2010 – 2011, nummer 1 - Thauma

Sijmen Bastmeijer over de noodzaak van filosofie / Naomi Boekwijt
zo’n praktische vraag aan het eind van het
boek te stellen: wat moeten we nou? Ik denk
niet dat we het nodig hebben om te denken
dat de mens z’n eigen lot in handen heeft.
De mens kan kiezen wat ie wil, maar hij kan
niet bepalen wat ie wil. Daarom is de vrije
wil een illusie. Het is noodzakelijk dat je
kiest wat je wilt. Dat zegt Hume ook: er zijn
in ons allerlei verlangens, hartstochten en
emoties. Die dingen zijn niet redelijk, maar
ze dwingen ons wel om iets te willen en om
dat vervolgens te kiezen. Dat is een nogal
deterministische gedachte.
Dan ga je toch uit van een klassiek
onderscheid tussen rede en emotie,
terwijl dat er helemaal niet is?
Laten we het dan zo zeggen: zoals
wij denken dat de rede is, die verlichte,
autonome rede heeft helemaal geen grip
op de wil. In het boek De vrije wil bestaat
niet benadert Victor Lamme alles vanuit
de cognitiewetenschap. In de prefrontale
hersenschors zetelt ons ‘ik’. De rest van onze
hersenen bepaalt wat we doen en vervolgens
gaan we er redenen bij bedenken, terwijl
zo’n verantwoording achteraf nergens op
slaat. Er is een verschil tussen het bewuste
‘ik’ en het niet-bewuste ‘ik’.
Het ‘ik’, daar hangen mensen hun hele zelf
en al hun leuke jeugdsentimentjes aan op.
Ik ben ook helemaal tegen die
zelfverheerlijking, maar ik denk dat de
cognitiewetenschap ons gaat bewijzen dat
er een onderscheid is tussen het ‘ik’ in de
hersenen - namelijk het bewuste deel van
onszelf - en dat wat de drijfveren zijn in ons.
Het feit dat je dat niet kunt labelen als rede
en emotie ben ik met je eens.
Stel dat 99% van jouw oordelen niet door
jouw ‘bewuste ik’ gemaakt worden. Dan
ga je er alsnog van uit dat je vrij kunt
zijn. Dat is de uitdaging van filosofie. Het
maakt de ethiek heel problematisch zodra
een keuze niet bepaald wordt door jouw
bewuste ik, maar door een heleboel andere
factoren waar je helemaal geen controle
over hebt. Maar dit maakt ook het leven
problematisch. We zijn dan toch een gevolg
van alles buiten ons en alles in ons. Als we
ons daar bewust van worden, dan is dat
een vorm van vrijheid, maar het blijft iets
tragisch. We kunnen niet ontsnappen aan de
onmogelijkheid om ons leven te beheersen.
Kortom: als de vrije wil een illusie is, wat
moeten we dan nog met de ethiek en met
ons leven beginnen? Het bestaan is leeg,
maar je moet er wel wat mee. Dat is toch
een worsteling? Vind jij het makkelijk
om te accepteren dat het gewoon niks is? Je
leven heeft geen zin.
Het heeft geen zin, nee, maar dat is toch
niet erg?
Nee, maar ondertussen hebben we wel
de noodzaak in ons om iets te doen met
onszelf. Schopenhauer zegt dat die wil
om iets te doen er is, je kunt er niet aan
ontkomen. Dat geeft aan dat je er slachtoffer
van bent. Volgens Schopenhauer ligt bij de
kunst de enige mogelijkheid om het leed te
verzachten.
Heeft de kunst echt zo’n grote rol?
Voor mij wel.
De status van filosofie en kunst
Je hebt het vaak over filosofie en kunst
tegelijk. Hebben die twee iets met elkaar te
maken of is dat alleen bij jou zo?
Dat is wel grappig, want het onderwerp
esthetiek sla ik in de klas over omdat ik niet
weet wat ik daarmee moet. Ik vind het er
ook niet de juiste leeftijd voor. Ik wilde tien
jaar geleden ook niet nadenken over kunst.
In zijn gedicht schept Nasr een mensbeeld.
De mens is het nog niet vastgestelde dier:
hij heeft geen noodzaak om achter een hert
aan te rennen. Wij hebben niet een echt
doel in ons leven, denken wij natuurlijk. Dit
is ook wel een geromantiseerd mensbeeld
als je ervan uitgaat dat alles uiteindelijk
evolutionair is en dat alles er is om zich te
vermenigvuldigen. Ik weet het niet.
Laat ik het dan ruwweg zo vragen: hoe is
het met de filosofie gesteld?
Ik zag laatst een boek staan: Het einde
van de filosofie. De strekking was dat
de filosofie uitgestorven is. Straks zijn we
allemaal dood, dan is er niemand meer en
is de filosofie weg. Hij heeft nog zo’n zelfde
boek geschreven met ongeveer dezelfde titel.
Ook daar was de gedachte dat de filosofie
kapot is. Niet omdat er niemand meer is
die het doet, maar omdat iedereen het is
gaan doen. Filosofie is hip geworden. (stilte)
Misschien is het doel van de filosofie en
van de kunst om dingen ter discussie te
blijven stellen en geen genoegen te nemen
met antwoorden, ook al lijken ze nog zo
aannemelijk.
Is filosofie en kunst, behalve dingen
ter discussie stellen, niet ook een
beantwoorden aan of tenminste een
verwoorden van wat er gaande is? Wat
Ramsey Nasr omschrijft is in principe een
soort beantwoorden aan wat hem omgeeft.
Ik bedoel ook niet dat er altijd een filosoof
bij een debat moet zijn omdat er dan
tenminste nog iets goeds wordt gevraagd.
School / 17
De filosofie moet een op zichzelf staand iets
zijn - ik zeg ‘iets’, want het is in ieder geval
geen wetenschap. Juist op het moment dat
filosofie alleen maar doelen gaat dienen,
komt ze in dienst te staan van het nut. Dat
mag niet zo zijn. Het mag ook niet zo zijn
dat er alleen maar kunst bedreven wordt die
in de stadsschouwburg komt.
Dat is wel de kunst die overleeft. De rest zal
uitsterven.
Dat is de vraag. Is het zo dat je legitiem
bent wanneer je jezelf kunt bedruipen?
Dat denk ik niet. Ik denk ook niet dat er
geen ideeën tot stand zouden komen als
er helemaal geen subsidies waren. De
filosofie zit in de mens. Het kan zich
ook meer underground voordoen, het
hoeft niet per se alleen op universiteiten te
zijn. Ik vind dat iedereen voor zichzelf moet
bepalen wat de filosofie met hem doet en
wat hij met de filosofie doet. Overigens ben
ik wel allergisch voor die sfeer van ‘ontdek
je plekje, zoek jezelf en zoek de rust’, maar ik
vind het beter dan die mensen die zichzelf
verliezen in idealen van perfectie en mode.
Uiteindelijk zijn we gewoon kuddedieren.
Als de kudde filosofische trekjes gaat
vertonen dan vind ik dat plezieriger dan
als…
Maar dat is toch geen echte filosofie?
Om terug te komen op de kindjes die jij
filosofisch denken aanleert: denk je dat
dat ook echt goed of nuttig is? Het lukt je
wel om elk jaar weer een afgezant naar de
universiteit te sturen.
Is dat dan mijn doel?
Misschien wel, want daardoor overleef jij.