij kent mijnstem door en door en heeft deze partij echtop mij geschreven, maar toch laat hij meheel moeilijke dingen doen,’ vertelt ze. ‘Entegelijkertijd moet alles wel makkelijk klinken.Toch vind ik zijn muziek heel bijzonder.Zij is zo menselijk, gepassioneerd en liefdevol.En zoals Tan Dun muziek ontdekt ineen stuk papier – dat is heel ontroerend.Hij kruipt dicht onder je huid. In het beginschrok ik me dood van de partituur. Alleenal omdat we moesten improviseren! Daaromheb ik me er maar gewoon ingegooid. Ditben ik: een American girl die een Chineseprinses speelt. Geen probleem. Vertel maarwat ik moet doen.’* Het ‘Tea’-motief:De samenwerking met Pierre Audi, diede reputatie heeft zijn zangers niet te ontzien,bevalt haar juist goed. ‘Hij heeft eenscherp oog. Okee, hij verdoet geen tijd omjouw gevoelens te sparen. Maar hij zegtwaar het op staat en hij behandelt iedereenhetzelfde. Ik vertrouw hem volledig.Ik heb iemand nodig die als spiegel fungeert.Iemand die zegt: “Nu zie je er belachelijkuit!” Ook Tan Dun vindt het erg aantrekkelijkom met Audi te werken. ‘Ik denk dat ons hetzelfdevoor ogen staat. We delen dezelfdetaal. Hij heeft een interessante achtergrond:een mengeling van Frans, Libanees, Engelsen Nederlands. Hij heeft een goede neusvoor een actueel soort modernisme.’Voorlopig zijn alle inspanningen gerichtop de uitvoering van Tea in Tokio, waar deopera in première zal gaan. Tan Dun benadruktdat deze volgorde een symbolischebetekenis voor hem heeft: ‘Nederlandersbrachten als eersten thee van het oostennaar het westen. Nu maken wij in Amsterdameen “spirituele thee” en brengen dienaar Japan. Dat is een interessante uitwisseling.’

Pauline TerreehorstAngelo Figus, Pierre Audi ende theeceremonie van Tan DunHet lijkt zo voor de hand te liggen, maar blijkt dat bij nadere studie toch niet te zijn: modeontwerpersuitnodigen voor het creëren van operakostuums. Nadat aan het begin van dit seizoen het Belgischeontwerpersduo A.F. Vandevorst De zaak Makropulos ‘aankleedde’, keert nu Angelo Figus – Rêvesd’un Marco Polo, Lohengrin – terug naar Het Muziektheater voor Tan Duns Tea.21Een witte jurk, een rode jas een zwarte hoed:in een opvoering hebben ze altijd meer betekenisdan op straat. De aankleding van deopera, maar ook die van de andere opvoeringskunstenzoals toneel en film, is altijdsymbolisch. Daarbij staat de opera nog hetverst verwijderd van de kleding van alledag.Daarom is het voor modeontwerpers vaakzo moeilijk om hun werk naar een toneel tevertalen. Ze zijn vaak te subtiel. Binnen hetenorme kader van een toneel verliest een fijnafgewerkt detail – een kraag, een manchet –onmiddellijk zijn kracht.Ook gebeurt het vaak dat hun werk al eenopera-uitvoering op zichzelf is, zoals de collecties– en vooral de presentatie van diecollecties – van Christian Lacroix. Er botsteen teveel aan betekenis zodra er ook nogeen opvoering uit een andere discipline aanwordt toegevoegd. Ook Dior, Chanel en meerrecent Gaultier en Galliano hebben, ondanksde vaak fascinerende ensceneringen vanhun modeshows, niet vaak aan grote theatraleproducties – wat opera’s vrijwel altijdzijn – meegewerkt.Sculpturale krachtDe jonge ontwerper Angelo Figus onderkendedit probleem onmiddellijk toen hij enkelejaren terug begon aan zijn tot nu toe zo succesvollesamenwerking met Pierre Audi.Figus (27) heeft zijn wortels in de Belgischemode: hij studeerde aan de bekende Modeacademievan Antwerpen. Zijn werk is geroemddoor de oudere garde bij wie hij assistentschappenvervulde, zoals Dries vanNoten en Ann Demeulemeester, vertegenwoordigersvan een enerzijds minimalistische,anderzijds juist zeer uitbundige, exotischerichting in het ontwerpen. Zij prijzenvooral zijn onconventionele materiaalgebruik.Figus werkt bij voorbeeld met het zoongenaakbare, moeilijk te vormen materiaalvilt, dat hij net zo lang plooit tot het goed valt.In dat opzicht is hij een beeldhouwer. Het isvooral de sculpturale kracht van zijn werk dieeen gedenkwaardig schouwspel oplevert: deop een bepaald moment ijsblauwe gewadenin een onderdeel van Rêves d’un Marco Polowaren daarvan al eerder een goed voorbeeld,waarbij de verwrongen en geknoopte stofde zangers tot beelden kneedde.Bij Figus drukken de kostuums de betekenisvan het karakter van het personage uit,zonder ooit anekdotisch te worden. Door devaak asymmetrische vormen ontdoet hij zevan de ballast van hun al te persoonlijkelichamelijkheid. Hij verheft ze – met stof.Nancy Allen Lundy (boven) en Ning Liang (onder) in kostuums voor Tea (Foto’s: Hans van den Bogaard)Stil verzetDe kostumering van een opera – of eentoneelstuk of een film – is altijd dienstbaar

aan het geheel. Daarom alleen al staat dekostumering haaks op de mode van alledag.Dat neemt niet weg dat er soms een wonderlijkeovereenkomst te zien is tussen de vormenop het toneel en op straat, althans:in een avant-gardistische modewinkel. Dekostuumontwerpen van Figus voor De NederlandseOpera hebben bijvoorbeeld een opvallendeparallel met het werk van Japanseontwerpers als Rei Kawakubo van Commedes Garçons en Junya Watanabe, van hetzelfdehuis. Figus heeft met deze stijl inhet ontwerpen gemeen dat de stof zowel dekwetsbaarheid als de kracht van de drageronderstreept. Dit type ontwerpen is niet tevangen met makkelijke begrippen als ‘sexy’of ‘elegant’. Ze zijn geen van beide. Ze zijnmonumentaal aanwezig, en tegelijk vluchtig,doordat de knopen of de vouwsels heel tijdelijklijken, schijnbaar achteloos aangebrachten schijnbaar zo weer te vervormen. Hetdrukt een stil verzet uit tegen een modedie vrouwen en mannen te vaak en te snelopsluit in een vaste rol: als man, vrouw, verleider,consument. Die rol moet in de 21steeeuw juist steeds kunnen veranderen, en dekleding moet meebewegen.22Scènefoto Lohengrin (Foto: Ruth Walz) Angelo Figus (Foto’s: Hans van den Bogaard)Caleidoscopische kleurOok al benadrukt Figus dus dat er eigenlijkgeen overeenkomst is tussen zijn modeontwerpen– die hij elk half jaar onder andere inParijs presenteert – en zijn werk voor DNO,wat betreft deze essentie is er wel degelijkeen eenheid in handschrift. Figus: ‘Allesstaat wel in eenzelfde sfeer. Ik werk graagmet een natuurlijk kleurenschema, met eenzekere gevoeligheid voor het materiaal, datik graag vervorm. Al zou ik pottenbakker zijn,dan nog zou ik het aardewerk vouwen, denk ik.’Voor het overige hebben operakostuumsvoor Figus uiteraard een totaal andere functiedan de maatjes 36 en 38 die hij voor eencatwalk ontwerpt. ‘Een zanger of zangeresmoet in een kostuum kunnen bewegen, zingen,transpireren. Dat stelt zware eisen aaneen kledingstuk – en niet alleen esthetische.Ik vind het daarom gevaarlijk om opera enmode met elkaar te verwarren.’Voor Tea van Tan Dun ontwierp Figus kostuumswaarin niet zozeer de vorm als de –vervloeiende – caleidoscopische kleur centraalstaat. Hij maakt daarbij gebruik vantransparante lagen stof die steeds een anderkleureffect laten zien met behulp van ronde,vierkante en driehoekige vormen in de stof.Daardoor worden de zangers levende aquarellen,die steeds veranderen onder deinvloed van het (toneel)licht. Er waren veelkostuumtechnische ingrepen nodig om zo’neffect er moeiteloos uit te laten zien. Daarbijzijn de volumes heel belangrijk, waarbij dedriedimensionale kubistische vormen aansluitenbij het veelzijdige perspectief van degelaagde stof.Figus vat zijn werk voor de opera hoofdzakelijkop als experiment, als vorm van exclusieveresearch, waarbij hij het een grootvoorrecht vindt om met een veeleisenderegisseur als Pierre Audi te kunnen werken.‘Wat dat betreft ben ik in die korte tijd verwendgeraakt – zowel door Audi als doorde fantastische ateliers waar ik mee magwerken.’Pauline Terreehorst is directeur van hetAmsterdam Fashion Institute

Gilles BrochardTijd voor theeChina, bakermat van de theeSinds keizer Chen Nung in 2737 v.Chr. doorpuur geluk de thee ‘ontdekte’ – volgens deoverlevering was er een blaadje van eenwilde theestruik in zijn kom met heet watergevallen –, bleven de eerste drieduizendjaren in de geschiedenis van de thee een zuiverChinese aangelegenheid. Die drank wasvoor het hele land van groot belang. In TheChinese Art of Tea merkt John Blofeld op datelke laag van de Chinese maatschappij eenrol speelde in deze geschiedenis: ‘keizersen boeren, taoïstische kluizenaars, boeddhistischemonniken, rondtrekkende artsen,mandarijnen, mooie dames, handwerkslieden,pottenbakkers, dichters, zangers, schilders,architecten en ontwerpers van tuinen,nomaden die paarden inruilden voor thee enstaatslieden die de thee gebruikten om dreigendeinvasies mee af te kopen...’Hoewel China, in tegenstelling tot Japan,het drinken van thee nooit tot een gewijdeceremonie verhief, introduceerde dat landniettemin het inmiddels aloude ritueel vanhet aanbieden van een kom thee om gastenwelkom te heten. Naar men zegt, werd dezetraditie ingevoerd door een leerling vanLao Tsé, Kuanyin genaamd, die op een dagde oude wijsgeer een kop van het goudenelixer aanbood. Aldus was de thee omstreeks500 v.C. geworden tot wat het nu nogin vele, met name Aziatische landen is: eenteken van vriendschap en gastvrijheid. Terwijlde thee ooit werd geassocieerd met detaoïstische filosofie en dus nauw verbondenwas met de opkomst van het zenboeddhisme,dacht men bovendien dat deze drank denodige energie verschafte voor meditatie.Toch werd de thee pas tijdens de flamboyanteTang-dynastie (618-907 n.Chr.), nadathij lange tijd was gedronken en gewaardeerdom zijn medicinale eigenschappen, tot eenvoorwerp van verering én van bloeiende handel.[...] Onder de Tang-dynastie werd dethee door dichters verheerlijkt en door theemeestersgeclassificeerd, en ontwikkeldehij zich tot de drank bij uitstek voor verfijndezielen. Ook maakte de pottenbakkerskunstin deze periode een enorme vooruitgangdoor, die leidde tot meer geraffineerde vormenen technieken. [...] De thee werd gewoonlijkgedronken uit grote houten kommen.Het water werd gekookt in terracottakruiken, en de eigenlijke thee kon de vormhebben van blaadjes, poeder of koeken. Kennersgaven aan deze laatste vorm de voorkeur,want zo kon men grotere of kleinereporties thee afbreken, die voor de bereidingtot poeder werden gemalen.Een nieuwe methodeDe kunst van de thee bereikte na de 10deeeuw een hoogtepunt onder de Song-dynastie,die tevens beroemd was om haar aardewerk.Om de fijnste thee te verkrijgen streefdemen ernaar elk bereidingsstadium te vervolmaken.De kwaliteit van het water en vande theeplant, en vooral de keuze van het juistegerei [...] werden voor theeliefhebbers zakenvan het grootste belang.Keizer Hui Tsun (1100-1126) moedigde ditstreven naar perfectie aan en klaagde over23het ‘vermorsen van zo veel goede thee dooreen verkeerde behandeling.’ [...] Iedereenbewonderde de deskundigheid van de keizerinzake de theebereiding, en zijn verhandelingover thee, Ta Kuan Ch’a Lun werd voor dekenners tot bijbel. Het boek prees de deugdenvan een drank die de geest bevrijdt vanfysieke en mentale stress, waardoor men dewereld even kan vergeten en een volmaaktesereniteit bereiken. [...]Tijdens de Ming-dynastie [1368-1644, vert.]nam de productie van thee toe en kwamennieuwe technieken tot ontwikkeling. Deouderwetse kruiken om thee te koken werdenvervangen door ketels, en nu het nietlanger denkbaar was om je thee op te slobberen‘als een dorstige os’, werden de boersehouten kommen vervangen door kleine kopjesvan fijn porselein. De theeblaadjes werdenniet meer gekookt en geroerd, maarmen liet ze trekken, waardoor de theepot hetbelangrijkste artikel voor de bereiding werd.Deze typisch Chinese methode – het latentrekken van de thee – vond spoedig navolgingop een ander continent. Thee en Chineesporselein kwamen aan het begin van de 17deeeuw naar Europa in de schepen van de HollandseVerenigde Oostindische Compagnie.In diezelfde tijd verspreidde het gebruik vantheeblaadjes zich naar Japan en Korea, landendie tot dan toe poederthee hadden gedronken.In Korea, waar de kunst van de theeal in de 8ste eeuw eenzelfde graad van verfijninghad bereikt als in China, werd vaakeen beetje ginseng aan het brouwsel toegevoegd.De weg van de theeEen leerling van de grote Japanse theemeesterSen Rikyû vroeg hem eens: ‘Kuntu mij precies vertellen wat je allemaal moetweten en waar je aan moet denken tijdenseen theeceremonie?’ De meester antwoordde:‘Maak een heerlijke kom thee, maak de houtskoolklaar om het water te verhitten, schikbloemen zoals ze op het veld staan, suggereerkoelte in de zomer en warmte in de winter.Wees op alles voorbereid, weet wanneerer regen komt en toon de grootst mogelijkevoorkomendheid tegenover je gasten .’Deze luttele woorden zeggen alles. In de16de eeuw legde Rikyû de regels vast voor detheeceremonie zoals we die nu nog steedskennen als cha-no-yu (letterlijk ‘heetwaterthee’).Hij besloot zijn advies, dat de generatiesna hem zeer bewonderden en nauwkeurigopvolgden, met de opmerking: ‘Thee isniets anders dan dit: verhit het water, bereidde thee and drink die op gepaste wijze. Datis alles wat je moet weten.’De ‘Weg van de thee’ belichaamt allepoëtische schoonheid van de Japanse spirituelefilosofie. De ceremonie wordt uitgevoerdin een privé-theehuis, dat sukiya wordtgenoemd, wat zoiets als ‘Verblijf van leegte’betekent. Zoals Kakuzo Okakura in zijn Bookof Tea (1906) opmerkte, weet elke celebrantdat de ceremonie ‘meer is dan een idealiseringvan de vorm van het drinken – het is eenreligie van de levenskunst.’Vertaald door Frits VliegenthartBron: The Bo ok of Tea (Flammarion, Parijs 1992)Voorbereidingen voor de Japanse theeceremonie (Prent: Toshikata, 1905) Benodigdheden voor de Japanse theeceremonie (Foto: J.-P. Dieterlen)

Madama Butterfly24‘Met ere sterve wie niet met ere kan blijven leven.’Terwijl de Amerikaanse marineofficierPinkerton het zojuist gearrangeerdehuwelijk met de geisha Cio-Cio-San,alias Madama Butterfly, alleen maar zietals een exotisch avontuur, neemt Butterflyde verbintenis zo serieus dat ze zelfs degodsdienst van haar voorouders afzweerten zich bekeert tot het christendom. DeAmerikaanse consul Sharpless waarschuwtPinkerton dat de gevolgen ernstig kunnenzijn, maar deze lacht alle bezwaren weg.Na de huwelijksplechtigheid blijft Butterfly’sfamilie lang plakken, tot de komst van haaroom, de Bonze, een Japanse priester. Hijvervloekt Butterfly, die prompt door haarhele familie wordt verstoten.Drie jaren later. Vlak na het huwelijk isPinkerton teruggekeerd naar Amerikazonder ooit nog iets te hebben laten horen.Butterfly, die inmiddels een zoontje van hemheeft, blijft geduldig op hem wachten, ookal proberen haar kamenierster Suzuki en dekoppelaar Goro haar op andere gedachtente brengen. Sharpless leest een brief voorwaarin Pinkerton laat weten dat hij op wegis naar Japan, met zijn nieuwe Amerikaansevrouw. Hij raadt Butterfly aan het huwelijksaanzoekvan prins Yamadori aan te nemen,wat zij verontwaardigd van de hand wijst.Het schip van Pinkerton komt aan. Butterflyen Suzuki bereiden een feestelijke ontvangstvoor.Als Pinkerton wordt geconfronteerd metzijn kind, krijgt hij berouw en vlucht om deconfrontatie te ontlopen. Kate Pinkerton,Sharpless en Suzuki overtuigen Butterflyervan dat het kind beter met zijn vader meekan gaan naar Amerika. In wanhoop stemtButterfly toe, op voorwaarde dat Pinkertonzijn zoontje zelf komt halen. Net op hetmoment dat Pinkerton arriveert, pleegtButterfly zelfmoord.Scènefoto’s Madama Butterfly (Foto’s: Hermann en Clärchen Baus)‘Puccini’s Butterfly dateert van vóórPearl Harbour. De superioriteit van deAmerikaanse cynicus tegenover hetgoedgelovige Japanse kindvrouwtje isdriedubbel. Haar tragiek net zo. Maardat uitgerekend een Puccini zich blijktte kunnen voegen naar een Wieland-Wagneriaans principe, namelijk datmuziektheater geen zaak is van bouwwerkenen requisieten, maar van gestaltenen basale interacties, is fascinerend.’de Volkskrant, 4.10.2002‘Het is de neiging “slechts te suggereren”die Wilsons opera’s zo fascinerenden krachtig maakt. Je wordt nietafgeleid van verhaal en muziek, maarin de ban gehouden van zijn all-roundkunstzinnigheid en oogverblindendeeenvoud. De muziek krijgt alle ruimte.Zelden klonk Puccini’s Butterfly zo fijnafgewerkt en zo perfect als onder dirigentEdo de Waart. Hij laat het NederlandsPhiharmonisch Orkest als eentoporkest klinken.’Algemeen Dagblad, 4.10.2002‘De abstraherende, serene, intenseen subtiele grondslag van de scenische,de muzikale én de vocale uitbeeldingbrengt de Japans-Italiaans-Amerikaanse Madama Butterfly terugtot een variant op de Griekse tragediemet een onafwendbare afloop. Deomstandigheden zijn kil en cynisch,de gevolgen van het noodlot zijn daardoorextreem meelijwekkend, indringenden aangrijpend. Maar wat Wilsontoont en wat De Waart en de met zorggecaste zangers hoorbaar maken,blijft streng en conceptueel van aard.De toeschouwer kan zijn gevoelensniet de vrije loop laten bij een voorgekauwderealistische uitbeelding vanhet leed. Men moet zelf nadenken, deteksten, beelden en de expressie vanhet zingen duiden en zelf conclusiestrekken uit het mythische verhaal vandeze archetypes. Geen wonder datDe Waart Puccini’s muziek tegen heteind zelfs Wagneriaans laat klinken.’NRC Handelsblad, 3.10.2002

25ma 13 JAN 2003 première20.00 UURdo 16 JAN20.00 UURzo 19 JAN 13.30 UURwo 22 JAN20.00 UURza 25 JAN 20.00 UURdi 28 JAN 20.00 UURvr 31 JAN 20.00 UURKaartverkoop is reeds begonnen.Bel het Kassa-bespreekbureau vanHet Muziektheater: 020 - 6255455, of een vande andere verkooppunten (zie pag. 26).On-line reserveren: www.dno.nlEr zijn nog kaarten verkrijgbaar.Inleidingen Madama Butterflydoor Jetske Mijnssenin de Boekmanzaal (Stadhuis)do 16 JAN 2003wo 22 JAN 200318.30 UUR18.30 UURGIACOMO PUCCINI1858-1924Madama ButterflyTRAGEDIA GIAPPONESE IN TRE ATTILIBRETTO VANLUIGI ILLICA ENGIUSEPPE GIACOSANAAR JOHN L. LONG ENDAVID BELASCOmuzikale leidingEDO DE WAARTregie/decor/lichtROBERT WILSONkostuumsFRIDA PARMEGGIANImedewerking regieGIUSEPPE FRIGENImedewerking decorSTÉPHANIE ENGELNmedewerking lichtHEINRICH BRUNKENieuwe productieDeze lezingen zijn gratis toegankelijk vooralle belangstellenden.MADAMA BUTTERFLY (CIO-CIO-SAN)CHERYL BARKERSUZUKICATHERINE KEENKATE PINKERTONANNELEEN BIJNENF. B. PINKERTONMARTIN THOMPSONSHARPLESSRICHARD STILWELLGOROPETER BLANCHETIL PRINCIPE YAMADORIROGER SMEETSLO ZIO BONZOANDRZEJ SACIUKYAKUSIDÉHARRY TEEUWENIL COMMISSARIO IMPERIALEBART DRIESSENL’UFFICIALE DEL REGISTROJOHN VAN HALTERENLA MADRE DI CIO-CIO-SANHIROKO MOGAKILA ZIAJANINE SCHEEPERSLA CUGINAVESNA MILETICNEDERLANDS PHILHARMONISCH ORKESTKOOR VAN DE NEDERLANDSE OPERAinstudering BOUDEWIJN JANSENNAAR EEN ORIGINEEL CONCEPTVOOR DE OPÉRA NATIONAL DE PARIS/OPÉRA BASTILLEDe opera wordt in het Italiaans gezongenen Nederlands boventiteld.De voorstelling duurt circa 2 uur en 45 minuten.Er is 1 pauze.Het operaboek Madama Butterfly is verkrijgbaarin Het Muziektheater. Daarin is ondermeer het libretto in het Italiaans en in eenNederlandse vertaling opgenomen. Verderachtergrondteksten over Japan en het Westenen over muzikale aspecten. De prijs is € 8,-.

26Algemene informatieVerkoop kaartenPrecies één maand vóór de première vaneen productie in Het Muziektheater gaan allevoorstellingen van die productie in de verkoop.U kunt op verschillende locaties lossekaarten kopen of telefonisch reserveren:Bij het Kassa-bespreekbureau vanHet Muziektheater: Amstel 3, Amsterdam,020-6255455. Het Kassa-bespreekbureauis geopend van maandag t/m zaterdag vanaf10.00 uur tot aanvang voorstelling; op zonenfeestdagen vanaf 11.30 uur tot aanvangvoorstelling; op dagen zonder voorstellingen op dagen met alleen een matineevoorstellingvanaf 10.00 uur tot 18.00 uur.Verder bij de AUB Ticketshop op hetLeidseplein en bij de meeste landelijkeVVV-Theaterbespreekbureaus. Hier betaaltu een toeslag per plaatskaart.Via de Uitlijn: 0900-0191 (zeven dagen perweek van 9.00-21.00 uur, € 0,40 per minuut).Bij dit verkooppunt betaalt u eveneens eentoeslag per kaart.On-line reserveren: www.dno.nlBetalen van uw kaartenBetalen aan de kassa kan contant of meteen creditcard (Visa, Diners Club, Eurocard,AmEx), pinpas of chipknip. Verder kunt ubetalen met de Theater- en Concertbon enkunnen scholieren betalen met CKV-vouchers.Bij telefonische reservering kunt u eveneensbetalen met een creditcard. Na ontvangstvan betaling worden de kaarten u zo spoedigmogelijk toegestuurd, waarvoor per plaatskaart€ 1,60 administratie- en portokosten inrekening wordt gebracht.Wanneer u telefonisch reserveert, kuntu uw kaarten ook persoonlijk bij het Kassabespreekbureaubetalen en afhalen. Ook ditdient binnen één week na uw telefonischereservering te gebeuren. Reserveert u binneneen week vóór de voorstellingsdatum, dandient u de kaarten tot uiterlijk 45 minutenvóór aanvang van de voorstelling af te halenen te betalen (let op de aanvangstijd!).Haalt u uw kaarten niet tijdig af, dan looptu het risico dat uw reservering vervalt enuw kaarten aan andere belangstellenden tekoop worden aangeboden.Prijzen losse kaartenSeizoen 2002-2003Het Muziektheaternormale prijs CJP/Pas 65/Stadspas1ste rang € 70,00 € 55,002de rang € 52,50 € 40,003de rang € 37,50 € 27,504de rang € 25,00 € 15,00Prijzen losse kaarten voor Teanormale prijs CJP/Pas 65/Stadspas1ste rang € 50,00 € 40,002de rang € 40,00 € 27,503de rang € 27,50 € 17,504de rang € 17,50 € 12,50Kaarten op de dag vande voorstellingHet Kassa-bespreekbureau van Het Muziektheaterhanteert bij uitverkochte voorstellingeneen volgnummersysteem. Vanaf een uurvóór aanvang van een voorstelling kunt u perpersoon één volgnummer afhalen bij een vande balies van het Kassa-bespreekbureau. Vanafeen half uur vóór aanvang worden gereserveerdemaar niet afgehaalde kaarten te koopaangeboden aan houders van een volgnummer.Aangezien hierbij de volgorde van de uitgegevenvolgnummers wordt aangehouden, verdienthet aanbeveling al eerder dan een uurvóór aanvang in de hal aanwezig te zijn. Pervolgnummer kunt u maximaal twee kaartenvoor de betreffende voorstelling kopen. Bijvoorstellingen van De Nederlandse Operaworden bij volgnummerverkoop alle eersteentweederangs kaarten verkocht voor respectievelijktweede- en derderangsprijzen.Op deze verlaagde prijzen is CJP/Pas 65/Stadspas-korting niet van toepassing.BoventitelingIn principe worden alle voorstellingen vanDNO Nederlands boventiteld. Het kan echtervóórkomen dat de boventiteling als gevolgvan de enscenering vanaf sommige plaatsenslechts gedeeltelijk of helemaal niet zichtbaaris.Een beperkt aantal plaatsen biedt nooitzicht op de boventiteling. Wilt u verzekerd zijnvan een plaats met zicht op de boventiteling,informeert u dan bij het Kassa-bespreekbureau,voordat u uw kaarten koopt.Openbaar vervoerHet Muziektheater is uitstekend bereikbaarmet het openbaar vervoer. VanafAmsterdam Centraal Station of AmsterdamAmstel brengen de metro’s 53 en 54 ende sneltram 51 u in een paar minuten naar dehalte Waterlooplein. Ook tram 9 gaat vanafhet Centraal Station rechtstreeks naarHet Muziektheater. Voor meer informatie overopenbaar vervoer kunt u bellen met OV-Reisinformatie,0900-9292 (€ 0,34 per minuut) ofkijken op www.9292ov.nlParkeren bijHet MuziektheaterDe beschikbare parkeerruimte in de omgevingvan Het Muziektheater is beperkt. OnderHet Muziektheater bevindt zich de parkeergarage‘Het Muziektheater’. Deze is echterniet exclusief voor onze bezoekers en is vaakal vroeg vol. Vanaf een half uur vóór aanvangvan de voorstelling is de wachttijd zo langdat u riskeert de aanvang van de voorstellingte missen.Andere parkeergarages in de buurt zijn:‘Waterlooplein’ aan de Valkenburgerstraat(op vijf minuten loopafstand van Het Muziektheater)en ‘Markenhoven’ tegenover politiebureauIJtunnel. Volg de P-borden Markenhoven(op vijf minuten loopafstand van HetMuziektheater wanneer u de voetgangersuitgangaan het Markenplein neemt achter deNederlandse Film en Televisie Academie).Voor informatie over het reserveren van eenparkeerplaats in Amsterdam kunt u bellenmet de Parkeer Reserveer Lijn: 0900-202 2002(€ 0,40 per minuut).Een andere mogelijkheid is uw auto aan derand van de stad te parkeren, bijvoorbeeld bijhet Transferium van de Amsterdam ArenA(tel. 020-400 1721), waar u voor € 5,50 kunt parkereninclusief max. 2 kaartjes voor de metro.Parkeren onderHet MuziektheaterDe tarieven:09.00 -24.00 uur€ 2,80 per uur00.00 - 09.00 uur€ 1,70 per uurLunchconcerten in de Boekmanzaal, 2002-2003De Boekmanzaal is onderdeel van hetStadhuis/Het Muziektheater en biedt plaatsaan ±200 personen. Elke dinsdag van septembert/m mei worden hier van 12.30 tot13.00 uur gratis lunchconcerten gegeven doorleden van Holland Symfonia, het NederlandsPhilharmonisch Orkest, het NederlandsKamerorkest, het Koor van De NederlandseOpera, Opera Studio Nederland en anderen.Het repertoire loopt uiteen van barokmuziekvia liederen en operafragmenten tot hedendaagsewerken en wereldmuziek.Voor de seizoensbrochure en aanvullendeinformatie: Frits Vliegenthart, 020-551 8922december 20023 Tessa Badenhoop vioolAnnebeth Webb vioolLeclair en Prokofjev10 Opera Studio Nederland17 Jakob Korf tubaElizabeth Scarlat piano24 Christmas Carols

(Vervolg bladzijde 26)januari 20037 Léonie Korff alt-mezzoWim Voogdpiano14 Van Dingstee Kwartet:Ingrid van DingsteeMarjolein van DingsteeHelena van TongerenEwout van Dingsteeviool Iviool IIaltvioolcello28 Michaëla Karadjian sopraanJohanna Duras altHenk de VriestenorNico PouwbasHans Schellevis & pianoBrian FieldhouseBrahms:Neue Liebeslieder, op. 6527februari 20034 Peralta Kwartet:David Peraltaviool IMaria del Mar Escarabajal viool IIAnne MelsealtvioolRobert Putowsky cello11 Kees de Bruijn baritonMaarten Hillenius piano21 Joke Muller pianoDebussy:Préludes I18 Marius van Paassen piano25 Opera Studio NederlandDe MuziektheaterwinkelCd-opnamenLa clemenza di TitoChor & Orchester der Oper Züricho.l.v. Nikolaus HarnoncourtMet: Philip Langridge, Lucia Popp,Ruth Ziesak e.a.Teldec, 2cd’s, € 39,-!Madama ButterflyAmbrosian Opera Chorus & PhilharmoniaOrchestra o.l.v. Lorin MaazelMet: Renata Scotto, Plácido Domingo,Ingvar Wixell, Gillian Knight e.a.Sony, 2 cd’s, € 35,-Madama ButterflyChorus & Orchestra of Teatro Alla Scalao.l.v. Lorin MaazelMet: Yasuko Hayashi, Hak-Nam Kim,Peter Dvorský, Giorgio Zancanaro e.a.Regie: Keita AsariArthouse, € 39,95TeaKijk in de Muziektheaterwinkel voor diversetitels van Tan Dun. Verkrijgbaar zijn o.a.de soundtrack van Crouching Tiger,Hidden Dragon, 2000 Today a WorldSymphony, Marco Polo en Bitter Love.DvdLa clemenza di TitoGlyndebourne Chorus &London Philharmonic Orchestrao.l.v. Sir Andrew DavisMet: Philip Langridge, Ashley Putnam,Diana Montague e.a.Schitterende ensceneringdoor Nicholas Hytner!Arthaus € 39,95ColofonODEONTijdschrift van De Nederlandse OperaOdeon is het Oudgriekse woord voor een aanmuziek en poëzie gewijd gebouw.In de zestiende eeuw ontstond uit de combinatievan muziek en poëzie het genre opera,en in onze eeuw het muziektheater zoals wijhet vandaag de dag trachten vorm te geven.Nummer 47 dec 2002ISBN: 0926-0684Oplage 25.000 exemplarenOdeon is een uitgave van De Nederlandse Opera,Afdeling In- en Externe Betrekkingen,Waterlooplein 22, 1011 PG Amsterdam.telefoon 020-5518922fax 020-5518311e-mailinfo@nederlandse-opera.nladvertenties 020-644 2233 / 2263 (fax)abonnementen 020-551 8922HoofdredactiePablo FernandezEindredactieFrits VliegenthartRedactionele bijdragenMarianne Broeder, Chris Engeler,Pablo Fernandez, Peter van der Lint,Jacqueline Oskamp, Franz Straatmanen Pauline TerreehorstBasisontwerp en lay-outLex Reitsmammv Leon BloemendaalProductieHans HijmeringAdvertentiesTargetplanning BV, B. FrischPostbus 75261070 AG Amsterdamtarplan@worldonline.nlLithografieBij-voorbeeld, AmsterdamOmslagBeeld affiche La clemenza di Tito: Lex ReitsmaRechthebbenden die menen aan deze uitgave aansprakente kunnen ontlenen, wordt verzocht contactop te nemen met de uitgever. Niets uit deze uitgavemag worden vermenigvuldigd en/of openbaargemaakt zonder voorafgaande toestemming vande uitgever.AbonnementenAbonnementhouders van De Nederlandse Operakrijgen Odeon gratis thuisgestuurd. Wilt u Odeonook ontvangen? Voor € 12,- ontvangt u alle viernummers van seizoen 2002-2003 thuis. Lossenummers kosten € 3,- incl. porto per stuk.Stuur een briefkaart met uw naam, adres,postcode en woonplaats naar: De NederlandseOpera, Afdeling In- en Externe Betrekkingen,Waterlooplein 22, 1011 PG Amsterdam.Voor abonnees buiten Nederland: gelieve contactop te nemen met de Afdeling In- en ExterneBetrekkingen: +31 20 551 89 22.

PIs de parkeergarage onder Het Muziektheateralweer vol als u arriveert?Parkeer dan in parkeergarage Markenhoven aande Anne Frankstraat. Let op P Markenhoven.Volg de rotonde aan het Mr. Visserplein richtingIJ-tunnel en neem de eerste afslag rechts.Een overzichtelijke garage met de voetgangersuitgangaan het Markenplein, direct achter de filmentelevisieacademie.Inderdaad… dan bent u alweer bijna op hetWaterlooplein!Markenhoven is 24 uur per dag geopend.Voor meer informatie:www.parkeergebouwen.amsterdam.nl

Tijdschrift over Theater, Muziek & DansAbonneer je op TM voor 45 euro (studenten, CJP, Pas65+ slechts 33 euro!) en je ontvangtvan ons een Theater- of Concertbon ter waarde van 12,50 euro. Vul nu de bon in!Dans, lach, kijk, zing ...en bewonderJa, ik neem nu een abonnement op TM en betaal 45 euro 33 euro voor studenten, CJP en Pas65+Naam M VAdres Postcode WoonplaatsTelefoonnummer E-mail HandtekeningPasnummerFax de bon naar: 020-421 82 50 Of stuur deze naar: TM, Herengracht 174, 1016 BR Amsterdam, www.theatermaker.nlSPECIALIST INOPERA- & CONCERTREIZEN••••••20 uur opera(met inleiding)> ma 9 dec en di10 dec©Geheel verzorgde muziekreizen onder deskundige begeleidingdoor specialisten van de klassieke muziek, opera en kunst/architectuur/cultuurgeschiedenis. Ons aanbod voor deze winter:– Herfst-muziekreis, Londen (27 nov)– Kerst-muziekreizen Baden-Baden, Leipzig, Praag, Parijs,Wenen, Venetië en Rome– Oud/nieuwjaars-muziekreis, München– Muziekreis naar de Mozartwoche, Salzburg (vertrek 29 jan)– Lentefestival, Boedapest (vertrek 20 maart)Vraagt u onze brochure aan op onderstaande adressen:Postbus 68 Keizersgracht 7019363 ZH Marum 1017 DW Amsterdamtel. 0594-643222/644667 tel. 020-6224343/6246564Email: info@ucello.nl (lid SGR)Website: www.ucello.nlDe Roemeense StaatsoperaLa BohèmeKassa: 0900 25 25 255 ( e 0,30 pm)Uitlijn: 0900 0191 ( e 0,40 pm)www.theatercarre.nl

Hannick Reizen organiseert al ruim12 jaar geheel verzorgde muziekencultuurreizen. Onze reizenkenmerken zich onder meerdoor goede theaterplaatsen,een boeiend excursieprogrammaen begeleidingdoor een deskundige reisleider,tevens muziekkenner.Een greep uit onze reizenTenerifeTwee prachtige reizen vol muziek, cultuur en natuurschoon naarhet zonnige Tenerife in combinatie met prachtige muziekuitvoeringenter gelegenheid van het 19e Internationale Muziekfestivalde Canarias. Tijdens de reis met vertrek op 27 januari woont utwee concerten van het Koninklijk Concertgebouworkest bij. 8-daagse vliegreis met vertrek op 27 januari en 7 februari.HamburgFantastisch operaweekend met o.a. een dubbeloptredenvan de wereldberoemde tenor José Cura in deHamburgische Staatsoper. 4-daagse reis perRoyal Class touringcar met vertrek op 21februariVraag nu onze nieuwe brochure aan:HANNICK REIZEN, tel. 070 - 319 19 29Geestbrugweg 28, 2281 CL RijswijkBezoek ook onze website: www.hannick.nlOPERA AANBIEDINGEN– TIJDELIJK VOORDELIGER –WOLFGANG AMADEUS MOZARTLA CLEMENZA DI TITO (ARCHIV 4318062) 2cd set € 39,95A. Rolfe Johnson, A.S. von Otter, S. McNair, J. Varady,Monteverdi Choir, E.B.S. olv J.E. GardinerGIACOMO PUCCINIMADAMA BUTTERFLY (EMI 09026688842) 2cd set € 24,95M. Callas, N. Gedda, L. Danieli,Orchestra e Coro alla Scala di Milano olv H. von KarajanWOLFGANG AMADEUS MOZARTLA CLEMENZA DI TITO (TDK 100406) dvd € 34,95Ph. Langridge, A. Putnam, D. Montague,Glyndebourne chorus, London Philharmonic olv A. DavisGIACOMO PUCCINIMADAMA BUTTERFLY (DECCA 0714049) dvd € 24,95M. Freni, P. Domingo, C. Ludwig,Wiener Philharmoniker olv H. von KarajanVERZENDING DOOR HET HELE LANDINKOOP EN VERKOOP VAN 2E HANDS CD’SCONCERTOUtrechtsestraat 52-601017 VP Amsterdamtelefoon 020-6266577telefax 020-6278084open ma-za 10.00 tot 18.00,zo 12.00 tot 18.00 uurdonderdag koopavondinkoop ma-za 10.00 tot 12.00WISSELEND THEATERMENUDIVERSE À LA CARTE GERECHTENGEZELLIG NABORRELENPulitzer/Motivaction Opera Brunchesi.s.m. de Opera Studio NederlandDe komende maanden zullen in Hotel Pulitzer weer de bekende operabrunchesworden georganiseerd. Aria’s uit opera’s van o.a. Monteverdi, Verdi, Puccini,Tsjaikovski, Rachmaninov, Mozart, Saint-Saëns, Offenbach en Strauss zullenten gehore worden gebracht. De fragmenten worden toegelicht doorHans Nieuwenhuis, directeur Opera Studio Nederland22 december 200226 januari 200323 februari 200330 maart 200327 april 200311 mei 2003Programma:------KerstspecialItaliëRusland - FrankrijkItaliëUSA - EngelandMoederdagspecialArrangementen:Brunch + Operaconcert € 61,- p.p.Brunch in Pulitzers Café/Bar/Restaurant (12h00 – 14h00)Concert in Tuinzaal (14h00 – 15h00)-Operaconcert + High Tea € 37,- p.p.Concert in Tuinzaal (14h00 – 15h00)High Tea in Pulitzers Café/Bar/Restaurant (15h00 – 16h30)GRAAG TOT ZIENS BIJ GRAND CAFÉ L’OPERAREMBRANDTPLEIN 27-291017 CT AMSTERDAM T (020) 6204754BEZOEK OOK EENS ONZE INTERNETSITE: WWW.L-OPERA.NLVoor informatie over data, programma’s en reserveringen:Banquet Sales afdeling 020-3164319 (tijdens kantooruren)Conciërge Hotel Pulitzer 020-5235222 (’s avond en in het weekend)

RestaurantMappanes 59 AmsterdamTel: 020-5829170•Verse pasta’sen Italiaanse specialiteiten•Keuken open van 18.00 tot 22.30Lunch vanaf 12.00Stichting Internationale Opera Productiesi.s.m. Grote Theater Lodz - PolenGeorgesBizetMuzikale leiding: Lukas BeikircherRegie: Aus GreidanusDecor: Guus van GeffenKostuums: Annelies de RidderKoor en orkest: Grote Theater LodzSolisten o.a.: Galia Ibragimova, Alicja Whiskerd,Ernesto Grisales, Krzysztof Bednarek, Rafal SonganCarmen Georges Bizet’s zinderende operaTournee 2003ma 6 jan 20.15 Rotterdam, Rotterdamse Schouwburg, 010 - 4118110di 7 jan 20.15 Rotterdam, Rotterdamse Schouwburg, 010 - 4118110wo 8 jan 20.15 Tilburg, Schouwburg, 013 - 5432220do 9 jan 20.00 Den Haag, Lucent Dans theater, 070 - 8800333vr 10 jan 20.00 Den Haag, Lucent Dans theater, 070 - 8800333za 11 jan 20.00 Den Haag, Lucent Dans theater, 070 - 8800333di 14 jan 20.15 Eindhoven, Stadsschouwburg, 040 - 2111122wo 15 jan 20.00 Hasselt - België, Cultureel Centrum, 003211229933do 16 jan 20.00 Heerlen, Parkstad Limburg theater, 045 - 5716607vr 17 jan 20.15 IJmuiden, Stadsschouwburg Velsen, 0255 - 515789za 18 jan 20.15 Zoetermeer, Stadstheater, 079 - 3427565zo 19 jan 14.00 Zoetermeer, Stadstheater, 079 - 3427565ma 20 jan 20.00 Doetinchem, Schouwburg Amphion, 0314 - 344480di 21 jan 20.00 Tiel, Schouwburg Agnietenhof, 0344 - 673500wo 22 jan 20.00 Deventer, Deventer schouwburg, 0570 - 683500do 23 jan 20.15 Amersfoort, De Flint, 033 - 4229229vr 24 jan 20.15 Schiedam, Fortis Theater a/d Schie, 010 - 2467467za 25 jan 19.30 Dordrecht, Schouwburg Kunstmin, 078 - 6397979zo 26 jan 15.00 Amsterdam, De Meervaart, 020 - 4107777di 28 jan 20.15 Alkmaar, Theater De Vest, 072 - 5127344wo 29 jan 20.00 Venlo, De Maaspoort, 077 - 3207207vr 30 jan 20.15 Emmen, De Muzeval, 0591 - 617000za 31 jan 19.30 Breda, Chassé theater, 076 - 5303132ma 2 feb 20.00 Hengelo, Rabotheater Hengelo, 074 - 2556789Algemene informatie: Supierz Artist Management, 033 - 4555656

DAMES- EN HERENKLEDINGAMSTERDAMDEN HAAGLARENMAASTRICHTUTRECHTHAARLEMALKMAARR’DAM/HILLEGERSBERGOEGSTGEESTZWOLLEZEISTOOSTERBEEKwww.pauw.com