Untitled

Vormgeven en schrijven
Schrijven kon enkel op gelinieerde bladen.
In manuscripten waarvan het boekblok door latere
inbindingen niet werd bijgesneden, zijn in de buitenste
marges van de bladen prikkingen te zien; ze waren een
hulpmiddel om te liniëren en om de vormgeving van
een blad uit te tekenen. Vóór 1200 werd er doorgaans
'blind' gelirtieerd; een puntig metalen voorwerp liet een
spoor in reliëf na. Nadien werden loodstift of zelfs
(purper) inkt gebruikt. Het complexe lijnenspel, zowel
de schrijflijnen als de afbakening van de schrijfoppervlakte,
droeg bij tot het esthetisch aspect van de pagina.
Handschriften uit de cisterciënzerbibliotheken
sluiten perfect aan op het gotische kunstgevoel van de
latere Middeleeuwen, vanaf 1200. Gotisch zijn de
textuur van de schrijfletter (de littera textualis en zijn
currens (vlotte) en formata (stijve) varianten), de
verticaliteit van de bladspiegel in twee kolommen en de
horror vacui. Met deze angst voor de lege ruimte
kwmen twee opvallende kenmerken in verband worden
gebracht. Vóór ca. 1200 begon een schrijver zijn tekst
bovenop de bovenste lijn en schreef hij verder op de
lijnen. Vanaf de dertiende eeuw is dit niet langer zo en
zit elk woord, elke geschreven regel, gevat tussen een
lijn boven en onder. Het gebruik van kolommen
verhoogde de leesbaarheid, zeker bij het compacte
gotische schrift. Cisterciënzers lazen veelal in stilte.
In een vroeger stadium, in de laat-Romeinse tijd, had de
overgang van het luidop naar het stil lezen reeds
aanleiding gegeven om woorden los van elkaar te
schrijven, wat in de vroegste manuscripten niet het
geval was.
Vincent van Beauvais,
Speculum doctrinole, einde
dertiende eeuw
Brugge, OB, ms. 25 1
Het complexe liinenspel in loodstilt
(schriilliinen, bladspiegel) droogt
bi i tot het esthetisch aspect van de
pagina
Bijbel, Lucasevangelie en
Handelingen van de
Apostelen: tekst en
commentaar,
eind 1 2de eeuw
Brugge, OB, ms. 71
Een vroeg geglosseerd handschrift:
deze vormgeving ontwikkelde zich
binnen een halve eeuw tot een
compacte verticaliteit
,...
).
De middeleeuwse boekvorm
Middeleeuwers hadden een groot respect voor
gezaghebbende basisteksten. Hun spirituele en
wetenschappelijke zoektocht richtte zich in eerste
instantie naar het becommentariëren en verklaren van
deze teksten: de bijbel, vanaf de twaalfde eeuw
Aristoteles. Het samenbrengen van basistekst en
commentaar was een continue zorg. In de vroegste
cisterciënzerhandschriften wisselen tekst en commentaar
elkaar af; aanduidingen in de marges wezen op het
onderscheid. De open, luchtige Romaanse bladspiegel
kwam op deze manier niet in het gedrang. Vanaf de late
twaalfde eeuw kwamen boekschrijvers uit op een
complexe vormgeving met een centrale basistekst, en
glossen (uitleg) tussen de lijnen en in de rand. In druk
becommentarieerde bijbelboeken zoals de psalmen en de
brieven van Paulus was het een hekstentoer om beide
tekstniveau's parallel aan te bieden. In elk geval leidde
dit tot esthetische vormschema's met verticale
tekstblokken en een uitgesproken beslotenheid van de
pagina. Bepaalde genres zoals Romeins en kerkelijk
recht ontwikkelden vanuit Italië htm eigen
vormschema's, met glossen rondom.
Decretalen (Bonifatius
VIII) met glossen van
Joonnes Andreae,
14de eeuw
Brugge, OB, ms. 36 1
Rechtshondschriften vertonen een
eigen vorm met glossen rondom
lbn Butlan, Tacuinum
Sanitatis, 14de eeuw
Brugge, GS, ms. 94/65
Een Arabische erfenis:
de originele presentatie van een
medische hondleiding
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2002/2 31