Untitled

Cisterciënzers als boekengebruikers
Augustinus, De civitate Dei,
15de eeuw
Brugge, OB, ms. lOB
Augusfinus: het hort in ziin honden
symboliseert zi;n vurige liefde tot
God en de medemens
Priester
36 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2002/2
In het dagelijks leven van de monniken nam de
liturgie een vaste plaats in. De middeleeuwse liturgie
bestond uit twee hoofdbestanddelen: het koorgebed en
de eucharistieviering. Het koorgebed, de dagelijkse
gebedencyclus op de canonieke uren, begon 's nachts
om drie of vier uur met de metten en zette zich op
regelmatige tijdstippen verder met de lauden, terts, sext,
noon, vespers en completen. Naast dit koorgebed
vierden de monniken een of meerdere malen per dag de
eucharistie, een van de belangrijkste sacramenten van de
Kerk en symbool van het offer van Christus.
Het belangrijkste liturgische boek voor de monniken,
het breviarium, ontstond uit het samenvoegen en
verkorten van een aantal afzonderlijke boeken die
gebruikt werden bij het koorgebed. Het woord
breviarium is afgeleid van het Latijnse brevis, wat 'kort'
betekent. Deze verzameling teksten groeide uit tot één
gebedenboek, bestaande uit een aantal vaste onderdelen:
een kalender, het psalterium (het geheel van de 150
psalmen), het temporale (lezingen en gebeden voor
gewone dagen) en het sanctorale (lezingen en gebeden
voor de feestdagen van de heiligen). Het breviarium van
Duinenabt Petrus Vaillant (1488-1492), bewaard in het
Grootseminarie, bestaat uit drie afzonderlijke codices.
Het eerste deel (ms. 59/67, kalender en psalterium)
werd met zekerheid geschreven tijdens zijn abbatiaat.
Zijn initialen zijn verwerkt in talrijke sierlijke tafereeltjes
die weinig te maken hebben met de religieuze inhoud
van de tekst. Zo houden op f. 97r van het handschrift
twee naakte zeemeerminnen de initialen PV vast.
Sint-Bemardus zou vreemd opgekeken hebben bij het
zien van al dat schoons in een cisterciënzerhandschrift
Een tweede liturgisch boek dat in geen enkel middeleeuws
koor mocht ontbreken is het antifonarium.
Het antifonarium bevat het gezongen gedeelte van het
breviarium. Het is gewoonlijk erg groot van formaat
omdat het hele monnikenkoor uit één handschrift zong.
In het hier afgebeelde antifonarium (Brugge, GS,
ms. 73/32) is de oude neumen-annotatie op een
notenbalk van vier lijnen te zien.
Uiteraard waren alle monniken ook priester, waardoor
ze gemachtigd waren om de Heilige Mis op te dragen.
Missalen, de boeken die gebruikt werden bij de viering
van de eucharistie, bevatten net zoals de breviaria een
aantal vaste onderdelen: een kalender, het temporale
(de veranderlijke misteksten voor de gewone vieringen
van het hele kerkelijke jaar), de Ordo Missae (het vaste en
onveranderlijke gedeelte van iedere misviering met
onder andere de prefatie en het canongebed), het
sanctorale (de veranderlijke misteksten voor de
feestdagen van heiligen) en eventueel nog een aantal
andere teksten, zoals de dodenmis. Gradualen bevatten
de gezongen gedeelten van het missaal. Gewoonlijk zijn
missalen slechts in beperkte mate gedecoreerd. Vaak
bevat enkel de Canon, de kern en het hoogtepunt van de
eucharistie, een miniatuur van bijvoorbeeld de
kruisiging. Het vijftiende-eeuwse missaal van Ter Doest
(Brugge, GS, ms. 49 /18) is een van die uitzonderingen
die de regel bevestigen. Maar liefst 27 miniaturen sieren
deze prachtig verluchte codex.
Breviarium voor
breviergebed, 1 5de eeuw
Brugge, GS, ms. 59/67
Breviarium van een bibliofiele abt:
Petrus Voillant