ACADEMY magazine 2017-2018

MENS EN TECHNIEK
© OLIVIER MIDDENDORP
apparaten praten met elkaar, nemen waar wat we doen en maken
zelfstandig keuzes die ons denken en handelen (kunnen) beïnvloeden.
Dat is vaak al zo, maar we hebben het nog niet altijd door. Het
bangst zijn veel mensen voor autonome technologie. Zelfrijdende
auto’s, zelflerende machines die daardoor steeds meer zelf kunnen
en sensorsystemen die vitale functies in het lichaam meten en hun
bevindingen onmiddellijk doorgeven aan de dokter. Dat zijn geen
functionele technieken meer waarmee wij iets kunnen doen, maar
technologieën die zelf bepalen wat zij met ons doen. “Ik probeer
voortdurend filosofie te verbinden met het ontwikkelen van nieuwe
technologie, de mens met de machine. Niet alleen om er boekjes
over te schrijven, maar ook om met ingenieurs te kletsen en ethische
vragen bij hen neer te leggen. Daarom hebben we dit gesprek
in het DesignLab en niet bij de filosofieafdeling van de Universiteit
Twente”, zegt Verbeek. Experimenten met Google Glass-brillen hebben
bijvoorbeeld geleid tot een ethische discussie over de vraag hoe
privé mensen door deze technologie nog zijn in de openbare ruimte.
“Als mijn eveneens brildragende gesprekspartner opneemt wat ik
zeg en hoe ik kijk en tegelijk een achtergrondcheck doet, waar blijft
dan de vertrouwdheid van een één-op-één-gesprek? Dat soort vragen
is een goede basis geweest voor een onderzoek naar de manier
waarop moraal zich ontwikkelt onder invloed van techniek. In dit
geval hebben de deelnemers aan het experiment impliciet een nieuw
begrip van privacy ontwikkeld. Ethici kunnen zeggen dat bepaalde
dingen niet mogen, maar de techniek gaat verder. Daarom moeten
we onder ogen durven zien dat wij door die techniek andere ethische
keuzes maken en dat zichtbaar en begrijpelijk maken.”
TECHNIEK ALS BEMIDDELAAR
We moeten de technologie doorzien, toe-eigenen en op een goede
manier in de samenleving opnemen, anders kunnen we niet omgaan
met uitwassen die ons concept van privacy bedreigen. “De ethische
vraag is vaak niet ja of nee of mag het wel of niet, maar hoe gebruik
je het. Als vroeger de telefoon ging nam je die op. Toen de gsm
kwam deden mensen dat automatisch ook, waar ze ook waren. Tot
ze bedachten dat dit eigenlijk heel onbeleefd was en het niet nodig
was meteen te reageren. Bellers konden immers ook een boodschap
inspreken of een tekstbericht sturen, zodat je hen later kon terugbellen
of sms-en. Dat is geen groot ethisch vraagstuk, maar heeft
wel geleid tot nieuwe etiquette. Het laat eveneens zien dat je geen
speelbal hoeft te zijn die blindelings opvolgt wat de nieuwe techniek
dicteert. Je kunt kritisch reflecteren en eruit pikken wat voor jou
relevant is.” Techniek is volgens Peter-Paul Verbeek geen object dat
tegenover de mens als subject staat, maar het kanaal, het medium,
tussen mens en wereld. “Goed onderzoek naar wat techniek met
mensen doet, maakt het voeren van ethische discussies gemakkelijker.
De vraag is dan niet óf we robots willen hebben voor de klas of
in de zorg, maar wel hoe deze machines de manier kunnen veranderen
waarop wij voor oudere mensen zorgen of onderwijs geven.
En hoe wij daarvoor verantwoordelijkheid kunnen nemen. Zorg is
warm en menselijk, niet kil en technisch. Je laat toch geen robot voor
jouw dementerende moeder zorgen? Of toch? Ik kan me voorstellen
dat het voor jouw bedlegerige vader fijner, zelfs menselijker, is
wanneer een robot zijn billen afveegt dan een persoon.” Als het in
de context gebeurt van menselijke waarden en waardigheid, kan in
zulke situaties de scheidslijn tussen mens en machine vervagen of
verdwijnen. “Dan kunnen we erkennen dat techniek een onlosmakelijk
onderdeel is van onze samenleving, waarmee we verantwoord
moeten omgaan.”
AFHANKELIJKHEID VAN DE TECHNIEK
De exponentiële technologische groei heeft een keerzijde.
“Cyberaanvallen zoals die van mei en juni 2017 – toen geïnjecteerde
malwarevirussen wereldwijd computersystemen van bedrijven en
zelfs gezondheidsinstellingen gijzelden – geven aan dat kwaadwillende
hackers de infrastructuur van een land kunt verlammen. Als
internet stopt kunnen we niets meer. Zelfs de stroom valt uit, want
ook elektriciteit wordt digitaal aangestuurd. Mensen die in de jaren
tachtig zijn geboren weten nog hoe de wereld er voor het digitale
tijdperk uitzag en een computerstoring niet voor problemen zorgde.
Nu zijn mens en infrastructuur geleidelijk aan zo verweven geraakt
met de techniek dat we er in zeer grote mate afhankelijk van zijn. We
kunnen bijna niet meer terug”, zegt de Twentse hoogleraar.
“We hangen in de teugels van de technologie en teruggrijpen naar
de analoge wereld als het misgaat is vrijwel onmogelijk. Technologie
heeft nu een omvang die ons overstijgt. Daardoor zijn we ook
zelf veranderd. Ik denk dat mediatie nodig is om te kunnen erkennen
dat die nieuwe technieken meer zijn dan hulpmiddelen en juist
onze relatie met de wereld organiseren. Een iPhone is een ding,
maar zodra je belt of Whatsappt tegelijk een verbinding met een
ander. Ik zie in dat proces technologie als de bemiddelaar en niet
als dreigende kracht die de mens via allerlei slimme apparaten wil
overheersen, maar als vormgever van hoe we dingen zien en begrijpen
in de wereld. Techniek verandert je engagement met de omgeving,
de politiek en de wereld.” Het is eigenlijk een mooie paradox.
“Enerzijds zien we techniek als een soort almachtigheid, die ons
toelaat de natuur naar onze hand te zetten, te maken wat we willen
en implantaten in het brein te plaatsen om hersenziekten te verhelpen.
We kunnen alles fiksen. Tegelijkertijd maken we ons totaal
afhankelijk en nederig, niet alleen van mensen die misbruik maken
van alle nieuwe mogelijkheden om anderen negatief te beïnvloeden,
maar ook doordat we niet meer zonder kunnen.” Die dubbelheid
intrigeert Verbeek. “Het Vaticaan is tegen IVF-bevruchting,
want een kind maak je niet, maar ontvang je. Dat is het lot dat je
niet kunt beheersen, manipuleren of maken. Veel ouders die dankzij
deze techniek een kind krijgen ervaren dat echter als een groter
wonder dan een ‘natuurlijke’ zwangerschap. Het is bijzonder dat het
überhaupt kan.”
NADENKEN OVER POLITIEK
Zijn huidige onderzoek gaat over de rol
van techniek in kennis, ethiek en religie.
Op welke manier verandert techniek wetenschap,
onze moraal en religieuze kaders?
Hoe we de wereld begrijpen? “Ik weet zeker
dat de volgende stap is nadenken over politiek.”
Zonder wetenschap geen techniek en
zonder techniek geen wetenschap. Het lijkt
een kip-en-het-ei-verhaal, maar we zijn
dat stadium dus al voorbij. Het is allebei
gewoon waar. “Uit ons project over techniek
en wetenschap weten we al dat technologie
vorm geeft aan de inhoud van de wetenschap.
Bas de Boer, een promovendus met
wie ik in dit project samenwerk, kijkt bijvoorbeeld
naar de rol van technologie in
neurowetenschappen. Hoe beïnvloedt techniek
de manier waarop neurowetenschappers
de werking van het brein snappen en
vervolgens uitspraken doen over psychologische
fenomenen als aandacht, concentratie,
verslaving en de ontwikkeling van
het puberbrein. Freud zei over dat laatste:
‘Dat gaat over losmaken van je moeder en
je identiteit vinden’. Nu hebben we het over
een ontregelde prefrontale cortex. Beide verhalen
zijn zinvol, maar de moderne benadering
is onmogelijk zonder de f(unctionele)
MRI-scan die ons in contact brengt met dat
puberbrein. Dankzij de 3D-afbeelding van
de hersenen die we daardoor te zien krijgen,
weten we waar hersenactiviteit plaatsheeft.
Door nieuwe technologie zijn we pubers
anders gaan begrijpen!” Techniek is toegepaste
wetenschap, maar eigenlijk is wetenschap
toegepaste techniek, zegt Verbeek die
daarmee de cirkel rondmaakt. “Na diepere
analyse zie je dat er fundamentele implicaties
zijn. De techniek bepaalt welke verhalen
we vertellen en hoe de wetenschap zich
ontwikkelt. De manier waarop wij in relatie
treden tot de werkelijkheid rondom is
technisch en de wetenschap reflecteert dat.
Techniek is als een buitenstaander met een
observatorrol, die anders is dan de onze en
daardoor wat toevoegt. Het is aan de mens,
die via de techniek kijkt, de inbreng ervan
betekenis te geven.”
‘TECHNIEK IS ALS EEN
BUITENSTAANDER MET
EEN OBSERVATORROL’
Prof. dr. ir. Peter-Paul Verbeek is hoogleraar Filosofie van Mens en Techniek en
mededirecteur van het DesignLab van de Universiteit Twente. Hij is vice decaan van de
faculteit ‘Behavioral, Management and Social Sciences’. Verbeeks onderzoek richt zich op
de relaties tussen mens en technologie. Verbeek publiceerde Engelstalige boeken en in
het Nederlands, ‘De grens van de mens’ en ‘De daadkracht der dingen’. Hij is lid van de
Academie voor Technology en Innovatie en de Koninklijke Hollandsche Maatschappij van
Wetenschappen. In 2012 ontving hij de Prof. Borghgraef prijs voor biomedische ethiek, in
2016 de World Technology Award in Ethics. info@speakersacademy.nl
202
SPEAKERS ACADEMY® MAGAZINE 2018 SPEAKERS ACADEMY® MAGAZINE 2018 203