Dokters in de Oostelijke mijnstreek – 90 jaar (k ... - KNMG Limburg

DOKTERS IN DE
OOSTELIJKE MIJNSTREEK
90 JAAR (K)NMG
AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN
REDACTIE: W. BISSCHOPS & DR. P.J. KOEHLER
1

2
INHOUD
Voorwoord 3
Inleiding 5
door: dr. Peter Koehler en Wim Bisschops
De arts in de Zuid-Limburgse samenleving 7
Geïllustreerd aan zijn bemoeienis met stoflongziekte, met de erkenning van silicose
als beroepsziekte en aan zijn rol in de geschiedenis van de mijnbouwindustrie.
door: Peter van Dijk
Veranderingen in de huisartsenzorg 25
door: Frank Guldemond en Yvonne Guldemond-Hecker
85 Jaar GGD OZL. 35
Hoe het allemaal begon...
door: Ruud Hagenouw
Een geschiedenis van 100 jaar ziekenhuisgeneeskunde in de Oostelijke Mijnstreek 53
door: dr. Peter Koehler
Op zoek naar het bevorderen van geneeskunst. 71
Een kritische pelgrimstocht
door Theo Bouwmans
Over de auteurs 91
Index 92
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

VOORWOORD
Nieuwe tijden, nieuwe wegen. Dat is het thema van het lustrumsymposium ter gelegenheid
van het negentigjarig bestaan van de KNMG District Limburg, afdeling Parkstad. Het is
anno 2007 niet gemakkelijk om je te verplaatsen naar het jaar 1917, het jaar, dat de afdeling
Heerlen e.o. geboren werd. De eerste wereldoorlog was nog volop gaande en zal zeker in
deze regio, gelegen aan de Duitse en Belgische grens zijn invloed gehad hebben. De
Limburgse agrarische samenleving werd in hoog tempo geïndustrialiseerd door de komst
van de steenkoolmijnen. Hierdoor kwam de gezondheidszorg in alle facetten in een
stroomversnelling. Niet lang hierna kwam de opmaat naar de tweede wereldoorlog en
vervolgens vijf jaar bezetting. Ook deze gebeurtenissen hebben een sterke invloed gehad
op het handelen van medici en gezondheidszorg instellingen.
Daarnaast heeft in de sterk religieuze Limburgse samenleving de invloed van de kerk zeker
niet ontbroken. Na de tweede wereldoorlog kwam de Marshall hulp, de wederopbouw, de
tegendraadse 60er jaren en de individualistische jaren daarna. Ook nu moesten medici hun
werk blijven doen in een opnieuw sterk aan verandering onderhevige samenleving. Het
gezag en daarmee samenhangende aureool van de arts werd minder. Steeds meer gingen
ook andere partijen in de gezondheidszorg het beleid bepalen.
Al deze gebeurtenissen, maar ook de invloed van de komst van de medische faculteit in
Maastricht zijn samengevat en zeer fraai verwoord in dit lustrumboek, dat uitgegeven
wordt bij het negentig jarig bestaan van de KNMG afdeling Parkstad. Een van de meest
opvallende aspecten, die u uit dit boek kunt vernemen is, dat ook in een sterk
veranderende samenleving de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering van
de Geneeskunst een bindende factor is gebleven tussen artsen. Steeds weer werden
antwoorden gevonden op vragen en uitdagingen, die de samenleving ons stelde. Ook nu
weer staan we als artsen voor nieuwe uitdagingen: ketenzorg, zorg via zelfstandige
behandelcentra, clustervorming, de sterke opkomst van de vrouwelijke arts. Deze en vele
andere nieuwe uitdagingen zullen binnen de komende tien jaar de medische wereld
wederom sterk veranderen. Wij moeten dit blijven zien als uitdaging, niet als een kwaad,
dat ons overkomt. Op deze manier kunnen we met goed gemoed het negentig jarig
bestaan vieren en de komende tien jaar tegemoet treden.
Dr. Leo HB Baur
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 3

4
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

INLEIDING
door dr. Peter Koehler en Wim Bisschops
Om een indruk te krijgen hoe het er negentig jaar geleden aan toe ging binnen de afdeling
Heerlen en Omstreken van de Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering van de
Geneeskunst (NMG) is het interessant om in enkele oude nummers van het Nederlands
Tijdschrift voor Geneeskunde op de term ‘Heerlen’ te zoeken. Dit kan tegenwoordig heel
eenvoudig via internet. 1 Men komt dan onder meer NMG-afdelingsverslagen tegen. Het
eerste verslag in het tijdschrift dateert van november 1921, geschreven door Bernard
Schiphorst, die destijds als zenuwarts in Heerlen werkte. 2 In de rubriek ‘Nieuws uit de
afdeelingen’ treffen wij in die week bij ‘Afdeeling Heerlen en omstreken’ een artikeltje aan
over de overeenkomst die enkele maanden tevoren was gesloten tussen de NMG en het
AMF (Algemeen Mijnwerkersfonds). Kennelijk was er de jaren tevoren enige strijd geweest
tussen Heerlense artsen en het AMF. Schiphorst bekritiseerde het feit dat de afdeling zich
vooral bezig hield met de verhouding t.o.v. het ‘machtige AMF’, zich als vakvereniging
gedroeg en te weinig met wetenschap bezig hield. Hij meldde tevreden dat recent besloten
was ‘te trachten dat op elke vergadering een wetenschappelijk onderwerp zou behandeld
worden!’ Hij had kritiek op de geringe opkomst bij de vergaderingen. De afdeling telde in
dat jaar, dus vier jaar na oprichting, reeds 46 leden, waarvan er 17 in Heerlen woonden.
De gemiddelde opkomst bij de laatste vergaderingen bedroeg 17 (8 uit Heerlen), ondanks
het feit dat er nu wetenschappelijke onderwerpen werden besproken. In Heerlen waren er
tien artsen die geen lid waren; vooral AMF-artsen. Met betrekking tot het wetenschappelijk
programma kon Schiphorst melden dat De Wever over extra-uteriene graviditeit had
gesproken, Crobach over geelzucht en Hustinx over bloedtransfusie. Schiphorst was van
mening, refererend naar hoogleraar neurologie en psychiatrie Winkler (Utrecht), dat sociale
aspecten binnen de vereniging weliswaar belangrijk zijn, maar de wetenschap belangrijker. 3
In het voorliggende boek doet Boumans in het hoofdstuk “Op zoek naar het bevorderen
van de geneeskunst. Een kritische pelgrimstocht” een oproep aan de leden om meer naar
de vergaderingen te komen. Uit de verslagen van Schiphorst destijds kan men opmaken
dat het probleem dat Boumans signaleert niet geheel nieuw is. Maar wellicht hebben
dergelijke oproepen effect, want een maand na de publicatie van het verslag van Schiphorst
kon hij in hetzelfde tijdschrift de opkomst van 25 leden melden. Mogelijk speelde daarbij
een rol dat internist Crobach, die zoals u zult lezen in het hoofdstuk over het ziekenhuis,
patiënten voorstelde. Bovendien was er bij deze vergadering een gast (niet-lid), namelijk
1. Zie www.ntvg.nl , ‘uitgebreid zoeken’; iedereen kan de titels lezen; alleen abonnees hebben toegang tot de teksten na invullen van
naam en wachtwoord.
2. Aanvankelijk was hij verbonden aan het Kneipp-inrichting, vanaf 1925 was hij consulent in het St. Josephziekenhuis in Heerlen.
3. Zie verslag van NMG afdeling Heerlen en Omstreken in Ned Tijdschr Geneeskd 1921;65:2761-2.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 5

6
de controlerend geneesheer van het AMF, Taco Kuiper (ook zenuwarts) die een
neurologische patiënt demonstreerde. De afdeling was zeer verrast, omdat er nog steeds
onenigheid bestond tussen het AMF en de specialisten (de overeenkomst betrof vooral de
fondsartsen 4 ). Dat bleek opnieuw toen Kuiper korte tijd later in het Nederlands Tijdschrift
voor Geneeskunde een aantal kritische uitlatingen van Schiphorst over het AMF
corrigeerde.
Ook artsen van buiten Heerlen werden destijds uitgenodigd om een wetenschappelijke
voordracht te houden. Een jaar later namelijk vermeldde een van de verslagen de
voordracht van prof. Wenckebach, inmiddels hoogleraar cardiologie in Wenen. Niet
welbespraakt en af en toe zoekend naar het juiste Nederlandse woord, waren de
toehoorders goed gestemd over zijn komst, nadat hij zo’n 25 jaar tevoren als huisarts in
Heerlen had gewerkt. En na de vergadering, zo meldt Schiphorst, was er ‘een gezellig
samenzijn. Het was er Limburgsch genoegelijk; Limburgsch vroolijk; het werd er Limburgsch
laat’; 5 dat aspect speelde toen al, even als nu nog, een belangrijke rol. In de jaren daarna
komt men bij de verslagen vooral samenvattingen van de wetenschappelijke voordrachten
tegen, met af en toe een woord over financiële kwesties m.b.t. het AMF en b.v. over de
oprichting van de Nederlandsche Vereeniging voor Mijnfondsartsen. Het laatste ‘Nieuws uit
de afdeelingen. Afdeeling Heerlen en o.’ dateert van maart 1940, toen W. Bax verslag
uitbracht van de wetenschappelijke voordracht van J.W. Creyghton over ‘Pathologie en
therapie der strijdgassen’. 6 Enkele decades later werd op bescheidener schaal verslag
uitgebracht aan de leden, namelijk in de vorm van het informatie-bulletin De Schelmenstreek
dat vanaf 1986 verscheen. Ook daarvan doet Boumans verslag in zijn hoofdstuk.
Bij het samenstellen van een boek over negentig jaar geschiedenis van de (K)NMG-afdeling
Heerlen en Omstreken kan men nooit volledig zijn. Zoals men wel vaker hoort, schrijft
iedere generatie opnieuw geschiedenis, maar vanuit een ander perspectief. De redacteurs
hebben, in opdracht van het bestuur, getracht aandacht te besteden aan diverse aspecten van
de geschiedenis in de regio van de afgelopen negentig jaar. Er is gekozen voor huisartsenzorg,
ziekenhuiszorg, de gemeentelijke gezondheidsdiens en een persoonlijk verhaal van iemand
die vanaf zijn geboorte te maken had met de gezondheidszorg in de regio. Verder is de
geschiedenis van de gezondheidszorg in Oostelijk Zuid-Limburg onlosmakelijk verbonden
aan de mijnbouwgeschiedenis. U zult in dit boek dan ook op verschillende plaatsen aspecten
van de relatie tussen gezondheidszorg en mijnbouw tegen komen. In het hoofdstuk van Van
Dijk komt onder meer het probleem van de silicose aan bod, maar ook in het hoofdstuk
over de ziekenhuisgeneeskunde zult u aspecten hiervan aan treffen.
De redacteurs willen bij deze gelegenheid het bestuur bedanken voor het in hen gestelde
vertrouwen. Tevens bedanken zij de auteurs die bereid waren een deel van hun vrije tijd
op te offeren voor het produceren van hun bijdrage en Pascale Mali voor het verzorgen
van de vormgeving.
4. Zie verslag van NMG afdeling Heerlen en Omstreken in Ned Tijdschr Geneeskd 1921;65:3051-2
5. Zie verslag van NMG afdeling Heerlen en Omstreken in Ned Tijdschr Geneeskd 1922;66:2220-2
6. Zie verslag van NMG afdeling Heerlen en Omstreken in Ned Tijdschr Geneeskd 1940;84:2093-4
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

DE ARTS IN DE ZUID-LIMBURGSE
SAMENLEVING
Geïllustreerd aan zijn bemoeienis met stoflongziekte, met de
erkenning van silicose als beroepsziekte en aan zijn rol in de
geschiedenis van de mijnbouwindustrie.
door Peter van Dijk
Aanleiding en context
Het beroep van arts is vanuit zijn aard en dagelijkse invulling een functie midden in de
samenleving. Dat was van oudsher het geval en is heden ten dage, in welke vorm of op
welke plaats dat beroep ook wordt uitgeoefend, nog steeds zo. Bij het 90-jarig bestaan van
de afdeling ‘Heerlen en omstreken’ van de KNMG is het dan ook relevant om stil te staan
bij dat maatschappelijk aspect van het arts-zijn. Bij de rol die de arts de afgelopen jaren heeft
gespeeld in onze regionale samenleving. En omgekeerd de wijze waarop de maat -
schappelijke ontwikkelingen van invloed zijn geweest op de uitoefening van het beroep.
Daarbij wordt deze vraag geïllustreerd aan een voor onze regio kenmerkend aspect van het
maatschappelijk leven, de ontwikkeling van de mijnbouwindustrie. En aan het leven en werken
van enkele collega’s die in dat kader in het begin van de twintigste eeuw een voorname rol
hebben gespeeld. Zijdelings komt de vraag aan de orde in hoeverre onze Maatschappij, met
name de afdeling Heerlen en omstreken van de KNMG als vertegenwoordiger van de
beroepsgroep hierin is betrokken. In historisch perspectief bestrijkt dit artikel dan ook vooral
de eerste decennia van de geschiedenis van onze KNMG-afdeling. 1
Inleiding
In de regio Parkstad Limburg waar ook in de naamgeving het ‘groen’ het ‘zwart’ van de
Oostelijke Mijnstreek sinds een aantal jaren heeft verdrongen, is in medisch en sociaal
opzicht dat mijnverleden nog altijd te merken. Niet alleen de bloeiende en productieve
jaren van de mijnbouwindustrie maar ook de jaren van recessie die een gevolg waren van
de abrupte sluiting van de mijnen, aangekondigd in december 1965 hebben hun sporen
nagelaten.
Een concreet aspect dat het leven van vele mijnwerkers en hun gezinnen heeft getekend
is de silicose (‘stoflongen’). Er is sinds de beginjaren van beschrijven en ontrafelen van
1. Verantwoording: dit artikel is voor een groot deel gebaseerd op en geïnspireerd door een in 1996 gepubliceerde scriptie, geschreven in
het kader van diens huisartsenopleiding, door collega H.G.R. Deimann, thans huisarts te Someren (Deimann, 1996).
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 7

8
deze ziekte het nodige verbeterd op het punt van diagnostiek en behandeling en
uiteindelijk is silicose erkend als een met het werken in de mijn verbonden beroepsziekte.
Tot op de dag van vandaag vechten ex-mijnwerkers en hun nabestaanden echter nog om
erkenning van de materiële en immateriële schade die dit ziektebeeld heeft berokkend. Op
diverse momenten hebben artsen een rol gespeeld in deze ontwikkeling.
In kort bestek zal een schets worden gegeven van de geneeskunde aan het begin van de
twintigste eeuw en van de zich ontwikkelende functie van huisarts. Eén van die huisartsen
van het eerste uur heeft bij het stand komen van diverse voorzieningen op het gebied van
de gezondheidszorg een belangrijke rol gespeeld en stond aan de wieg van de geneeskundige
zorg voor de mijnwerkers. We hebben het dan over Frans de Wever (1869-1940). Aan de
hand van zijn professionele loopbaan wordt een stuk van die ontwikkeling toegelicht. Een
schets van de bedrijfsgezondheidszorg in het mijnbedrijf biedt de achtergrond waartegen
kan worden beoordeeld hoe de lokale huisarts uit die tijd omging met de zorg voor
mijnwerkers en hun gezinnen en met name met het ziektebeeld van de silicose.
Geneeskunde in het begin van de 20e eeuw
Om de geneeskunde, en met name de zorg voor de mensen, in het begin van de 20e eeuw
beter te kunnen plaatsen is een drietal ontwikkelingen van belang. Allereerst, in wetgevende
zin is de door Thorbecke tot stand gebrachte hervorming van de gezondheidszorg
vermeldenswaard. Tot die tijd was er een scala aan beoefenaren van allerlei vormen van
geneeskunst. Door de invoering van de "Wet van 1 Juni 1865 regelende de uitoefening der
geneeskunst" kwam hieraan bovengeschetst een einde. Vanaf dat moment verkreeg men
alleen nog via een universitaire opleiding de bevoegdheid om de geneeskunst (in volle
omvang) uit te oefenen. Men kreeg hiermee de titel van "genees-, heel- en verloskundige"
(Bruinsma, 1907). Was bij wet thans eenheid geschapen, onder artsen waren er steeds meer
die zich gingen toeleggen, op een deelgebied van de geneeskunde. De "speciaalartsen"
deden hiermee hun intrede. Deze nieuwe generatie artsen ging de praktijk grotendeels in
De Oranje Nassau 1 waar in 1899
de eerste Heerlense steenkool
omhoog kwam.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

het ziekenhuis uitoefenen. De "algemeen medicus practicus" was de arts die na zijn
artsexamen de geneeskunde in de volle omvang -aan huis, bij de mensen thuis, met het
huisgezin als doelgroep- bleef uitoefenen. Dit is de huisarts uit het begin van de twintigste
eeuw. Nog zonder eigen beroepsorganisatie (LHV 1946) of wetenschappelijke vereniging
(NHG 1956). Zonder beroepsopleiding (1968)/ registratie (1970) of een helder
omschreven takenpakket (1983).
Ten tweede, wellicht van méér doorslaggevend belang, zijn de ontwikkelingen op sociaalen
hygiënisch gebied. Tot ver in de 19e eeuw vormden infectieziekten een groot pro -
bleem. Cholera en tyfus kwamen nog veelvuldig voor. Tijdens epidemische uitbarstingen
hiervan was het leed niet te overzien. De zuigelingen- en kindersterfte was enorm; de
gemiddelde levensverwachting was laag. Belangrijke oorzaak voor het regelmatig
uitbreken en zich verspreiden van infectieziekten vormde de erbarmelijke hygiënische
toestanden. Waterleiding, riolering en vuilophaaldienst bestonden veelal niet. De
lichamelijke weerstand van de mensen was erg laag ten gevolge van de armoede en de
daarmee samenhangende slechte voeding en behuizing. Toename van de welvaart en
toenemend inzicht in het belang van sociaalhygiënische maatregelen gingen in de tweede
helft van de 19e eeuw hand in hand. De zogenaamde "hygiënisten" benadrukten het grote
belang van goede sociale omstandigheden en milieuhygiëne. Toen dit inzicht ook bij de
overheid ontstond vaardigde zij allerlei wetten uit op het gebied van de openbare
gezondheidszorg. Ook lagere overheden, kerk, vakbeweging en onderwijsinstellingen
gingen zich inzetten voor diverse vormen van persoonlijke gezondheidszorg,
ziektepreventie en sociale hygiëne (Philips, 1980, p.136-73).
En uiteraard waren er ook de grote stappen voorwaarts in de ontwikkeling van de
geneeskunde zelf. In het midden van de 19e eeuw stond de arts slechts een beperkt
diagnostisch ‘arsenaal’ ter beschikking. Er was het onderzoek van pols, ademhaling, huid,
tong, urine en temperatuur. Ook auscultatie en percussie maakten deel uit van het
lichamelijk onderzoek (Pel, 1907). Omstreeks die tijd vond een belangrijke omslag in het
medisch denken plaats. Speculatieve geneeskundige denkrichtingen uit de 18e en begin
19e eeuw als de natuurfilosofie en het vitalisme werden verlaten en vervangen door een
positivistische (weten door waarneming) benadering van de levende natuur met inbegrip
van de gezonde en de zieke mens. In de fysiologie kwam het streven op, om naar het
voorbeeld van deze natuurwetenschappen, de levensverrichtingen te verklaren met behulp
van de wetten der natuur. Empirisch onderzoek nam de plaats in van de natuurfilosofische,
speculatieve benaderingswijze (Koehler, 1989,p. 66-8). Gedurende de 19e eeuw vond ook
veel technische vooruitgang plaats. Te denken valt hierbij aan de uitvinding van het lachgas
als anaestheticum (door Morton in 1846), het bepleiten van asepsis (door Lister in 1865),
de ontdekking van de Röntgenstralen (door Röntgen in 1895) en de verschillende
bloedgroepen (door Landsteiner in 1900). Met de ontdekking van diverse bacteriologische
verwekkers van menselijke ziekten door Robert Koch, begon in de jaren tachtig van de
19e eeuw het tijdperk van de bacteriologie. Pasteur ontwikkelde de methode der
vaccinatie (Lindeboom, 1985). Spiegelen, scopiëren en biopteren, puncteren en eenvoudig
chemisch onderzoek behoorden begin van de 20e eeuw tot de mogelijkheden. Voor de
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 9

10
algemeen medicus practicus zullen al deze ontwikkelingen voor zijn dagelijks werk niet heel
veel gevolg hebben gehad. Voor diagnostiek en therapie kon hij echter in toenemende mate
een beroep doen op allerlei “speciaalartsen”, specialisten. Voor hen waren de genoemde
ontwikkelingen der geneeskunde wèl van grote betekenis. Deze ziekenhuisartsen maakten
grote indruk. Niet voor niets ontstond begin van de vorige eeuw dan ook discussie over
de positie van de huisarts en over diens verhouding tot de “speciaalartsen”.
Contemporaine romanliteratuur (Meulenberg & Hofmans, 1994) en memoires van
huisartsen 2 geven ‘van binnenuit’ een mooie kijk op het dagelijks werk van de huisarts.
Infectieziekten vormden daarin een belangrijk, zo niet hèt belangrijkste aandeel in de
morbiditeit begin 20e eeuw. Vele ziekten die nu nauwelijks of niet meer voorkomen
vormden toen een groot probleem. In, wat nu zo statig ‘praktijkvoering’ genoemd wordt
valt op dat de huisarts veel meer op huisbezoek ging dan de tegenwoordige huisarts. Dit
kwam onder meer door een groot aantal chronische patiënten die hij geregeld thuis
bezocht. Daarnaast door het ontbreken van opvang in gespecialiseerde verpleeg- of
verzorgingshuizen terwijl het fenomeen ‘wijkverpleging’ eerst in de twintiger jaren van de
20e op gang kwam. De huisarts was, toen al, op veel gebieden een ‘zelfdoener’. De
“speciaalarts” was vaak niet- of te ver weg gevestigd, of hulp werd zodanig laat
ingeroepen dat onverwijld moest worden ingegrepen. Over het algemeen was aan de
praktijk tevens een apotheekverbonden. Zelfbereiding der geneesmiddelen vormde een
belangrijke taak.
Diverse nevenactiviteiten kwamen in zwang. De verzekeringsgeneeskunde, veelal in
opdracht van de Rijksverzekeringsbank, die was belast met de uitvoering van de
ongevallenwet van 1901. Maar ook in opdracht van bedrijven werd de controle voor de
ziekengelduitkering verricht. Toen de consultatiebureaus ontstonden werd het mogelijk
ook als consultatiebureauarts te werken. Ook schoolartsenwerk kon "erbij" gedaan
worden en sommigen gingen werken als "politiearts" in opdracht van politie en justitie.
De wetenschappelijke activiteiten van de artsen waren in die tijd vermoedelijk nog vrij
gering en behelsden vooral onderzoek naar infectieziekten (Vesseur, 1975).
Maatschappelijk stond de arts in hoog aanzien en behoorde zich hier ook naar te
gedragen (Luyendijk-Elshout, 1979). De arts-patiëntrelatie was "vertikaal". Mede hierdoor,
maar ook ten gevolge van een beperkte "medische consumptie" konden de praktijken
veel groter zijn dan in de huidige tijd. Over zijn inkomen had de arts in het algemeen dan
ook geen klagen. Met de opkomst van de ziekenfondsen sedert het begin van de vorige
eeuw, was de arts in toenemende mate van een vast deel van zijn inkomen verzekerd.
Eind jaren dertig was zo'n 45% van de bevolking aangesloten bij een ziekenfonds (Huygen,
1986).
Tenslotte nog even terug naar de discussie over het bestaansrecht van de huisarts als
functie en van de huisartsgeneeskunde (Jansma, 1949). In de tweede helft van de 19e
2. Zie Van der Heiden, 1960; Van der Hoeven, 1939, Muntendam, 1956; Ruhe, 1980; Scheltema, 1918.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

eeuw dreigde de geneeskundige te verworden tot een eenvoudige verwijzer te midden
van de imponerende "speciaalartsen". Vanaf 1910 hebben zich diverse commissies en het
hoofdbestuur van de KNMG. gebogen over het vraagstuk van de onderlinge verhouding
tussen huisarts en specialist. In deze verhouding speelde broodnijd een belangrijke rol.
Vrije artsenkeuze en fondstarieven waren hierbij met name punten van onenigheid. Eerst
in 1929 werd de verhouding formeel geregeld (Festen, 1963).
Frans de Wever, huisarts in de mijnstreek begin 20e eeuw
De geboren Limburger Frans de Wever vestigde zich in 1896 als huisarts te Heerlen. Hij
zou hier praktiseren tot aan zijn dood in 1940. Hij heeft het begin en de opbloei van de
mijnbouw in Zuid-Limburg van dichtbij meegemaakt. Rond de eeuwwisseling werd in de
Limburgse mijnstreek namelijk een twaalftal kolenmijnen in bedrijf genomen. Vier
staatsmijnen: de Maurits te Geleen, de Emma in Hoensbroek (Heerlen), de Hendrik in
Brunssum en de Wilhelmina in Terwinselen (Kerkrade). Daarnaast acht particuliere
mijnen, namelijk vier Oranje-Nassau-mijnen te Heerlen en de Laura, Julia, Domaniale en
Willem-Sophia te Kerkrade (Nijsten et al, 1979).
Frans de Wever werd geboren in Nuth, op 29 januari 1869. Zijn vader was er apotheker.
Na het gymnasium te Rolduc te hebben doorlopen, studeerde De Wever geneeskunde
aan de universiteit van Amsterdam. Na het behalen van zijn artsexamen in maart 1897,
vestigde hij zich nog datzelfde jaar als huisarts te Heerlen, waar hij de praktijk overnam
van (de later beroemd geworden) Karel Frederik Wenckebach. Hij werd hiertoe
overgehaald door de burgemeester, tevens apotheker van Heerlen, Ch. de Hesselle. Naast
huisarts, werd De Wever aangesteld als gemeente- en spoorarts. De Wever had reeds
korte tijd na zijn vestiging een bloeiende praktijk. Huisartsen waren rond de
eeuwwisseling schaars in Zuid-Limburg. Zo telde men in 1904 in Limburg 1 arts op 5500
inwoners, tegen landelijk 1 op 2000 zielen. De Wever begon zijn praktijk aan de
Klompstraat. In 1901, na zijn huwelijk met de Maastrichtse Clémence Hoeberechts,
verhuisde hij naar de Bongerd. Het praktijkgebied van de Wever strekte zich uit tot ver
in de omgeving. De eerste tijd bestreek de Wever in zijn eentje heel Heerlen, Voerendaal,
Röntgenafdeling van het
St. Joseph-ziekenhuis, (1910).
Li. Frans de Wever
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 11

12
Waubach, Brunssum en verder weg gelegen gehuchten. Te paard heeft hij menig visite
over slecht begaanbare wegen moeten afleggen. Met het gebrek aan vroedvrouwen in
Zuid-Limburg kwam de verloskunde ook grotendeels op de schouders van de huisarts
terecht. Als topprestatie wordt in de kronieken vermeld dat De Wever, in de periode dat
hij nog te paard zijn visites "reed", in één en dezelfde nacht in Heerlen, Brunssum én in
Simpelveld een moeilijke verlossing deed (Van Hommerich, 1971, Janssen, 1974).
De Wever was een veelzijdig persoon. In sociaal opzicht heeft hij veel voor de streek
betekend. Zijn activiteiten op het gebied van de Röntgenologie werden, hem op 71-jarige
leeftijd fataal. Hij overleed op 12 september 1940 tengevolge van de schadelijke inwerking
van de in het begin nog onvoldoende afgeschermde röntgenstralen (Hustinx, 1940). Toen
in 1968 nieuwbouw plaats vond van het Heerlense ziekenhuis, werd ter ere van zijn
oprichter de nieuwe naam "De Weverziekenhuis" gekozen (Remigius Dieteren, 1954;
Anonymus, 1979). Toen de Wever zich in Heerlen vestigde waren de dichtstbijzijnde
ziekenhuizen die van Maastricht (Calvariënberg) en Aken. De Wever zag veel
ongevalspatiënten, met name in de begintijd van de mijnbouw, toen de mijnen nog geen
eigen geneeskundige dienst hadden. Hij opereerde deze patiënten zelf ("op zijn
keukentafel") of zij moesten met paard en wagen vervoerd worden naar deze veraf
gelegen klinieken. Met de sterke groei van de bevolking als gevolg van de zich snel
ontwikkelende mijnindustrie, werd het gemis van een eigen ziekenhuis steeds sterker
gevoeld. De Wever startte een krachtige lobby voor de bouw van een ziekenhuis dicht
bij de mijnen. Als goed katholiek in een katholieke streek zou het ziekenhuis uiteraard
ook van katholieke signatuur zijn. Hij polste bij diverse congregaties in Heerlen de
bereidwilligheid de verpleging van zieken op zich te nemen. Het was uiteindelijk
monseigneur Savelberg die hij bereid vond een ziekenhuis te willen bouwen. Het waren
diens "Kleine Zusters van de Heilige Joseph" die voor de verpleging en de huishouding
zouden zorgen. Zo werd op 9 september 1904 het "Maria Hilfspital" aan de Putgraaf te
Heerlen door Savelberg ingezegend. Er was plaats voor de opvang van 26 patiënten. De
Wever werd de "hoofdarts" en zou er tot de komst van de chirurg Hustinx in 1909 ook
de enige "vaste" arts zijn. Tot die tijd kwam Hustinx vanuit Maastricht (per fiets!) er alleen
op zaterdag opereren. Op doordeweekse dagen werd hij alleen voor spoedgevallen
De toestellen van het
in 1914 geopende
Zanderinstituut.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

telefonisch besteld. De Wever was naast huisarts, gemeente- en spoorarts, nu dus ook
"ziekenhuisarts".
Voor uitbreidingen van het ziekenhuis was telkens geld nodig. Dit wilden de mijndirecties
wel toezeggen maar telkens onder bepaalde door hen gestelde voorwaarden. Zo werd
er in 1912 een assistent voor Dr. Hustinx geëist. Deze zou zich tevens moeten gaan
bezighouden met de opbouw van een laboratorium. In 1913 kon hieraan gehoor worden
gegeven door het aantrekken van de arts van Leent, die deze taken op zich zou nemen,
doch als hoofdtaak de leiding over een afdeling voor neus-; keel-, oor- en ooglijders had.
In 1915 gelastte de Rijksverzekeringsbank een onderzoek naar de ongevallenverzorging
in de mijnstreek. Eén van de hieruit voortvloeiende eisen was, dat er een directeur werd
aangesteld die zich "in een volkomen onafhankelijke positie" bevond. De Wever stond nu
voor de keuze. Hij besloot de algemene praktijk niet op te geven, zodat hij in 1916 aftrad
als geneesheer-directeur van "zijn" ziekenhuis. Hij werd opgevolgd in deze functie door
A.H.J. Hintzen, internist van het Amsterdamse Wilhelmina-Gasthuis.
Naast het feit dat De Wever geneesheer-directeur was van het ziekenhuis oefende hij
daar vooral de verloskunde uit. Hij was dan ook hoofd van de afdeling obstetrie. Na zijn
aftreden als geneesheer-directeur in 1916, bleef hij in deze functie werkzaam. Verder was
De Wever hoofd van de Röntgenafdeling. "Röntgenen" bleef de Wever doen tot aan zijn
dood in 1940. Hij zal zich met name in de begintijd te weinig hebben beschermd tegen
de schadelijke stralen. Uiteindelijk overleed hij aan de gevolgen hiervan. Onder druk van
de mijnondernemingen werd ook een zogenaamd ‘Zander-instituut’ in het Heerlense
ziekenhuis ingericht. In 1914 werd deze inrichting, waar een soort revalidatie plaats vond,
in gebruik genomen. Was na een (mijn)ongeval de noodzakelijke operatie verricht dan
moesten de door de vaak langdurige behandeling verslapte spieren en verstijfde
gewichten weer in goede conditie worden gebracht. Dit gebeurde op- en aan de diverse
Zander-toestellen. Ook electrische baden en hetelucht-behandeling vonden onder het
zelfde dak een plaats. Het instituut stond onder leiding van de doktoren De Wever en
Hustinx. Een gymnastiekleraar, A.J. Brouwers, hield zich, onder toezicht van deze twee
artsen bezig met massage (Anonymus, 1979).
Toen bleek dat geen enkel lokaal ziekenfonds voldeed aan de eisen van de Nederlandsche
Maatschappij ter bevordering der Geneeskunst (NMG), werd het noodzakelijk geacht dat
er een Afdeling van de NMG te Heerlen werd opgericht, om zodoende een fonds te
stichten dat wel aan de NMG-eisen zou voldoen. De Wever behoorde tot het
driemanschap, dat het initiatief daartoe nam. Zo werd in 1917 de afdeling Heerlen en
Omstreken geboren. Ze telde toen 10 leden. De Wever werd zelf de eerste voorzitter.
Het duurde tot 1922 voordat de afdeling Heerlen ertoe kwam een eigen ziekenfonds op
te richten. Dit afdelingsziekenfonds kreeg de naam ‘Algemeen Ziekenfonds der Mijnstreek
afdeling Heerlen en Omstreken’ (AZM) en de Wever werd een van de eerste bestuurs -
leden. 3
3. Archief van de Afdeling Heerlen en Omstreken der KNMG, jaarverslag 1922.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 13

14
Verder was de Wever voorzitter van de toenmalige gemeentelijke gezondheids com missie.
Toen bleek dat er ankylostomiasis (wormziekte) heerste onder de mijnwerkers, heeft hij
persoonlijk een onderzoek hiernaar geleid (Hustinx, 1940).
Bedrijfsgezondheidszorg in het mijnbedrijf
In het begin van de 19e eeuw beschikten de verschillende mijnen slechts over eerste
hulp-posten met verbandmeesters. Behandeling van mijnongevallen vond verder plaats
door de eigen huisarts (Kreukels, 1986, p.106). Veelvuldig deed het mijnbedrijf voor de
geneeskundige verzorging van zijn arbeiders een beroep op het sinds 1904 bestaande
hospitaal te Heerlen. Niet voor niets werden uitbreidingen van het ziekenhuis en
aankopen van nieuwe medische apparatuur steeds gesubsidieerd door de mijnindustrie.
Veelal gebeurde dit onder bepaalde voorwaarden. Zo werd er bijvoorbeeld aan de
subsidievoorwaarden van 1908 de volgende (later steeds terugkerende) clausule
verbonden: "De verpleging en behandeling moet beantwoorden aan alle eisen, die aan een
goed hospitaal mogen gesteld worden. Aan de subsidieerende ondernemingen moet
desgewenscht gelegenheid gegeven worden, zich hiervan te overtuigen".
In 1912 eiste het mijnbedrijf een "inwonend medicus", welke de chirurg zou gaan assisteren
en zich daarnaast met laboratoriumwerk bezig houden. Men eiste een behoorlijk
laboratorium en tevens een inrichting voor de eerder genoemde Zanderbehandeling
(Remigius Dieteren, 1954, p.33). In 1915 werd door de Rijksverzekeringsbank een
onderzoek ingesteld naar de geneeskundige ongevallen verzorging in de mijnstreek. De
medisch adviseur, P.H. van Eden, kwam in zijn rapport tot de conclusie, dat deze méér
verantwoord en efficiënter moest worden georganiseerd. Hij vond dat de plaats van de
verbandmeester moest worden ingenomen door een medicus. Verder eiste hij
"samenwerking van de vele, op betrekkelijk korte afstand van elkaar gelegen mijnen tot
het organiseren van een dienst voor eerste hulp en ziekentransport met een
hoofdstation, van waaruit de eraan verbonden
artsen en verder personeel kunnen worden
geregeerd". Er zou ook de beschikking
moeten zijn over een goede röntgeninrichting.
Overigens werd vermoedelijk op de medische
dienst der mijnen, opgericht in 1918, al eerder
"geröntgend" dan in het ziekenhuis, waar eerst
in 1920 een röntgenafdeling werd gebouwd
(Remigius Dieteren, 1954, p.186).
A. Vossenaar (1939)
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Tevens verlangde Van Eden aan het hoofd van het ziekenhuis een: geneeskundige "als
directeur in een krachtige, volkomen onafhankelijke positie". Hij vulde ook de taken van
deze geneesheer-directeur zelf in. Een belangrijk deel daarvan zou betrekking hebben op
de medische verzorging van ongeval slachtoffers uit de mijnen (Remigius Dieteren , 1954,
p.38-9). De mijnen namen wederom alle kosten voor hun rekening, die verbonden waren
aan de conse quenties van het rapport van de Rijks verzeke ringsbank. In 1916 kwam men
aan de eis betreffende de geneesheer-directeur tegemoet door aanstelling van de
genoemde internist A.H.J. Hintzen. De taken ten aanzien van medische verzorging der
mijn ongevallen droeg men uiteindelijk echter niet aan Hintzen op, doch aan een aparte
medische dienst van de mijnondernemingen zelf. Met de mijndirecties werd
overeengekomen dat deze medische dienst zou kunnen beschikken over eigen afdelingen
in het ziekenhuis (Remigius Dieteren, 1954, p.43). Oprichting vond plaats in 1918 en aan het
hoofd kwam te staan Dr. A.H. Vossenaar (Kreukels, 1986, p.106).
De inspectie op de mijnen en de voorgeschreven veiligheidsmaatregelen waren reeds
zeer vroeg vastgelegd in de Franse mijnwet van 1810, een voorbeeld van Napoleontische
wetgeving wat betreft het veiligheidstoezicht. Deze wet bleef onder Nederlands bestuur
van kracht. In 1906 werden de voorschriften betreffende de veiligheid beduidend
verbeterd. ("Mijnreglement 1906"). Problemen als waterafvoer, luchtzuivering,
stofbestrijding en beteugeling van het gevaarlijke mijngas kregen ruimschoots aandacht
(Philips, 1980, p. 198-9). Vóór 1918 zullen het vooral de ingenieurs zijn geweest die zich
met de veiligheidsvoorschriften in de mijnen hebben bezig gehouden. Nadien, toen de
eerste mijnartsen hun werk aanvingen, gingen zij op dit terrein een belangrijke rol spelen
en nam de bedrijfsgezondheidszorg een grote vlucht. Hoofdmijnarts Vossenaar heeft dan
ook veel werk verzet op gebied van bedrijfsveiligheid en -hygiëne. In de 20-er jaren
hadden diverse aspecten zijn aandacht. Zoals de benodigde ventilatie, ter voorkoming van
ophoping van mijngassen. Ook het probleem van de ‘zwevende kolenstof’ pakte hij aan.
Dit deed hij overigens niet ter voorkoming van stoflongen maar vooral omdat zich uit
het kolenstof, onder invloed van open vuur (verlichting) gevaarlijke gassen konden
ontwikkelen. Goede verlichting was van belang ter preventie van de bij de mijnwerkers
voorkomende beroepsziekte "sidderoog" (nystagmus). Ankylostomiasis ("mijnworm")
was een andere beroepsziekte welke Vossenaars aandacht had. Voldoende ventilatie
moest de temperatuur onder de 25 graden Celsius houden, zodat de larven van de
mijnworm slecht konden gedijen. Vochtbestrijding was van belang ter voorkoming van een
gunstig klimaat voor de larven. Alle mijnwerkers die zich aanmeldden werden onderzocht
op wormdragendheid. Indien positief bevonden ondergingen zij een "afdrijvingskuur"
alvorens te werk te worden gesteld. Tot slot vaardigde Vossenaar nog enkele hygiënische
voorschriften uit i.v.m. de mijnwormbestrijding, zoals een verbod de behoefte te doen op
de grond of in de watergoot. Beroepsziekten die Vossenaar verder bestudeerde, waren
de bursitiden van knie ("kruipknie") en elleboog (ten gevolge van het vele steunen hierop
tijdens het werk), furunkulose, eczemen en ‘pekziekte’. Hij maakte uitgebreide studie van
de ongevalstatistieken en -preventie. Het verlenen van Eerste Hulp en het transport van
gewonden waren zeer belangrijke aandachtsgebieden voor hem. De verbandkamers op
de mijnen waren dan ook zeer volledig uitgerust. Overdag was er vrijwel steeds een
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 15

16
mijnarts aanwezig, ’s Nachts kon deze snel ter plekke zijn, daar geëist werd dat de aan de
mijn verbonden mijnarts in de nabijheid van de mijn woonde. Een verbandmeester was
24 uur per dag aanwezig op de grotere mijnen. Vossenaar was zeer goed op de hoogte
van de (techniek van de) toenmalige beademingsapparatuur, benodigd bij afdalen in de
mijn na een ongeval ten gevolge van mijnontploffing. Een uitgebreide reddingsbrigade
kwam onder zijn leiding tot stand en regelmatig werd er geoefend (Vossenaar, z.j.).
Vossenaar was er groot voorstander van dat de gehele behandeling van de ongevalspatiënt
in één hand terecht zou komen, en wel in die van de mijnarts. Die bezat in zijn ogen de
grootste expertise en was het best hiertoe uitgerust. Gezien de aansprakelijkheid van de
werkgever waren de mijndirecties overigens dezelfde mening toegedaan De artsen van de
Kring Heerlen en omstreken van de Nederlandse Maatschappij tot bevordering der
Geneeskunst hebben vanaf de oprichting van "Het Instituut Mijnarts" in 1918
gewaarschuwd voor geneeskundige behandeling door de mijnartsen. In 1921 stuurden zij
hierover een boze brief naar het hoofdbestuur van de NMG. Een citaat uit deze brief
kenschetst hun grootste bezwaar: "Thans is het Instituut Mijnarts meer dan twee jaar in
zijn werk en wij kunnen thans vaststellen, dat de vrije Artsenkeuze, waarvoor onze
organisatie steeds met hart en ziel gestreden heeft, tot eene doode letter is geworden". 4
Deze zaak sleept zich vervolgens langdurig voort. In een antwoord schrijft het
Hoofdbestuur dat de "Mijnartsen-kwestie" hun aandacht krijgt, maar dat "de kwestie van
de tarieven voor het oogenblik de gewichtigste is". 5 Eerst in 1926 richt het hoofdbestuur
der Maatschappij zich met een schrijven tot de Minister om daar dezelfde bezwaren
kenbaar te maken ten aanzien van de bedreiging der vrije artsenkeuze.
Inmiddels had Vossenaar de mogelijkheid gecreëerd om zijn ongevalspatiënten zelf verder
te behandelen in het ziekenhuis! Hier maakte hij voor diagnostiek en behandeling gebruik
van de -met geld van de mijnen- ingerichte Röntgen- en Zanderinrichting. Vossenaar
beweerde, dat wanneer de mijnartsen hun ongevalspatiënten zelf zouden behandelen,
blijvende invaliditeit tot een minimum werd beperkt, en ziekteverzuim zou worden
gereduceerd. Dit laatste onderstreepte hij nog eens met een rekenvoorbeeld, waaruit
bleek dat mijnwerkers die zich op de geneeskundige dienst der mijnen lieten behandelen,
sneller het werk konden hervatten (Vossenaar, z.j., p.55). Ook de mijnwerkers hebben
zich er over beklaagd dat zij niet vrij waren in het kiezen van een behandelend arts, maar
genoegen moesten nemen met een mijnarts, die vooral het belang van de werkgever voor
ogen had en de mijnwerker dus zo snel mogelijk "gezond schreef" (Kreukels, 1986, p.106).
Vóór 1930, het jaar van de invoering van de ziektewet, was ziekte-risico- verzekering een
particulier initiatief. Het bestond ook reeds op het mijnbedrijf maar van een duidelijke
scheiding van behandeling en controle van zieken was nog geen sprake (Van Royen, 1987).
Voor wat betreft de uitvoering van de ongevallenwet (1901), de eerste Nederlandse
sociale verzekeringswet (Wijnen & Berkers, 1992, p.11), was deze scheiding wel reeds
4. Dossier van de Kring Heerlen der KNMG. Brief van 29 januari 1921 van Kring Heerlen aan Hoofdbestuur.
5. Idem; brief van 3 november 1922 van de secretaris der Huisartsen Organisatie van de Ned. M'ij tot bevordering der Geneeskunst
aan de secretaris onderafdeling Huisartsen Organisatie van de Kring Heerlen.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

ingevoerd. Bij invoering van de ziektewet in 1930 werd de regel der gescheiden behandeling
en controle van zieken ook hier strikt opgelegd (Muntendam, 1984, p.33-4). Wellicht dat deze
scheiding van taken en belangen ook de ruimte heeft geboden om te komen tot een serieuze
bestudering van één van de aan de mijnindustrie gerelateerde ziektes, te weten silicose. In
1936 is de Geneeskundige Dienst der Nederlandse Steenkolenmijnen overgegaan tot een
systematische bestudering ervan (Hendriks, 1961, p.13).
Silicose, een beroepsziekte
Toen op 1 juli 1939 de Wet van 15 december 1938 in werking trad, waarbij art. 87 sub c
in de Ongevallenwet werd opgenomen waarmee silicose werd erkend als beroepsziekte
was een voorlopig eind gekomen aan jaren van discussie, onderzoek en lobby-werk. In de
loop der jaren is veel kennis vergaard over de stoflongziekte. Silicose is één der
pneumoconiosen ofwel stoflongziekten, een groep van longaandoeningen, veroorzaakt
door de inademing van microscopisch kleine stofdeeltjes, ten gevolge waarvan
longfibrose optreedt. Silicose ontstaat ten gevolge van het inademen van zeer kleine
partikels vrij silicondioxide (kwarts, Si02), ook wel "steenstof" genoemd. Inademing van
koolstof daarentegen, veroorzaakt anthracose, een andere pneumoconiose.
Steenkolenstof bevat naast koolstof steeds een kleine hoeveelheid Si02 (2 a 4 %) zodat
bij inademing ervan gesproken moet worden van anthracosilicose (Geyselen, 1985, p,
422.). In verband met de stoflongziekten van de ex-mijnwerkers in Nederland, gebruikten
in het algemeen de term "silicose". De Nederlandse mijnwerkers werkten voornamelijk
in het steenkolenstof "aan het kolenfront"
waar de kolen werden "gemaakt". Je kon
echter ook "werken voor de steen" in een
"schietploeg". Hierbij werden in
steengangen nieuwe gangen gecreëerd
door middel van het tot ontploffing
brengen van dynamiet. Dit "steenwerk"
werd eerder als schadelijk voor de
gezondheid beschouwd dan het
"kolenwerk". Pas later ontdekte men dat
naast het steenstof ook het kolenstof
(waarin ook steeds een kleine hoeveelheid
steenstof zit) gevaarlijk was.
Foto afkomstig uit het
archief van DSM.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 17

18
Reeds in vroeger eeuwen veronderstelde men een verband tussen stofinademing en
bepaalde ziekten van de borstorganen. Toen de kolenmijnbouw eind 19e eeuw een grote
vlucht nam en onder de mijnarbeiders zich klachten met betrekking tot de
ademhalingsorganen voordeden, werd dan ook een verband verondersteld met de
stofontwikkeling in de niet of slecht geventileerde ondergrondse ruimten. De ontdekking
van de tuberkelbacil (door Robert Koch in 1882) deed echter de mening postvatten dat
hierin, en niet in stofontwikkeling, de oorzaak van de longziekten van mijnarbeiders
moest worden gezocht. Medische onderzoekers maakten tot in de jaren vijftig van de
vorige eeuw de koppeling met tuberculose als oorzaak van stoflongziekte of op zijn minst
als één van de voorwaarden voor het ontstaan daarvan (Appelman, 1953; Van Royen,
1987). In Zuid-Afrika werd in het begin van deze eeuw het onderzoek naar de relatie
tussen stofinademing en longziekten weer opgepakt. Dit leidde tot de opvatting dat
vooral het (in steen voorkomende) silicondioxide, Si02 de boosdoener was. Rond 1930
kwamen er alarmerende geluiden uit Zuid-Afrika over het ontstaan van silicose (Van
Royen, 1987). Het werken "voor de steen" werd hiermee verdacht in het Nederlandse
mijnbedrijf. Het steenkolenstof werd echter onschadelijk geacht voor de longen. Het
werd wel bestreden, maar slechts in verband met het ontploffingsgevaar.
In 1925 werd door de ILO, de Internationale Organisatie van de Arbeid, een verdrag
opgesteld waarin werd overeengekomen beroepsziekten gelijk te stellen aan
beroepsongevallen. In 1928 werd dit in Nederland bij wet geregeld. In 1930 werd op een
onder auspiciën van de ILO gehouden medische conferentie te Johannesburg, de vraag
gesteld of niet ook silicose op de eerder genoemde verdragslijst moest worden geplaatst.
Sedertdien heeft deze kwestie de gemoederen bezig gehouden. Opneming van silicose als
mijnwerkersziekte in de ongevallenwetgeving kon leiden tot hogere uitgaven voor de
mijnbedrijven. De Nederlandse mijndirecties hebben zich dan ook steeds krachtig verzet.
Steevast bedienden zij zich in die jaren van de rapporten van dr. A.H. Vossenaar, hoofd van
de geneeskundige dienst der mijnen. Vossenaar hamerde er in zijn argumentatie op dat
aard en oorzaken van silicose niet duidelijk waren. Dit was destijds inderdaad het geval.
Voortschrijdend onderzoek bracht weliswaar voortdurend nieuwe gegevens aan het
licht, maar deze vergrootten aanvankelijk slechts het aantal vragen, gezien hun vaak
onderling niet te rijmen strekking. Te denken valt hierbij aan de toen nog bestaande niet
te ontrafelen verwevenheid van silicose met tuberculose. Ontkenning van het hele
probleem van de stoflongziekte bij de Nederlandse mijnwerkers, speelde steeds een
grote rol. Zo onderzocht Vossenaar in 1934 vijfhonderd steenwerkers met behulp van
Röntgenapparatuur. Hij concludeerde dat er "onverklaarbare feiten" waren die het
vraagstuk compliceerden.
Hij stelde tevens dat het uitzonderlijk moeilijk was de diagnose te stellen bij levenden
(Van Royen, 1987). Dit hoeft geen verbazing te wekken. Zelfs de hedendaagse
radiodiagnostiek is onvoldoende gevoelig en specifiek om de diagnose silicose te kunnen
uitsluiten. Daarnaast is het heden ten dage nog altijd niet mogelijk silicose volledig te
6. Diagnostiek van silicose. Advies uitgebracht door de commissie "silicosediagnostiek" van de Gezondheidsraad. Nr 1992/17, Den
Haag, 19 november 1992.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

onderscheiden van chronische bronchitis en emfyseem. 6 Verder werd door Vossenaar de
onterechte conclusie getrokken dat silicose bij de Nederlandse mijnindustrie geen rol
van betekenis speelde. De alarmerende resultaten van de onderzoeken uit Zuid-Afrika
(1930) waren volgens deze hoofd-mijnarts niet overdraagbaar op Nederland, met zijn
andere mensenras en omstandigheden in de mijn die niet vergelijkbaar waren met de
Zuid-Afrikaanse. In 1929 werd silicose in Duitsland erkend als beroepsziekte van
mijnwerkers. Volgens Vossenaar hadden de mijnen daar echter een ander gesteente. De
mijnwerkers in Nederland met silicose zouden de ziekte in zijn ogen dan ook in
Duitsland opgelopen hebben (Kreukels, 1986, p.107). Om al die röntgenologische
problemen te omzeilen stelde in 1934 het Internationaal Arbeid Bureau voor, de
formulering "silicose met of zonder tuberculose" te gebruiken. Vossenaar was uiteraard
mordicus tegen deze "vage omschrijving".
Los van deze medische discussie beijverden de vakbonden zich sedert de twintiger jaren
voor erkenning van silicose als beroepsziekte en voor opname in de ongevallenwet. Zo
reageerden de bonden in 1927 met een brief aan de minister van Arbeid, Handel en
Nijverheid op het besluit om mijnwormziekte, nystagmus en peesschede-ontsteking als
beroepsziekte te erkennen. Hierin schreven zij dat tot hun spijt
“...ontbreken gegevens over het voorkomen van rheumatische- en longaandoeningen (steenstof
in de longen), tengevolge van de uitoefening van het mijnwerkersberoep, zoodat het niet wel
doenlijk is aan de hand van cijfers, de noodzakelijkheid van gelijkstelling met ongevallen te
betoogen….(maar)… dat evenwel de dagelijkse ervaring leert dat ook voor deze gevallen
gelijkstelling met ongevallen in het belang der arbeiders noodig is. 7 ”
De bonden kozen een sociale benadering van het probleem (belang van de arbeiders
voorop), in tegenstelling tot de puur medische benadering van Vossenaar.
Een belangrijke rol speelde medio jaren dertig de medisch-adviseur van de
Arbeidsinspectie P.A. Luyt. Met een neutrale kijk stelde hij dat de arbeiders niet het
slachtoffer mochten worden, van wetenschappelijke strijdvragen. Hij stelde voor, de
algemeen-medische beoordeling van invaliditeit mee te nemen bij de vaststelling of
verwerping van de diagnose silicose. De discussie werd hiermee losgemaakt van die
omtrent de problematische röntgendiagnostiek (Van Royen, 1987). Nadat de Hoge Raad
van Arbeid zich in 1936 had laten adviseren door de commissie Veraart, waarin onder
andere Vossenaar en een vakbondsvoorzitter zitting hadden, nam zij in 1937 het definitieve
besluit silicose ("met of zonder tuberculose") als beroepsziekte te aanvaarden. Bij wet
uiteindelijk vastgelegd in 1938, werd het besluit per 1 juli 1939 geëffectueerd. In 1936, toen
hij al wist dat silicose erkend zou gaan worden als beroepsziekte, stelde Vossenaar voor,
naast een systeem van periodieke keuringen, de arbeid voor de steen te beperken tot tien
à twaalf jaar. De latere wet was namelijk alleen van toepassing op arbeiders die aan de
7. Mijnwezen. Ongevallenverzekering en beroepsziekten. Katholiek Sociaal Weekblad 1927; 26: 493-4.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 19

20
schadelijke werking van steenstof hadden bloot gestaan. Het kolenstof achtte men immers
nog steeds niet gevaarlijk! Eerst in 1949 werd de wet aangepast en vermeldde deze ook
de "schadelijke inwerking van kwarts (siliciumdioxide) houdende stof", waarmee erkend
werd dat ook de kolenhouwer silicose kon krijgen.
De huisarts begin 20e eeuw en het probleem der sllicose
Vóór de Tweede Wereldoorlog was de diagnostiek van silicose zeer moeilijk. Het
onderscheid met tuberculose was een groot probleem evenals de differentiatie ten
opzichte van chronische bronchitis. Daarnaast stond de huisarts in therapeutisch opzicht
met lege handen. Op vergaderingen van de Afdeling Heerlen en omstreken van de
Nederlandse Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst is vanaf de oprichting in
1917 tot aan de Tweede Wereldoorlog niet gesproken over het probleem der
stoflongziekte, noch in wetenschappelijke voordrachten noch in algemene zin. 8
Dat het probleem der stoflongen zich wel degelijk voordeed in de algemene praktijk,
blijkt uit diverse overleveringen. Zo spreekt een der locale huisartsen, dokter Retera, die
sedert 1916 te Spekholzerheide (Kerkrade) praktiseerde, in een interview in de
"Katholieke gezondheidszorg" over zijn "stof-patiënten". Hij vond dit het ergste dat hij
had meegemaakt. Hij heeft het over de ernstige sociale gevolgen van stoflongziekte in de
jaren dertig, toen silicose nog onder de ziektewet viel. Ook over de grote aantallen van
patiënten met silicose spreekt Retera: "Hoeveel patiënten met stoflongen hebben wij niet
gehad? Ik heb gezinnen gehad met vier slachtoffers en toch gingen de kinderen de mijn
in. Zij hadden ook geen andere keuze" (Schrama, 1970). In hetzelfde artikel wordt
Retera's collega Kools geïnterviewd. Hij praktiseerde sedert 1924 in Heerlerheide
(Heerlen). Ook hij spreekt over de vooroorlogse tijd, toen er nog "droog" gewerkt werd.
"Vroeger was er weinig te doen tegen stoflongen. Ik weet nog dat de mijnwerkers een
natte spons in hun mond staken om zo weinig mogelijk stof binnen te krijgen". En even
verderop: "De mijnwerkers zeiden altijd: het beste middel tegen stoflongen is een borrel.
Daarom werd er in de streek nogal flink gedronken"(Schrama, 1970).
In de verhalen van oud-mijnwerkers komt men de huisarts nog wel eens tegen als
medestander van de patiënt tegenover de mijnartsen. Een echtgenote van een overleden
mijnwerker: "Twaalf jaar geleden is mijn man gestorven. De huisarts zei dat hij gestorven
was aan een vernauwing in de bloedvaten. Toen vroeg ik: 'Ja maar dokter, waarvan heeft
ie het dan aan de bloedvaten en aan het hart gekregen?' 'Doordat niks meer normaal
werkte van binnen door die stof longen. Uw man had zodanig stof, dat als hij daarvoor
betaald had moeten worden, u een goed pensioen zou hebben'. Maar hij kreeg er niets
voor want volgens de mijnartsen had hij geen stoflongen" (Nijsten et al., 1979, p.105).
Ook de tegengestelde houding komen we in die dagen tegen. Zoals bij een huisarts die,
getuige de volgende passage, kennelijk wel erg nonchalant omging met het
silicosevraagstuk De echtgenote van een overleden mijnwerker vertelt: "En hij was aan
het klagen en het klagen: over pijn hier en dat hij geen adem meer kon krijgen. Maar de
8. Dossier van de Afdeling Heerlen en omstreken der KNMG, 1917-1940, Notulen der vergaderingen, jaarverslagen, correspondentie
etc.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

huisarts kon niks vinden. Ja, zei die, het enige wat je hebt, zijn stoflongen, maar met
stoflongen kun je honderd jaar worden" (Nijsten et al., 1979, p.117). Feit is wel dat de
huisarts zich veelal in een lastig parket bevond. Tussen de klachten van de patiënt en de
belangen van de mijndirecties en hun medische diensten. Daarbij komt nog dat het ging
om een diagnose die de huisarts kon ‘hardmaken’ noch ontkennen. Om de patiënt "ter
wille" te zijn zal hij zich mogelijk nog wel eens hebben laten ontvallen dat de patiënt
inderdaad "stof" had. De mijnwerkers schermen hier vervolgens mee: "Dat zei de huisarts
ook tegen me 'U hebt stof'. Maar rente heb ik nooit gekregen. Door die mijnartsen, die
zeiden: het is zware bronchitis" (Nijsten et al., 1979, p.105). De vraag dringt zich dan ook
op in hoeverre de lokale (huis)artsen zich in die tijd actief hebben verzet tégen het
ongezonde ondergrondse werken. In literatuur is daarover niet veel terug te vinden.
Neem de Heerlense huisarts De Wever, toch een veelzijdig en betrokken man die veel
voor de streek heeft betekend. Als voorzitter van de Gezondheidscommissie heeft hij
zelfs een onderzoek naar ankylostomiasis onder de mijnwerkers geleid. Doch ook uit de
door Deimann geraadpleegde bronnen blijkt niet dat hij zich met het probleem der
stoflongen onder de mijnwerkers heeft bezig gehouden. Huisarts Retera maakte in het
eerder genoemde interview een opmerking over de pensioenleeftijd: "Toen ik hier kwam,
werden de ondergrondse mijnwerkers op zestigjarige leeftijd gepensioneerd. Ik heb dat
altijd veel te laat gevonden. Gelukkig is het daarna 55 jaar geworden" (Schrama, 1970).
Retera was kennelijk wel geïnteresseerd in de arbeidsomstandigheden, gezien het feit dat
hij zelf ook wel eens afgedaald was in de mijn (Schrama, 1970).
Ongetwijfeld speelde het collegiale spanningsveld met de artsen van de medische dienst
van het mijnbedrijf daarbij een rol. Diverse door Deimann gemaakte interviews getuigen
daarvan. Er was nog slechts een handvol artsen in de streek in die tijd, en men was veelal
bevriend met elkaar of kende elkaar persoonlijk. Er was een respectvolle verhouding
waarin de huisarts het kennelijk ook niet nodig vond zich al te zeer te ‘bemoeien’ met
het werk van de mijnarts. Omgekeerd was er een praktische afhankelijkheid: voor een
aantal faciliteiten, zoals het maken van röntgenfoto’s, kon de huisarts een beroep doen
op de collega’s bij de mijn. In zeker opzicht was men zelfs afhankelijk van het mijnbedrijf,
namelijk in verband met de inkomsten. Zeker 80 % hiervan was (via het
mijnwerkersfonds) afkomstig uit het mijnbedrijf. Ook na 1919, toen het Algemeen
Mijnwerkersfonds werd opgericht, moest de huisarts toestemming vragen om
fondspatiënten te mogen behandelen. “Je moest je dan eerst gaan presenteren, keurig in
jacquet en met een paar referenties op zak waaruit bleek dat je te goeder naam en faam
bekend stond" vertelt een collega over die tijd (Schrama, 1970).
Per saldo lijkt het er zelfs op dat de verhouding dusdanig was dat de huisarts eerder als
de assistent of uitvoerder van de mijnarts kon worden beschouwd. Zoals bijvoorbeeld
blijkt uit een artikel van Vossenaar, uit 1936: "Waar de mijnwerkers en hunne gezinnen
geneeskundige hulp ontvangen door bemiddeling van het Algemeen Mijnwerkersfonds,
9. Deimann had onder andere een persoonlijk onderhoud met dr. H. Tulleners, van 1937 tot 1978 huisarts te Brunssum.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 21

22
zijn de huisartsen aan die instelling als fondsartsen verbonden. Zij verrichten hun
bescheiden maar zoo uiterst belangrijke taak binnen de stille muren van de ziekenkamer,
waar de meest aantrekkelijke zijde van de geneeskunst zich kan ontwikkelen, ook te
midden van de nevelen eener wetenschap,die zoovele raadselen van het menschelijk
lijden onopgelost laat” (Vossenaar, 1936). Of, tenslotte, uit de in zekere zin nederige wijze
waarop de Wever opkijkt tegen de mijndirecties en de Geneeskundige Dienst der Mijnen
als hij in datzelfde jaar in een artikel schrijft: "Het ligt voor de hand dat door de
mijndirecties reeds vroegtijdig maatregelen werden getroffen om te voorzien in een
behoorlijke geneeskundige verzorging van hun arbeiders. Het Algemeen Mijnwerkersfonds
is thans een der beste ziekenfondsen van ons land. De controleerende geneesheeren met
den Med. Adviseur vormen den onmisbaren en tactvollen schakel tusschen fondsleden en
fondsartsen”. Even verderop: "Bezoekt men de verschillende Mijnen, zoo zal men verbaasd
staan met hoeveel zorgen de Mijndirecties de ongevalspatienten omringen". En: "Het is
behalve het Staatstoezicht vooral Dr. Vossenaar, die hier pionierswerk verrichtte, zoodat
bedrijfsziekten tot een minimum beperkt blijven. Het valt dan ook niet te ontkennen, dat
de mijnen in Zuid-Limburg op medisch gebied een zeer voorname plaats innemen" (De
Wever, Jaartal). De citaten, waarin de artsen een persoonlijke visie op elkaars werk geven,
lijken de afhankelijkheidspositie van de huisarts ten opzichte van het mijnbedrijf nog eens
te onderstrepen.
Besluit
Tot op de dag van vandaag bepalen de medische en sociale gevolgen van de mijnindustrie
in sterke mate het werk van de arts in de regio Heerlen en omstreken. Van huisarts en
specialist, van bedrijfs- en verzekeringsarts. Niet alleen de hierboven beschreven ziekte
‘stoflongen’ en andere aan het werk in en om de mijn gerelateerde klachten vormen een
groot en belangrijk deel van het regionale ‘zorgaanbod’, zoals we dat anno de 21e eeuw
noemen. Maar ook zijn wij artsen betrokken bij de sociaal-economische gevolgen van de
mijnsluiting en aarzelende wederopbouw vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw. Te
denken valt aan de directe gevolgen van werkloosheid en omscholing. De invloed daarvan
op het gezin, op volgende generaties. De gevolgen voor gezondheid en leefstijl van de
bevolking. Dagelijks komen we in aanraking met gevolgen van overgewicht, ongezonde
voeding, psychosociale problematiek. Een morbiditeit die in onze regio significant groter
blijkt te zijn dan in de rest van ons land.
Wat dat betreft is de opkomst en ontwikkeling van de mijnindustrie ook exemplarisch.
Het geeft aan dat artsen steeds opnieuw geconfronteerd worden met maatschappelijke
ontwikkelingen en de gevolgen daarvan voor de mens en zijn gezondheid. Tegen de
achtergrond van de ontwikkelingen in de geneeskunde en de medische wereld zal de arts
steeds opnieuw zijn positie moeten bepalen ten opzichte van de medische problemen en
vooral ten opzichte van de patiënt en diens belang. Dat is niet alleen een individuele
kwestie maar daarin speelt ook de beroepsgroep, de Maatschappij met de ‘grote M’ een
belangrijke rol. Mits die maatschappelijke ontwikkelingen en de thema’s worden herkend
en erkend. En mits óók die thema’s de agenda van de arts in de 21e eeuw mede mogen
bepalen, naast de kwesties van het eigen materiële beroepsbelang.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Literatuur
Anonymus. Schering en inslag. Vijf-en-zeventig jaar De Weverziekenhuis Heerlen. Sittard: Alberts'
drukkerijen, 1979.
Appelman AC. Stoflongen met tuberculose bij arbeiders in de Nederlandse steenkolenmijnen. Heerlen.
Winants, 1953.
Bruinsma GW. De geneeskundigen in Nederland en hun praktijk een halve eeuw geleden. Ned Tijdschr
Geneeskd 1907; 51: 59-73.
Deimann HGR. Stof, de huisarts in de mijnstreek en zijn bemoeienis met stoflongziekte voorafgaand aan
de erkenning van silicose als beroepsziekte der mijnwerkers (1897-1938). Maastricht, Rijksuniversiteit
Limburg, 1996.
Festen H. Uit de geschiedenis der maatschappij. De regeling van de onderlinge verhouding huisartsspecialist.
Medisch Contact 1963; 143-7.
Geyselen A. Silicose en anthracosilicose. In: Sluiter HJ e.a. (red). Leerboek longziekten. Assen/Maastricht,
Van Gorcum, 1985.
Heiden I van der. Een arts op zijn praatstoel. Amsterdam, Strengholt, 1960
Hendriks CAM. Silicose en longtuberculose bij de arbeiders in de Nederlandse steenkolenmijnen. Heerlen,
Winants, 1961.
Hoeven L van der. Uit de praktijk van een medicus. ’ s-Gravenhage, Naeff, 1939.
Hommerich L van. Een geschiedkundige bijdrage over de pharmaceutisch-medische verzorging in het land
van Herle. Land van Herle 1971; 21: 33-6, 106-11, 152-3.
Hustinx E. In memoriam Dr. F. de Wever te Heerlen. Ned Tijdschr Geneeskd 1940; 84: 3719-21.
Huygen F JA. Ontwikkelingen in de huisartsgeneeskunde in de afgelopen honderd jaren. In: Haneveld GT
(red). In medische handen. Honderd jaar geneeskunst. Nijmegen, Sun, 1986.
Jansma MAJ. Ontstaan en positie van de huisarts gedurende het bestaan der maatschappij. In:
Gedenkboek de KNMG t.g.v. haar 100-jarig bestaan 7-8-9 juli 1949. Amsterdam: De Bussy, 1949.
Janssen JTh. Geneeskundige verzorging in Heeren. Land van Herle 1974; 24: 89-90.
Koehler PJ. Het localisatieconcept in de neurologie van Brown-Séquard. Amsterdam, Rodopi, 1989.
Kreukels L. Kolen en kompels: de geschiedenis van de Nederlandse mijnwerkers. Amsterdam, Elsevier,
1986.
Lindeboom GA. Inleiding tot de geschiedenis der geneeskunde. Amsterdam, Rodopi, 1985: 243-8, 251-7,
262-3.
Luyendijk-Elshout AM. Het huisbezoek omstreeks 1900. Huisarts Wet 1979; 22: 476-9.
Meulenberg F, Hofmans EA. Exspecto crisin. Huisarts Wet 1994; 37: 510-17.
Muntendam P. Huisarts, armoede in Drenthe. In: Zestig jaar in de gezondheidszorg. Assen/Maastricht, Van
Gorcum, 1984.
Nijsten W, Bours J, Hautvast M. Mijnwerkers. Nijmegen, Link, 1979.
Pel PK. De klinische diagnostiek voor vijftig jaar en thans. Ned Tijdschr Geneeskd 1907; 51: 19-28.
Philips JFR. Gezondheidszorg in Limburg. Groei en acceptatie van de gezondheidsvoorzieningen 1850-
1940. Assen, Van Gorcum, 1980.
Remigius Dieteren P. In dienst der zieken. Gedenkboek St. Josephziekenhuis te Heerlen. Bussum, Paul
Brand NV, 1954.
Royen EJG van. De Nederlandse mijnondernemingen en het silicosevraagstuk in de jaren dertig. Jaarboek
van de geschiedenis van bedrijf en techniek 1987; 4: 211-27.
Ruhe HAM. De dorpsdokter van vroeger. Medisch Contact 1980; 35: 461-4.
Scheltema BE. Herinneringen van een geneesheer. Zutphen, Thieme, 1918.
Schrama. Huisarts in de mijnstreek. Katholieke gezondheidszorg. Maandblad van de nationale federatie
"Het Wit-Gele kruis" 1970; 5: 184-6.
Vesseur J, Bremer GJ. Publicaties van huisartsen in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde van 1900
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 23

24
tot 1957. Huisarts Wet 1975; 18: 105-14.
Vossenaar AH, Hygiëne en ongevalsgevaar in de Nederlandsche mijnen en haar medische dienst. Heerlen,
Penners, z.j .
Vossenaar AH. De medische verzorging der mijnstreek. Mijnennummer: Heerlen, mijn-, industrie-, winkelen
woonstad 1936; 67-9.
Wever F de. Medische en hygiënische verzorging in het mijngebied. In: 1896-1936 Veertig jaren spoor en
mijnen in Zuid-Limburg. Jubileum-uitgave van het mijnennummer t.g.v. het 40-jarig bestaan, zoowel der
mijnen als van den spooraanleg Sittard-Heerlen-Herzogenrath.
Wijnen CAJM, Berkers EAM. "Veelal is het uiterste gevergd". De geschiedenis van het GAK. Amsterdam,
GAK, 1992.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

VERANDERINGEN IN DE HUISARTSENZORG
door Frank Guldemond en Yvonne Guldemond-Hecker
Voor iedere medicus in Parkstad klinken de namen “de Wever” en “Wenckebach” vertrouwd
in de oren. De een vanwege de naam van het Heerlense ziekenhuis, de ander in verband met
een hartritmestoornis en het jaarlijkse symposium. Lang niet iedereen weet echter dat het
hier gaat om twee huisartsen die in Oostelijk Zuid-Limburg praktiseerden nog voordat in
Heerlen een afdeling van de Nederlandse Maatschappij tot bevordering van de Geneeskunst
is opgericht.
Het Begin
Een terugblik op de ontwikkeling van de
huisartsgeneeskunde in de KNMG-afdeling “Heerlen
en Omstreken” begint bij Frans de Wever (1869-
1940). Deze in Nuth geboren arts neemt in 1897 de
praktijk over van Karel Wenckebach (1864-1940), die
later als hoogleraar cardiologie wereld beroemd zou
worden 1 . Frans de Wever is behalve als huisarts ook
actief als gemeentearts, mijnarts en spoorarts. In 1904
wordt op zijn initiatief het eerste ziekenhuis van
Heerlen, het Sint Joseph-Ziekenhuis aan de Putgraaf,
gesticht. De Wever werkt daar als internist,
verloskundige en röntgenoloog. In 1917 is hij één van
de initiatiefnemers tot oprichting van een nieuwe
afdeling van de Nederlandse Maatschappij tot bevordering
van de Geneeskunde. Jarenlang is hij voorzitter
van de afdeling “Heerlen en omstreken”.
Frans de Wever
Aan het begin van de twintigste eeuw groeit Heerlen door de opkomende mijnindustrie
uit van plattelandsdorp tot industriestad. Het is een periode waarin veel zaken tot stand
komen, die het beeld van Heerlen blijvend bepalen. In 1913 gaat de eerste Hogere Burger
School “RK Sint-Bernardinus” van start en wordt de RK Kweekschool voor
Vroedvrouwen geopend. In 1917 komt de Oranje Nassau III in Heerlerheide in bedrijf en
wordt de Staatsmijn Hendrik in Brunssum in productie genomen. In hetzelfde jaar richten
de Staatsmijnen en de Oranje-Nassaumijnen gezamenlijk een bedrijfsgeneeskundige dienst
op. In 1919 wordt het Algemeen Mijnwerkers Fonds (AMF) opgericht om mijnwerkers van
1. Voor meer details over Frans de Wever en Karel Wenckebach zie de bijdrage van Peter van Dijk (blz 7) en dr. P.J. Koehler (blz 53).
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 25

26
een uitkering in geval van ziekte, invaliditeit of overlijden te
verzekeren. In 1923 wordt de imposante
Vroedvrouwenschool aan de Zandweg geopend. Het is het
jaar waarin ook het Algemeen Ziekenfonds voor de
Mijnstreek (AZM 2 ) wordt opgericht. Het wereldberoemde
Glaspaleis van Frits Peutz dateert uit 1933.
Een andere bekende Heerlense huisarts uit die periode is
August Widdershoven (1885-1955), die zich inzet voor het
Rode Kruis en de Heerlense Schoolartsendienst. Hij is een
van de initiatief nemers tot de bouw van het Sport fondsen -
bad, dat door deze sportieve arts met de eerste duik in
1935 wordt geopend.
De twee hier genoemde huisartsen kunnen model staan
voor hun vakgenoten uit het interbellum (1918-1940):
bevlogen en gerespecteerde notabe len die actief zijn in een breed scala van medische en
maatschappelijke functies. Het zijn huisartsen die hun ambacht uitoefenen als een roeping,
dag en nacht beschikbaar voor “hun” patiënten. Ze hebben de handen vol aan de bestrijding
van infectieziekten en (mijn)ongevallen3 August Widdershove
. Verloskunde en tandheelkunde behoren tot hun
taken, die zij uitoefenen tot ver in de regio.
Aan het begin van de twintigste eeuw krijgen de grondleggers van de huisartsgeneeskunde
in de Oostelijke Mijnstreek steeds meer versterking in de periferie. Zo vestigt Pierre
Snijders (1893-1974) zich in 1919 in het landelijke Nieuwenhagen. Ruim vijftig jaar is hij
actief als een bevlogen dorpsdokter. Zijn passie voor het artsenvak blijkt erfelijk: de vier
zonen (Lou, Ed, George en John) worden allen huisarts en van de vier dochters trouwen
er drie met een arts. Het is in de regio niet ongebruikelijk dat huisartsen door hun zonen
worden opgevolgd, maar de familie Snijders spant de kroon: nu nog wordt de
huisartsenpraktijk in Nieuwenhagen voortgezet door kleinzoon Hans Snijders.
Bedreigingen
In de eerste helft van de twintigste eeuw nemen de mogelijkheden van de curatieve
geneeskunde steeds meer toe. Door de groei van het aantal specialisten en specialismen
treedt een verschuiving van extramurale naar intramurale zorg op. De positie en de taken
van de huisarts worden ter discussie gesteld. Herhaaldelijk wordt het uitsterven van de
huisarts voorspeld. De geschiedenis leert echter dat de huisarts zich steeds opnieuw
weet aan te passen aan bedreigingen en telkens in staat is tot een nieuw “reveil”. Het
verkeren in een crisissituatie kan haast als een kenmerk van de huisartsgeneeskunde
beschouwd worden.
2. In 1991 fuseert het AZM met het Centraal Ziekenfonds uit Roermond tot LIASS Ziektekostenverzekeringen, dat sinds 1994 verder
gaat als CZ Groep Zorgverzekeringen.
3. Voor meer details over de mijnen en mijnziekten zie de bijdrage van Peter van Dijk (Blz 7 e.v.).
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Een belangrijke steun in de rug van de huisartsen is de Ziekenfondswet van 1941. Al jaren
is er tussen regering en artsen over gediscussieerd, maar de Duitse bezetter hakt de
knoop door en voert de wet in. De verplichte verzekering, inschrijving op naam en
erkenning van de poortwachterfunctie zijn een fundament onder de huisartsgeneeskunde.
In 1946 wordt de Landelijke Huisartsen Vereniging (LHV) als belangenorganisatie
opgericht. Zij weet de financiële positie van de huisartsen sterk te verbeteren. In de jaren
vijftig is de huisarts nog steeds een solistisch werkende mannelijk arts met de praktijk aan
huis. Hij bedrijft gezinsgeneeskunde, kent al zijn patiënten en is dag en nacht beschikbaar.
Toch bestaat er onvrede onder huisartsen. Er is geen eigen discipline huisartsgeneeskunde.
Leerboeken zijn geschreven door specialisten. Er vindt weinig wetenschappelijk onderzoek
in de huisartsenpraktijk zelf plaats. De studie geneeskunde is geen goede voorbereiding
voor het vak van huisarts.
Reveil
Uiteindelijk leidt de onvrede tot oprichting van het Nederlands Huisartsen Genootschap
(NHG) in 1956. Het is de aanloop naar de beroemde Woudschotenconferentie (1959),
waar “belezen en bevlogen heren” de eerste functieomschrijving van de huisarts opstellen:
“De huisarts aanvaardt de verantwoordelijkheid voor een continue, integrale en persoonlijke zorg
voor de gezondheid van de zich aan hem toevertrouwende individuele mensen en gezinnen. Hij
ziet deze zorg als het opheffen, in hun uitwerking belemmeren en waar mogelijk voorkomen van
stoornissen in de individuele of gezinsgezondheid (een drievoudige taak: curatief, revaliderend en
preventief).“ 4
De toen geformuleerde functieomschrijving wordt nog steeds beschouwd als het
fundament van de discipline huisartsgeneeskunde. Een van de uitvloeisels van de nieuwe
ideologie is de benoeming van de eerste hoogleraren huisartsgeneeskunde: in 1966 Jan
van Es (1921- nu) aan de Universiteit van Utrecht en in 1968 Frans Huygen (1917–1998)
aan de Universiteit van Nijmegen. De huisarts krijgt meer en meer een eigen identiteit.
In Oostelijk Zuid Limburg hebben de huisartsen andere zorgen. In 1965 worden de
mijnen gesloten. De mijnbouw heeft ongekende welvaart in de regio gebracht, maar nu
gaan ineens tienduizenden arbeidsplaatsen verloren. De samenleving in de mijnstreek
raakt ontwricht wat gevolgen heeft voor veel mensen en hun gezondheid.
Intussen is het Sint Joseph-Ziekenhuis aan de Putstraat te klein geworden en wordt
besloten tot de bouw van een nieuw ziekenhuis in Benzenrade. In 1969 is het klaar en
wordt vernoemd naar zijn stichter: De Wever-Ziekenhuis.
Professionalisering
We komen in de zeventiger jaren. De huisarts onderkent naast medische ook sociale en
psychologische dimensies aan de klachten waarmee patiënten het spreekuur bezoeken.
4. Werf vd G, Zaat J. De geboorte van een ideologie: Woudschoten en de huisartsgeneeskunde. Huisarts en wetenschap, 44 (2001),
428-435.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 27

28
Gedragswetenschappers doen hun intrede. Samenwerken in multidisciplinaire teams wordt
gesubsidieerd. In 1970 wordt als een van de eerste gezondheidscentra in Nederland het
Gezondheidscentrum Hoensbroek Noord opgericht. Ook op kleinere schaal komt
wijkgebonden samenwerking tussen huisarts, wijkverpleging en maatschappelijk werk tot
stand in de vorm van “hometeams”. De oprichting van universitaire huisartsinstituten en de
start van de huisartsopleiding (1974) is een volgende stap in de professionalisering van de
huisarts. Het NHG ontwerpt de beroemde “groene kaart” waarmee huisartsen op een
systematische en uniforme wijze de medische gegevens van hun patiënten kunnen
vastleggen.
In de loop van de twintigste eeuw is het karakter van de problemen waarmee de huisarts
geconfronteerd wordt aanzienlijk veranderd. Door de betere hygiëne, de komst van
antibiotica en vaccinaties zijn besmettelijke ziekten, zoals cholera, tyfus, difterie,
roodvonk, pokken, mazelen, kinkhoest en tenslotte ook tuberculose, steeds meer naar de
achtergrond verdwenen. Daarvoor in de plaats komen chronische ziekten, zoals
hartvaatziekten, astma, hypertensie, diabetes, artrose en voor de oud-mijnwerkers
silicose.
Intussen heeft het De Wever-Ziekenhuis zich ontwikkeld tot een toonaangevend modern
ziekenhuis. Het stelt zich kandidaat voor vestiging van de Achtste Medische Faculteit,
maar de minister kiest voor Maastricht: in 1976 gaat de “Rijksuniversiteit Limburg” van
start. De komst van de universiteit gaat gepaard met een nieuw elan onder de Limburgse
huisartsen. Velen leveren een bijdrage aan het onderwijs aan studenten en de
huisartsopleiding van de academie, die in 1996 de meer aansprekende naam Universiteit
Maastricht krijgt.
Huisartsen nemen hun bijscholing steeds meer in eigen hand. Begin jaren tachtig wordt
de Werkgroep Deskundigheidsbevordering Huisartsen (WDH) opgericht: nascholing
vóór huisartsen dóór huisartsen. De rol van de specialist verandert van docent in
consulent. De “Ardennencursussen” 5 , waar veel Limburgse huisartsen zich buigen over
thema’s, die hun dagelijkse praktijk betreffen, zijn een groot succes. Huisartsen starten in
zogenaamde Balint-groepen 6 met intervisie. Door onder begeleiding van een
psychotherapeut te praten over problemen die zij in hun dagelijks werk ondervinden
komen zij meer te weten over het fenomeen “de dokter als medicijn”.
Toch is er in het begin van de jaren tachtig weer veel onzekerheid over de toekomst van
het huisartsenberoep. Een te korte opleiding, onvoldoende onderlinge samenwerking en
een onduidelijke taakafbakening ten opzichte van de tweede lijn maken de eerste lijn tot
een slecht verdedigbare linie voor de steeds verder oprukkende specialistische
geneeskunde. Opnieuw weet de huisarts zich aan te passen door zich met nog meer
5. De Ardennencursus is een nascholing voor huisartsen.
6. Deze intervisiegroepen zijn genoemd naar psychiater Michael Balint (1896-1970) die beroemd werd met zijn boek “ The Doctor, the
patient and the illness” (1964).
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

nadruk in te zetten voor deskundigheid en kwaliteit. Er wordt een Basistakenpakket
geformuleerd (1984), dat aangeeft op welke terreinen de huisarts deskundig geacht mag
worden. Het NHG start met het opstellen van “standaarden” (1989), waarin op basis van
“evidence based medicine” richtlijnen voor uitvoering van de taken van de huisarts
worden gegeven. De éénjarige opleiding tot huisarts wordt verlengd tot twee jaar (1986)
en later tot drie jaar (1994). De belangstelling van studenten om huisarts te worden neemt
weer toe. Er dreigt zelfs een overschot en er wordt een vestigingsbeleid ingesteld (1986).
Automatisering
Medio jaren ’80 verschijnt de computer in de spreekkamer. In Oostelijk Zuid Limburg
wordt de basis gelegd voor twee landelijke softwareprogramma’s voor huisartsen:
Microhis en Arcos. De pioniers Paul Höppener, Geert-Jan van Schendel en Frank
Guldemond richten in 1985 de eerste computergebruikersvereniging Orghis op. De
eerste stap is het automatiseren van de rekeningadministratie. Dan volgt het vastleggen
van het medisch dossier in de computer. De “groene kaart” wordt vervangen door een
Huisarts Informatie Systeem (HIS). De vulpen waarmee generaties huisartsen een consult
afsloten om een alleen voor apothekers leesbaar recept te schrijven, wordt voortaan
alleen nog gebruikt om het recept dat uit de printer rolt te voorzien van een zwierige
paraaf. Nieuwe mogelijkheden dienen zich aan, zoals het toegankelijk maken van de door
huisartsen geregistreerde patiëntgegevens voor wetenschappelijk onderzoek. Veel
praktijken in Oostelijk Zuid Limburg gaan deelnemen aan het RegistratieNet
Huisartspraktijken (RNH) van de Universiteit Maastricht (UM). De gegevens van het
RNH vormen een rijke bron aan gegevens voor onderwijs, wetenschappelijk onderzoek
en kwaliteitsbewaking van de zorg. Paul Höppener schrijft een proefschrift getiteld
“Automatisering en wetenschappelijk onderzoek in de huisartspraktijk. De
mogelijkheden en merites van een nieuw instrument” (1990).
Andere technische ontwikkelingen leveren een bijdrage aan de modernisering van de
praktijkvoering van de huisarts, zoals de telefonie. Met de komst van de semafonie neemt
de bewegingsvrijheid van de huisarts al flink toe. In nog geen 10 jaar evolueert de eerste
Pioniers van de computer -
gebruikersvereniging Orghis: v.l.n.r.:
Geert-Jan van Schendel, Frank
Guldemond en Paul Höppener.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 29

30
semafoon, die nog 5 kilo weegt, naar een handzame telefoon die in de binnenzak past. De
komst van antwoordapparaten en achterwachtcentrales heeft een belangrijke invloed op
de praktijkvoering van de huisarts.
Nieuwe taken
In de tachtiger jaren gaan taken, die altijd tot het terrein van de huisarts behoorden,
steeds meer verloren, zoals de zorg voor zuigelingen en kleuters (consultatiebureaus).
Aan de andere kant wordt verloren gegaan terrein heroverd. Huisartsen schaffen ECGapparaten
en spirometers aan. Ze gaan zich bekwamen in de behandeling van patiënten
met diabetes, astma en COPD. Een sterk pleitbezorger van deze ontwikkeling is Jo
Baggen, huisarts te Brunssum. Zelf legt hij zich vooral toe op de oogheelkunde. De
inmiddels landelijke bekende Baggen-cursussen worden in het hele land gegeven. En zo
doet ook de spleetlamp zijn intrede in de huisartspraktijk.
Samenwerking
Aan het einde van de twintigste eeuw werken veel huisartsen nog als solist, maar het
aantal groepspraktijken met twee of meer huisartsen groeit. Er wordt in toenemende
mate gebruik gemaakt van goed opgeleide doktersassistentes. De partner van de huisarts,
die traditioneel als assistente en achterwacht fungeerde, verdwijnt steeds meer uit de
praktijkorganisatie. Omdat er behoefte is aan moderne praktijkruimten voor meerdere
huisartsen wordt het statige doktershuis in het centrum van wijk of dorp ingeruild voor
een moderne villa in een buitenwijk. Huisartspraktijken gaan onderling samenwerken in
zogenaamde Hagro’s (huisartsengroepen). Hier vindt afstemming plaats over zaken als het
voorschrijven van geneesmiddelen, het beleid ten aanzien van verwijzing naar specialisten
en de behandeling van bepaalde ziekten. Ook de waarneming buiten kantooruren en
tijdens vakanties wordt binnen de Hagro geregeld.
Een nieuw fenomeen is de vorming van een HOED: Huisartsen Onder Een Dak.
Huisartsen, die tot nu toe alleen of als duo gewerkt hebben, gaan met behoud van hun
eigen patiëntengroep in één gebouw samenwerken. Deze constructie is voor huisartsen
een goede manier om tot een betere en efficiëntere praktijkvoering te komen. De
werkvorm sluit ook beter aan bij de behoefte van veel jonge huisartsen om in deeltijd te
kunnen werken. Er is namelijk een feminisering van de beroepsgroep ontstaan en het
aantal vrouwelijke huisartsen groeit gestaag.
Nieuwe ontwikkelingen
In de negentiger jaren is de lastendruk voor de individuele huisarts flink opgelopen. Niet
alleen neemt de contactfrequentie per patiënt toe, er worden ook steeds hogere eisen
aan kwaliteit van de geleverde zorg gesteld. Door noodzakelijke bezuinigingen in de
ziekenhuizen wordt steeds meer zorg teruggeschoven naar de eerste lijn.
Weer is het voor de beroepsgroep een uitdaging om de nieuwe bedreiging met creatieve
oplossingen te pareren. Het leidt tot een aantal ontwikkelingen die de traditionele
organisatie van de huisartspraktijken sterk veranderen: taakdelegatie en een centrale
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

huisartsenpost. Steeds meer taken worden gedelegeerd aan de praktijkassistente, zoals
wondverzorging, wratten aanstippen, uitstrijkjes maken, bloeddruk meten en bloedprikken.
Daarnaast doet de praktijkondersteuner haar intrede. Zij is op Hbo-niveau opgeleid om de
huisarts te ondersteunen bij de monitoring van chronische zieken, zoals diabetes, astma en
COPD. De huisarts wordt een “huisartsenvoorziening” met een praktijkteam.
Onder de bezielende leiding van huisarts Guus Schlösser wordt een begin gemaakt met
de organisatie van waarneming in de avond-, nacht- en weekeinddient vanuit de
huisartsenpost “Nightcare”. Aanvankelijk functioneert deze organisatie alleen in Heerlen,
maar al gauw breidt ze zich uit tot de hele regio. In onderling overleg tussen huisartsen,
specialisten en ambulancedienst wordt een goed functionerende zorgketen voor acute
zorg opgezet.
De vakgroep Huisartsgeneeskunde van de UM zet een netwerk van academische
huisartspraktijken op. De helft hiervan is gevestigd in de Oostelijke Mijnstreek. In de
academische werkplaatsen vindt onderzoek, onderwijs en zorginnovatie plaats.
De samenwerking tussen de huisartsen OZL en de specialisten van de ziekenhuizen in
de regio kent een sterk wisselend karakter. Aanvankelijk hebben de drie ziekenhuizen
ieder een eigen door de specialisten georganiseerde nascholingscyclus, waarbij eerste en
tweede lijn elkaar ontmoeten. Als de huisartsen hun eigen nascholing gaan organiseren
raken deze ontmoetingen in het slop. Tijdens het fusieproces van de drie regionale
ziekenhuizen tot het Atrium Medisch Centrum blijft de samenwerking vaak beperkt tot
individuele contacten. Om de transmurale samenwerking tussen huisartsen en
specialisten te stimuleren wordt vanaf 1990 jaarlijks het Wenckebachsymposium
georganiseerd. In workshops, opgezet door een duo van huisarts en specialist, worden
kennis en expertise uitgewisseld. De onderlinge samenwerking en taakverdeling wordt
vastgelegd in transmurale zorgprotocollen. De behoefte aan een intensievere
samenwerking blijft aan beide kanten bestaan. Een van de raakvlakken waar goede
Onder leiding van huisarts Guus
Schlösser wordt een begin gemaakt
met de organisatie van waarneming in
de avond-, nacht- en weekeinddient
vanuit de huisartsenpost “Nightcare”.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 31

32
resultaten in de samenwerking worden geboekt is de diagnostiek. Frank Soomers komt
als huisarts/coördinator in dienst van het ziekenhuis om een transmuraal Medisch
Diagnostische Centrum op te zetten. Huisartsen krijgen de beschikking over
diagnostische faciliteiten in het ziekenhuis, die voorheen alleen toegankelijk waren voor
specialisten: echocardiografie, flowvolumecurve, colonoskopie, dexa-onderzoek.
Hierdoor kan de huisarts meer zorgvragen zelfstandig afhandelen en onnodige
verwijzingen voorkomen. In 2006 wordt de samenwerking tussen huisartsen en Atrium
MC ook voor patiënten zichtbaar: de centrale huisartsenpost Nightcare verhuist naar het
ziekenhuisterrein.
Marktwerking
Intussen zijn de regionale huisartsen gestart met het intensiveren van hun onderlinge
samenwerking. Geheel in de sfeer van de aan het begin van de 21e eeuw door de regering
gewenste marktwerking in de zorg wordt de Regionale Huisartsen Vereniging (RHV)
omgevormd tot de BV Huisartsen Oostelijk Zuid Limburg (HOZL). HOZL is een holding
met vier werkmaatschappijen, waarin de chronische zorg, de diagnostiek, het facilitair
bedrijf en de Nightcare worden ondergebracht.
Niet alleen de huisarts verandert, ook het gedrag van de patiënt. Mede door de komst van
televisie en internet stelt de patiënt zich op als een goed geïnformeerde zorgvrager.
Huisartsen worden zorgaanbieders. Ziekenfondsen worden zorgverzekeraars. De
huisartsen maken zich intussen zorgen over de negatieve kante van marktwerking, zoals
bureaucratie, concurrentie, tweedeling in de zorg en te grote macht van de
zorgverzekeraars. Onder leiding van “huisarts-actievoerder” Bram de Wit worden vele
actievergaderingen gehouden. Met als slogan “de zorg is geen markt” komt het in 2005 tot
landelijke huisartsenstakingen. De invoering van een geheel nieuw zorgstelsel gaat in 2006
echter gewoon door en de huisartsen gaan weer over tot de orde van de dag: zorg leveren.
Epiloog
Terugkijkend op 90 jaar KNMG District Limburg, afdeling Parkstad kan men constateren
dat de huisarts evolueerde van een man in stemmig pak die het vak grotendeels in de
praktijk moest leren, naar een goed opgeleide vakman of vakvrouw met een eigen
professionele traditie. Van een bevlogen solist die 24 uur per dag beschikbaar was voor
zijn patiënten, naar een betrokken professional die werkzaam is in een multidisciplinair
team waarbij de acute zorg buiten kantooruren geregeld is via de huisartsenpost. Eén
kenmerk is in al die jaren niet veranderd: de huisarts blijft vertrouwd, dichtbij en
deskundig.
Wij danken Yvonne van Leeuwen voor haar bijdrage aan het tot stand komen van dit artikel.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Literatuur
Goossens JMAW. Huisarts en huisartsgeneeskunde. Historie en ontwikkeling (bibliografie).
1988 NIVEL Utrecht
Philips R. Gezondheidszorg in Limburg. Groei en acceptatie van de gezondheidsvoorzieningen 1850-
1940. Assen, van Gorcum, 1980.
Schers H. Tussen Toen & Toekomst. Utrecht, Nederlands Huisartsen Genootschap, 2006.
Wolf R. MIJNZiekenhuis. Heerlen, Atrium Medisch Centrum, 2004.
En de websites:
Website Gemeente Heerlen (www.heerlen.nl). Stad/buurt > Geschiedenis > Dorpsfiguren en notabelen
(http://www.heerlen.nl/Smartsite.dws?id=3323)
http://nl.wikipedia.org/wiki/Frans_de_Wever
http://nl.wikipedia.org/wiki/Karel_Frederik_Wenckebach
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 33

34
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

85 JAAR GGD OZL.
HOE HET ALLEMAAL BEGON... 1
door Ruud G.P. Hagenouw
Introductie
Op 29 december 1922 werd de “Gemeentelijken Geneeskundigen Dienst” Heerlen
opgericht. Nu, bijna 85 jaar later, kijken we terug op een periode waarin zich zowel
binnen deze GGD als binnen de openbare gezondheidszorg in het algemeen een
geweldige ontwikkeling heeft voorgedaan in het denken over en het uitvoeren van
preventieve gezondheidszorg. Waar de gemeenten in de eerste decennia van de vorige
eeuw de gezondheid van hun burgers vooral probeerden te verbeteren middels de
armenzorg en het geneeskundig schooltoezicht, werken zij nu via uiteenlopende
beleidsterreinen aan gezondheid: bijna elk terrein heeft immers raakvlakken met
gezondheid. Toen én nu was (en is) de GGD, als uitvoerder en adviseur, daarbij onmisbaar.
De in 1989 ingevoerde Wet Collectieve Preventie, maar ook vele andere wetten zoals de
Wet op de Infectieziekten of de Wet Ambulancevervoer bepalen het speelveld van de
GGD. Als we terugblikken op 85 jaar GGD Oostelijk Zuid-Limburg valt één ding op. De
GGD in Heerlen was een GGD die er stónd. Een GGD die in veel opzichten voorop liep
en een belangrijke bijdrage leverde aan landelijke ontwikkelingen in de gezondheidszorg.
Van het ambulancevervoer tot de infectieziektebestrijding tot de medische milieukunde:
de ‘mensen uit Heerlen’, medewerkers en directie, toonden initiatief, inzet en
Ambulance GG&GD
Heerlen
1. Voor het samenstellen van deze tekst maakte de auteur gebruik van ‘Hoe het allemaal begon…’, een boek dat in 2007 werd
uitgegeven ter gelegenheid van het 85-jarige bestaan van de GGD-Heerlen.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 35

36
betrokkenheid. En dat heeft zijn vruchten afgeworpen. Met ingang van 2006 is de GGD OZL
gefuseerd met de andere GGD’en in Zuid-Limburg en maakt nu deel uit van een groter
geheel. Het is een afscheid dat velen wellicht weemoedig zal stemmen. Dit kwam ook tot
uiting in de interviews die we voor dit boekje hielden: mensen werkten altijd met veel
plezier en enthousiasme bij de GGD in Heerlen, eerst aan de Uilestraat en later aan het
Overloon. In dit hoofdstuk hebben we geen volledig verslag van 85 jaar GGD OZL willen
schrijven. Juist omdat we de (oud)medewerkers zelf aan het woord hebben willen laten, is
het vooral een beschrijving van de laatste 40 jaar. We hebben een beeld willen schetsen van
hoe het eraan toeging binnen die steeds groter groeiende gezondheidsdienst.
Schoolartsendienst
In 1916 roept de Raad van de gemeente Heerlen een schoolartsendienst voor het lager
onderwijs in het leven. Die dienst - een eenmansdienst - is belast met het geneeskundig
onderzoek van de kinderen en met het toezicht op de vaak abominabele hygiënische
toestanden op de scholen. Hoe het die eerste schoolarts vergaat, daarover wordt in de
oude jaarverslagen van de GGD niet gerept. Uit de vergeelde papieren blijkt wel dat de
functie een paar jaar later alweer vacant is en dat de gemeente grote moeite heeft
iemand te vinden die deze wil vervullen. Dat heeft, zo wordt geschreven, enerzijds te
maken met de “lage bezoldiging” en anderzijds met de “beperkte werkkring”. Reden voor
de gemeente om die werkkring eens flink uit te breiden.
Tot het toekomstig takenpakket van de schoolarts zal niet alleen het ‘geneeskundig
schooltoezicht’ behoren, maar ‘den medischen dienst der gemeente in den vollen
omvang’. Dat houdt naast het schooltoezicht in: de vaccinatie, de doodschouw, ‘het
keuren van hen die voor een betrekking bij de gemeente in aanmerking wenschen te
komen’, het onderzoek van krankzinnigen en de controle op “ambtenaren en werklieden
die wegens ziekte in het genot van verlof zijn”. “Bovendien echter zal hij, in den meest
uitgebreiden zin des woords, de medische adviseur zijn der gemeente, bijvoorbeeld bij
het nemen van maatregelen bij een dreigende epidemie, bij het houden van toezicht op
vereenigingen en instellingen, welke op hygiënisch gebied werkzaam zijn en van
gemeentewege worden gesubsidieerd”. Verder wordt hij ‘toegevoegd’ aan het Burgerlijk
Armbestuur als “controleerend geneeskundige”. En dit alles voor een bezoldiging van
tussen de 7500 en 8500 gulden per jaar.
Daarmee wordt de schoolarts “gepromoveerd” tot hoofd van de ‘Gemeentelijken
Medischen dienst’ die op 29 december 1922 wordt opgericht. Het eerste hoofd (van
1923 tot 1926) is dokter van Kranendonk Duffels. In zijn eerste jaar dient hij een verzoek
in bij B&W om een twee weken durende cursus school en kinderhygiëne te mogen
volgen. Dat verzoek wordt niet ingewilligd. De reden (uit een brief van B&W):
“Daargelaten de niet onbelangrijke kosten aan het volgen van deze cursus verbonden, komt het
ons ongewenscht voor uwe verlofaanvrage in te willigen. Immers wanneer u verlof verleend zou
worden gedurende dien tijd, de dienst volkomen stop zou moeten worden gelegd.”
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

De dienst bestond op dat moment uit drie personen: het hoofd, tevens schoolarts, een
verpleegkundige en een administratief medewerker.
1923: hoofdonrein en schoolbaden
De eerste jaren houdt de GGD zich vooral bezig met de schoolartsendienst, het nemen
van hygiënemaatregelen en het bestrijden van epidemieën. Op de scholen wordt, zoals te
lezen valt in het jaarverslag van 1923, “de bestrijding van het hoofdonrein der meisjesscholieren
en der ziekten van het hoofdhaar energiek aangepakt”. De dienst is ook belast
met de organisatie en de controle van het ‘schoolbad’, waar leerlingen een keer per
maand een bad kunnen nemen:
“Eene instelling […] die zich in steeds grootere waardeering van Heerlen’s bevolking mag
verheugen.…Een der gunstige gevolgen van deze zo nuttige instelling was dat herhaaldelijk
verborgen huidziekten door ons konden worden geconstateerd en zo noodig behandeld.”
Verder wordt in datzelfde jaar “in slechts twee gevallen” ziek gemeentepersoneel
gecontroleerd en geeft het hoofd de cursus “Eerste hulp bij plotselinge ongevallen” aan
het ‘personeel der gemeentepolitie’.
Uitbreiding van het takenpakket
In de loop der jaren groeit het takenpakket van de GGD. Een wat ongewone taak vervult
de dienst ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Op verzoek van de Inspectie van
Volksgezondheid is zij dan belast met de beoordeling van de vele aanvragen voor
‘ziekenvoedsel’ in verband met de distributie van levensmiddelen. Na de oorlog neemt de
bevolking en daarmee het aantal scholen toe en komen er een schoolarts en een
‘schoolverpleegster’ bij. Ziek gemeentepersoneel kan vanaf 1948 overigens ook thuis
gecontroleerd worden. Vanaf dat jaar beschikt de GGD over een auto!
Halverwege de jaren vijftig is de directeur (dokter Veugelers) zo druk met onder andere
‘het gevraagd en ongevraagd geven van adviezen aan de Gemeenteraad’ dat de praktijk
van de schoolartsendienst ‘geheel wordt waargenomen’ door schoolarts Schreiber. In
1956 komt er een tweede schoolarts bij: de latere directeur Wim Balvert. Onder leiding
van dokter Balvert groeit de GGD Heerlen enorm. Er worden onder andere een afdeling
bedrijfsgeneeskunde en een afdeling psychologie opgezet, en het gewonden- en
ziekenvervoer wordt van het ziekenhuis en de brandweer overgeheveld naar de GGD.
Deze reorganisatie van het ambulancevervoer leidt weer tot schaalvergroting: het
werkgebied van de GGD in Heerlen bestrijkt vanaf 1972 heel Zuidoost Limburg. De
schoolartsendienst van de gemeente Heerlen met haar drie medewerkers is uitgegroeid
tot een ’77-koppige’ dienst voor openbare gezondheidszorg voor 26 gemeenten. Het
GGD-gebouw aan de Uilestraat kan al die mensen als snel niet meer herbergen. Over dit
gebouw vertelt May Damen, archivaris van 1971 tot 2006:
“Toen ik begon, zaten we met een man of dertig, veertig op de Uilestraat. Dat waren eigenlijk
twee woonhuizen die verbouwd waren tot kantoorpand. Daar zaten wij als sector Interne Zaken
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 37

38
op zolder. Het archief paste toen nog in één schuifdeurkast. Het oude gebouw was echt een
doolhof. Ik weet nog dat ik op mijn eerste dag de post moest rondbrengen en dat ik toen een
plattegrond meekreeg, want er waren zoveel gangetjes, trappen en kamertjes.”
In 1977 verhuist de dienst naar de nieuwbouw aan het Overloon.
JGZ: van schoolartsendienst naar integrale jeugdzorg
De eerste schoolartsen van wat dan nog de GG&GD Heerlen heet, zijn noodgedwongen
behoorlijk allround: naast de schoolartsendienst verrichten zij gemeentelijke werk -
zaamheden zoals de lijkschouw, het afnemen van bloedproeven en het arres -
tantenonderzoek. Als schoolarts waken zij niet alleen over de gezondheid van de
kinderen, maar houden ze ook de hygiënische toestanden op de scholen in de gaten. Die
is eind jaren vijftig, zoals Wim Balvert het formuleert, “desastreus”. Als de GG&GD daar
na uitgebreid onderzoek een rapport over uitbrengt, worden dan ook op heel veel
scholen toiletten gerenoveerd en wasbakken bijgebouwd. Een volgende nota over het
schoolmeubilair leidt ertoe dat de gemeente Heerlen ongeveer een miljoen gulden
beschikbaar stelt om de scholen van nieuwe tafels en banken te voorzien.
Bleekneusjes
Waar de huidige jeugdgezondheidszorg zich richt op alle kinderen in de leeftijd van 4 tot
19, doet de GG&GD destijds alleen de kleuterscholen, de lagere scholen, de ULO en de
huishoudschool. Daarbij komt dan nog het zuigelingen- en kleuterbureau van onder
andere het woonwagenkamp. 2 In de loop der jaren wordt de schoolartsendienst
uitgebreid met het buitengewoon onderwijs, zoals de LOM-scholen, de school voor
slechthorenden, de kermisscholen en de school van het woonwagenkamp. Verder zit de
schoolarts in indicatieteams voor het buitengewoon onderwijs of voor het uitzenden van
kinderen naar vakantiekolonies. Daarvoor in aanmerking komen kinderen die lichamelijk
wat zwakker zijn: de zogenoemde “bleekneusjes”. Soms worden kinderen ook uitge -
zonden om hun overbezette moeder te ontlasten. Als het de mensen later financieel
beter gaat, mensen meer op vakantie beginnen te gaan én de weerstand van de kinderen
verbetert, verdwijnen deze vakantiekolonies. Illustratief voor de inhoudelijke verschuiving
die plaatsvindt binnen de jeugd gezondheidszorg is het feit dat het in een later
indicatieteam niet meer om de “bleekneusjes” maar om de uithuisplaatsing van
probleem kinderen gaat.
Jaren van verandering
De jaren tachtig zijn jaren van grote veranderingen. Allereerst wordt het werkveld groter.
Vanaf 1 januari 1982 telt Zuidoost Limburg als gevolg van een gemeentelijke herindeling
niet langer 26 maar nog slechts 11 gemeenten en krijgt de GGD Heerlen er ook de
jeugdgezondheidszorg voor Hoensbroek bij. De schoolartsendiensten van de overige
2. De reguliere zorg voor zuigelingen valt onder het Groene Kruis.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

gemeenten in de regio vallen dan nog onder het Groene Kruis. Als gevolg van landelijk
beleid komen in 1986 ook deze bij de GGD. Met de artsen en verpleegkundigen van het
Groene Kruis erbij wordt de afdeling JGZ (Jeugdgezondheidszorg) niet alleen twee keer
zo groot, maar ook anders van samenstelling: voor het eerst in de geschiedenis van de
GGD is een aanzienlijk deel van de artsen vrouw. In de jaren zestig was dat heel anders;
toen telde de GGD één vrouwelijke schoolarts. Maar een enkeling had zelfs daar moeite
mee. Fons Cremers, jeugdarts van 1961 tot 1983, vertelt:
“In die tijd viel een aantal scholen in Heerlen onder het Rooms Katholiek parochieel
schoolbestuur. Aan het hoofd van dat bestuur stond de deken. De vrouwelijke schoolarts die toen
bij de GGD werkte, deed gewoon haar werk en onderzocht dus ook de jongens. Daarbij lette ze
er natuurlijk op of de zaadballetjes van de jongetjes waren ingedaald. Nou, daar is een brief over
gekomen van de deken, waarin hij zich beklaagde over het feit dat een vrouw aan de balletjes
van de kinderen zat.”
Een belangrijke inhoudelijke verandering in de jaren tachtig is de al genoemde
verschuiving van lichamelijke naar psychosociale problematiek. Die heeft behalve met het
feit dat de kinderen lichamelijk gezien steeds gezonder worden, ook te maken met een
eerdere verbreding van het werkveld (in 1980) met de jeugdgezondheidszorg voor het
voortgezet onderwijs. Vanaf 1981 worden de jeugdartsen daarbij ondersteund door een
psycholoog. Met het in dienst nemen van een psycholoog (aanvankelijk alleen voor
Heerlen en later voor de hele regio) loopt de GGD OZL in Nederland voorop. De
teamuitbreiding maakt het mogelijk leer- en gedragsproblemen in een vroeg stadium op
te sporen en snel in te springen op psychosociale problemen.
Begin jaren negentig gaat de GGD Oostelijk Zuid-Limburg als een van de eerste GGD’en
in het land een belangrijk deel van de schoolonderzoeken (aanvankelijk noodgedwongen)
Jeugdgezondheidszorg:
Fons Cremers
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 39

40
laten uitvoeren door jeugdverpleegkundigen. Zij doen de voorselectie, en alleen die
kinderen met wie echt iets aan de hand is, komen bij de jeugdartsen terecht. Die kunnen
zich daardoor intensiever gaan bezighouden met kinderen met een verhoogd risico.
Waar de jeugdartsen zich voorheen vooral op ouder en kind richtten, gaan zij nu meer
en meer de scholen bij hun werk betrekken. Veel problemen manifesteren zich immers
op school. Daar komt bij dat de overheid met de Wet Weer Samen Naar School bepaalt
dat kinderen die voorheen het Speciaal Onderwijs bezochten zoveel mogelijk aan het
reguliere onderwijs moeten gaan deelnemen. Scholen moeten dan wel de tools hebben
om die leerlingen op te vangen. Waar nodig moeten zij een beroep kunnen doen op
externe deskundigheid. Een en ander leidt tot het ontstaan van Zorgteams, waar onder
andere de jeugdartsen van de GGD deel van uitmaken. Ook in deze ontwikkeling loopt
de GGD OZL voorop.
‘Jeugdgezondheidszorg was niet hot’
Hoofd Jeugdgezondheidszorg Wim Lempers beschrijft het begin van de jaren negentig als
‘sombere jaren’. “Jeugdgezondheidszorg was bij de gemeenten niet hot en zat ook
landelijk in het verdomhoekje,” zegt hij. Bij de gemeenten lag de nadruk in die jaren meer
op de ouderenzorg. Ruud Hagenouw, medio 1988 aangetreden als directeur: “Er waren
zelfs gemeenten in de regio die de jeugdgezondheidszorg wilden opdoeken.” De GGD
kiest voor een andere invulling van de jeugdgezondheidszorg. Na een uitgebreide
discussie binnen het Dagelijks Bestuur wordt door de afdeling JGZ, samen met de nieuw
aangetrokken beleidmedewerkers en de epidemiologen, een begin gemaakt met het
opstellen van gezondheidsprofielen. Aan de hand van deze profielen kan de GGD ‘haar’
gemeenten laten zien waar in een bepaalde gemeente de problemen liggen. De
financiering hiervoor wordt gevonden door bovengenoemde taakverschuiving van artsen
naar verpleegkundigen.
Ruim tien jaar later kunnen we ons de impopulariteit van de jeugdgezondheidszorg
nauwe lijks nog voorstellen. De zorg voor de jeugd, waarvan de jeugdgezondheidszorg een
integraal deel uitmaakt, is nu een van de belangrijkste aandachtsvelden van de gemeenten
en samen met gezondheidsbevordering, hét speerpunt van de GGD. De cirkel is rond.
Basistakenpakket
In 2003 wordt door GGD Nederland een basistakenpakket voor de jeugdg -
ezondheidszorg geformuleerd dat wettelijk verankerd is. Het feit dat nu bij wet vastligt
waar elk kind in Nederland recht op heeft, geeft de jeugdgezondheidszorg een sterkere
basis. Voorheen krijgen de mensen bij elke GGD een ander programma aangeboden. Bij
de ene gemeente is dat uitgebreid, bij de andere heel beperkt. Een onderdeel van het
basistakenpakket is de integrale jeugdgezondheidszorg voor kinderen van 0 - 19. Waar
eerst de zorg voor kinderen van 0 tot 4 bij de thuiszorg ligt en die voor kinderen van 4
tot 19 bij de GGD, ligt de verantwoordelijkheid voor alle “jeugd” nu bij de gemeenten en
zal de gehele zorg in de nabije toekomst in één organisatie moeten worden
ondergebracht. Maar zover is het nog niet…
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Tuberculosebestrijding.
Algemene Gezondheidszorg wordt specialistisch
Lange tijd is de schoolartsendienst de core business van de Heerlense GGD. Andere
werkzaamheden die door de schoolartsen worden verricht, 3 worden geschaard onder de
noemer Algemene Gezondheidszorg. Tot eind jaren tachtig is de afdeling Algemene
Gezondheidszorg (AGZ) een vergaarbak van verschillende taakgebieden: van infectie -
ziektebestrijding en beleidsadvisering tot gezondheidsvoorlichting en sociaal medische
advisering. Zelfs de in de jaren zestig opgezette Bedrijfsgezondheidszorg zit tot 1988
samen met de Algemene Gezondheidszorg in één afdeling.
Wettelijke veranderingen brengen nieuwe taken voor de GGD met zich mee. AGZ wordt
dan ook steeds groter. Zo komt in 1986 niet alleen de jeugdzorg van het Groene Kruis
bij de GGD, maar ook de tuberculosebestrijding. De invoering van de Wet Collectieve
Preventie in 1989 maakt de gemeente verantwoordelijk voor de uitvoering van de
infectieziektebestrijding. Daarnaast wordt het algemene steeds minder algemeen.
Directeur Ruud Hagenouw: “Eisen op het gebied van inhoud, opleiding, kwaliteit en beleid
leidden tot steeds meer specialisaties.” In 1995 wordt de afdeling AGZ opgesplitst in
Sociaal Medische Zorg en Collectieve Preventie Volksgezondheid. Nu, twaalf jaar later,
wordt de term “Algemene Gezondheidszorg” in specialistisch GGD-land niet meer
gebezigd.
SMZ: 4 keuringsartsen en lijkschouwers
De adviestaken van de GGD OZL op (o.a.) het terrein van de arbeidsgeschiktheid en de
bijzondere bijstand voor medische kosten, vallen lange tijd onder de Algemene
Gezondheidszorg. Veranderingen op het gebied van de sociale wetgeving, het
3. Zoals het verrichten van lijkschouw en de arrestantenzorg.
4. Sociaal medische zorg.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 41

42
ouderenbeleid van de gemeenten en de forensische geneeskunde maken het noodzakelijk
dat er in 1995 een afdeling Sociaal Medische Zorg komt, die enerzijds verantwoordelijk
wordt voor de sociaal medische advisering en anderzijds voor de forensische genees -
kunde.
Ouderenzorg
In verband met de gemeentelijke verantwoordelijkheid op het gebied van de
indicatiestelling bejaardenoorden en verpleeghuizen, wordt de afdeling Sociaal Medische
Zorg vanaf 1995 actief op het terrein van de Ouderenzorg. Er worden verschillende
onderzoeken gedaan naar zelfredzaamheid bij ouderen en beleidsadviezen gegeven op
het gebied van de indicatiestelling. Ook adviseert de GGD de gemeenten in werkgroepen
ouderenbeleid.
Advisering uitvoering sociale wetgeving
Een belangrijke verbetering voor de gemeenten is dat SMZ - voor wat de sociaal medische
advisering betreft - met adviesteams gaat werken. Daarvóór vraagt de gemeente een
keuring aan en krijgt dan een advies teruggestuurd. Nu brengt de GGD OZL (als een van
de eerste GGD’en in Nederland) artsen naar de gemeente toe om daar met de
medewerkers de gevallen door te spreken, waardoor er minder keuringen nodig zijn en
zaken veel sneller afgehandeld kunnen worden.
Lijkschouw wordt Forensische Dienst
Tot halverwege de jaren negentig werken alle artsen die in dienst zijn van de GGD, naast
hun andere taken, als “gemeentelijk lijkschouwer”. Het werken als rayonarts Justitie en
het maken van letselrapporten voor de rechtbank is dan alleen voorbehouden aan de
directeur. Behalve met de lijkschouw houden de artsen zich bezig met de arrestantenzorg
en met het afnemen van bloedproeven. In de praktijk komt het erop neer dat iedereen
het forensisch werk zo’n beetje tussen het gewone werk door doet.
De forensische geneeskunde zoals men die nu uitoefent, komt pas in de jaren tachtig tot
ontwikkeling. Het Forensisch Medisch Genootschap wordt opgericht, er komen landelijke
protocollen, landelijke vakgroepen en een speciale forensisch-geneeskundige opleiding.
De artsen werkzaam op dit deelgebied worden verplicht deze opleiding te volgen. De
professionalisering van het vakgebied leidt er toe dat de GGD OZL een afdeling
Forensische Geneeskunde krijgt. Door goed opgeleide, gemotiveerde artsen in te zetten
en door genoemde ontwikkeling van het vakgebied wordt een grote sprong voorwaarts
gemaakt wat betreft de kwaliteit en uniformiteit van de dienstverlening.
Om het forensisch werk nog beter te kunnen doen, fuseren in 2003 de Forensische
Diensten van de drie GGD’en in Zuid-Limburg. Een team van vijftien artsen bestrijkt nu
het hele gebied ten zuiden van Roermond. Inhoudelijk is het werk uitgebreid: naast de
gehele arrestantenzorg doen de forensisch artsen alle niet-natuurlijke doden en zijn zij
belast met het opstellen van letselrapporten voor politie en justitie.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Moord
Slechts een klein percentage van de doden die de forensisch arts ziet, zijn door moord
om het leven gekomen. Toch is dat het stukje forensische geneeskunde dat het meest tot
de verbeelding spreekt. Aanvankelijk is de taak van de lijkschouwers van de GGD alleen
het constateren van de natuurlijke of niet-natuurlijke dood, waarbij het soms al volstaat
om een blik om de hoek van de deur te werpen. Het ”echte werk” wordt gedaan door
de alom bekende en vermaarde gerechtspatholoog J. Zeldenrust (1907-1990). Die trekt
tot eind jaren zeventig het hele land door om lijken te onderzoeken in de mortuaria van
de plaatselijke politiebureaus.
Tegenwoordig gaat dat er heel anders aan toe. Parallel aan de ontwikkeling van de
forensische geneeskunde loopt die van de technische recherche, die tegenwoordig de
Forensische Opsporing heet. De mensen van de Forensische Opsporing bepalen wat er
op het plaats delict gebeurt. Nadat de forensisch arts van de GGD de dood heeft
vastgesteld, gaat de Forensische Opsporing aan de slag met het maken van foto’s en
video-opnames en het verzamelen van sporen. Vervolgens wordt het lichaam
overgebracht naar een ruimte in het Academisch Ziekenhuis Maastricht, waar het
minutieus van top tot teen wordt onderzocht. Daar is de Forensische Dienst van de
GGD uiteraard nadrukkelijk bij betrokken: beide disciplines vullen elkaar aan.
In de nauwe samenwerking met de technische recherche lopen de forensisch artsen van
de GGD in Heerlen voorop. Dat hangt onder meer samen met het feit dat de regio in
die tijd landelijk gezien een van de koplopers is wat criminaliteit betreft.
Gezondheidsbevordering: groei door wijkgericht werken
Op 1 januari 1989 doet de Wet Collectieve Preventie zijn intrede. Deze wet legt de taken
en verantwoordelijkheden die voorheen bij de rijksoverheid lagen bij de gemeenten. Voor de
GGD OZL betekent dit dat de jeugdgezondheidszorg, de gezondheidsbevordering en de
beleidsadvisering anders moeten worden ingevuld. Gezondheidsbevordering heet in die tijd
nog Gezondheidsvoorlichting en Opvoeding (GVO) en is een klein onderdeel van de afdeling
EGAM: Epidemiologie, GVO, Automatisering en Medische Milieukunde. De EGAM wordt
vervolgens de POS (Preventie, Onderzoek en Strategie), om weer later samengevoegd te
worden met Infectieziektebestrijding tot de afdeling Collectieve Preventie Volksgezondheid.
De werkzaamheden in het kader van de gezondheidsbevordering nemen rond het begin van
de nieuwe eeuw toe. Gemeenten worden wettelijk verplicht na te denken over hun
gezondheidsbeleid en gaan meer het belang inzien van de gezondheidsbevordering van de
GGD. Als met name de grote gemeenten aangeven behoefte te hebben aan extra aandacht
voor de gezondheidsachterstand in bepaalde wijken, gaat de GGD OZL “wijkgericht
werken” erbij doen. Het is voor het eerst dat de GGD maatwerk levert. Gemeenten kunnen
zogenoemde plusproducten inkopen. Die leveren voor de GGD extra financiering op, die
dan weer in uitbreiding van het aantal medewerkers gestoken kan worden. Bij het
wijkgericht werken bekijken de gvo’ers mét de gemeente welke wijken in aanmerking
komen. Samen met buurtbewoners en andere organisaties die in die wijken actief zijn,
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 43

44
zorgen ze er dan allereerst voor dat ze gezondheid daar op de agenda krijgen, om
vervolgens allerlei activiteiten uit te gaan voeren op het gebied van preventie. Voorbeelden
van dergelijke activiteiten zijn sportavonden voor ouderen en voorlichtingsavonden over
uiteenlopende gezondheidsthema’s. Ook basisscholen worden erbij betrokken. Daar
organiseren de gvo’ers bijvoorbeeld een sportdag of een gezonde lunch.
De comeback van tuberculose
Als in 1986 de GGD OZL verantwoordelijk wordt voor de tuberculosebestrijding, is de
ziekte waaraan aan het begin van de vorige eeuw nog jaarlijks duizenden mensen
overlijden, goed te genezen. 5 De belangrijkste groep patiënten is op dat moment die van
de oud-mijnwerkers met stoflongen: onder hen komt tuberculose veel meer voor dan
onder de rest van de bevolking. Het probleem is kenmerkend voor de voormalige
mijnstreek. Eind jaren tachtig maakt de longziekte een gevaarlijke comeback. Dan worden
de eerste patiënten met AIDS gediagnosticeerd. Omdat AIDS en tuberculose een
beruchte combinatie vormen, besteedt de GGD OZL extra aandacht aan het onderzoek
op tbc bij druggebruikers - een risicogroep voor AIDS.
In de jaren negentig, met de toename van immigratie uit landen waar tuberculose veel
voorkomt, stijgt de incidentie van tuberculose weer. In de regio wordt een aantal
asielzoekerscentra geopend, waardoor er ineens veel meer mensen onderzocht moeten
worden. Waar eerst het merendeel van de patiënten van Nederlandse afkomst is, gaat het
dus nu vooral om vluchtelingen en asielzoekers. Voor de medewerkers van de afdeling
Tuberculosebestrijding betekent dit dat ze steeds meer geconfronteerd worden met taalen
culturele problemen. Het betekent ook dat de röntgenwagens terugkeren op de
Nederlandse wegen. Deze wagens waren in de jaren tachtig, toen het bevolkings -
onderzoek op tuberculose werd afgeschaft en er niet langer in elke stad en in elk dorp
longfoto’s gemaakt moesten worden, uit het straatbeeld verdwenen. Nu moeten er
landelijk nieuwe wagens worden aangeschaft. De tuberculosebestrijding wordt zo weer
een belangrijk onderdeel van de infectieziektebestrijding en zal dat, vooral ook vanwege
de zorgwekkende opmars van (multi-)resistente tuberculosebacteriën uit Oost Europa,
ook in de toekomst blijven. Voor de GGD is het een uitdaging ervoor te zorgen dat deze
ziekte beheersbaar blijft.
Infectieziektebestrijding: recente groei
Vanaf haar prille bestaan houdt de GGD zich bezig met infectieziektebestrijding. Daarbij
gaat het in die eerste decennia vooral om het vaccineren van kinderen en het bestrijden
van incidentele epidemieën. In 1924 bijvoorbeeld dreigt er een dyphterie-epidemie in
Heerlen. De school met de meeste ziektegevallen wordt dan gesloten en leerlingen en
hun huisgenoten worden (met hulp van het Centraal laboratorium in Utrecht)
onderzocht op het dragen van dyphterie-bacillen. Daarna had immuniseering plaats. Alle
leerlingen der school waarvan vermoedelijk de infectie was uitgegaan en die der
5. Dit al sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog, dankzij de ontwikkeling van antibiotica.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

aangrenzende dagschool, met hunne broertjes en zusjes tussen 1 en 12 jaar en verder
alle kinderen in Heerlen wier ouders zulks verlangden, werden uitgenodigd zich te laten
enten.” Daaraan voorafgaand is ”de burgerij” via een artikel in de plaatselijke dagbladen
ingelicht ‘omtrent wezen, beteekenis en nut der inenting.’
De geslachtsziektebestrijding heeft in die tijd weinig om het lijf. In de eerste jaarverslagen
staat onder het kopje “Geslachtsziekten en schurft”: “vrij zelden nieuwe gevallen”. In de
loop der jaren neemt mede als gevolg van door de overheid gestelde richtlijnen het
belang van de infectieziektebestrijding toe. Zo leidt de Inentingswet van 1939, die ouders
verplicht alle kinderen die geboren zijn na 31 oktober 1939 voor hun eerste verjaardag
te laten inenten tegen pokken, tot een toename van de “kosteloze vaccinatie”. In 1957
wordt het Rijksvaccinatieprogramma ingesteld, wat niet alleen zijn gevolgen heeft voor
de infectieziektebestrijding, maar uiteraard ook voor de jeugdgezondheidszorg. Over het
materiaal waarmee in de vroege jaren zestig werd gewerkt, vertelt oud-jeugdarts Fons
Cremers het volgende:
“Vroeger hadden we glazen spuiten die allemaal uitgekookt moesten worden. De naalden die je
daar op moest zetten, waren soms zo bot dat we ze moesten slijpen. Het was veel te duur om
steeds nieuwe naalden aan te schaffen. Bij het pokkenonderzoek zetten we krasjes met een
kroonpennetje: de Jennerpen. Die moest je uitgloeien met een spiritusbrander.”
Lage drempel
De voornaamste ontwikkelingen binnen de infectieziektebestrijding zijn van recente aard.
Mensen zijn veel meer en veel verder gaan reizen. Komen er tien jaar geleden zo’n twee-,
drieduizend reizigers “prikken halen“, nu is dat aantal vervijfvoudigd. Ook op het gebied
van de soa-bestrijding is er veel veranderd. Als gevolg van maatschappelijke veranderingen
ligt de drempel om hulp te zoeken voor mensen een stuk lager. Er is meer openheid;
taboes rond hiv en andere soa zijn er nauwelijks nog. Maar deze drempel is ook door de
GGD verlaagd. Waar men tien jaar geleden alleen terecht kon voor een anonieme hivtest,
kunnen mensen zich nu laten onderzoeken op een groot aantal geslachtsziekten.
Deze mogelijkheid wordt bij de GGD Oostelijk Zuid-Limburg, in vergelijking met andere
GGD’en in het land, al vroeg geboden. Er wordt gekozen voor een bredere aanpak: om
niet alleen de boodschap “vrij veilig” te verkondigen en folders uit te delen, maar mensen
ook in staat te stellen zich daadwerkelijk te laten testen. Initiatieven zoals o.a. een pilot
naar het voorkomen van Chlamydia dragen ertoe bij dat de GGD OZL in latere jaren
interessante projecten op het gebied van infectieziekten naar zich toe weet te trekken.
De dreiging van bioterrorisme (met bijvoorbeeld Pokken) vereist, ook in het kader van
de rampenbestrijding, verdere professionalisering van de afdeling Infectie ziekte -
bestrijding. Zo werkt men intensief aan het samenstellen van draaiboeken in geval van
een SARS-epidemie of een uitbraak van Pokken.
Als in 1999 in Bovenkarspel een aantal mensen aan de veteranenziekte overlijdt, staat
Legionella ineens enorm in de belangstelling. “Burgers“, maar ook eigenaars en beheerders
van accommodaties maken zich grote zorgen. Voor de afdeling Infectieziektebestrijding
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 45

46
gaat het wegnemen van onrust bij de mensen een belangrijk deel van het werk uitmaken.
Een hoogtepunt voor velen is de meningokokkencampagne van 2002. Er moeten dan in
een paar dagen tijd 60.000 kinderen worden ingeënt. De actie, die plaatsheeft in het
Parkstad Limburg Stadion, is een groot succes. ‘Iedereen die een spuit kon hanteren, deed
mee,’ vertelt Wim Lempers, dan hoofd van de afdeling Jeugdgezondheidszorg.
Het wordt even spannend als midden in de campagne een jongen die net is ingeënt de
ziekte krijgt. Christian Hoebe, arts infectieziekten, legt uit: “Wij gaven een vaccin dat maar
tegen een deel van de ziekte beschermt. Tegen type C, en niet tegen het meest
voorkomende type B, dat deze jongen dus had. Maar je hebt dan wel wat uit te leggen
midden in zo’n campagne.“ Buigen de schoolartsen zich halverwege de vorige eeuw over
de hygiëne op scholen, aan het begin van de nieuwe eeuw ziet de nieuw opgezette
productgroep Technische Hygiënezorg zich geconfronteerd met nieuwe regelgeving voor
(onder andere) kinderdagverblijven en de tattoo- en piercingstudios.
Milieuproblemen
Naar aanleiding van het gifschandaal in Lekkerkerk besluit het ministerie van VWS/VROM
halverwege de jaren tachtig een groep van elf artsen te specialiseren in de relatie tussen
gezondheid en milieu. Al tijdens hun opleiding gaan zij in heel Nederland aan de slag.
Weinigen weten in die tijd wat de medische milieukunde inhoudt. In die eerste jaren
moet Gonnie Jongmans, medisch milieukundige, zich dan ook enorm profileren. Binnen
de provincie, door veel naar de gemeenten toe te gaan, met de media te praten en
bewonersavonden bij te wonen, én daarbuiten. Met haar collega-milieukundigen richt zij
de Nederlandse Vereniging voor de Medische Milieukunde op, met de bedoeling een brug
te slaan tussen de wetenschap en het praktische werkveld (de arbeidshygiëne, de
toxicologie en de milieuhygiëne).
Zeswegen
Doordat de regio in de loop der jaren te maken krijgt met een aantal grote
milieuproblemen, begint het bij gemeenten en provincie steeds meer door te dringen wat
de medisch milieukundigen van de GGD voor hen kunnen betekenen. Zo menen veront -
ruste bewoners in de wijk Zeswegen in Heerlen in 1988 een relatie te zien tussen de
verhoogde kindersterfte in de wijk en het feit dat hun huizen gebouwd zijn op voormalige
mijnterreinen. Hoewel er bij de medisch milieukundige vanaf dag één geen twijfel over
bestaat dat die relatie er onmogelijk kan zijn (wil een baby een toxische dosis
binnenkrijgen, dan zou het kind van ’s ochtend vroeg tot ’s avonds laat grond moeten
eten), besluit de GGD toch - in overleg met de gemeente Heerlen- ter geruststelling van
de bewoners een groot onderzoek in te stellen.
Mijnterreinen
Met de sanering van de mijnterreinen, midden jaren negentig, maakt de GGD Oostelijk
Zuid-Limburg naam in heel Nederland. De GGD regelt dat er gesaneerd wordt op wat
milieukundigen een ‘verwaarloosbaar risico’-niveau noemen: een niveau waarop het
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

gevaar voor de volksgezondheid minimaal is.
Dat betekent dat er veel strengere eisen
worden gesteld dan officieel in die tijd de
bedoeling is.
De bedrijfsgeneeskunde:
stokpaardje
Als gemeentelijke dienst doet de GGD al sinds
haar oprichting de keuringen en controle van
langdurig zieken voor de gemeente. Daar komt
in de jaren zestig de bedrijfsgeneeskunde bij,
een van de stokpaardjes van directeur Wim
Balvert. De GGD OZL neemt - als eerste
GGD in Nederland - de bedrijfsgeneeskunde
op zich van Werk en Vreugde: de sociale
werkvoorziening van de gemeente Heerlen.
Het initiatief wordt door de overheid gehono -
reerd met subsidiëring van de bedrijfs arts. De
sociale werkvoorziening is in die jaren sterk in
opkomst. De bedrijfsgeneeskunde wordt dus al
snel een belangrijke “poot“ van de GGD, die ook
nog eens aardig wat geld in het laatje brengt.
Inspanningsonderzoek.
Wanneer door de overheid wordt bepaald dat ook de brandweer en de politie uitgebreid
medisch gekeurd moeten worden, zit men even met de handen in het haar: de GGD
beschikt immers niet over het hiervoor noodzakelijke materiaal. Directeur Wim Balvert
regelt dan dat de keuringen plaats kunnen vinden in het laboratorium van de Medische
Dienst van de gezamenlijke steenkolenmijnen. ‘Die hadden een groot mijnlaboratorium
met longartsen en cardiologen, waar de ondergrondse mijnwerkers gekeurd werden. Dat
was werkelijk schitterend,’ herinnert hij zich.
Start kwaliteitstrajecten
Als de Bedrijfsgezondheidsdienst eind jaren tachtig op gezag van de overheid opgeheven
moet worden (om als Arbodienst verder te gaan) is men daar absoluut niet blij mee. Het
betekent immers dat de GGD Oostelijk Zuid-Limburg, die een breed uitvoerende GGD
wil zijn, de binding met “arbeid en gezondheid“ los moet laten. De afdeling
Bedrijfsgeneeskunde is overigens de eerste afdeling binnen de GGD OZL die wordt
gecertificeerd. Dit om aan de wettelijke eisen van de overheid te kunnen voldoen. Het
management van de GGD besluit dan ook voor de andere afdelingen kwaliteitstrajecten
in gang te zetten en loopt daarmee vooruit op het merendeel van haar “collegadiensten“.
Op verschillende plekken in de organisatie worden kwaliteitscoördinatoren
aangesteld die erop toezien dat communicatie en klachtenafhandeling goed verlopen.
Hoewel sommige medewerkers een en ander aanvankelijk als ietwat bedreigend ervaren,
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 47

48
ziet vrijwel iedereen al snel in dat een protocollaire werkwijze de eindresultaten gunstig
beïnvloedt.
Van praktijkorganisatie naar kennisinstituut
Heel lang wordt er weinig gedaan met alle gegevens die de GGD OZL collectief en
individueel verzamelt. Een van de artsen doet de epidemiologie “erbij“, als hobby. Als hij
weggaat, stelt directeur Ruud Hagenouw een epidemioloog aan. Dat leidt tot menige
discussie met de gemeenten, die niet overtuigd zijn van de meerwaarde van een afdeling
Epidemiologie. De GGD OZL brengt daar tegenin dat altijd wel geroepen wordt dat de
gezondheidssituatie in de regio slecht is (en de verkenningen van het RIVM bevestigen
dat ook), maar dat het nooit wetenschappelijk op gemeentelijk niveau is aangetoond.
Daarom moet er iets gedaan worden met de gegevens die de GGD in de loop der jaren
heeft verzameld op het gebied van de jeugdgezondheidszorg, de infectieziektebestrijding
en de sociaal medische advisering.
In de jaren daarna investeert de GGD OZL sterk in de epidemiologie. Op basis van de
verzamelde informatie ontwikkelt zij interventies en adviseert zij “haar“ gemeenten. De
praktijkorganisatie van weleer wordt steeds meer een kennisinstituut.
Ambulancedienst gemeenschappelijk geregeld
Als in 1961 Wim Balvert directeur wordt van de GG&GD Heerlen kan de organisatie
van het ambulancevervoer in Zuidoost Limburg zoals hij zegt:
“de toets der kritiek absoluut niet doorstaan. Je had vijf ambulances voor de ziekenhuizen, twee
van de brandweer, twee van de politie en twee van het Rode Kruis. Dat was een enorme
puinhoop.“
Vanuit een grote interesse voor die ambulancedienst, neemt hij het op zich het vervoer
in de regio te reorganiseren. De GG&GD neemt de ambulances van het ziekenhuis in
Heerlen over en start zo, met eigen personeel en met de Heerlense brandweer, een
‘eigen’ ambulancedienst. Balvert: “Dat hebben we verder uitgebouwd, en toen dat
eenmaal goed liep, hebben zich daar in 1965 vijfentwintig gemeenten bij aangesloten. In
’73 kwam Kerkrade er als zesentwintigste gemeente bij.“ In 1974 ontstaat uit die
Gemeen schap pelijke Regeling van de Ambulancedienst een Gemeenschappelijke Regeling
Gezond heidsdienst voor 26 gemeenten. De GG&GD Heerlen gaat op in de Districts-
Gezondheidsdienst Zuidoost Limburg, de grootste gezondheidsdienst van Nederland.
Samen met de directeuren van de andere twee GGD’en in Zuid Limburg en met de
directeur-arts van de Provinciale Raad Volksgezondheid schrijft Balvert een Limburgse
Verordening op het Ambulancevervoer. Daarbij wordt de verschillende diensten een
subsidie in het vooruitzicht gesteld als ze aan de richtlijnen van de verordening voldoen
en over efficiënt uitgeruste wagens beschikken. Op die manier slaagt het viertal erin de
hele provincie te saneren. Als er in 1971 een Wet op het Ambulancevervoer komt,
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Eerste hulp verlening
voldoet Limburg aan alle normen. Ook bij het opstellen van de landelijke richtlijnen voor
het ambulancevervoer speelt de GGD OZL (dan de DGD Zuidoost Limburg) een
belangrijke rol. Die richtlijnen 6 worden ‘op de dienst in Heerlen’ uitgewerkt en op papier
gezet. Balvert: ‘Het ministerie had geen tijd. Dan hadden we drie maanden moeten
wachten. Nou, toen heb ik gezegd: ‘Dan doe ik ’t zelf wel.’
Scholing ambulancepersoneel
Ook de Ambulancedienst moet met haar tijd mee. In de voorgaande jaren is het motto
vooral: inpakken en wegwezen! Met de komst van directeur Ruud Hagenouw, afkomstig uit
de curatieve sector, wordt een begin gemaakt met het meer medisch-verpleegkundig
vormgeven van de Ambulancedienst, op basis van wettelijke en professionele eisen. Dat
betekent onder meer dat er behandelprotocollen moeten komen. Een landelijke
projectgroep, waarin ook de GGD OZL zitting heeft, beschrijft het proces van
verantwoorde ambulancezorg en bekijkt op basis daarvan wat voor opleiding, scholing en
training het ambulancepersoneel nodig heeft om die verantwoorde zorg te kunnen leveren.
In diezelfde tijd komen de opleidingen van de SOSA (Stichting Opleiding en Scholing van
de Ambulancezorg) van de grond, die in de jaren daarna steeds meer worden afgestemd
op het eisenpakket dat voortkomt uit de landelijke protocollen. In 1996 voldoet de
Ambulancedienst van de GGD OZL als een van de eerste drie Ambulancediensten van
Nederland aan de eisen voor het ISO-kwaliteitskeurmerk.
6. Ontwikkeld door de Ambulancecommissie van de directeurenvereniging van de Nederlandse GGD’en, waarvan Wim Balvert voorzitter was
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 49

50
Rampenbestrijding
De GGD Oostelijk Zuid Limburg is de eerste GGD die het belang inziet van een goede
rampenbestrijding. In de commissie XIII van GGD Nederland wordt een concept
ontwikkeld dat door de GGD OZL als een van de eerste GGD’en in Nederland wordt
ingevoerd. Samen met de Hoofdinspectie voor de Volksgezondheid, drie andere GGD’en
en het Roode Kruis richt de GGD de SIGMA (Snelle inzet tot Geneeskundige Medische
Assistentie) op en geeft daarmee een eerste aanzet tot de ontwikkeling van een efficiënte
rampenbestrijding in Nederland. Als gevolg van de Bijlmerramp met de Boeing van EL-AL
en de vuurwerkramp in Enschede ontstaat de behoefte de rampenbestrijding op een
andere manier te organiseren. Vanuit de GGD OZL worden de bouwstenen voor een
andersoortige organisatie aangeleverd. Dit leidt uiteindelijk tot de oprichting van de
Geneeskundige Hulp bij Ongevallen en Rampen (GHOR). Opererend vanuit het gebouw
van de GGD OZL in Heerlen speelt de GHOR Zuid-Limburg tot op heden een
voortrekkersrol binnen de rampenbestrijding in Nederland. Daarbij werkt ze nauw samen
met (o.a.) de Ambulancedienst en de afdeling Infectieziektebestrijding van de GGD OZL.
Organisatie in ontwikkeling
Als gevolg van de Wet Collectieve Preventie (1989) verandert de financiering van de
GGD. De voorheen rijksgefinancierde dienst wordt vanaf nu gefinancierd door de
gemeenten. Een logisch gevolg daarvan is dat de gemeenten zich steeds meer betrokken
gaan voelen bij de GGD. Het gaat nu tenslotte om hún geld. In de loop der jaren gaan de
gemeenten meer en meer beseffen dat de GGD OZL, hoewel ze op districtsschaal
opereert, hún gezondheidsdienst is. Hun groeiende betrokkenheid en behoefte invloed
uit te oefenen resulteert uiteindelijk in het productkeuzeaanbodmodel.
In samenspraak met de gemeenten brengt de GGD haar dienstverlening in kaart, hangt
daar een prijskaartje aan en komt vervolgens mét die gemeenten overeen wat het
minimaal verplichte pakket is en wat je aanvullend kunt inkopen. Uiteindelijk krijgt de
GGD OZL na invoering van het model niet alleen in plaats van minder tot twee keer toe
meer budget, maar levert het haar ook veel op aan bewegingsvrijheid en mogelijkheden
tot vernieuwing. Nu de discussie over ‘wat doet de GGD’ gevoerd is, kan het (weer) gaan
over de inhoud van de producten en over het vereiste kwaliteitsniveau.
Samenwerken
Een van de implicaties van het facetbeleid, zoals geformuleerd in de Wet Collectieve
Preventie Volksgezondheid, is dat verschillende gemeentelijke diensten en instituten in de
regio steeds meer gaan samenwerken. Op het gebied van de jeugdzorg bijvoorbeeld slaan
de GGD OZL, de thuiszorg, Bureau Jeugdzorg en de gemeenten de handen ineen. Ook
doet de GGD gezamenlijke projecten met veel andere partners. Een voorbeeld is het
project Bemoeizorg, waarbij de GGD OZL met gemeenten, politie en justitie de
verslaafdenproblematiek in de regio onder de loep neemt.
De vele gezondheidsprojecten van de GGD OZL én die samenwerking werpen hun
vruchten af. Het “ongezonde“ Oostelijk Zuid-Limburg wordt langzaam wat minder
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Gebouw GGD OZL Overloon Heerlen
ongezond. Dat heeft ook te maken met het feit dat bestuurders elkaar beter weten te
vinden en er een positievere houding op na houden. De GGD OZL weet de politiek (op
basis van gedegen epidemiologisch onderzoek) ervan te doordringen dat er een aantal
fundamentele problemen spelen in de regio en neemt steeds meer de rol van adviseur
op zich als het gaat om het aanpakken van gezondheidsproblemen.
De fusie
Al halverwege de jaren negentig begint de GGD Oostelijk Zuid Limburg aan te sturen op
een fusie met de GGD-en in Maastricht en Sittard-Geleen. Directe aanleiding is het
overheidsbesluit dat de arbodienst uit de GGD moet. Binnen de GGD OZL probeert
men dan een organisatorische constructie te bedenken waarbij de arbodienst als
zelfstandige eenheid voor de GGD behouden kan blijven. Om de werkgelegenheid van
de medewerkers veilig te stellen gaat de GGD OZL uiteindelijk in op het aanbod van een
landelijke partner om de dienst over te nemen.
Als er plannen worden gemaakt voor een regionale ambulancevoorziening (RAV), zoekt
de GGD OZL opnieuw contact met de partners in de regio. Vanuit de overtuiging dat je
als breed uitvoerende GGD zoveel meer kunt betekenen, maakt met name Ruud
Hagenouw zich sterk om de ambulancedienst en de Meldkamer binnen de GGD te
houden. Daarbij gaat de GGD OZL vanaf het begin de discussie aan met de gemeenten
en probeert zij hen te overtuigen van de voordelen van schaalvergroting: niet alleen
kwaliteit en personeelsbeleid kunnen beter bewaakt worden, ook de wettelijke taken
kunnen beter en tegen aanzienlijk minder geld worden uitgevoerd.
Vooruitlopend op de fusie worden in 2004 de afdelingen Infectieziekten van de GGD
Heerlen en het Streekgewest Westelijke Mijnstreek Geleen in Heerlen geïntegreerd en
wordt de medische milieukunde in Geleen gehuisvest.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 51

52
Op 23 december 2005 tekent gemeente Gulpen-Wittem als laatste van de negentien
gemeenten in Zuid-Limburg de nieuwe gemeenschappelijke regeling van de GGD Zuid
Limburg. Daarmee is de fusie tussen de GGD Oostelijk Zuid-Limburg, het Streekgewest
Westelijke Mijnstreek, de GGD Zuidelijk Zuid-Limburg en de GHOR Zuid-Limburg per
1 januari 2006 een feit.
What’s in a name?
De “Gemeentelijken Medischen Dienst“ Heerlen heeft in de loop der jaren nogal wat
naamsveranderingen ondergaan. De eerste stamt uit 1927. Dan wordt de GMD de GGD:
de Gemeentelijken Geneeskundigen Dienst. Drie jaar later is het weer raak. In verband
met de nieuwe Besmettelijke Ziektenwet wordt de GGD in 1930 door de Minister van
Arbeid, Handel en Nijverheid erkent als Gezondheidsdienst “in den zin dezer wet“. De
naam wordt daarom gewijzigd in Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst
(GG&GD). Om de uitvoering van die wet te vereenvoudigen krijgt het hoofd de titel van
directeur.
In 1972 gaan de 26 gemeenten in de regio Zuidoost Limburg een Gemeenschappelijke
Regeling voor de Districts-Gezondheidsdienst aan. Als gevolg daarvan gaat de GG&GD
Heerlen op 1 januari 1973, enkele dagen na haar vijftigste verjaardag, op in de DGD
Zuidoost Limburg. De medewerkers die tot die tijd in dienst waren van de gemeente,
komen nu in dienst van de DGD. Een gemeentelijke herindeling maakt in 1982 van de
aanvankelijke 26 gemeenten er 11: Brunssum, Gulpen, Heerlen, Kerkrade, Landgraaf,
Nuth, Onderbanken, Simpelveld, Vaals, Voerendaal en Wittem.
In de jaren tachtig leiden landelijke ontwikkelingen met betrekking tot de organisatie van
de openbare gezondheidszorg tot een wet die bepaalt dat elke gemeente moet zorgen
voor een eigen basisgezondheidsdienst. In 1985 vindt daarom een nieuwe naamswijziging
plaats: de DGD wordt de Basisgezondheidsdienst Oostelijk Zuid-Limburg. Die naam wil
er bij niemand echt in. Tijdens een bezoek van staatssecretaris Dees aan de BaGD in
Heerlen, eind jaren tachtig, stelt directeur Ruud Hagenouw voor er weer GGD van te
maken, waarbij GGD dit keer staat voor Gemeenschappelijke Gezondheids Dienst.
Enkele maanden later ligt de ‘nieuwe’ naam van alle basisgezondheidsdiensten in
Nederland wettelijk vast.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

EEN GESCHIEDENIS VAN HONDERD JAAR
ZIEKENHUISGENEESKUNDE IN DE
OOSTELIJKE MIJNSTREEK 1
door dr. Peter Koehler
Inleiding
Ruim honderd jaar geleden, op 9 september 1904, werd het eerste ziekenhuis in de
Oostelijke Mijnstreek, namelijk het St. Josephziekenhuis in Heerlen geopend. Het bestond
uit twee zalen en twee kamers, bij elkaar 25 bedden. Ruim honderd jaar later was het
aantal bedden een veelvoud hiervan en was er een groot fusieziekenhuis op drie locaties
ontstaan. In het navolgende zal in vogelvlucht de geschiedenis van het St. Joseph/De
Wever-Ziekenhuis in Heerlen passeren. 2 De nadruk zal liggen op de medische aspecten.
Waar nodig zal kort worden ingegaan op de geschiedenis van de ziekenhuizen in
Kerkrade (geopend in 1914) 3 en in Brunssum (geopend in 1959).
Wat vooraf ging
Alhoewel Heerlen reeds in de Romeinse periode op de kaart terug te vinden is
(Coriovallum), 4 was het eind 19e eeuw niet meer dan een ‘schoonen rustig plattelandsch
dorp’ met 6600 zielen. Kerkrade was groter en telde 10.000 inwoners (Wolf, 2004, p.13).
Het peil van de geneeskundige zorg rond die tijd was niet hoog, alhoewel er voldoende
geneeskunst beoefenaars waren. Wanneer wat verder terug gekeken wordt blijft dat na
de Staatsregeling van 1818 nog dertien groepen geneeskunstbeoefenaren werden
onderscheiden, onder meer medicinae doctores (met academische opleiding), artis
obstetriciae doctores, chirurgiae doctores, officieren van gezondheid (van diverse
klassen), maar ook waren er nog de stadsheelmeester en de plattelandsheelmeester. Er
was een geleidelijke bevolkingsaanwas. In 1840 bedroeg in Heerlen het geboortecijfer
34/1000 en het sterftecijfer 24/1000 (Janssen, 1953). Met betrekking tot het aantal
geneeskunstbeoefenaren in Limburg was de situatie niet slecht, maar de opleidingen
1. Voor het schrijven van dit hoofdstuk werd in belangrijke mate gebruik gemaakt van het boek van Wolf (2004) en van de artikeltjes
van de hand van dr. P.J. Koehler die in de periode 1992-5 in de Schelmenstreek zijn verschenen.
2. Het is in dit korte bestek niet mogelijk om veel details te vermelden. Voor geïnteresseerden die meer willen lezen over de geschiedenis
van de ziekenhuisgeneeskunde in OZL verwijs ik naar de in 2004 gereed gekomen studie van de hand van de historicus Rob Wolf
(Wolf, 2004). Het was een initiatief van dr. P.J. Koehler (die tevens voorzitter van de begeleidingscommissie was) en dr. P. van
Velthoven. Het boek werd geschreven in opdracht van de Raad van Bestuur van Atrium Medisch Centrum.
3. Voor informatie over het Kerkraadse ziekenhuis wordt verwezen naar Wolf (2004) en Stichting ZVB (1984).
4. Coriovallum was een Romeinse nederzetting die gesitueerd was op het kruispunt van twee belangrijke wegen destijds: Boulogne –
Keulen en Xanten - Trier
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 53

54
waren van matige kwaliteit, zowel de academische als de niet-academische. Geneeskundigen
die rond het midden van de eeuw in Heerlen werkzaam waren hadden hun opleiding overigens
vaak in het buitenland gevolgd. 5 Na het midden van de 19e eeuw werden een aantal belangrijke
wetten ingevoerd, zoals in 1865 de door Thorbecke voorgestelde wetten betreffende de
hervorming van de gezondheidszorg. Dit betekende een einde van het optreden van
halfbevoegden. Als overgangsmaatregel gold dat reeds gevestigde geneeskundigen mochten
aanblijven. In Limburg was het effect van de invoering van de nieuwe wet groter dan elders. De
reden hiervan wordt uit het volgende citaat van de plattelandsarts Bruinsma duidelijk:
“…[vestiging] op die afgelegen en armoedige plaatsjes, waar bij slaafsche arbeid toch nimmer
een zodanig bestaan ter verwerven is, als waarop de tegenwoordige geneesheer meent recht te
hebben voor zich en zijn gezin’ (Bruinsma, 1883, cit. door Philips, p. 35).“
Door genoemde wetgeving daalde het aantal geneeskundigen van 1 per 3000 in 1851
naar 1 per 5500 in 1900, hetgeen ver beneden het landelijke gemiddelde lag.
De eerste arts-nieuwe-stijl kwam in 1880 naar Heerlen: Eduard Wintges (1850-1921). Hij
was hier werkzaam tot 1885, het jaar waarin hij adjunct-inspecteur van het Geneeskundig
Staatstoezicht op de Volksgezondheid voor Noord-Brabant en Limburg werd en
daarvoor naar Maastricht verhuisde. 6 Door het vertrek van Wintges in 1885 en ziekte
van Piters, kwam de geneeskundige zorg in Heerlen in het nauw. Het gemeentebestuur
heeft enkele jaren gezocht naar een geschikte
opvolger van Piters. 7 Regelmatig werd de hulp
ingeroepen van de in Valkenburg praktiserende E.
Hermann of van buitenlandse artsen. In het najaar
van 1891 gelukte het Karel Frederik Wenckebach
(1861-1940, figuur 1) naar Heerlen te halen. 8 Hij
begon zijn werkzaamheden enkele maanden voor
het overlijden van Piters in 1892. Hij voelde zich
nauwelijks in staat de plattelandspraktijk in
Heerlen te voeren, doch met behulp van hetgeen
hij had geleerd en de nodige boeken, mede door
‘der glücklicherweise sehr widerstandsfähigen
Figuur 1: K.F. Wenckebach
5. WJ Roebroeck (1765-1843, heelmeester), Luik, werkzaam van 1819-1843; JH Vandenbergh (waarschijnlijk heelmeester), Keulen,
werkzaam van 1824-1828 in Brunssum; GH Hustinx (1802-1865, geneesheer), Luik, werkzaam van 1830-waarschijnlijk tot 1833;
PL Mols (1802-1871, heelmeester), Würzburg, werkzaam van 1833-1871 en JJ Jaegers (1810-1872, geneesheer), Leuven/Keulen,
werkzaam van 1835-1872. Later volgden nog A Gobée (heelmeester/vroedmeester), werkzaam in Heerlen van 1857-1862 en HN
Piters (heel/vroedmeester), in Heerlen vanaf 1855, opvolger van Jaegers als gemeentearts in 1872.
6. Zijn zoon was mijnbouwkundig ingenieur en zijn kleinzoon huisarts te Heerlen van 1953-1987.
7. Zie voetnoot 5
8. Karel Frederik had een zus en twee oudere broers: LWR was schilder en tekenaar; HJE directeur van de Staatsmijnen.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Figuur 2: Brief van
Wenckebach aan De Wever
(1937).
Limburger Bevölkerung’ wist hij zich door deze periode heen te slaan. Hij betrok het huis
aan de Geleenstraat 6c. Zijn dochter schreef hierover later (1985):
“De praktijk van mijn vader was zeer uitgebreid. Vooral het bezoeken van de boerengezinnen
buiten in de heuvels, nam veel tijd in beslag. Er waren geen auto’s en geen fietsen, dus moest hij
gebruik maken van paard en wagen, het zogenaamde dokterskoetsje. Als de slechte toestand
van de wegen dit niet toestond, klom hij het paard op of ging hij te voet en in de winter met de
slee (Wenckebach, 1985).“
In 1896 besloot Wenckebach terug te keren naar Utrecht, mede op advies van een oude
barones uit een van de kastelen in de omgeving, die zijn nog immer aanwezige
wetenschappelijke belangstelling had waargenomen. 9 Hij werd opgevolgd door Chr. P.
Dillen (geb 1861) en F. de Wever (1869-1940). Later zou hij aan zijn opvolger De Wever
schrijven (Wien, 30-3-37; zie figuur 2):
Hooggeachte Coll. De Wever,
Het artikel over uw veertigjarig jubileum bracht me ineens 40 jaar terug, naar het einde van mijn
verblijf in ’t oude Heerlen! Ik ben voor 3 jaar nog eens een middag in Heerlen geweest en
herkende nog uit die oude tijd [sic]. Wij hebben elkaar niet dikwijls gezien, maar ik lees nog altijd
de berichten uit de afdeling Heerlen, en vond dan ook altijd uw naam. Toen ik wegging van
Heerlen was juist de [sic] spoor Sittard Aken geopend! Ik vond bij mijn laatste bezoek De Hesselle
natuurlijk zeer oud geworden, ik geloof 80 jaar, maar hij was toch nog de oude trouwe vriend en
raadgever. Ik wens u geluk met een succesvolle levensloop en hoop dat ’t u ook verder goed zal
gaan. Wilt u bij gelegenheid mijn groeten aan de afdeling doen en zeggen, dat ik mijn bezoek en
de … in Heerlen niet heb vergeten! Met collegiale groeten, KF Wenckebach (Wenckebach, 1937).
9. Wenckebach werd huisarts in Utrecht, vervolgens hoogleraar interne geneeskunde in Groningen (1901), voorzitter van de KNMG
(1909), hoogleraar interne geneeskunde te Straatsburg en uiteindelijk in Wenen (1914) alwaar hij in 1929 met emeritaat ging en in
1940 op 76-jarige leeftijd overleed.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 55

56
Van Dillen was vooral verbonden aan de Kneipp-inrichting. 10 Mgr. Petrus Joseph Savelberg
(1827-1907) had enkele jaren tevoren een tweetal congregaties opgericht, een voor
zusters en een voor broeders, ten einde de armen en zieken te kunnen verzorgen. In
1867 was het eerste gasthuis geopend. Verder had hij in 1891 broeder Aloysius (Eduard
Vrijens, 1854-1942) naar Wörishofen in Beieren gestuurd om bij pastoor Sebastiaan
Kneipp in de leer te gaan. In 1892 had deze broeder, die zelf aan epilepsie had geleden,
de ‘geneesmethode’ in Heerlen ingevoerd, eerst in een schuurtje achter het
Broedershuis. Op 1 mei 1898 werd een nieuw Sanatorium geopend. Wenckebach zag zijn
naam niet graag in verband gebracht blijkens een brief aan de redactie in het Nederlands
Tijdschrift voor Geneeskunde in 1893 en naar aanleiding van een vermelding in het
Geneeskundige Jaarboekje.
“…dat die opgave van mijn persoon als Geneesheer-Directeur der KNEIPP’sche inrichting te
Heerlen in een misverstand zijn oorsprong heeft? Het is mij te zeer onaangenaam op de eerste
bladzijde van het Jaarboekje voor een gansch jaar als Kneipp-dokter gebrandmerkt te staan
(Wenckebach, 1993).“
In 1897 kwam Frans de Wever naar Heerlen. Hij was gevraagd door burgemeester en
apotheker Ch. De Hesselle. De Wever was in 1869 te Nuth geboren. Zijn vader was er
apotheker. Hij volgde het gymnasium te Rolduc en studeerde geneeskunde te Amsterdam,
waar hij in maart 1897 afstudeerde. Korte tijd na zijn vestiging had hij reeds een bloeiende
praktijk, die zich tot ver in de omgeving uitstrekte. Hustinx schreef over hem:
“Er ging van hem een meer dan gewone aantrekkingskracht uit, welke hij te danken had aan
zijn persoonlijkheid. Hij was ongeduldig van natuur, maar voor zijn patiënten was gij het geduld
en de hulpvaardigheid zelve. Zonder overdrijving kan men zeggen, dat van hem nooit een patiënt
onvoldaan is weggegaan (Hustinx, 1940).“
De Wever begon zijn praktijk aan de Klompstraat, maar na zijn huwelijk met de
Maastrichtse Clémence Hoeberechts verhuisde hij naar de Bongerd. Alhoewel hij in 1902
als eerste in de regio een auto tot zijn beschikking had, heeft hij jarenlang de regio te
paard moeten afreizen. Hij had altijd paarden op stal. Consulten aan huis werden meestal
gevraagd voor een partus of een ongeval.
De opkomst van de mijnbouw en het eerste ziekenhuis in de regio
Met de komst van de mijnen groeide de bevolking van Heerlen in snel tempo. In 1920
waren er reeds 33.000 inwoners. Aanvankelijk was De Wever de enige huisarts. Tevens
had hij een aanstelling als spoor- en mijnarts (bij de Oranje-Nassau 1). Nadat hij enige
druk uitgeoefend had op Savelberg kon in 1904 het eerste ziekenhuis, toen nog in de tuin
van een van de twee Kneippinrichtingen, Mariabad, geopend worden. Het ziekenhuis was
eigendom van de Kleine Zusters van de H. Joseph. Enkele zusters verzorgden de
10. Kneipp methode: soort alternatieve geneeswijze, gebruik makend van waterkuren, beschreven door de Beierse pastoor Kneipp.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

opgenomen patiënten. Tot 1919 heeft De Wever zijn huisartsenpraktijk hier gehad,
bijgestaan door de chirurg Eduard Hustinx, die een praktijk in Maastricht had, iedere
zaterdag op de fiets naar Heerlen kwam om er te opereren. Na de opening van enkele
nieuwe mijnen, waaronder de Oranje-Nassau 2 in 1907, ontstond er behoefte aan
uitbreiding, 25 bedden was veel te weinig. In 1909 was de nieuwbouw voor 60 bedden
gereed. Mgr. Driessen, opvolger van Savelberg, was inmiddels in 1907 directeur van het
ziekenhuis geworden. Hij zorgde er voor dat Hustinx zich definitief in Heerlen vestigde.
Verder kwam er een röntgenapparaat, grotendeels betaald door De Wever zelf.
Bedrijfsongevallen en beroepsziekten leidden tot een groter beroep op de bedden. Van de
Rijksverzekeringsbank (RVB) kreeg het ziekenhuis vanaf 1910 f 2,50 per dag voor iedere
mijnwerker die ten gevolge van een bedrijfsongeval was opgenomen. Ziekenhuis en mijnen
waren sterk van elkaar afhankelijk. In 1913 betrof 30% van de opnames slachtoffers van
bedrijfsongevallen (Wolf, 2004, p.26). De kwaliteit van de zorg werd gecontroleerd door
artsen van de RVB. Met geld van de Staatsmijnen werd in 1912 met een nieuwe uitbreiding
begonnen. De Mijnvereeniging stelde wel diverse eisen: er moest een inwonend medicus
komen, een laboratorium en een Zanderinrichting (met grote apparaten t.b.v. van fysische
therapie). Twee jaar later was het nieuwe ziekenhuis gereed en behoorde met 283 bedden
tot de drie grootste katholieke ziekenhuizen van Nederland. In het zelfde jaar werd het
St. Jozefziekenhuis te Kerkrade geopend. Dat beschikte over vijftig bedden en de patiënten
werden behandeld door huisarts Panhuyzen. Het merendeel van de verpleegdagen werd
betaald door het Algemeen Mijnwerkersfonds (AMF).
Alhoewel specialisatie in de geneeskunde reeds in de tweede helft van de 19e eeuw
ontstond, betraden de eerste specialisten vanaf 1913 het ziekenhuis te Heerlen, om te
beginnen met J. van Leent, KNO- en oogarts. In 1916 werd A. Hintzen tot geneesheerdirecteur
benoemd en op aandringen van de mijnen werd in 1917 een Raad van Toezicht
aangesteld, bestaand uit twee werkgevers, twee vertegenwoordigers van de arbeiders en
burgemeester Waszink. Kort daarna werd gestart met een opleiding voor
lekenverpleegsters en opdracht gegeven tot verdere uitbreiding van het beddenhuis, die
in 1920 gereed kwam. Het ziekenhuis telde toen maar liefst 360 bedden. Inmiddels was
het ziekenhuis in 1919 onder een zelfstandige stichting gebracht, die de gebouwen voor
een niet al te hoog bedrag overnam van de Kleine Zusters van de Heilige Joseph.
De mijnafdeling
In verband met het stijgend aantal bedrijfsongevallen, mede veroorzaakt door het verlies
van ervaren Duits personeel in de eerste wereldoorlog, werd A. Vossenaar, controlerend
geneesheer van de RVB, door de mijndirecties aangesteld voor een half jaar om de
letselbehandeling door te lichten (Wolf, 2004, p.45). In zijn rapport was veel kritiek te
lezen op de gang van zaken, ook over de behandeling in het ziekenhuis, bijvoorbeeld die
door Hustinx. Naar aanleiding van het rapport werden in 1918 drie mijnartsen
aangesteld. Degene die de Oranje-Nassau 1 mijn onder zijn hoede had werd
hoofdmijnarts en zijn standplaats was het ziekenhuis. Deze positie werd bekleed door
Vossenaar zelf. Hij zou de mijnafdeling in het ziekenhuis gaan leiden. Alleen als er bloedig
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 57

58
ingegrepen moest worden werd de patiënt naar de chirurg verwezen. Zoals te
verwachten verliep een en ander niet zonder protest van Hustinx, maar uiteindelijk was
hij niet in staat de oprichting van het mijnartseninstituut tegen te houden.
Figuur 3 ongeveer hier
Mede door zijn rol in deze kwestie was de positie van geneesheer-directeur Hintzen
zwakker geworden. Hij werd geneesheer-directeur van ziekenhuis Calvariënberg in
Maastricht en vervangen door de internist
L. Crobach (figuur 3). Vermoedelijk door zijn
invloed werd de verstandhouding tussen Vossenaar
en de andere artsen in het ziekenhuis beter. Aldus
waren er rond 1920 zeven stafleden in het
ziekenhuis. De internist, Crobach, die ook zenuwen
zielsziekten behandelde, had tevens het
laboratorium onder zijn hoede. De Wever
verzorgde de verloskunde en röntgenologie,
Hustinx (figuur 4) de chirurgie, Van Leent de
oogheelkunde en KNO, Ottenhoff de dermato -
logie, Vossenaar de mijnafdeling en Niervergeld de
apotheek. Twintig jaar later was dit aantal
uitgebreid tot 15. Zowel Hustinx als Crobach
hadden assistenten (respectievelijk Van Berckel en
Hoek). Beiden fungeerden echter al spoedig als
volledig specialist. Schiphorst was in 1925
consulent voor zenuw- en zielsziekten geworden.
Hij was reeds sinds enkele jaren verbonden aan de Figuur 3: L. Crobach
Kneippinriching, met name voor de behandeling
van epilepsiepatiënten. De verloskunde werd door
E. Driessen verzorgd. Bovendien was er nu een
aparte oogarts (Hötte). O. Driessen behandelde de
zuigelingen. De specialisten begonnen al relatief
vroeg met het opleiden van assistenten. Hustinx
begon met drie en eindigde met zeven assistenten.
Kinderarts Driessen en zenuwarts J. de Jong waren
ook bevoegd tot opleiden, evenals Crobach.
De tweede wereldoorlog
In de tweede wereldoorlog hielpen verschillende
specialisten met het onderduiken van mensen. De
Jong behandelde Joodse onderduikers die psycho -
tisch waren geworden. Van Berckel (figuur 5) was
actief in het verzet en verborg thuis onderduikers,
waaronder Joodse kinderen en neergeschoten
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN
Figuur 4: E. Hustinx

geallieerde piloten, die hij zonodig eerst het in het
ziekenhuis behandelde (Wolf, 2004, p.76). Kort
voor de bevrijding werd hij opgepakt en in Vught
gefusilleerd. De rector van het ziekenhuis, N.
Prompers, was lid van een verzetsgroep.
De naoorlogse periode
Na de dood van Hustinx in 1946 werd de
chirurgie verdeeld over drie specialismen. Neelen,
die als opvolger van Vossenaar de mijnafdeling
beheerde werd tot orthopeed benoemd, Frits
Buytendijk deed de algemene chirurgie en Th. van
Sante werd gynaecoloog en obstetrist. Vanwege
zijn drukke werkzaamheden als directeur, werd de
internist Crobach in de jaren veertig vervangen
door Schweitzer en Hoek door Moors. Crobachs
directeursfunctie werd in 1949 overgenomen
door Lindeboom. In dat jaar telde het ziekenhuis
585 bedden en was daarmee het op twee na
grootste katholieke ziekenhuis in Nederland. Het
Figuur 5: K. van Berckel
aantal werkzame artsen was nog relatief klein,
namelijk twaalf, terwijl er op dat moment maar
liefst dertien mijnartsen in de regio actief waren en bij het AMF zestien controlerende
geneesheren. In de jaren vijftig breidde het aantal specialismen zich echter verder uit, te
beginnen met urologie en longziekten.
Bestuur
Dat het toezicht op het ziekenhuis altijd sterk bepaald werd door de mijnen, bewijst
onder meer het feit dat de voorzitters van het college van regenten vaak directeur van
een mijn waren. Tussen 1918 en 1969 waren achtereenvolgens W. Schweitzer (1918-1946;
directeur van Laura & Vereeniging), F. Bianchi (1946-1950; directeur van de Oranje
Nassaumijnen) en J. Maenen (1950-1969, bij zijn aantreden als bestuurslid secretaris van
de Limburgse Werkliedenbonden en lid van Provinciale Staten) voorzitter (Wolf, 2004,
p.82). Daarnaast was Frowein, van de Staatsmijnen, maar liefst tot 1958 lid van het
college. Maenen was tevens lid van de Eerste Kamer (KVP). Ook burgemeester van
Grunsven is jarenlang regent geweest (1926-1963). Toch hadden deze mensen minder
met het dagelijks bestuur van het ziekenhuis te maken dan elders, mede door hun druk
bezette leven. De ziekenhuisdirectie, Lindeboom en van 1961 tot 1982 A. Poels als
economisch directeur hadden het voor het zeggen. 11 In 1957 was bovendien nog een
adjunct-directrice voor de verpleging aangesteld. 12
11. Alhoewel in 1961 als econoom aangetrokken, werd hij pas in 1965 benoemd als directeur, op hetzelfde niveau als Lindeboom.
12. Zuster Thomas; vanaf 1968 werd deze positie door een leek ingenomen, mw. M Schulpen
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 59

60
De verpleegkundigen
Het beeld op de afdelingen, maar ook in veel leidinggevende posities, werd aanvankelijk
nog hoofdzakelijk bepaald door religieuzen. Zij maakten vele uren en wisten veel over de
patiënten, waardoor zij ook veel te zeggen hadden. In de jaren vijftig kwamen er geleidelijk
meer lekenzusters. In 1955 werkten 44 van de 130 religieuzen in de verpleging. Er waren
toen in totaal 300 verpleegkundigen. In 1964 werd bepaald dat religieuze zusters het recht
kregen om op lekenbasis te gaan werken. Dat kostte veel geld, want niet alleen ontvingen
zij dan een redelijk salaris, ook moesten zij zich aan arbeidstijden houden. Het laatste
betekende dat er meer personeel moest worden aangenomen. Dit had onder meer het
gevolg dat het klassetarief van 25 gulden in 1962 steeg naar 38 in 1966(Wolf, 2004, p.88).
De daling van het aantal religieuzen zette in de jaren zestig door. In 1960 verdwenen ook
de grote kappen. Naast een toenemend aantal lekenverpleegsters, kwamen er geleidelijk
ook meer mannen. Terwijl dat er in 1920 nog maar zes waren, was dit aantal in 1950
toegenomen tot twintig en in 1962 tot tweeëntachtig. Dit was aanzienlijk meer dan elders
in het land en had vermoedelijk onder meer met de mijnafdeling te maken, maar ook met
het feit dat er onder mannelijke verpleegkundigen minder verloop was dan onder de
vrouwelijke. In 1963 werd het eerste mannelijke afdelingshoofd benoemd.
Verdere ontwikkelingen
Intussen groeide het aantal ziekenhuisbedden gestaag. In 1954 steeg het aantal naar 670
bedden, in 1959 naar 833 en in 1966 naar 844. De gemiddelde verpleegtijden daalde tussen 1950
naar 1967 van 22,2 naar 17. De patiënten werden op grote zalen verpleegd. De zalen hadden
soms wel 28 bedden. In de nieuwbouw van 1954 kwamen er alleen nog zalen met acht bedden.
Ziekenhuizen verdienden destijds niets aan de poliklinieken. Aantallen patiënten werden hier niet
genoteerd. Patiënten moesten dikwijls eindeloos wachten, kwamen ’s morgens al heel vroeg en
bij sommige specialisten zaten ’s avonds laat nog steeds patiënten te wachten. Na de tweede
wereldoorlog begon het aantal specialisten flink te stijgen, mede onder invloed van nieuwe
medische ontwikkelingen zoals
de komst van de antibiotica en
de mogelijkheden met betrekking
tot anesthesie. Tussen 1950 en 1967
steeg het aantal specialisten van
twaalf naar negenenveertig. Het
AMF speelde hierin een belangrijke
rol, omdat zij de best mogelijke
hulp voor de mijnwerkers
wensten (Wolf, 2004, p.97). Zij
probeerden er voor te zorgen
dat er voor de mijnwerkers
kortere wachttijden waren dan
13. bron: Wolf, 2004, p.98
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN
Tabel 1. Nieuwe specialismen 1950 – 1967 13
1952 Urologie
1953 Anaesthesie Van de Vijver
Klinsche chemie
Bacteriologie
Mondheelkunde
1954 Longziekten H.Buytendijk
1955 Rheumatologie
1957 Electro-encephalografie Mol
1958 Cardiologie Paanakker
1959 Neurochirurgie Coene
1962 Psychologie
1965 Radiotherapie Lokkerbol
1973 Plastische chirurgie

voor andere patiënten en gebruikten het argument dat het anders schadelijk zou zijn voor de
economie in Nederland, zeker zo kort na de oorlog. Er werd zelfs gedreigd met het oprichten van
ziekenhuizen elders in de mijnstreek. Vanwege de wachttijden kwam er in 1959 een tweede
röntgenafdeling (met J. Lamers en C. Versteegh) omdat Twaalfhoven zich niet wilde associëren.
Silicose
De komst van een longarts in 1954 was ook geen overbodige luxe. Reeds lang was
bekend dat mijnarbeid gepaard ging met longziekten, met name silicose. De mijnwerkers
probeerden zich hiertegen te beschermen door tabak te pruimen, een natte halsdoek
voor de mond te dragen en na afloop van het werk melk te drinken (Wolf, 2004, p.101).
Mijnarts Vossenaar probeerde vanaf 1936 de ziekte te bestrijden door middel van
preventie, onder meer door het laten dragen van een masker en door de boorhamers
uit te rusten met spoelkoppen. Men was in de veronderstelling dat vooral steenwerkers,
die de gangen moesten maken met boormachines en springstof, risico liepen. Er kwam
ook een zogenaamd stoflaboratorium. Longarts Mey, in dienst als mijnarts bij de
Staatsmijn Hendrik, lichtte de steenarbeiders door en wanneer de foto tekenen van
silicose vertoonden, werden zij overgeplaatst naar een stofarme omgeving. Hij
promoveerde in 1947 op zijn onderzoek. Intussen werden er geleidelijk aan meer
maatregelen getroffen. In de jaren vijftig kwam er een ondergronds waterleidingnet. Bij
de Staatsmijn Emma werden een Stofinstituut en een Longinstituut ingericht. In 1950
waren alle 33.000 Limburgse mijnwerkers doorgelicht. Maar liefst tien procent van hen
kreeg advies om in een stofvrije of stofarme omgeving te gaan werken (Wolf, 2004,
p.103). In opdracht van de RVB, 14 die de rente uitbetaalde (maximaal 80% van het laatst
verdiende loon), werden keuringen verricht. Echter veel van de door het Longinstituut
afgekeurde mijnwerkers liet men bij Utrechtse hoogleraren herkeuren en zij werden dan
vaak alsnog goedgekeurd. De SVB (Sociale Verzekeringsbank, opvolger van de RVB)
richtte in 1959 een eigen Longinstituut op onder leiding van J. Rodenburg. Met de
longartsen van het Consultatiebureau ter bestrijding van Tuberculose en de longartsen
uit het ziekenhuis ontstond een samenwerkingsverband. De patholoog-anatoom Van der
Zalm zag de eerste verschijnselen van silicose reeds optreden na tien jaar ondergronds
arbeid. De gemiddelde leeftijd waarop de mijnwerker zijn carrière begon bedroeg 16 en
de levensverwachting was slechts 54 jaar. In 1965 kondigde de toenmalige minister van
Economische Zaken Den Uyl sluiting van de mijnen aan.
(figuur 6)
Ambities in de jaren vijftig
De ambities van de Heerlense specialisten kwamen duidelijk naar voren toen chirurg
Buytendijk, in samenwerking met anaesthesist Van de Vijver, in de jaren vijftig begonnen
met hartoperaties, met name aan de ductus botalli en het pericard. Dit gebeurde na
afkoeling van het lichaam van de patiënt. Later werd ook begonnen met moeilijker
ingrepen, maar vanwege de grote investeringen (onder meer voor de hart-longmachine)
werd uiteindelijk afgezien van continuering van de hartchirurgie. Wat wel lukte was het
14. Rijksverzekeringsbank; zie boven
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 61

62
Figuur 6 De medische staf anno 1954
binnenhalen van het specialisme neurochirurgie, in die tijd niet eenvoudig omdat er maar
tien neurochirurgen in Nederland waren. Voor de zenuwarts De Jong (figuur 7) was het
echter een voorwaarde om de B-opleiding te kunnen omzetten in een volledige
opleidingsbevoegdheid. Het Maastrichtse St. Annadal had dezelfde wens, maar de
Nederlandse neurochirurgen en de staatsecretaris kozen uiteindelijk voor Heerlen. Het
werd duidelijk dat het St. Josephziekenhuis zijn plaats tussen de andere grote
Nederlandse ziekenhuizen wilde bewijzen.
De door Verbiest opgeleide L. Coene begon in
1959 in Heerlen en kreeg een afdeling met 25
bedden. Terwijl er in 1959 nog 187 operaties
werden uitgevoerd was dit in 1960 reeds gestegen
naar 640. In die periode begon Coene ook met
vasculaire chirurgie onder koeling. Rond deze tijd
kwam ook J. Mol naar Heerlen, die een EEGafdeling
inrichtte. Behalve een neurochirurg
gelukte het ook om een radiotherapeut aan te
trekken. Lokkerbol, directeur van het Antoni van
Leeuwenziekenhuis, wilde daar weg. Voor het
benodigde telekobaltapparaat werd een bunker
gebouwd met betonwanden. Men vond de snelle
komst van een radiotherapeut zo belangrijk dat de
investeringen nog in het oude ziekenhuis werden
gedaan op een moment dat het nieuwe De
Weverziekenhuis al in aanbouw was.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN
Figuur 7: J. de Jong

Opleiding en
onderzoek
Bij bovengenoemde ambities paste
het ook om zoveel mogelijk
specialistische opleidingen te creëren
(tabel 2). Opleiding en onderzoek
horen bij elkaar, reden waarom rond
1960 diverse specialisten promo -
veerden, waaronder internist Lips en
KNO-arts B. van de Brekel in 1959,
gynaecoloog Schellekens en de
anaesthesisten Van de Vijver en
Lelkens in 1961. Zenuwarts De Jong
was reeds in 1955 gepromoveerd
op onderzoek bij een grote
hoeveelheid patiënten met dystrofia
myotonica die hij hier aantrof.
Bovendien beschreef hij twee geheel
nieuwe ziektebeelden: myotonia
levior en hereditaire aanleg voor
drukneuropathieën. 15
Tabel 2. Specialistische opleidingen
(1950-1966) 16
A-opleiding Opleider
1948 Chirurgie F. Buytendijk
Interne geneeskunde P. Schweitzer
1956 Urologie H. de Vries
1957 Kindergeneeskunde O. Driessen
1960 Anaesthesie A. van de Vijver
1962 Orthopaedie P. van Haeff
Longziekten H. Buytendijk
Klinische chemie P. Brombacher
1969 Gynaecologie Th. van Sante
B-opleiding
1948 Zenuw- en zielsziekten J. de Jong
Gynaecologie Th. van Sante
1953 KNO H. Lubbers
1958 Pathologische anatomie H. van der Zalm
Nieuwbouw – het De Wever-Ziekenhuis
In 1963 werd door het college van regenten besloten een nieuw ziekenhuis te bouwen.
De bouwdirectie bestond behalve uit de beide directieleden Lindeboom en Poels, tevens
uit bestuurslid van Edixhoven die als mijndirecteur bouwervaring had. De nieuwbouw
werd ingericht als zogenaamd ‘Breitfussziekenhuis’, conform enkele andere grote
Nederlandse ziekenhuis in die periode, met een hoge toren waarin de verpleegafdelingen
gevestigd zijn en een brede voet van enkele etages met daarin de behandelafdelingen en
poliklinieken. 17 In februari 1968 kon met de verhuizing worden begonnen en in juni werd
de officiële opening verricht door prinses Beatrix. Met de zeventien verdiepingen tellende
verpleegtoren met gemiddeld 35 bedden per afdeling (twee per etage) ontstond er een
capaciteit van 943 bedden.
Er is nog enige tijd sprake geweest van een apart protestants-christelijk ziekenhuis,
immers met de komst van mijnwerkers van elders (inclusief de directieleden), waren er
nogal wat protestantse inwoners in de regio komen wonen. In de jaren vijftig was er een
‘Stichting tot bouw en exploitatie van protestantse ziekenhuizen in Limburg’ opgericht.
Men wilde in Heerlen een ziekenhuis met ongeveer 125 bedden bouwen. Er werd
inderdaad een ontwerp gemaakt op een terrein vlakbij het geplande nieuwe katholieke
15. Zie De Jong ,1947 en Koehler, 2003
16. Bron: Wolf, 2004, p. 115.
17. Bijvoorbeeld het Diaconesse in Eindhoven (1966), Leyenburg in Den Haag (1971) en het St. Franciscus in Rotterdam (1975).
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 63

64
ziekenhuis. Uiteindelijk werd na veel overleg besloten tot een geïntegreerd ziekenhuis
(1967). Weliswaar moesten hiervoor twee katholieke bestuurszetels worden ingeleverd,
de statuten worden gewijzigd en de naam veranderd, maar het leverde ook voordelen op
zoals een groter terrein en meer bedden. Terwijl men oorspronkelijk de naam St. Joseph
Ziekenhuis – Wenckebach Kliniek in gedachten had, maar het werd uiteindelijk De Wever
ziekenhuis naar de stichter van het eerste ziekenhuis in 1904.
Verdere groei en organisatieverandering
Tussen 1967 en 1980 groeide de medische staf van 48 naar 78 leden. Alhoewel het
nieuwe ziekenhuis efficiënt werd ingericht, klaagde men ook over het feit dat men elkaar
niet meer tegenkwam. Met de stijging van het aantal personeelsleden (1000 in 1960 en
1500 in 1970) ontstond er een behoefte aan wijziging in de organisatie. In 1970 kwam er
een dienstenstructuur: een medische, een economisch-administratieve en een
personeelsdienst. Vier jaar later kwam er de dienst organisatieontwikkeling bij. In 1977
werd R. Lubbers hoofd van laatstgenoemde dienst (met daaraan toegevoegd
Personeelszaken) en tevens lid van de directie. Deze drie directieleden zijn het langst in
dienst gebleven: Lindeboom 31, Poels en Lubbers elk 17 jaar. De directieleden die daarna
kwamen bleven allen veel korter. Hetzelfde geldt voor het bestuur. Maenen was lid van
1919-1969, de laatste 19 jaar als voorzitter. Zijn opvolgers, deels ook nog afkomstig uit
de mijnbouw, zouden aanzienlijk korter in het bestuur blijven. Toen Rottier de taak van
Maenen overnam bleek het bestuur zich ook veel meer te gaan bemoeien met de gang
van zaken in het ziekenhuis. Vaker dan voorheen werden belangrijke beslissingen door de
bestuursvoorzitter genomen. Ook Rottiers opvolger Teeuwisse hield de teugels nog strak
in handen. Diens opvolger Timmermans was van mening dat de dagelijkse leiding mans
genoeg was om het ziekenhuis te besturen. In 1999 werd deze ingeslagen weg voortgezet
toen er een nieuwe structuur kwam met een Raad van Bestuur en een Raad van Toezicht.
Nadat in de jaren zestig de medische staf was opgericht, ging deze zich in de jaren
zeventig meer bezig houden met kwaliteitsbeleid. Er kwamen diverse stafcommissies,
waaronder een infectiecommissie, een fonacommissie (fouten en near-accidents) en een
intercollegiale toetsingscommissie. Deze laatste begon met een wekelijkse
necrologiebespreking. Later werd het handelen van de medische staf kritisch getoetst aan
de hand van maandelijkse thema’s.
Nadat er in 1964 reeds een overlegorgaan in het leven was geroepen, kwam er in 1971
en ondernemingsraad. In feite was dit de periode waarin zowel het personeel als de
patiënten mondiger werden. Het werd tijd dat er meer aandacht kwam voor zowel de
arbeidsomstandigheden van de verpleegkundigen als voor de wensen van de patiënt. In
1969 kwamen de eerste patiëntenfolders en een jaar later de eerste patiëntenenquêtes.
Uit de enquêtes bleek onder meer dat een derde van de polikliniekbezoekers meer dan
een uur in de wachtkamer doorbracht (Wolf, 2004, p.141). Pas in 1975 ging men voor het
eerst het aantal polibezoekers tellen. Het bleken 70.000 patiënten (waarvan een deel
meer dan een keer kwam, zodat het totaal aantal polibezoeken op 277.000 kwam), meer
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

dan tweemaal zoveel als men geschat had. Een en ander had te maken met de financiering
van het ziekenhuis dat voorheen uitsluitend geschiedde op grond van het aantal bedden.
De lange wachttijden en de ontevredenheid van de patiënten, onder meer blijkend uit de
enquêtes, leidden tot de oprichting in 1981 van het Patiëntenservicebureau, een van de
eerste in Nederland.
Welterhof 18
Nadat vanaf 1925 zenuwarts Schiphorst neurologische en psychiatrische patiënten
behandelde die hij opnam op de interne afdeling, ontstond er met de komst van De Jong in
1941 een grote psychiatrisch-neurologische afdeling met uiteindelijk maar liefst negentig
bedden. De psychiatrische patiënten die langdurige verpleging nodig hadden werden naar
Venraij overgeplaatst. Behandeling bestond uit medicamenteuze therapie (vanaf de jaren
vijftig) en soms uit electroshocktherapie of een enkele keer een leukotomie 19 uitgevoerd
door Coene. In de jaren zeventig ontstond de beweging van de antipsychiatrie. Sociotherapie
en creatieve therapie werden vanaf 1970 in het nieuwe ziekenhuis ingevoerd. Met deze
veranderingen ontstond er ook een behoefte aan nieuwbouw voor de psychiatrische
patiënten, want op de nieuwe behandelingen was de afdeling niet ingesteld. In 1974 vertrok
de afdeling psychiatrie uit het ziekenhuis naar de nieuwbouw Welterhof, waarmee het aantal
ziekenhuisbedden daalde met veertig naar 903 (Wolf, 2004, p.145).
Nieuwe technieken
Vanaf de jaren zestig deden nieuwe technieken hun intrede in het ziekenhuis. Zo begon
internist Zeppenfeldt in 1969 met nierdialyse, de enige afdeling in de provincie. Om in die
tijd voor zo’n behandeling in aanmerking te komen moest de patiënt jonger dan 45 jaar zijn
en in aanmerking komen voor transplantatie. De capaciteit van de afdeling nam geleidelijk
toe van twee in het begin tot zes in 1980 en tien in 1987. In de jaren tachtig kwamen de
kijkoperaties in zwang. Inmiddels was er ook een niersteenvergruizer gekomen (1988).
Landelijke bekendheid kreeg neurochirurg A. Slooff, die hier vanaf 1976 plexus brachialis
transplantaties uitvoerde, zowel traumatische letsels als (vanaf 1986) geboorteletsels
werden in Heerlen geopereerd. Er ontstond een heel behandelteam voor de behandeling
van dergelijke patiënten, inclusief neurochirurg, radioloog, klinisch neurofysioloog,
revalidatie-arts, kinderarts en plastisch-chirurg. De in toenemende mate complexe zorg
rond bepaalde patiëntengroepen leidde er toe dat er steeds meer van dergelijke
multidisciplinaire teams kwamen, zoals bijvoorbeeld voor patiënten met longkanker.
Inmiddels was ook de radiologie-afdeling mee gegaan met de nieuwe ontwikkelingen.
Negen jaar na de uitvinding in 1970 werd in Heerlen de eerste CT-scan in gebruik
genomen. De eerste MR-scan kwam relatief laat, namelijk pas vijf jaar nadat deze op andere
plaatsen in Nederland was ingevoerd. Echter met de digitalisering van de radiologie was
Heerlen juist weer vroeg. In 2003 werd de laatste analoge röntgenfoto gemaakt en
sindsdien kunnen specialisten foto’s digitaal op de computer aan de patiënt tonen.
18. Zie voor informatie hierover Wolf (2004) en Blok en Vijselaar (1999).
19. Neurochirurgische ingreep waarbij een deel van de witte stof van de hersenen in het voorhoofd wordt doorgesneden (hoofdzakelijk
in de periode dat er nog geen neuroleptica beschikbaar waren).
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 65

66
Kortere verpleegduur en meer dagbehandelingen
Door veranderde inzichten en efficiëntere zorg is in de loop der jaren de verpleegduur
aanzienlijk terug gelopen. Was deze in 1968 nog ruim achttien, in 2003 bedroeg deze nog
slechts acht dagen. Een van de maatregelen die bijdroegen aan de verkorting is de
invoering in 1994 van het poliklinisch preoperatief onderzoek. De zorg in dagverpleging,
gestart in de jaren tachtig, bedroeg in 1985 3006 en steeg in de loop der jaren naar
23.732 in 2003. Het aantal erkende bedden steeg van 943 in 1968 naar 1171 in 1996 en
1230 in 2000. De stijging was het gevolg van beide nog te noemen fusies. Toch was dit
minder dan het totaal aantal bedden in Oostelijk-Zuid Limburg in het jaar 1970 dat maar
liefst 1785 bedroeg (952 in Heerlen, 350 in Kerkrade en 269 in Brunssum; verder nog
214 in de Vroedvrouwenschool). In 1994 kwam er bovendien een kort verblijf-afdeling
voor patiënten met een ‘planbare ingreep’. De afdeling was in de weekends gesloten.
Brunssum, Kerkrade en de fusieperikelen
In 1959 werd het St. Gregoriusziekenhuis te Brunssum geopend. Hieraan stond onder
meer behoefte door de grote staatsmijnen Emma en Hendrik en het feit dat de
ziekenhuizen in Heerlen en Sittard te ver weg lagen. Voordat het ziekenhuis in Brunssum
er kwam heeft ook Hoensbroek als locatie op de lijst gestaan. De locatie in Brunssum
vond de steun van de Vereniging van Katholieke Ziekenhuizen en het Heerlense
ziekenhuis, echter de locatie in Hoensbroek kreeg de steun van de bisschop. Uiteindelijk
besloot de minister van Sociale Zaken aan beide gemeenten toestemming te verlenen.
Hoensbroek koos er uiteindelijk voor een revalidatie-centrum in te richten (Wolf, 2004,
p.119). Van den Brekel senior werd bouwdirecteur en later geneesheer-directeur. De
eerste specialisten waren L. Crobach, internist, P. Klessens, chirurg, mw. F. Schnabel,
radioloog en H. Sterk, biochemicus en apotheker. Het aanvankelijke aantal bedden (60)
steeg binnen tien jaar naar 231. Nadat sommige maatschappen die in Heerlen en
Brunssum werkten reeds in de jaren tachtig gefuseerd waren ontstond in 1992 de
officiële fusie van het St. Gregorius-Ziekenhuis en De Wever-Ziekenhuis.
Hierboven werd reeds kort melding gemaakt van de komst van het St. Jozefziekenhuis in
Kerkrade. Reeds in 1978 bestonden er bij het College van Ziekenhuisvoorzieningen
(CVZ) plannen om dit ziekenhuis te sluiten ten einde het overschot aan
ziekenhuisbedden in de regio terug te dringen. Dit had onder meer te maken met de
stijging van het totaal aantal bedden in Limburg door de academisering van het
Maastrichtse ziekenhuis. Aanvankelijk ontstonden er plannen om een fusie tot stand te
brengen tussen de ziekenhuizen in Brunssum en Kerkrade.
In Kerkrade werden 120 van de 360 bedden ingeruild voor een nieuw poliklinekgebouw.
Gevolg was dat bij de volgende reductieronde in 1982 niet Kerkrade maar Brunssum en
de Vroedvrouwenschool op de lijst stonden. De in 1979 aangetreden geneesheerdirecteur
in Brunssum, Lagro stuurde inmiddels aan op fusies van de specialisten in
Brunssum met die in Heerlen. Verder kwam er een PAAZ. Toen in 1982 het onverwachte
bericht van een dreigende sluiting kwam, werd uitgebreid actie gevoerd (handtekeningen,
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

lobbyen in de Tweede Kamer), hetgeen uiteindelijk resulteerde in het besluit in 1984 dat
het ziekenhuis niet dicht hoefde. Bij dit besluit speelde ook een rol dat in 1983 de
Stichting Samenwerking Ziekenhuizen Oostelijke Mijnstreek (Sazom) was opgezet,
waarin men van plan was de beddenreductie onderling te regelen zonder dat sluiting van
een van de ziekenhuizen noodzakelijk zou zijn. Vanaf 1986 ging bestuursvoorzitter
Teeuwisse aansturen op het concept één ziekenhuis op drie locaties. Intussen wilde men
de Vroedvrouwenschool laten opgaan in het de Weverziekenhuis, maar daarvoor voelden
de directie en het bestuur van de School helemaal niet, immers zij wilden het katholieke
karakter ervan niet verliezen. Eerst probeerden zij samenwerking met Brunssum te
bewerkstelligen, maar uiteindelijk sloten zij zich aan bij het St. Jozefziekenhuis, waardoor
Sazom uit elkaar viel en de relatie tussen de ziekenhuizen er bepaald niet beter op werd.
De nieuwbouw van de Vroedvrouwenschool op het terrein van het ziekenhuis in
Kerkrade kwam in 1993 gereed.
Inmiddels was in 1983 de budgettering van de ziekenhuizen ingevoerd. Voor het De
Weverziekenhuis was dit aanvankelijk nog te doen. Door middel van maatregelen zoals
vervroegde pensionering, deeltijdarbeid en omscholing kon men aanvankelijk ontslagen
voorkomen, alhoewel afgestudeerde leerling verpleegkundigen niet allemaal in vaste
dienst konden komen. In 1987 dreigde de financiële situatie uit de hand te lopen en
moesten extra bezuinigingsmaatregelen worden genomen, die er toe leidden dat het in
1989 weer wat beter ging. In dat jaar ging de Stichting Gezondheidszorg Oostelijk Zuid-
Limburg (GOZL) het Heerlense en Brunssumse ziekenhuis besturen. Er kwam een
vijfkoppige directie. De fusie werd in 1992 een feit en de naam veranderde in ‘De Wever
& Gregoriusziekenhuis’ met een erkenning voor 1104 bedden.
In 1991 werden de financiële zorgen van het St. Jozefziekenhuis, dat op dat moment 235
bedden bezat, groot. Er werden diverse impopulaire maatregelen getroffen, die veel
kritiek uitlokten. De komst van de Vroedvrouwenschool bood maar tijdelijk soelaas en in
1993 ontstonden opnieuw tekorten. Directeur Van de Wiel begon onderhandelingen met
het De Wever & Gregoriusziekenhuis omdat hij inzag dat het Kerkraadse ziekenhuis
anders niet zou overleven. In 1994 kwam er een intentieverklaring. Het jaar 1995 was er
een krachtig protest vanuit Kerkrade tegen de fusie, onder meer door burgemeester
Wöltgens. Er kwamen handtekeningenacties en zelfs inschakeling van de rechtbank in
Maastricht werd niet geschuwd. Een en ander kon echter niet voorkomen dat op 27
december de nieuwe stichtingsakte werd getekend en zo ontstond een grote
ziekenhuisorganisatie op drie lokaties met een erkenning voor 1230 bedden. Echter
vanwege het nog steeds aanwezige beddenoverschot, kwam directeur Weeda reeds een
half jaar later met een lokatieprofileringsplan, waarin vrijwel geen bedden in Brunssum en
Kerkrade meer voorkwamen. Met de komst van een interim-voorzitter werd dit plan
voorlopig uitgesteld, maar uiteindelijk werden steeds meer functies gecentraliseerd en
verdween de klinisch functie in Kerkrade. De organisatie van het fusieziekenhuis werd
gewijzigd door middel van de zogenaamde kanteling waardoor twaalf clusters
ontstonden. De nieuwe organisatie kwam in 1998 gereed en het fusieziekenhuis kreeg
een nieuwe naam: Atrium Medisch Centrum.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 67

68
Academisch ziekenhuis
Toen in 1965 Rotterdam de zevende medische faculteit in Nederland kreeg, stond reeds
vast dat er rond 1980 een achtste moest komen, ten einde een te kort aan artsen te
voorkomen. In 1969 werd beslist dat de nieuwe faculteit in Maastricht zou komen, mede
vanwege de compensatie die nodig was na de sluiting van de mijnen. Echter sommigen
vonden dat Heerlen een betere kandidaat was, omdat juist hier mijnen werden gesloten
en er reeds een groot modern ziekenhuis aanwezig was. De ziekenhuizen in Heerlen,
Sittard en Maastricht zetten zich in voor de komst van een medische faculteit. Samen
zouden zij ‘alle universitaire opleidings- en onderzoekstaken vervullen en de nadruk op
de eerste lijn leggen’. Immers het medisch regionaal centrum zou goedkoper moeten
worden dan een klassiek academisch ziekenhuis (Wolf, 2004, p.170). In de
voorbereidingscommissie die in 1970 door minister van Onderwijs Veringa werd
ingesteld zaten onder meer de Heerlense bestuursvoorzitter Rottier en de
Maastrichtenaar J. Tans. Alhoewel Rottier en de KNMG geen haast hadden, streefde Tans
naar een traditioneel academisch ziekenhuis als statussymbool voor Maastricht. In 1973
koos minister Van Veen uiteindelijk toch voor dit laatste. Heerlen behield twee functies
op academisch niveau en leverde drie hoogleraren, te weten Mol (klinisch
neurofysiologie), Brombacher (klinisch chemie) en Lelkens (anaesthesie) (Wolf, 2004,
p.169). Toen het academisch ziekenhuis in Maastricht als traditioneel academisch
ziekenhuis op volle toeren functioneerde, ontstond een geleidelijke overname van een
aantal functies van Atrium MC. Zo werd de radiotherapie in de loop der jaren naar
Maastricht overgeheveld. Terwijl het zwaartepunt van de neurochirurgie vroeger in
Heerlen lag, kwam dit vanaf de jaren negentig steeds meer in Maastricht terecht, waar nu
alle neurochirurgen in dienst waren. Er ontstond een zogenaamd bilocatie model. Ook
de functie ‘traumacentrum’ verdween uit Heerlen toen in 1999 Maastricht als regionaal
traumacentrum werd gekozen.
Besluit
Terug kijkend naar de geschiedenis van de ziekenhuizen in Oostelijk Zuid-Limburg, in het
bijzonder het St. Joseph–De Wever Ziekenhuis, waren de opvallendste kenmerken 1) de
strijd tussen de verschillende hoofdrolspelers, te weten de specialisten, de verzekeraars,
de katholieke geestelijken en de mijndirecties; 2) de toename van functies in en enorme
omvang van het ziekenhuis, met name in de jaren vijftig en zestig van de 20e eeuw; 3) een
en ander hing in belangrijke mate samen met de ontwikkeling van de mijnbouw; 4) na de
mijnsluiting, de bezuinigingen en de afname van het aantal bedden kwam in de jaren
tachtig het onderwerp fusie op de agenda. Ook dit leverde de nodige discussies op; 5)
terwijl het St. Joseph-De Weverziekenhuis uitgroeide tot een van ’s lands grootste nietacademische
opleidingsklinieken en zelfs ambities had academisch status te verwerven,
moest het uiteindelijk een aantal functies afstaan aan het naburige academische
ziekenhuis te Maastricht.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Literatuur
Blok G, Vijselaar J (red). De weg naar Welterhof. 25 jaar psychiatrie in Oostelijk Zuid-Limburg. Utrecht,
1999.
Hustinx E. In memoriam Dr. F. de Wever te Heerlen. Ned Tijdschr Geneeskd 1940;84:3719-20.
Janssen T. Land van Herle. 1953;3:49-55
Jong JGY de. Over families met Hereditaire dispositie tot het optreden van Neuritiden, gecorreleerd met
Migraine. Psychiatrische en Neurologische Bladen 1947;50:60-76.
Koehler PJ. Hereditary neuropathy with liability to pressure palsies. The first publication (1947). Neurology
2003;60:1211-3
Philips R. Gezondheidszorg in Limburg. Groei en acceptatie van de gezondheidsvoorzieningen 1850-1940.
Assen, van Gorcum, 1980.
Stichting ZVB. Spoorslags door de geschiedenis. St. Jozef-Ziekenhuis, verpleegtehuizen en bejaardenzorg
Kerkrade. Kerkrade, 1984.
Wenckebach KF. Brief van 30 maart 1937.
Wenckebach ME. Brief uit 1985 ter beschikking gesteld door W.O. Wenckebach, kleinzoon van K.F.
Wenckebach.
Wenckebach KF. Brief uit 1893 gericht aan de redactie van het Nederlandsch Tijdschrift voor
Geneeskunde. Ned Tijdschr Geneeskd 1993;37:410.
Wolf R. MIJNZiekenhuis. Heerlen, Atrium Medisch Centrum, 2004.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 69

70
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

OP ZOEK NAAR HET BEVORDEREN
VAN GENEESKUNST
Een kritische pelgrimstocht
door Theo Bouwmans
Inleiding
Het is goed om stil te staan bij het feit dat 90 jaar geleden in 1917 in Heerlen een afdeling
werd opgericht van de toen nog Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der
Geneeskunst, de latere KNMG (figuur 1). De eerste bestuursleden, de Wever, van Leent, en
Hustinx hebben mij als kind nog letterlijk onder handen gehad. Het is de vraag of het zinvol
is om de oprichting van destijds ook feestelijk te vieren, want het hoofdbestuur van de
KNMG in Utrecht heeft in al zijn wijsheid de plaatselijke afdelingen officieel afgeschaft. Als
afdeling bestaan wij dus eigenlijk niet meer,en dat nodigt een afdelingsbestuur zeker niet uit
tot het ontplooien van verfrissende nieuwe initiatieven. Wellicht zou het beter zijn om een
plechtig en ingetogen requiem ten gehore te doen brengen. Ik kom daar later nog op terug.
Op verzoek van het nog steeds bestaande Afdelingsbestuur zal ik U, zij het met enige
schroom en zonder wetenschappelijke pretenties, in mijn bijdrage aan dit gedenkboek iets
vertellen over de geschiedenis van de (K)NMG, en over mijn persoonlijke belevenissen en
ervaringen als Heerlenaar en als arts.
De Geboorte
Op 1 september 1999 verscheen bij gelegenheid van het 150 jarig bestaan van de
Maatschappij van de hand van Professor Dr. M.J. van Lieburg een beknopte geschiedenis
van de KNMG met als titel In het belang van de wetenschap en kunst. Van Lieburg opent
zijn boek met de volgende woorden:
“De hamerslag, waarmee de voorzitter G.E. Voorhelm Schneevoogt (1814-1871) op
dinsdagochtend 23 oktober 1849 in de concertzaal van het gebouw Musis Sacrum te Arnhem
de eerste algemene vergadering van de Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der
Geneeskunst opende, moet de aanwezigen als een klaroenstoot in de oren hebben geklonken.
Eindelijk, na ruim drie jaren vergaderen en corresponderen, leek het lang verbeide ideaal van de
vereniging van de geneeskundigen des vaderlands te zijn gerealiseerd en kon door de
eendrachtige manifestatie van de Nederlandse geneeskunstoefenaren een nieuw tijdperk in de
geschiedenis van de nationale geneeskunst worden ingeluid (Van Lieburg, 1999, p.11)“
Zo werd een bonte verzameling van allerlei kleurrijke medische gezelschappen in alle Neder -
landse provincies met een hamerslag onder één gemeenschappelijke noemer gebracht.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 71

72
Figuur 1a en 1 b.: Pagina’s uit het Huishoudelijk
Reglement Afdeling 1917
De enige provincie die hier buiten de boot viel was de provincie Limburg. Om dit te
verklaren moeten wij diep teruggrijpen in de geschiedenis.
Het Buitenbeentje of de Appendix
Het vroegere hertogdom Limburg, grotendeels gelegen in de huidige provincie Luik en
in de Voerstreek, hield na de slag van Woeringen in 1288 op te bestaan, en werd toen
opgenomen in het hertogdom Brabant. Na de komst van Napoleon werd een grote
lappendeken van kleine staatjes en heerlijkheden omgesmolten tot het Departement van
Neder-Maas, omvattende de huidige Belgische en Nederlandse provincies Limburg. Op het
Wener Congres (1814-1815) werd dit departement als een van de 17 provincies
opgenomen in het Koninkrijk der Nederlanden, zoals onze directe en naverwante
oosterburen in Rijnland-Westfalen ongevraagd werden toegevoegd aan het Koninkrijk
Pruisen waardoor zij ongewild enigszins verpruist of verprutst werden. De nieuwe
provincie zou Maastricht geheten hebben naar haar hoofdstad. Echter een van de verre
voorouders van Willem van Oranje was een zekere Beatrice van Limburg en daarom ging
de provicie Limburg heten en werd Willem I er de Hollands hertog. De zogeheten
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

“Belgische Opstand“ in 1830 kwam de grote mogendheden goed uit omdat de zich
industriëel sterk ontwikkelende Nederlanden een geduchte concurrerent begonnen te
worden voor de Engelsen, terwijl voor de Fransen België duidelijk francofiel en francofoon
was. Heel Limburg, met uitzondering van Maastricht werd Belgisch tot genoegen van de
bevolking. De nieuwe hoofdstad werd Hasselt. Dit zinde de koning van Pruisen niet die
slechte ervaringen had met Napoleon en daarom een zo klein mogelijke Belgische
westgrens wilde. Het compromis, waarover de bevolking niet geraadpleegd werd, bereikte
men in 1839 in Londen, toen het oostelijke gedeelte van zowel Limburg als Luxemburg naar
de Hollandse koning Willem I “terugging”. Daarmee waren wij ongewild en ongevraagd van
de ene op de andere dag Hollanders geworden en daarmee, puur staatkundig gezien,
afgesneden van onze natuurlijke buren in oost en west.
Emotioneel en rationeel lag dit echter anders. De nieuwe staatkundige grenzen hadden
alleen betekenis voor de postzegels en de belastingen, waarvoor guldens moesten worden
aangeschaft, alsmede voor de dienstplicht. Wie zich in de omgangstaal beschaafd wilde
uitdrukken deed dat in het Frans of Hoogduits. Dit heeft nog heel lang nagewerkt. Zo
kreeg ik bij mijn eerste communie in 1942 van mijn peetoom twee voor mij toen nog
imponerend dikke Kramers’ woordenboeken Frans en Duits met de mededeling dat
Engels hier niet zo belangrijk was.Het kan verkeren! Het “Hollands”, dat notabene zijn
oorsprong vond in het Middelnederlands van deze streken (Henrik van Veldeke), was hier
wezensvreemd geworden.
Het studeren aan de Hollandse en calvinistische universiteiten was meer uitzondering
dan regel. Het werd bovendien ontraden vanwege mogelijke “geloofsafval”. Het Hollandse
hertogdom Limburg was ook lid van de Duitse Bond en pas in 1866 bij de opheffing
daarvan werd de provicie Limburg een zuiver Nederlandse provincie, en daarmee bevrijd
van zijn tweeslachtige positie. Het heeft tot 1914 geduurd voordat met name de Zuid-
Limburgers voordelen begonnen te zien in de toevallige omstandigheid, dat Nederland in
de Eerste Wereldoorlog neutraal kon blijven, waardoor ook wij Limburgers niet bij de
oorlog betrokken raakten.
De Nageboorte
En zo kon het gebeuren dat pas na de Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871 ook in
Nederlands Limburg op 19 november 1878 een departement of district werd opgericht
van de Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst. Het bestuur
daarvan vergaderde jaarlijks tweemaal in Maastricht en eenmaal in Roermond. Bij een
herverkaveling van het district Limburg werd in1906 de afdeling Zuid-Limburg opgericht.
Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog raakte Zuid-Limburg, slechts door de
“Isthmus van Susteren” met het Koninkrijk der Nederlanden verbonden, in een nooit
eerder gekend isolement en afgesneden van zijn natuurlijke buren in het ons omringende
buitenland dat tot op dat moment nooit als buitenland was ervaren, integendeel! Het
Land zonder Grenzen hield dus op te bestaan. Ook onder de artsen ontstond een
grotere lotsverbondenheid omdat ze veel meer op elkaar waren aangewezen, mede
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 73

74
doordat hulp van artsen en medewerkers uit de grensstreek van België en Duitsland niet
meer mogelijk was. Zo kreeg bijvoorbeeld Brunssum, dat door huisartsen uit het Duitse
Gangelt verzorgd werd pas in 1914 zijn eerste eigen huisarts. Door de explosieve groei
van de mijnbouw, die vele ongelukken met zich mee bracht, verschoof het zwaartepunt
van de medische zorg geleidelijk aan van Maastricht naar Heerlen.
En zo werd hier dan ook op 24 februari 1917 een nieuwe NMG-afdeling opgericht met
22 leden. De vergaderingen van deze nieuwe afdeling waren van een grote intimiteit
omdat iedereen elkaar kende. De vergaderingen werden gekoppeld aan klinische lessen
en patiënten-demonstraties. Regelmatig traden hoogleraren op als gastspreker en de
avonden werden vaak afgesloten met een gezamenlijk souper.
Prille herinneringen
Mijn eerste kennismaking met de Maatschappij had ik onbewust op de dag van mijn
geboorte in 1934 in het St. Jozef Ziekenhuis in Heerlen waar mijn bevalling geleid werd
door Frans de Wever, de eerste Voorzitter van de afdeling Heerlen (figuur 2). Hij was de
opvolger van Wenckebach en als huisarts een duizendpoot, hield praktijk in het zieken -
huis en trad ook op als internist, röntgenoloog en obstetricus.Hij had een hekel aan ene
Broeder Aloysius, die graag een kruidenkundige tegenhanger wilde zijn en hij was ook
degene die de chirurg Hustinx naar Heerlen haalde. Vijf jaren later, in 1939, maakte ik op
medisch gebied voor het eerst kennis met de eerste secretaris van de afdeling, onze
overbuurman op de Akerstraat, van Leent, die in 1913 als keel-neus-oor- en oog-arts naar
Heerlen was gekomen met een praktijk die zich uitstrekte van Kerkrade tot Venlo. Hij redde
mijn leven bij een dreigend larynx-oedeem na een wespensteek in mijn keel (figuur 3). Zijn
vrouw was een dochter van de Valkenburgse huisarts Hermann die eind 19e eeuw
gedurende enkele jaren ook de bevolking van Heerlen als huisarts verzorgde. Het huis van
collega van Leent werd afgebroken voor het doortrekken van de Ruys de Beerenbroecklaan
naar de Franciscusweg.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN
Figuur 2:
Rekening St. Joseph-
Ziekenhuis Heerlen, 1934

Figuur 3: dr. J. van Leent, mijn
levensredder in 1939
In 1943 maakte ik op medisch gebied voor het eerst kennis met Dr. Hustinx, die al in de
beginjaren van onze afdeling vanwege zijn virulente karaktertrekken de Wever was
opgevolgd als afdelings-voorzitter. Na een beklemming van mijn rechterwijsvinger werd het
topje daarvan door Hustinx vakkundig afgeknipt waarna de stomp met een tabakszaknaad
gesloten werd. Reconstructieve kleine handchirurgie was toen kennelijk nog niet uitge -
vonden en daarna is het met mijn Fingerspitzengefühl ook nooit meer goed gekomen.
Hustinx had zijn opleiding in Utrecht, Brussel en Parijs genoten. Na enkele jaren alleen op
zaterdag kwam hij in 1909 definitief en full-time naar Heerlen. Hij genoot zo’n groot aanzien
dat de elektrische tram voor hem stopte wanneer hij uitreed vanuit zijn huis aan de
Saroleastraat (waar nu V&D ligt). Zijn graf is het eerste waar U tegenop loopt wanneer U
de algemene begraafplaats op de Akerstraat bezoekt. En zo maakte ik al op zeer jeugdige
leeftijd kennis met de drie belangrijkste grondleggers van de NMG in Heerlen.
De oorlogsjaren
Van de Meidagen in 1940 herinner ik mij als kind dat de Duitsers onder een parapluie
van laag overvliegende Messerschmidts bij een stralende hemel Heerlen binnenvielen.
Een van de eersten die al op 10 mei door de SD gearresteerd had moeten worden was
onze overbuurman,Dr Poels,de hoofdaalmoezenier van sociale werken,die onder meer
open brieven aan Hitler stuurde. Hij was op 9 mei ‘s avonds met de trein naar Bazel
vertrokken en verbleef de hele oorlog in Zwitserland. Poels had grote invloed op het
sociale beleid van de mijndirecties en vakbonden, maar ook op de ziekenhuiszorg in onze
streek. Van de artsen in onze directe woonomgeving herinner ik mij een drietal
huisartsen, de robuuste Heerlenaar Scheepers, de chique aandoende Gonsalves die uit
Oost-Indië kwam, en de protestantse Hollander Bax.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 75

76
Verder herinner ik mij ook de kleine ronde vrouwenarts E.Driessen. die net als zijn
gelijkmatige broer,de kinderarts O. Driessen van het Tempsplein, tijdens de oorlog door
Heerlen reed in een pruttelend DKW-tje met houten portierdeuren; zo ook de wat
Engels aandoende hoofdmijnarts Creyghton (opvolger van Vossenaar) ; en de mijnarts
John Vijgen die als toen nog verstokte vrijgezel vrijwel dagelijks zijn ouders kwam
opzoeken in het witte huis met de leeuwen op de Akerstraat. Twee van zijn zussen waren
getrouwd met de huisartsen Snijders in Nieuwenhagen en Kools in Heerlerheide.
De statige ambtswoning aan de Akerstraat van Dr. Crobach, die als internist vanaf 1919
tevens geneesheer-directeur van het St. Josef Ziekenhuis was, is nu afgebroken. Crobach
kwam in 1915 op 34 jarige leeftijd vanuit het O.L.V.G. in Amsterdam naar Heerlen en
leidde daar niet alleen de interne afdeling, maar ook de pediatrie, de neurologie en het
laboratorium.
Ik herinner mij uit de oorlogsjaren de vrees voor tuberculose, die onlosmakelijk verbon -
den werd aan de naam van ons later erelid de longarts Appelman en aan het Rochus
Paviljoen op het ziekenhuisterrein. De periodieke bezoeken aan de schoolarts Veugelers
in een somber gebouw aan de toenmalige Uilenstraat en aan de kinderarts Driessen op
het Tempsplein staan mij nog goed bij.
En zo herinner ik mij ook, dat er dagelijks in alle vroegte aan de overkant van de
Akerstraat een kolonie eskimo’s in weer en wind samenschoolde op de stoep voor het
praktijkpand van de huidarts Ottenhof, die in 1918 naar Heerlen kwam. Het duurde vaak
meer dan een uur voordat de wachtkamer geopend werd bij het begin van het spreekuur.
De mensen leken vaak door alle verbanden volledig in het wit ingepakt.
Het Artsenverzet
Professor van Lieburg beschrijft in zijn geschiedenis van de KNMG. hoe de Duitse
autoriteiten al in mei 1940 op centraal niveau de eerste contacten legden met de
bestuurlijk en organisatorisch sukkelende Maatschappij. Zo werd haar in eerste instantie
een perspectief geboden voor behoud van zelfstandigheid en van haar belangen binnen het
ziekenfondswezen. Dit perspectief heeft, alsdus van Lieburg, een fatale uitwerking gehad op
de oordeelsvorming van de meerderheid binnen het hoofdbestuur van de (K)NMG En
alleen zo valt de welwillende houding te verklaren waarmee b.v. gereageerd werd op de
bepaling uit februari 1941 dat joodse artsen alleen joodse patiënten mochten behandelen,
en op het bevel uit april 1941 om joden uit alle bestuursfuncties te verwijderen. Toen op
10 juni 1941 door publicatie in het NTvG bekend werd waarmee de meerderheid van het
hoofdbestuur allemaal onder druk van de bezetter had ingestemd, met het voortbestaan
van de Maatschappij als doorslaggevend motief, ontstond er een algemene veront waar -
diging en verbijstering over de handelwijze van het hoofdbestuur. De acceptatie van het in
mei 1941 aan de Maatschappij door de bezetter opgelegde werkplan, alsdus van Lieburg,
bracht de Maatschappij tot aan, en volgens velen tot over de grens van een laakbare
collaboratie met de Duitse bezetter. De Duitsers maakten korte metten met een
eindeloos slepende kwestie rond de ziekenfondsen door afkondiging van het
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Ziekenfondsbesluit in augustus 1941 en op 27 september 1941 besloten ook de overige
leden van het hoofdbestuur af te treden, waarna tenslotte op 19 december1941 de
Maatschappij officieel werd opgeheven.
Inmiddels begon met name in het oosten van het land het artsenverzet zich te
organiseren in een structuur die analoog was aan die van de opgeheven Maatschappij met
afdelingen en districten. Het valt te betreuren dat dit artsenverzet niet aan de Maat -
schappij kan worden toegedicht. De contacten verliepen via koeriers of per telefoon en
hieruit ontstond Medisch Contact, de feitelijke benaming van het artsenverzet. Het
weekblad Medisch Contact ontleent daaraan slechts zijn naam. In februari 1943 eiste de
bezetter dat iedere arts lid moest zijn van de door hem ingestelde Artsenkamer,
respectievelijk de Nederlandse Vereniging van Ziekenfondsartsen. Deze eis was zodanig
geformuleerd dat er geen andere keuze overbleef dan het inleveren van de bevoegdheid
als arts. Op 24 maart 1943 bereikte het verzet een hoogtepunt in de zogeheten bordjes -
actie of “Klebe-Aktion” die ik mij als kind nog goed kan herinneren. Er woonden in onze
directe omgeving vrij veel praktiserende artsen, die een wit emaille bord bij hun voordeur
hadden waarop hun hoedanigheid en hun spreekuren stonden vermeld. Op deze dag
hadden zij demonstratief de aanduiding arts en andere medische kwaliteiten met pleister
afgedekt en daarmee onleesbaar gemaakt. Aan deze aktie deden 6.100 artsen mee oftewel
87% van alle Nederlandse artsen. Het artsenverzet bestond onder meer uit het saboteren
van medewerking aan de “Arbeitseinsatz” in Duitsland, het behandelen van joden en
talrijke andere onderduikers en het uitschrijven van eindeloos veel medische attesten. Er
ging een hevige schok door alle Heerlenaren toen wij twee weken voor de bevrijding
hoorden dat K. van Berckel, de rechterhand van Dr. Hustinx, in Vught was gefusilleerd.
Nadat wij in het uiterste zuiden van het land in september 1944 al bevrijd werden door
het Amerikaanse leger nam het algemene verzet en de repressie in het westen en noorden
van het land in alle hevigheid toe en wij hadden daar nauwelijks enige weet van. Voor ons
als kinderen waren de eerste maanden na de bevrijding een onvergetelijk avontuurlijke
periode. Wij hadden maar halve dagen school, sliepen maanden lang in de kelder omdat
wij vlak bij het frontgebied woonden en er kwamen dagelijks Amerikanen over de vloer
die in het Rest-Center Heerlen op verhaal kwamen van een aantal dagen frontdienst.
De Wedergeboorte
In het bevrijde zuiden begon Medisch Contact al direct met de artsenzuivering die er niet
zachtzinnig aan toe ging. Na de bevrijding van het hele land werd deze zuivering voortgezet
en van de in totaal circa 200 artsen die aan de tand gevoeld werden zijn het er tenslotte
tien geweest, die een verbod kregen op de uitoefening van de geneeskunde. Op 7 mei
1945 kon het Maatschappijbureau aan de bekende Keizersgracht 327 in Amsterdam weer
worden betrokken. Nog vóór de heroprichting van de(K)NMG werden in 1946 de LSV en
LHV opgericht en in 1948 de LAD. Medisch Contact werd als organisatie opgeheven en
de naam werd overgedragen aan het sindsdien onafhankelijke Maatschappijtijdschrift. In
februari 1947 vond de eerste constituerende vergadering plaats van de Maatschappij
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 77

78
nieuwe stijl en bij de viering van het eerste eeuwfeest in 1949 werd aan de NMG het
predikaat “Koninklijk” verleend, dus vanaf dat moment mocht er gesproken worden van
de KNMG.
Een nadere kennismaking
Geïnspireerd door een oudoom, die huisarts was in Verviers (B), maar ook door mijn
omgeving, rijpte tijdens mijn kostschooljaren in Roermond het idee om arts te worden. Ik
wilde naar Utrecht of naar Groningen, maar op school werd ik gehersenspoeld om naar
Nijmegen te gaan, waar toch het “Hoogwaardig Episcopaat” een Katholieke Medische
Faculteit had opgericht. Wanneer ik daarvoor gevoelig geweest zou zijn, dan had ik in
Nijmegen mijn geloof verloren, maar daar ben ik ondanks alles nog steeds aan gehecht.
Tijdens het landelijke KNMG-congres in Nijmegen in 1961 mochten wij als bestuur van de
Medische Faculteits-Vereniging de congresgangers in jacquet rondleiden door de medische
faculteit en het St.Radboud Ziekenhuis. Als tegenprestatie mochten wij in rokkostuum in
het stadhuis een pianorecital bijwonen van collega Hans Henkemans. De vrije tijd van de
congresgangers werd ondermeer gevuld met paardrijden en kleiduiven schieten.
Op 1 januari 1964 telde de afdeling Heerlen 298 leden, maar op 5 juni van dat jaar werd uit onze
afdeling een nieuwe afdeling Sittard-Geleen geboren, waarnaar 85 leden overgingen, zodat er op
1 januari 1965 nog 213 leden over waren.
Dit aantal groeide in de daaropvolgende
jaren al weer spoedig in de richting van
300. De afdeling Sittard-Geleen bleek
zeer levensvatbaar en zij is dat in zekere
zin nog steeds tot op de dag van vandaag.
Zo heeft zij meerdere leden voor het
KNMG-hoofdbestuur geleverd. Niet lang
geleden nog bleek het daar mogelijk om
ook zonder lustrumviering een druk
bezocht symposium te organiseren over
het medische grensverkeer met als titel
“De vlucht naar België”. Zonder speciale
aanleiding werd er onlangs nog een druk
bezocht gala-soiree in Neercanne
georganiseerd, louter om de onderlinge
banden te versterken en te hernieuwen.
De uitstekende, efficiënte, maar ook
patiëntvriendelijke intercollegiale samen -
werking in en rond het Maasland -
ziekenhuis in Sittard is een voorbeeld
geworden voor heel Nederland.
Figuur 4: Convocatie Gala-feest bij 45 jaar KNMG
Heerlen, 1962
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Na mijn afstuderen maakte ik ter kennismaking prompt mijn opwachting bij onze toenmalige
afdelingsvoorzitter,de huisarts Jan van Dael in Brunssum, en bij onze secretaris gedurende
vele jaren, Fons Cremers in Heerlen. Op Jan van Dael had ik kennelijk een redelijke indruk
gemaakt, want toen hij naar Weert wilde om daar ziekenhuis-directeur te worden vroeg hij
mij om hem in Brunssum op te volgen als huisarts. Ik zat echter nog in militaire dienst. Daar
werden mij enkele uren “buitengewoon verlof” geweigerd om als arts mijn eerste
afdelingsvergadering te kunnen bijwonen.
In 1967 werd het 50-jarig bestaan van onze afdeling luisterijk en uitbundig gevierd, en dat
staat nog in mijn geheugen gegrift. Ik kan niet beter doen dan hierover te citeren uit het
jaarverslag van onze nog steeds onvolprezen afdelings-secretaris uit die tijd, Fons Cremers:
“24 februari 1967 was het 50 jaar geleden, dat onze afdeling werd opgericht als afsplitsing van
de afdeling Zuid-Limburg. Tijdens een algemene ledenvergadering de dag daarvoor werd een van
de nog in leven zijnde oprichters collega Retera gekozen tot erelid, alsmede collega A. Mey, onze
oud-voorzitter vanwege zijn verdiensten voor de afdeling. De eigenlijke lustrumviering vond plaats
op vrijdag 21 april met een cabaret in de stadsschouwburg te Heerlen, waarvoor ook de
apothekers, tandartsen en dierenartsen uit onze regio uitgenodigd werden. 278 aanwezigen
spiegelden zich aan het cabaret Marijke en Sieto Hoving. “Zotten en wijzen bijeen weten meer
dan wijzen alleen”. Na afloop vond nog een gezellig samenzijn plaats met dans in de foyer.
Zaterdag 22 april werd de eigenlijke officiële viering gehouden in het bijzijn van meerdere
genodigden. Een feestvergadering vond plaats in het raadhuis te Heerlen met een feestrede door
onze voorzitter, collega van Dael, een korte toespraak door de commissaris van de Koningin in
Limburg en een rede uitgesproken door Prof. Dr. R. Kwant over de gevolgen van de weten -
schapsontwikkeling voor het menselijk bestaan. 202 leden en genodigden luisterden geboeid
naar deze briljante rede. Aansluitend recipieerde het bestuur voor ongeveer 400 mensen in de
hal van het Raadhuis, waarbij vele felicitaties, telegrammen en bloemstukken overhandigd
werden. Door deze lustrumviering met al zijn voorbereidingen werden dit jaar slechts twee
bestuursvergaderingen gehouden, één algemene ledenvergadering en één wetenschappelijke
vergadering met als spreker Dr. J.M.Greep uit Amsterdam(!) over “Voortgang in de trans -
plantatie”. Van onze dochterafdeling Sittard-Geleen ontving ons afdelingsbestuur in 1967 een
nieuwe voorzittershamer met zilveren beslag.“
Na de militaire dienst volgde ik in Leiden mijn opleiding tot sociaal geneeskundige. En als
bedrijfsarts bij Philips maakte ik als afgevaardigde van de Nederlandse Vereniging voor
Arbeids-en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB) kennis met de LAD van de KNMG ,een
hiërarchiologische ervaring, die mijn geestdrift voor deze organisaties enigzins temperde.
Na mijn Philips-jaren ging ik in 1973 als directeur-geneesheer naar het ziekenhuis
Kerkrade, een stukje diepvries-rijke-roomse leven waar van de 550 medewerkers nog
honderd religieuzen aktief waren op vrijwel alle sleutelposten. Daar kwam bij dat ik deel
ging uitmaken van een drie-hoofdige directie samen met twee zusters, moederoverste als
verpleegkundig directrice en het hoofd van de administratie als econome, bestuurslid en
gedelegeerde van de Generale Overste in Rome.Deze twee “Schwestern” vormden
tevens het dagelijks bestuur van het ziekenhuis samen met één leek, de directeur van
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 79

80
Laura en Vereniging in Eygelshoven de heer van Slobbe. De beide zusters vonden dit een
(voor hen) ideale constructie want: “Besjtuur en Directie zain ja Eén!” Ik legde dit probleem
voor bij de KNMG in Utrecht waar men mijn aarzelingen goed begreep en ik vertrok uit
Utrecht met de raad om in Kerkrade nog een aantal jaren zendingswerk te blijven
verrichten. Na twee maanden hield ik in overleg met mijn twee religieuze mededirectieleden
mijn eerste “state of de union”, met een duidelijke roep om een
“aggiornamento”, een structurele toekomstgestuurde aanpak, gericht op het doorbreken
van het isolement van het ziekenhuis. Al snel werd mij duidelijk dat dit niet de bedoeling was
van de zusters. Ik moest eerst maar eens “vaif jaar in Kerkrade zain” dan zou ik dat heel
anders zien! Desondanks kon er in enkele jaren toch veel bereikt worden, al was het alleen
al het doorbreken van het lokale isolement van het ziekenhuis, de opening van de intensive
care en het bestek-klaar maken van de nieuwbouw voor de poliklinieken. Na mijn vertrek
daar werd dit isolement echter opnieuw gekoesterd, ditmaal door de plaatselijke politiek,
met alle rampzalige gevolgen vandien voor het ziekenhuis.
In 1974 verscheen er een discussienota “Interhospitaal overleg algemene ziekenhuizen
Oostelijke Mijnstreek” van de hand van de medisch directeuren van de drie ziekenhuizen
in Heerlen, Brunssum en Kerkrade, Lindeboom, Stapert en mijzelf. Daarin werd uitgegaan
van drie basisziekenhuizen waarvan er een ook centrumziekenhuis zou zijn met basis- en
centrum-specialismen, dus met een een dubbelfunktie. Deze nota werd in Brunssum en
Kerkrade welwillend en positief ontvangen, echter in Heerlen ronduit negatief. Wij
richtten samen het DOOM op (Directioneel Overleg Oostelijke Mijnstreek), waarin ook
collega Omers van de Vroedvrouwenschool participeerde en dit overleg bleef bestaan tot
na mijn vertrek uit Kerkrade. De samenwerking met Heerlen kwam echter vrijwel niet
van de grond. Zo wendde het ziekenhuis in Kerkrade zich naar Maastricht waar de
hoogleraren orthopedie en cardiologie , van der Linden en Wellens, graag bereid bleken
om op een dag in de week naar Kerkrade te komen.
Bij de hergroepering in de ziekenhuiszorg in Zuid-Limburg na de toch nog onverwachte
komst van een academisch ziekenhuis in Maastricht werd de positie van het de Wever-
Ziekenhuis in Heerlen, het grootste niet-academische ziekenhuis van Nederland, bedreigd.
Kerkrade en Brunssum wilden samen sterk staan. Er kwamen fusiebesprekeingen, begeleid
door het organisatie-adviesbureau Twijnstra en Gudde, dat stelde, dat het inzake deze
samenwerking vijf voor twaalf was. Door de lokaal gerichte kortzichtigheid van de
gemeente Kerkrade, met, na de eigendomsoverdracht door de zusters, Burgemeester
Smeets en Wethouder Eenens als voorzitter en penningmeester van het Kerkraadse
ziekenhuisbestuur, gaf men prioriteit aan een lokale fusie met de bejaarden- en
verzorgingshuizen, waardoor de fusie met Brunssum niet doorging. Zo kon het de Wever-
Ziekenhuis een wat volwassener gesprekspartner binnen de eigen regio ontlopen. Heerlen
richtte zich op nauwe samenwerking met Brunssum, en Kerkrade begaf zich op de
politieke weg om de R.K. Vroedvrouwenschool binnen te halen. Daartoe werden zelfs de
statuten van het ziekenhuis omgedoopt tot Katholiek, en zo ontplofte het in 1983
opgerichte SaZOM (Samenwerkende Ziekenhuizen Oostelijke Mijnstreek), waarin
deVroedvrouwenschool niet participeerde, binnen drie jaar.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

Toen de plaatselijke fusie in Kerkrade met de bejaardenhuizen ook ontplofte en de
voorwaarden voor ziekenhuiserkenning strenger werden moest Kerkrade met hangende
pootjes aankloppen bij het samenwerkingsverband Heerlen-Brunssum, en het
eindresultaat is bekend! In Kerkrade is geen ziekenhuis meer en de Vroedvrouwenschool,
een natuurlijke partner voor het de Wever-Ziekenhuis, is verdwenen naar Maastricht. Zo
zijn ook de boven-regionale radiotherapie en de neurochirurgie van Heerlen naar
Maastricht verhuisd, evenals de zware traumatologie.
Als ziekenhuisdirecteur had ik een uitgesproken idee over nauwe samenwerking met
Brunssum om daarmee het probleem van solistisch werkende specialisten uit oogpunt
van kwaliteitsbewaking te ondervangen.In dat kader werd mij eind 70-er jaren vanuit de
politieke bestuurdershoek in Kerkrade het werk steeds moeilijker gemaakt. Toen ik
hiermee aanklopte bij de LAD van de KNMG bleek deze een uitstekende knaldemper te
zijn, maar geen hulpverlener in de nood. In Kerkrade heb ik, op mijn zoektocht naar het
bevorderen der Geneeskunst, geleerd dat het er in de politiek niet om gaat gelijk te
hebben maar om gelijk te krijgen, ook bij het grootste ongelijk. Het ziekenhuis was geen
doel meer, maar slechts een middel, ondergeschikt gemaakt aan de gemeentepolitiek.
Ik hervatte in 1980 mijn oude stiel in de bedrijfsgezondheidszorg en moest toen met schrik
constateren dat de sluiting van de mijnen, die in 1967 startte, in het zelfde jaar als de WAO,
geleid had tot een grootschalige “ergothanasie”, tot het werkdood maken van duizenden
mijnwerkers, die ten onrechte in de WAO beland waren bij gebrek aan de beloofde
voldoende vervangende werkgelegenheid. De kinderen van deze oud-mijnwerkers hebben
thuis moeten leren wat het betekent om ongewild uit de sociale ruif te moeten eten met
alle persoonlijke gevolgen van dien binnen hun gezinnen. Voor het in de WAO sluizen waren
niet alleen mijn-en controle-artsen nodig, maar ook huisartsen en specialisten, die hieraan
wellicht soms morrend, maar stilzwijgend hebben meegewerkt. Het heeft mij tot op de dag
van vandaag verbaasd dat de toen nog steeds gezaghebbende KNMG als overkoepelende
artsenorganisatie nooit haar morele gezag heeft gebruikt, om dit misbruik van, c.q. deze
geestelijke prostitutie op de artsenstand, de medicalisering van een in wezen sociaaleconomisch
probleem, te voorkomen!
Nog zeer recent, bij het “opschonen” van de WAO, werden veel mensen, die ooit gemakshalve
arbeidsongeschikt verklaard waren, na een gewenningsproces van een aantal jaren ineens
weer geheel of gedeeltelijk arbeidsgeschikt verklaard. De zogeheten restvaliditeit van mensen,
ooit gemakshalve verdoezeld, moest ineens weer worden opgevijzeld en ook daarvoor zijn
artsen nodig. Mist ook hier de Maatschappij, die zich voornamelijk nog bezig houdt met
ethische kwesties in het bevorderen van de Geneeskunst, niet opnieuw de boot in haar met
name ethisch richtinggevende taken?
Schelmenstreken in pelgrimsland
In 1980 werd ik gepolst voor het afdelingsbestuur van de KNMG, en voor dat ik het goed
en wel wist was ik bevorderd tot penningmeester. Mijn hoofdtaak was om te zorgen dat
er voldoende geld in kas zou zijn voor een landelijk KNMG-congres in Heerlen in 1984,
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 81

82
ten gerieve van het hoofdbestuur in Utrecht
(figuur 5). Later zou blijken dat dit het laatste
grote landelijke KNMG-congres van deze
omvang was geworden. Het thema van het
congres was “Geneeskunst en Communicatie”.
Communicatie is niet te automatiseren, maar
het zwaartepunt lag toch onbedoeld vooral bij
communicatie-middelen, die hulpmiddelen zijn
bij communicatie, maar deze laatste niet kunnen
vervangen. Aan dit congres gingen bijna vier
jaren van intensieve voorbereidingen vooraf
waarin alle lokale artsengeledingen enthousiast
participeerden onder de bezielende leiding van
onze toenmalige voorzitter Gerard Schijen.
Wij hadden voor het congres de Heerlense
stadsschouwburg als geheel vier dagen afge -
huurd en er kwamen bijna 800 congres gangers
uit alle hoeken van het land.
Organisatorisch werd het congres een groot succes en door de royale sponsoring met
enkele tonnen door de informatica-industrie kostte het geheel de afdeling slechts
Fl.40.000 van de Fl.100.000 die de afdeling zelf voor het congres gespaard had. Na het
congres, dat vanaf 1981 alle aandacht van het afdelingsbestuur en heel veel leden had
opgeëist, met het congres zelf als climax, verzonk de afdeling in een vermoeide anticlimax
van inactiviteit, nog versterkt door de plotselinge ernstige gezondheidsklachten
van onze voorzitter. De afdeling lag enigszins op apegapen en moest twee jaar later
hoognodig gereanimeerd en geherprogrammeerd worden. Na een eerste constituerende
ledenvergadering in 1986 in de Brands kelder in Wylre, werden Gerard Schijen en de
congresvoorzitter Paul Brombacher in Kasteel Hoensbroek plechtig geinstalleerd tot
Ereleden van de Afdeling op grond van hun grote verdiensten voor het congres van 1984,
waardoor onze afdeling duidelijk op de landelijke KNMG-kaart was gezet.
Wij realiseerden ons goed, dat we jarenlang onze activiteiten voornamelijk op Utrecht
afgestemd hadden. Het werd nu hoog tijd om het bewustzijn van onderlinge
verbondenheid tussen artsen, tegen de individualiserende trend in, op lokaal niveau te
versterken, en niet te verzwakken. Dat kon niet vanuit het op afstand besturende Utrecht
maar wel aan de basis, waar de dreigende onderlinge vervreemding,die nu een feit is, op
de loer lag en waar meer gewerkt dan bestuurd wordt.Onder het motto “Er is veel meer
dat ons bindt, dan wat ons scheidt” werden er diverse plannen uitgebroed. Dit
broedproces kwam goed op gang na enkele ontmoetingen in de Schelmentoren bij de
Pancratiuskerk in Heerlen tussen afdelingsbestuur en achtereenvolgens de Plaatselijke
Huisartsen Vereniging, de Plaatselijk Specialisten Vereniging en een aantal actieve en
representatief geachte leden van de afdeling.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN
Figuur 5: Logo Congres ‘Geneeskunst en
Kommunikatie’ 1984.

Wij noemden dit het Schelmenberaad. Een en ander leidde uiteindelijk tot een jaarlijkse
Nieuwjaars-en Prinsjesdag-borrel, een maandelijkse senioren-ontmoeting en een
jaarlijkse buitendag voor alle leden met hun gezinnen. Daarnaast kwam er een jaarlijks
terugkerend micro-symposium vóór en dóór leden, over actuele thema’s die ons als
artsen allemáál raken. Deze thema’s moesten “Boeiend, Bindend, Bijdetijds en
Binnengaats” worden uitgewerkt, met een zo groot mogelijk beroep op artsen in ons
eigen werkgebied. En via brievenpost wilden wij ook alle artsen bereiken die de symposia
niet konden of wilden bezoeken. Daarom werd in 1986 ook gestart met een eigen
informatie-bulletin voor onze afdeling, dat wij De Schelmenstreek noemden.
Voor deze naamgeving waren drie redenen:
1) Het sonderende vooroverleg over wat er in de afdeling leefde vond plaats in de
informele persoonlijke sfeer in de Schelmentoren in Heerlen, dus niet via een enquête.
2) Omdat er in Heerlen en Omstreken ooit Bokkenrijders huishielden, leefden wij
feitelijk in een Schelmenstreek.
3) Er moest in ons beoogde bulletin ruimte geschapen worden voor stimulerende
wellicht soms provocerende maar wel opbouwende polemiek, dus eigenlijk voor tot
nadenken stemmende, aandacht trekkende en wakker schuddende schelmenstreken.
En zo werd de eerste editie van De Schelmenstreek geboren in november 1986. In de
eerste jaren daarna werd hij goed gelezen en beantwoordde hij aan ons doel om de
onderlinge comunicatie te bevorderen door verschillende vernieuwende activiteiten
onder de aandacht te brengen. De Schelmenstreek heeft de eerste twintig jaren van zijn
bestaan overleefd, en ik hoop van harte dat het bestuur na de veertigste editie ook
anderen mag stimuleren om de inhoudelijke mededelingen van het bestuur in de
komende edities op te vrolijken met niet-bestuurlijke nieuwe reanimatie-suggesties.
De jaarlijkse terugkerende microsymposia begonnen in de regio en ook in Utrecht enige
naam te verwerven. Niet alleen door de keuze van de alle artsen rakende onderwerpen,
maar ook doordat wij via briefpost ook de niet-deelnemende collega’s wisten te bereiken
met het symposiumverslag. Toen wij voor 1990 als thema hadden gekozen: “Milieu, patiënt,
arts” werden wij vanuit het hoofdbestuur in Utrecht benaderd met de vraag of wij niet
een ander thema wilden kiezen. Het landelijke KNMG-congres van 1991 in Arnhem zou
namelijk over “Mens en Aarde” gaan. Wij hebben toen toch doorgezet en de
congresvoorbereiders uit Arnhem waren bij het symposium onze gewaardeerde gasten.
In 1992 vierden wij het 75-jarig bestaan van de afdeling met een zestal over het jaar
verspreide activiteiten. Na de gebruikelijke Nieuwjaarsborrel werd er rond de diës natalis
van de afdeling in februari een feestelijke jaarvergadering gehouden en een diner met
oud-bestuursleden, een galafeest in juni, evenals een buitendag voor het hele gezin. In
september werd de inmiddels gebruikelijke Prinsjesdag-borrel gehouden evenals een wat
uitgebreider micro-symposium over medische overproductie en -consumptie met als
thema “Kan alles als alles kan”. Bij dit symposium ontvingen wij van het Hoofdbestuur
een prachtig handgeschilderd herinneringsbord met inscriptie. Tijdens het
bestuurspontificaat van Ruud Hagenouw in Utrecht is dit bord met hem naar Utrecht
verhuisd maar het hoort nadrukkelijk wel hier thuis.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 83

84
Inmiddels was men in het de Wever-Ziekenhuis in 1991 wakker geworden. Men begon
met de organisatie van een “Wenckebach”-symposium met als doelstelling: “om te zijn
een podium waarop artsen in de regio elkaar op één dag in het jaar laten zien waarmee
men bezig is: een wetenschappelijke open dag met veel lezingen, workshops en posters”.
Bij het succesvolle tweede Wenckebach-symposium in 1992, het jubileumjaar van de toen
75-jarige KNMG–afdeling, bood het afdelingsbestuur de Wenckebach-commissie een
cheque aan voor de inrichting van de Wenckebach-zaal, met o.m. de volgende woorden:
“In een brief van 16 maart 1992, gericht aan de stafleden van het de Wever-Ziekenhuis alsmede aan alle
huisartsen in de regio, onthult U uw gedachten om de Wenckebach-zaal permanent als congreszaal in te
richten, en zulks in navolging van de zaal van het College of Physicians in Edinburgh in het Verenigd
Koninkrijk. Binnen het afdelingsbestuur van de KNMG hebben wij het voorgaande uitvoerig besproken en
het zij ons vergund daarbij een enkele kanttekening te maken. Zowel intra- als extra-muraal zijn er in
Oostelijk Zuid Limburg uiteraard meer specialisten dan alleen diegenen, die verbonden zijn aan de
ziekenhuislocaties in Heerlen en Brunssum, zoals er ook veel meer artsen buiten het ziekenhuis werkzaam
of zinvol bezig zijn dan alleen huisartsen.
Kortom, wanneer we spreken over Geneeskunst, dan wordt die in gezamenlijkheid beoefend, en wel door
veel meer artsen dan alleen de door U aangeschrevenen. De KNMG beoogt een samenbundelende
overkoepelende organisatie te zijn, gericht op de bevordering der Geneeskunst, hetgeen uiteraard meer is
dan alleen de belangenbehartiging van een zorgwekkend groeiende verscheidenheid aan genees kundigen,
die elkaar nauwelijks meer kunnen kennen, herkennen of zelfs erkennen, terwijl er toch zoveel meer is dat
ons bindt, dan wat ons scheidt. Zoals faambehartiging meer beoogt dan PR-promotie of
ziekenhuispropaganda zo heeft ook de Geneeskunst een wijdere dimensie dan de geneeskunde. Niet
zozeer een humaan amorfe weten schappelijke attitude, maar meer nog het wetenschappelijk
verantwoorde, uit respect voor mensen, óók sociaal vaardig medisch handelen draagt bij tot de bevordering
der Geneeskunst, en wij hebben de stellige hoop, Mijnheer de Voorzitter dat ook U dit beoogt. Daarbij spreken
wij ietwat oneerbiedig maar welgemeend de hoop uit, dat U zult kunnen voorkómen, dat het Wenckebachsymposium
uitgroeit tot een soort kerstmarkt voor somatische ingenieurs, of tot een shopping-center voor
medische deelweters.
En mocht U in de toekomst de verleiding niet kunnen weerstaan tot een nog meer thematische aanpak,
die alle medische disciplines, dus alle artsen raakt, dan is het KNMG-bestuur graag bereid om U op
bescheiden wijze van advies te dienen. Wij hebben daarin namelijk, weliswaar zonder sponsors, iets langer
ervaring dan U.
Ten slotte, Mijnheer de Voorzitter, heeft Uw streven dat voor ons ogenschijnlijk tot een tweestrijd zou kunnen
leiden, ons doen besluiten om het heilige vuur dat Uw commissie bezielt van harte aan te wakkeren en te
voeden. Als tastbare blijk van waardering bij gelegenheid van ons 75-jarig jubileum overhandigen wij U dan
ook een cheque, waarmee U in ieder geval 25% van het in Uw brief van 16 maart 1992 genoemde
openstaande bedrag ter inrichting van de Weckebach-zaal zult kunnen financieren. De naamgever van het
de Weverziekenhuis was in 1917 de eerste voorzitter van onze KNMG-afdeling, waarin toen 22 artsen
werkten, thans ruim 500.
Wij wensen U toe dat Uw inspanningen mogen leiden tot een uit onze streek niet meer weg te denken
zinvolle jaarlijkse ontmoeting van álle artsen, tot heil van de bevolking aan wie wij allen ons brood verdienen.“
Zo ongeveer lagen de verhoudingen nog in 1992
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

De pelgrimsroute op een dwaalspoor
In 1993 ontstond er een trendbreuk met de in1986 ingezette koers van de KNMGafdeling.
In 1993 en 1994 werd er o.l.v. Ruud Hagenouw nog een jaarlijks microsymposium
gehouden met als thema respectievelijk ”Arbeidsomstandigheden van de arts” en “De patiënt
moet veranderen”. Daarna werd met deze nog jonge maar succesvolle traditie gebroken. In
plaats daarvan nam de KNMG er nadien genoegen mee om tegen betaling een workshop in
te richten tijdens het jaarlijkse Wenckebach-symposium, dat steeds meer een exclusieve
ontmoetingsplaats werd tussen verwijzers in functie en specialisten, met veel sponsorwinkeltjes
vol snuisterijen en in de voortdurende en toonbaar nadrukkelijke aanwezigheid van
de Raad van Bestuur van het de WeverZiekenhuis. Nascholingsplichtige artsen verzamelen ook
daar accreditatie-punten en niet meer practiserende en dus niet verwijzende artsen worden
niet meer uitgenodigd.
In 1994 fronste de afdelings-kascommissie haar wenkbrauwen over de sinds 1993 explosief
gestegen bestuurskosten. Een jaarlijks bestuursdiner werd niet meer gehouden ten huize van
een van de bestuursleden maar in een gerenommeerd restaurant. De secretariaats -
werkzaamheden werden ineens grotendeels uitbesteed “omdat de secretaris er niet is om
postzegels te likken”. Voor de bestuursvergaderingen, afwisselend bij een van de bestuursleden
thuis, kreeg het ontvangende bestuurslid in het vervolg een financiële vergoeding. Kortom, er
kwam een verstarrende verambtelijking op gang waardoor de vanzelfsprekende
zelfwerkzaamheid van leden en bestuursleden van weleer min of meer gediskwalificeerd
werd.
In 1993 werd ik door het district Limburg van de KNMG kandidaat gesteld voor het
hoofdbestuur in Utrecht. Ik maakte ter kennismaking mijn opwachting bij onze toenmalige
landelijke voorzitter Levi in de Domus Medica. Daarbij heb ik toen duidelijk mijn zorgen
kenbaar gemaakt over het gevaar dat de KNMG als vereniging van leden dreigde af te glijden
naar een genootschap van bestuurders met hofhouding maar zonder achterban. Veel
afdelingen functioneerden niet meer en ik vroeg hem of men daar wellicht gestopt was met
het bevorderen der Geneeskunst. Enige tijd later werd ik gebeld door de secretaris-generaal
van de KNMG, mijn oud- kostschool-genoot Theo van Berkestijn. Men had geconstateerd dat
ik niet meer actief werkzaam was in de gezondheidszorg en het was dan ongebruikelijk om
lid van het hoofdbestuur te worden. Men had wel het lidmaatschap van enkele commissies
voor mij in petto. Ik was stomverbaasd en verwees van Berkestijn naar het districtsbestuur,
dat mij kandidaat gesteld had. Een jaar later las ik in Medisch Contact dat een nieuw
hoofdbestuurslid uit Groningen nu alle tijd kon vrijmaken voor het hoofdbestuur, omdat hij
zijn werkzaamheden had beëindigd. In een kennismakingsartikel in Medisch Contact heb ik in
het najaar van 1993 nog beschreven hoe ik mijn rol zag bij een mogelijke uitverkiezing tot lid
van het hoofdbestuur. Het was mij inmiddels echter wel duidelijk dat ik in Utrecht als een luis
in de pels ervaren zou kunnen worden en dat paste uiteraard niet bij de heersende hofcultuur.
Later heeft van Berkestijn mij nog persoonlijk bevestigd dat men alles in het werk gesteld had
om mijn komst naar Utrecht te voorkomen tijdens mijn zoektocht naar de bevordering der
Geneeskunst.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 85

86
Nadien had ik mijn hoop gevestigd op Ruud Hagenouw, die een jaar later toetrad tot het
hoofd-bestuur en zelfs enkele jaren voorzitter werd. Maar ook tijdens zijn bestuursjaren
is er in Utrecht weinig veranderd, zodat we nu alleen nog een bestuurdersvereniging
hebben waarin de meeste gewone leden zich schouderophalend niet meer herkennen.
Maar ondertussen werd er op 20 juni j.l. in Utrecht wel plechtig een nieuwe Domus
Medica, symbool van saamhorigheid, geopend door koningin Beatrix. Naar buiten toe
houdt het hoofdbestuur een schijn op van groot gezag, dat binnen de maatschappij
grotendeels maar nog niet helemaal verloren is gegaan. De bestuurlijke rolbezetting in
districten en afdelingen wordt beheerst door een mengeling van volgzaamheid en
frustatie.
De gevolgen van het dwaalspoor
Toen in 1998 de Federatie nieuwe stijl van de KNMG gestalte begon te krijgen, heb ik daarover
mijn zorgen opnieuw kenbaar gemaakt, ditmaal bij het districtsbestuur dat door
opheffing van de afdelingen meer gestalte zou moeten gaan krijgen, maar niet kreeg.
Mijn brief werd na enige tijd ambtelijk afgehandeld, niet door de voorzitter maar door de
penningmeester van het districtsbestuur zonder inhoudelijk op mijn bezorgdheid in te gaan.
Hij heeft als een goede boekhouder onlangs ook nog een hele lijst gemaakt met
gestandaardiseerde vergoedingen voor bestuurlijke dienstreizen, bestuursdiners, cadeau’s
bij jubilea, vergaderingen, etc. Die worden tegenwoordig niet meer vanuit de afdelingen
betaald maar moeten worden aangevraagd uit een steeds verder groeiend, angstwekkend
hoog districtsvermogen, zulks ter beoordeling door de districtspenningmeester, terwijl
kascontrole niet meer gerapporteerd wordt.
Om een indruk te krijgen van de actuele gang van zaken in het district Limburg bezocht ik
op uitnodiging nog zeer recent bijeenkomsten van zowel ons district als van de drie
afdelingen in Zuid-Limburg. Er werd zeer veel aandacht besteed aan het informele
samenzijn maar voor het inhoudelijke overleg was er steeds maar een half uur
uitgetrokken. Het leek wel alsof inhoudelijk overleg als een verplicht nummer of een rituele
dans beter vergeten kon worden. Op 1 maart j.l. was er een districts-ledenvergadering van
een half uur in Roermond met aansluitend een cabaret-achtig toneelstuk in de Oranjerie.
Van de 2600 persoonlijk vanuit Utrecht aangeschreven leden kwamen er zeggen en
schrijven 35 opdagen, voornamelijk bestuursleden en oud-bestuursleden. Ik sprak daar ook
de nieuwe voorzitter van het hoofdbestuur, Peter Holland. Het hoofdbestuur heeft zijn
macht in handen gegeven van federatiepartners, waarbij de LHV en de Orde van
Specialisten in feite de dienst uitmaken, ook in hun gespannen onderlinge verhoudingen.
Hun leden zijn vooral geïnterresseerd in materiële zaken.
Ethische kwesties delegeert men graag naar het hoofdbestuur van de KNMG, dat de
kracht mist om met moreel gezag alle artsen te wijzen op het noodzakelijke onderlinge
saamhorigheidsgevoel en op de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het belang van
de aan ons aller zorgen toevertrouwde kostbaarste wezens op aarde, mensen. Ten
opzichte van ons verkeren deze mensen in een afhankelijkheidspositie , en zij mogen niet
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

verdrinken in ons multidisciplinair langs elkaar heen fietsen. Ook dat heeft met ethiek te
maken en met het bevorderen van de Geneeskunst! De KNMG is van een vitale
vereniging van leden geatrofieerd tot een deftig gezelschap van bestuurders, die elkaar
regelmatig zien en kunnen zien. Daarmee bevestigen zij elkaar en zichzelf , zonder
bezieling maar defaitistisch en wel beseffend, maar niet creatief beseffend, dat zij geen
voeling meer hebben met de basis, die haar schouders ophaalt als het woord KNMG
valt. Dat er werk aan de winkel is moge duidelijk zijn, maar de KNMG-kader-cursussen,
waar potentiële bestuurders “salonfähig” gemaakt worden, roepen daartoe kennelijk niet
op. Training in vergadertechniek en onderhandelingsstrategie is niet de zuurdesem voor
doorleefde en overtuigende medische eendracht.
Op 15 maart j.l. was er een ledenvergadering van een half uur van de formeel niet meer
bestaande, ooit bloeiende afdeling Heerlen e.o. in het Gaia Park in Kerkrade. Van de circa
350 leden waren er naast het bestuur 5 mensen aanwezig: de spreker en 4 leden
waaronder ikzelf. Het bestuur had volgens de spreker tussen de 50 en 100 mensen
verwacht. En zo ontving ik ook een uitnodiging voor een ledenvergadering van een half
uur op 28 juni j.l. van de afdeling Maastricht e.o. met als thema “Het Einde Nabij”. Het
bestuur wil er in zijn geheel aftreden omdat de opkomst bij activiteiten en symposia 4 %
bedraagt. Na afloop van deze kortstondige vergadering bood het afdelingsbestuur een
diner aan waarvan ik oprecht hoop dat het geen galgenmaal zal blijken te zijn. Het kan
toch niet zomaar, dat men ook daar al wil stoppen met het bevorderen der Geneeskunst!
En dat in een universiteitsstad waar het hoofdbestuur zo graag student-leden wil werven!
Zij kunnen tegenwoordig vanaf hun eerste studiejaar gratis lid worden van de KNMG, en
er waren inderdaad twee studenten aanwezig, naast enkele nog actieve en een
meerderheid van rustende artsen.
Het dwaalspoor en de ziekenhuizen
In 2001 werd ik vanuit Kerkrade uitgenodigd om het op te nemen voor het bestaansrecht
van het ziekenhuis aldaar. Ik had er eigenlijk helemaal geen zin in, maar ik heb het toch
gedaan. Ik heb toen een tweetal artikelen geschreven in de regionale dagbladen en ik ben
ook nog twee keer geïnterviewd door de pers. Het kwam eigenlijk neer op het volgende:
Met de benoeming van de Heer Rottier, voorzitter van het Heerlense ziekenhuisbestuur,
tot voorzitter van het Medisch Regionaal Centrum, met het oog op een harmonische
integratie van de nieuwe medische faculteit in de regio, is het de Weverziekenhuis in slaap
gewiegd door de heren Dr. Tans en professor Greep .Er kwam tóch een akademisch
ziekenhuis in Maastricht waardoor het de Wever-Ziekenhuis stelselmatig zijn
bovenregionale functies kwijt raakte. De afbraak van de Mijnstreek, gevolgd door de
wederopbouw in Maastricht, gold blijkbaar nu ook voor de gezondheidszorg in de
ziekenhuizen. Heerlen wilde kost wat kost weer een “high advanced care” opleidingsziekenhuis
worden, wat het ooit geweest was, ook al zijn het niet de patiënten die
daarom vragen! Kerkrade moest geofferd worden, want Brunssum was intussen al een
dependance van Heerlen geworden. Toen door de Haagse politiek in 2001 fusiepremies
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 87

88
op het punt stonden om vervangen te worden door kleinschaligheidstoeslagen werd het
nog steeds zelfstandig functionerende Kerkraadse ziekenhuis in drie maanden tijd
ontdaan van al zijn klinische functies met als zoethoudertjes zorghotels en versterking
van de poliklinieken. Daarna kwam er een zogeheten onafhankelijke commissie van wijze
mannen van de Maastrichtse universiteit die het bestaansrecht van Kerkrade moest
onderzoeken. En tot mijn verbazing mochten zij zelf hun onderzoeksopdracht
formuleren. Daarbij namen zij het Strategisch Dokument uit 2000 van de raad van
bestuur van de stichting GOZL, de heer Zijlstra en mevrouw Janssen-Berkers, als
uitgangspunt, zodat de conclusies van deze “onafhankelijke” commissie al bij voorbaat
vast stonden. Maastricht en Heerlen hadden en hebben elkaar nodig. Maastricht heeft te
weinig patiënten maar wel het geld. Heerlen heeft door de liquidatie van de
ziekenhuisbedden in Brunssum en Kerkrade veel meer patiënten maar te weinig geld. De
landelijke of regionale KNMG heeft bij al deze ontwikkelingen, die ook te maken hebben
met het al dan niet bevorderen van de Geneeskunst, nooit een rol van enige betekenis
gespeeld, noch, voor zover mij bekend, met visie en gezag zijn stem laten horen. En zo
kunnen onze patiënten, driehonderdduizend in getal, in Parkstad Limburg geen keuze
meer maken. Er is alleen nog één Atrium, dat publicitair constant aan de weg timmert om
ons te laten weten dat alles nog efficienter,nog groter, nog nieuwer, nog beter en
tenslotte wellicht ook nog eens klantvriendelijker wordt dan het ooit was, ook al valt er
in Parkstad Limburg geen concurrentie meer te duchten, maar kennelijk wel van elders.
Epiloog
Ik ben inmiddels een beetje moe gestreden, en bijna aan het einde van mijn pelgrimstocht.
Toch geef ik de moed nog niet helemaal op. De KNMG moeten we helaas langzamerhand
gaan vergelijken met een kerk vol traditie, hiërarchie en een hofhouding die alleen nog
bestaat uit volgzame ouderlingen en acolieten, koorzangers en collectanten. De Domus
Medica hangt vol met geölieverfde bestuurders en regenten uit heden en verleden,
dagelijks bewonderd door een ceremonieel lijkend erebestuur en zijn abdepten. De
bestuurders zitten in Utrecht en verspreid over het land elkaar en zichzelf te besturen.
De doorsnee-arts trekt zijn schouders op bij het woord KNMG. Hij vraagt zich af, als
hij dit veschijnsel al kent, wat een zogeheten regio-ambassadeur in een district eigenlijk
doet voor het bevorderen van de Geneeskunst in de regio, die hij geacht wordt te
vertegenwoordigen als hij in Utrecht bijna niemand uit de andere regio’s aantreft. Of
moet hij namens het hoofdbestuur toezien op de verdere ontmanteling en ontwrichting
van de weinige in potentie nog vitale afdelingen, ter animatie van districts-activiteiten
waar vrijwel alleen bestuursleden verschijnen. De kosten die daarbij gemaakt worden
komen alleen maar ten goede aan een handvol aanwezigen, terwijl zij worden opgebracht
door de contribuerende overgrote meerderheid van min of meer automatische leden.
Dat is al vele jaren rondweg beschamend. Het praktisch automatisch lidmaatschap via de
federatiepartners verlamt de daadkracht van de KNMG, lijdt tot zelfgenoegzame logheid
van de organisatie en tot luiheid c.q. inertie bij de leden, kortom tot desinterresse over
en weer. Ik ben gelouterd in en door de KNMG. Ik ben de leden van onze afdeling
dankbaar voor het feit dat ik hen als penningmeester en als voorzitter twaalf jaar heb
mogen dienen. Ik zal de Maatschappij trouw blijven als kritisch lid, zoals ik ook ondanks
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

alle teleurstellingen in het instituut kerk mijn geloof trouw zal blijven. De bevordering van
de Geneeskunst in de uitoefening van het artsenberoep als officium nobile is mij zeer
dierbaar en vraagt hoog nodig om nieuwe inspanningen, onbezoldigd idealisme, en
initiatiefrijk elan. Wil de KNMG opnieuw tot de verbeelding gaan spreken en
levensvatbaar worden, dan zal zij van onderop weer opgebouwd moeten worden met
hetzelfde pioniersvuur als dat van de vele medische gezelschappen of afdelingen die,
weliswaar onder totaal andere omstandigheden, in 1849 de NMG hebben opgericht. De
maatschappij heeft met beschamende uitzondering van de oorlogsjaren meerdere
dieptepunten overleefd. Het is zinloos om met weemoed terug te denken aan hoe het
allemaal ooit was en om te trachten deze toestanden te restaureren.
Er zal gezocht moeten worden naar een frisse en vernieuwende herformulering van wat
men op dit moment en voor de nabije toekomst wenst te verstaan onder het bevorderen
van de Geneeskunst als hoogste doelstelling van de KNMG. Het gaat hierbij niet om de
verandering van de bestuursstructuur door opheffing van de afdelingen. Het gaat om een
drastische attitude-verandering in de bestuurderscultuur en om de noodzaak en
bereidheid om opnieuw en goed te luisteren naar de weinige gewone leden, die hun stem
nog verheffen.
Onder de vele obligate KNMG-leden moeten zeker nog mensen te vinden zijn die de
eretitel van werkend lid verdienen. Zuid-Limburg is het enige stukje buitenland in
Nederland. In 1906 ontstond hier uit het district Limburg de afdeling Zuid-Limburg. Ik
heb er onlangs in Maastricht voor gepleit dat de drie daaruit ontstane afdelingen
Maastricht, Heerlen en Sittard-Geleen de handen ineen slaan om als kring Zuid-Limburg
een eerste aanzet te geven tot inhoudelijke reanimatie van de KNMG. Dit zou moeten
gebeuren op ons eigen initiatief en niet op grond ven directieven uit Utrecht, dat
proefondervindelijk de overtuigingskracht mist om ons te enthousiasmeren.
Wij zouden daarmee niet alleen ons onderling saamhorigheidsgevoel een grote dienst
kunnen bewijzen, maar ook de KNMG als geheel, waar de geest uit de fles is. Ik hoop nog
steeds op een geestelijke reveille, want idealisme is tijdloos en verjaart niet. Dat zal niet
eenvoudig zijn in een tijd van consumptie-religie en doorgeschoten individualisme
waaraan ook wij artsen niet geheel kunnen ontkomen. Voor het te laat is moet er mijns
inziens binnen de Maatschappij op elk niveau op korte termijn crisisberaad komen,niet
alleen tussen zittende bestuursleden maar met name met gewone leden,die niet zonder
meer hun schouders ophalen en de KNMG nog een warm hart toedragen.Dit beraad zal
met gebundelde aanbevelingen moeten leiden tot een landelijk congres over de
Reanimatie van de Maatschappij.
Op districtsniveau zal gedecentraliseerd moeten worden, zodat het zwaartepunt
opnieuw komt te liggen bij de ook voorheen nog actieve afdelingen waar de geneeskunst
niet bureaucratisch maar nog zichtbaar en tastbaar bevorderd kan worden. Op
afdelingsniveau moet het Wenckebach-symposium een socialer gezicht krijgen, met minder
sponsorsnuisterijen, uitnodigend voor alle artsen en niet alleen voor verwijzers. De
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 89

90
afdelings-en/of kring- activiteiten moeten een informeel ontmoetingspunt gaan worden
van en voor genezende en voorkomende dokters,curatief en of preventief werkend,
alsook voor hen die ons in het bevorderen van de Geneeskunst zijn voorgegaan,want
waardering en belangstelling voor ouderen kan ook een uiting van beschaving zijn.
Daarnaast zou de afdeling en zijn bestuur opnieuw een aanstekelijke uitdaging moeten
gaan zien in het bewaken en bevorderen van een artswaardige houding bij onderzoek en
behandeling van patienten,kortom in het bevorderen van de Geneeskunst in de
geneeskunde. Dit vereist echter naast wetenschappeliijk verantwoorde vakbekwaamheid
ook sociale intelligentie,waarop onze patienten ook recht hebben.
Laten wij bij het 90-jarig bestaan van onze KNMG-afdeling voorlopig nog geen plechtig
Requiem ten gehore doen brengen. Er is nog hoop,want er is ondanks alle versnippering
nog steeds veel meer dat ons bindt dan wat ons scheidt!
Literatuur
Festen H. 125 jaar Geneeskunst en Maatschappij. Utrecht, KNMG, 1974.
KNMG Heerlen en Omstreken. Afdelings-Archief.
Lieburg MH van. In het belang van wetenschap en kunst. Rotterdam, Erasmus Publishing, 1999
Philips R. Gezondheidszorg in Limburg. Groei en acceptatie van de gezondheidsvoorzieningen 1850-1940.
Assen, van Gorcum, 1980.
Wolf R. MIJNZiekenhuis. Heerlen, Atrium Medisch Centrum, 2004.
KNMG afdeling Heerlen e.o. De Schelmenstreek
En verder:
Verslagen van Mikro-Symposia in Heerlen.
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

OVER DE AUTEURS
Dr. Leo HB Baur is voorzitter KNMG, District Limburg, afdeling Parkstad en
cardioloog in Atrium Medisch Centrum, Heerlen.
Theo JFC Boumans is gepensioneerd arts, oud-voorzitter KNMG afdeling Heerlen
en omstreken, voorheen bedrijfsarts en directeur van het Jozef Ziekenhuis te
Kerkrade.
Wim Bisschops is zelfstandig gevestigd kinderpsychiater in Heerlen en verbonden
aan het Maaslandziekenhuis te Sittard. Hij is oud-bestuurslid van de KNMG afdeling
Heerlen en omstreken.
Peter PH van Dijk is huisarts in Heerlen.
Frank Guldemond en Yvonne Guldemond-Hecker zijn beiden huisarts in
Ubachsberg. Hun praktijk is een van de academische huisartspraktijken van de
Universiteit Maastricht. Yvonne Guldemond-Hecker is staflid van de Huisartsopleiding
in Maastricht. Frank Guldemond is werkzaam als arts op de Herstelafdeling van
Zorgcentrum 't Brook in Voerendaal.
Ruud G.P. Hagenouw is arts maatschappij en gezondheid en werkzaam als directie
voorzitter van de GGD Zuid Limburg. Oud bestuurslid van de KNMG afdeling
Heerlen en Omstreken. Landelijk vanaf 1995 actief als lid van het Hoofdbestuur
KNMG en van 2000 tot 1 maart 2004 Voorzitter van de KNMG te Utrecht.
Dr. Peter J Koehler is neuroloog in Atrium Medisch Centrum, Heerlen.
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 91

92
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN

INDEX
Aloysius broeder 56,74
Appelman 76
Baggen J. 30
Balvert W. 37,38,47,48,49
Bax W. 6,75
Beatrix prinses/koningin 63,86
Berckel van K. 58,59,77
Berkestijn T van 85
Bianchi F. 59
Brekel B v.d. 63
Brekel sr. 66
Brombacher P. 63,68,82
Brouwers AJ 13
Bruinsma 54
Buytendijk F. 59,61,63
Buytendijk H. 60,63
Coene L. 60,62,65
Cremers F. 39,45,79
Creyghton JW 6,76
Crobach L. 5,58,59,66,76
Dael J van 79
Damen M. 37
Dees W. 52
Deimann 21
Dillen CP. 55,56
Driessen E. 58,76
Driessen mgr. 57
Driessen O. 58,63,76
Eden PH van 14,15
Edixhoven 63
Eenens 80
Es J van 27
Frowein 59
Gobée A. 54
Gonsalves 75
Greep JM 79,87
Grunsven van 59
Guldemond F 29
Haeff P van 63
Hagenouw R 40,41,48,49,51,
52,83,85,86
Henkemans H. 78
Hermann 74
Hesselle Ch de 11,56
Hintzen AHJ 13,15,57,58
Hoebe C. 46
Hoeberechts C. 11,56
Hoek 58,59
Holland P. 86
Höppener P. 29
Hötte 58
Hustinx E. 5,12,13,57,
58,59,74,75,77
Hustinx GH 54
Huygen F 27
Jaegers JJ 54
Janssen-Berkers 88
Jong J de 58,62,63,65
Jongmans G. 46
Klessens P. 66
Kneipp S. 56
Koch R. 8,18
Kools 20,76
Kranendonk Duffels v.36
Kuiper T. 5
Kwant R 79
Lagro A. 66
Lamers J. 61
Landsteiner 8
Leent J van 57,58,74,75
Lelkens J. 63,68
Lempers W. 40,46
Lieburg MJ van 71,76
Lindeboom 59,63,64,80
Linden van der 80
Lips 63
Lister J. 8
Lokkerbol 60,62
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 93

94
Lubbers H. 63
Lubbers R. 64
Luyt PA 19
Maenen J. 59,64
Mey 61
Mol J. 60,62,68
Mols PL 54
Moors 59
Morton 8
Napoleon 73
Nievergeld 58
Ottenhoff 58,76
Paanakker 60
Panhuyzen 57
Peutz F 26
Piters HN 54
Poels A. 59,63,64,75
Prompers N. 59
Retera 20,21,79
Roebroeck WJ 54
Rodenburg J. 61
Röntgen 8
Rottier 64,68,87
Sante Th van 59,63
Savelberg PJ 56,57
Scheepers 75
Schendel GJ van 29
Schijen G 82
Schiphorst B. 5,6,58,65
Schlösser G. 31
Schnabel F. 66
Schreiber 37
Schweitzer 59
Schweitzer P. 63
Schweitzer W. 59
Slobbe van 80
Slooff A. 65
Smeets (burg.) 80
Snijders H 26
Snijders P 26,76
Soomers F. 32
Stapert 80
Sterk H. 66
Tans J. 68,87
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN
Teeuwisse 64
Thorbecke 8,64
Timmermans 64
Twaalfhoven 61
Uyl J den 61
Vandenbergh JH 54
Veldeke H van 73
Versteegh C. 61
Veugelers 37
Vijgen J. 76
Voorhelm Schneevoogt GE 71
Vossenaar A 14,15,16,18,
19,21,22,57,
58,61,76
Vries H de 63
Vrijens E. 56
Vijver A van de 60,61,63
Waszink 57
Weeda 67
Wellens 80
Wenckebach HJE 54
Wenckebach KF 11,25,54,55,56
Wenckebach LWR 54
Wever F de 5,8,11,12,13,
14,21,22,25,55,
56,57,58,74
Widdershoven A. 26
Wiel van de 67
Willem I koning 72,73
Willem v Oranje 72
Winkler C. 5
Wintges E. 54
Wit B de 32
Wöltgens T. 67
Zalm van der H. 61,63
Zeldenrust J. 43
Zijlstra E. 88

SPONSORS
Het bestuur van de KNMG, District Limburg, afdeling Parkstad bedankt
de volgende sponsoren:
Atrium Medisch Centrum Parkstad
Meander Zorggroep
en
Astra Zeneca
Boehringer Ingelheim
Bristol Meyers Squibb
Merck Sharpe en Dohme
Novartis
Nycomed
Roche
Schering Plough
DOKTERS IN DE OOSTELIJKE MIJNSTREEK 95

96
90 JAAR KNMG AFDELING HEERLEN & OMSTREKEN