2010 – 2011, nummer 1 - Thauma

Recensie
Heideggers Welt-analyse
Auke Briek
Het zijn geeft z’n geheimen nog niet zo
gemakkelijk prijs. Wel zijn we al op één
of andere manier vertrouwd met het
antwoord op de vraag naar het zijn, omdat
we wel degelijk het vermogen hebben om
het woordje ‘is’ te gebruiken en te
begrijpen. 1 De klant snapt
immers precies wat de
kassajuffrouw bedoelt
wanneer ze zegt: ‘Dat
is dan vier euro en
vijfendertig cent’.
Helaas lijkt dit
vermogen ons in
eerste instantie
nauwelijks
vooruit te helpen
met de vraag
wat het zijn nu
eigenlijk is. Deze
vraag is nagenoeg
ondoordringbaar
in zijn bedrieglijke
eenvoud, terwijl het
vermogen waar ik zojuist
over sprak, ons het antwoord
als een ongrijpbare worst
voorhoudt. Anders geformuleerd: we zitten
met onze neus zo dicht op dit antwoord,
dat onze blik er telkens weer overheen valt,
net zoals de blik van de warrige professor
die z’n leesbril ‘kwijt’ is. 2 Toch staat nu
juist deze zijnsvraag centraal in Martin
Heideggers hoofdwerk uit 1927 genaamd
Sein und Zeit. Bij ons ligt vervolgens de
niet geringe uitdaging om te proberen om
Heideggers denkweg te volgen tot op de
eenzame hoogten van Todtnauberg.
Ogenschijnlijk is de zijnsvraag door en door
metafysisch. Heideggers merkwaardige
discours over het ‘zijn’ lijkt in ieder geval
het toppunt van metafysische abstractie.
Kassajuffrouw:
‘Dat is dan vier euro
en vijfendertig cent.’
Klant:
‘alstublieft’
Kassajuffrouw:
‘Wilt u er ook zegeltjes bij?’
Klant:
‘Nee dank u.’
Kassajuffrouw:
‘Oh ja… Wat is het zijn?’
Klant:
‘wablief?’
Heidegger noemt zijn onderzoek dan ook
Fundamental-ontologie. Bovendien heeft
hij later zelf toegegeven dat het taalgebruik
in Sein und Zeit nog te metafysisch is. De
vraag in hoeverre dit boek metafysisch is
wil ik hier niet aan de orde stellen.
Maar, om niet te verdwalen in
het zwarte woud van Sein
und Zeit is het wel nodig
om in te zien, dat de
inzet ervan toch niet
zo metafysisch als
deze op het eerste
gezicht lijkt.
Heidegger noemt
zijn onderzoek
ook wel
fenomenologische
ontologie. De
vraag naar het
zijn heeft niet
betrekking op het
zijn in de metafysische
zin van het woord: het
gaat hier niet om het zijn
of het bestaan van dingen an
sich in een externe realiteit. Veeleer heeft
Heideggers gebruik van het woord ‘zijn’ een
fenomenologische zin: het gaat om het zijn
dat zich van zich uit toont. Concreet blijkt
deze fenomenologische inzet uit Heideggers
gebruik van de hamer als het meest
pregnante voorbeeld in zijn wereldanalyse.
Het zijn bij Heidegger heeft meer te maken
met onze alledaagse leefwereld (denk
aan de Lebenswelt van Husserl), dan met
metafysica. Tegelijkertijd moeten we deze
fenomenologische nadruk op het ‘zich
tonen’ niet overdrijven. Wanneer we spreken
van het zich tonen van iets, dan drukken
we ons strikt genomen nog te abstract, te
metafysisch uit. Het zich tonen van iets
roept onmiddellijk de associatie op van
een subject waaraan het zich tonende zich
toont, en van dit subject wil Heidegger nu
juist af. Het zijnde toont zich niet, maar
het is. Dat is, is het zijn, waar Heidegger
naar op zoek is. 3 In dit artikel zal ik mij
toespitsen op de Welt-analyse, die zelf een
voorbereiding is op de zijnsvraag.
De vraag naar het zijn kan niet rechtstreeks
beantwoord worden. Allereerst vraagt
Heidegger naar het zijn van Dasein (of erzijn).
In een voorlopige oriëntatie kunnen
we onder Dasein ‘mens’ verstaan, hoewel
dit de lading uiteindelijk niet goed
dekt. Het gaat hier namelijk niet om
de mens die zich tegenover een wereld
weet geplaatst, maar om een mens die
altijd al in de wereld is: mens en wereld
vormen een oorspronkelijke eenheid. Het
zijn van Dasein blijkt uiteindelijk Sorge
te zijn, waarvan het In-der-Welt-sein het
meest cruciale structuurmoment is. Het
In-der-Welt-sein kunnen we weliswaar
in stukken opbreken zodat we ‘Welt’ en
‘In-sein’ als aparte elementen kunnen
ondervragen, maar dat neemt niet weg dat
we hier met een oorspronkelijke eenheid
van doen hebben. 4 De uitdaging is dus om
enerzijds de fenomenologische ervaring
waarin dit fenomeen een geheel is niet te
laten ondermijnen door een afzonderlijke
doordenking van de constitutieve
structuurmomenten. Anderzijds moeten we
ons ook realiseren, dat een afzonderlijke
doordenking van deze structuurmomenten,
noodzakelijk is om toegang te krijgen tot dit
fenomeen. Onze beide hersenhelften worden
hierbij in een vrijwel onmogelijke spagaat
geforceerd.
Het fenomeen Welt staat niet voor de
ruimtelijke uitgebreidheid van de realiteit
School / 29
buiten ons. Ook is dit fenomeen nog niet
getroffen wanneer we spreken over de
‘wereld’ van de financiën of de literatuur,
hoewel dit ons al dichter in de buurt brengt.
Eerder kunnen we het fenomeen wereld
ervaren in de voorbehouden mogelijkheid
van het voltooide huis, die gestalte krijgt
wanneer de eerste steen is gelegd, en in
het licht waarvan die steen is. Wanneer
we Welt niet alleen als fenomeen proberen
te ervaren, maar dit fenomeen ook in
zijn constitutieve structuurmomenten
proberen te doordenken, dan komen we
uiteindelijk terecht bij de ‘oerbetekenis’
van de Bedeutsamkeit. Deze betekenis
is niet een definitie die we in een
woordenboek kunnen opzoeken, maar
een betekenisgeheel dat wordt verstaan
wanneer een timmerman een hamer optilt
en vervolgens met grote precisie een spijker
in het hout slaat, zonder dat hij hierbij
zijn aandacht hoeft te houden. Uiteraard
‘begrijpt’ de timmerman het één en ander
wanneer hij dit kan doen, maar deze
betekenis laat zich lastig verwoorden. In
zekere zin kunnen we zeggen dat hij zich
‘in’ die betekenis begeeft, wanneer hij met
zijn (doorgaans prereflectief) handelen
blijk geeft van het feit dat hij die betekenis
verstaat. Die betekenis is noch iets wat
de mens ‘er zelf bewust in heeft gelegd’
(iets subjectiefs), noch een eigenschap
van een ding (iets objectiefs). Het schema
van subject en object schiet hier tekort. In
plaats daarvan is de Bedeutsamkeit een
betekenishorzion die zowel subject als
object omvangt. Mens en wereld zijn niet
twee totaal gescheiden elementen, want
anders zou de mens voor altijd vervreemd
blijven van zijn wereld. Tevens maken
mens en wereld niet slechts ‘contact’ met
elkaar. In dat geval zou de wereld immers