Het Stomachion - KNAW Onderwijsprijs

Inleiding
Een unieke puzzel
Dit profielwerkstuk behandelt het Stomachion van Archimedes uit de Archimedes
Palimpsest. Het Stomachion is de oudst bekende puzzel ter wereld, ruim 2000 jaar oud.
In 1906 dook de Archimedes Palimpsest na lang verdwenen te zijn weer op, maar het
was pas in het jaar 1998 dat er een uitgebreid onderzoek naar begonnen werd door het
Walters Art Museum in Baltimore, Maryland met als belangrijkste doel het achterhalen
van de onleesbare Griekse teksten. Doordat bij dit laatste gebruik wordt gemaakt van de
modernste stralingstechnieken zijn de volledige Griekse teksten pas sinds kortgeleden
zichtbaar gemaakt. Er zijn dan ook nog geen vertalingen van deze gereconstrueerde
teksten uitgegeven. Het team van het Walters Art Museum is op dit moment bezig met
de eerste Engelse vertaling en ik presenteer in dit werkstuk de eerste Nederlandse
vertaling.
Archimedes van Syracuse
Archimedes is een van de belangrijkste wetenschappers uit de klassieke oudheid. Over
zijn leven is vrij weinig met zekerheid bekend. Hij zou geboren zijn in 287 v. Chr. In
Syracuse, Sicilië, maar ook dit is zeer onzeker. Hij studeerde wiskunde in Alexandrië,
Egypte waar hij les kreeg van leerlingen van Euclides. Na zijn studie keerde hij terug
naar Syracuse, waar hij zijn onderzoeken op het gebied van wiskunde en fysica
voortzette.
Archimedes is gedood in 212 v. Chr. bij de inname van Syracuse door de Romeinen. Het
verhaal gaat dat een soldaat zijn huis binnendrong waar Archimedes bezig was met een
wiskundig probleem. Hierbij had hij cirkels getekend in een zandbak. De soldaat rende
door deze zandbak heen, waarop Archimedes riep: ‘ Verstoor mijn cirkels niet!’ Hierop
doodde de soldaat Archimedes met zijn zwaard.
De Romeinse bevelvoerder Marcus Marcellus was een groot bewonderaar van
Archimedes en had opdracht gegeven hem levend naar Rome te brengen. In plaats
daarvan werden al zijn geschriften en modellen naar Rome gebracht.
Veel van de werken van Archimedes worden tegenwoordig nog steeds gebruikt. Hier
volgen enkelen van zijn ontdekkingen.
Natuurkunde
De Wet van Archimedes – ‘Een geheel of gedeeltelijk in een vloeistof gedompeld lichaam
ondervindt een opwaartse kracht die gelijk is aan het gewicht van de verplaatste vloeistof.’
Volgens de overleveringen had Archimedes de opdracht gekregen te onderzoeken of de
gouden kroon van Hiero II wel van puur goud was. Hij zou in bad het theoretisch bewijs
bedacht hebben, waarna hij naakt uit bad sprong en riep: ‘Eureka!’ (‘ευρηκα!’ = ‘Ik heb
het gevonden!’). De kroon bleek vervalst en gedeeltelijk van zilver te zijn.
Hefboomwet – arm*gewicht = constant. Zijn bekend kreet luidt: ‘Geef mij een steunpunt
en ik til de aarde op’ (‘δοσ µοι που στω και κινω την γην’). Deze natuurkundige
ontdekking leidde tot vele toepassingen in de techniek zoals de katapult.
4