Download pdf - UMC Utrecht

van de ziekte dezelfde genen betrokken als bij
de veranderingen in het brein. Nog een bewijs
dat de hersenveranderingen direct te maken
hebben met schizofrenie.’
Hebben mensen met schizofrenie al problemen
vóór de offi ciële diagnose?
‘Het tweelingenonderzoek suggereert dat schizofrenie
al zichtbaar is lang voor de diagnose
gesteld wordt, wat meestal laat in de puberteit
of rond het twintigste levensjaar gebeurt. Uit
een achteraf-onderzoek naar de schoolprestaties
van tweelingen blijkt bijvoorbeeld dat
de helft met schizofrenie vaker bleef zitten
dan de helft zonder. Dit betekent natuurlijk
niet dat alle zittenblijvers een grote kans op
schizofrenie hebben, maar het wil zeggen dat
schizofrenie gepaard gaat met een cognitieve
achterstand, die tot uiting komt in slechtere
schoolprestaties.’
Wat kunnen we nog meer verwachten van
het schizofrenieonderzoek?
‘In ons onderzoek zijn twee hoofdrichtingen te
onderscheiden: we willen de genen vinden die
schizofrenie veroorzaken en we willen precies
weten wat voor actief proces nou in de hersenen
van schizofreniepatiënten plaatsvindt.
Voor dat laatste gebruiken we onder meer de
7 Tesla MRI-scanner, een apparaat waarvan
er slechts twee in Nederland staan. Met deze
sterke scanner willen we in kaart brengen
welke zenuwbanen of hersengebieden precies
achteruitgaan.
Daarnaast verwacht ik veel van de genetica. We
zullen natuurlijk niet hét gen voor schizofrenie
vinden, het is al lang duidelijk dat het een
multicausale aandoening is waarbij tientallen
genen een rol spelen. Dat is vergelijkbaar met
de ziekte van Alzheimer: mensen met mutaties
in het ApoE4-gen hebben een grote kans de
ziekte te krijgen, maar de mutatie verklaart
lang niet alle gevallen. Hetzelfde geldt voor
schizofrenie.’
10 Uniek
Toch hebt u uw hoop op de genetica
gevestigd?
‘Genen gaan ons uiteindelijk vertellen wat
voor ziekte schizofrenie is. Ik denk dat we op
dertig tot honderd genen uitkomen die een rol
spelen bij schizofrenie. Dat lijkt misschien veel,
maar dertig procent van alle genen komt al in
het brein tot expressie. Opgeteld zullen deze
genen ons vertellen waar het misgaat in het
schizofrene brein. Zelf denk ik dat een gebrekkige
connectiviteit – het ontbreken van goede
verbindingen tussen hersengebieden – de
belangrijkste oorzaak van schizofrenie is. Maar
we zullen het zien. Ik verwacht dat genetica ons
het onderliggende mechanisme zal opleveren;
en dat kan snel, ik denk binnen vijf jaar.’
Diverse factoren vergroten de kans om
schizofrenie te krijgen. Zeggen die niks over
het ontstaan van de ziekte?
‘Het gebruik van cannabis vergroot de kans
bijvoorbeeld. Maar ook urbanisatie is een
belangrijke risicofactor voor schizofrenie.
Het wonen in een stad vergroot de kans op
de ziekte aanzienlijk. De reden daarvoor is
niet duidelijk, maar het is wel zo. Het komt
al jarenlang uit vele onderzoeken naar voren.
Heeft het te maken met infecties? Met vervuiling?
We weten het niet. Hetzelfde geldt voor
migranten. Ook die hebben een grotere kans
om schizofrenie te ontwikkelen, zo blijkt keer
op keer. Volgens sommigen zou dat te wijten
zijn aan social defeat: gebrek aan maatschappelijk
succes zou de chemische huishouding
van de hersenen beïnvloeden. Maar dat idee
is volstrekt onverifi eerbaar. In de psychiatrie
hebben we geen gebrek aan hypothesen, maar
die zijn niet allemaal even nuttig. We hebben
testbare ideeën nodig.’
U hebt diverse populair-wetenschappelijke
boeken over psychiatrie op uw naam staan.
Vanwaar die drang om het grote publiek te
bereiken?
‘Ik ben pas later in mijn carrière boeken gaan
schrijven. Ik vond dat ik me eerst moest bewijzen
als wetenschapper, dan weten lezers in elk
geval dat ik weet waar ik het over heb.
Ik vind het belangrijk aan een breed publiek
uit te leggen wat de psychiatrie inhoudt omdat
er zo veel misvattingen over bestaan. Eigenlijk
was dat ook de reden me als arts daarmee
bezig te gaan houden. Ik wilde goede zorg aan
psychiatrische patiënten bieden, ik wilde ze
helpen; iets waarvan veel artsen dertig jaar
geleden dachten dat het niet mogelijk was.
Dat is nu veel beter, maar bij het publiek bestaat
nog steeds weinig kennis over de psychiatrie.’
Welke misvattingen zijn er zoal?
‘Veelgehoorde misvattingen zijn bijvoorbeeld
dat schizofrenie zeldzaam is – in Nederland
lijden zo’n honderdduizend mensen aan
de ziekte. Autisme en schizofrenie zouden
te wijten zijn aan een verkeerde, te weinig
liefdevolle opvoeding – we weten nu dat deze
aandoeningen zeer sterk genetisch bepaald zijn.
Psychiaters zouden geen mensen beter kunnen
maken – dankzij medicijnen kunnen heel veel
patiënten een relatief normaal leven leiden.
En meer in het algemeen wil ik uitleggen
dat psychiatrische patiënten een echte ziekte
hebben. Een depressie is geen aanstellerij. Het
is alsof je iemand na een hartaanval uitmaakt
voor slappeling.’
Maar in tegenstelling tot ‘gewone’ ziekten
zijn psychiatrische aandoeningen veelal een
syndroom: een verzameling van symptomen.
Die symptomen overlappen bovendien
nogal tussen verschillende psychiatrische
aandoeningen.
‘In de psychiatrie treedt inderdaad veel
comorbiditeit op. Patiënten met bijvoorbeeld
schizofrenie lijden vaak ook aan andere ziekten
zoals depressie of verslaving. Patiënten hebben
symptomen die bij meer ziekten kunnen horen,
dat maakt het stellen van een diagnose soms
‘Het wonen in een stad vergroot
de kans op schizofrenie aanzienlijk’
lastig. Maar dat wil niet zeggen dat de ziekten
niet uit elkaar te halen zijn! Als je op één moment
in de tijd kijkt, valt soms moeilijk te zien
aan welk psychiatrisch syndroom iemand lijdt.
Maar het beloop van elke aandoening is meer
onderscheidend en na tien jaar twijfelt men veel
minder aan een diagnose. Bovendien is een
ziekte soms terug te brengen tot één belangrijk
kenmerk. Voor schizofrenie is dat bijvoorbeeld
de cognitieve achteruitgang, voor bipolaire
stoornis de heen en weer gaande stemming,
en voor depressie de vatbaarheid van het brein
voor stress. Ik denk dan ook niet dat de indeling
van psychiatrische ziekten in de toekomst
drastisch zal veranderen.’
Krijgt u veel reacties op uw boeken?
‘Het is niet zo erg dat ik een secretaris nodig
heb om de post af te handelen, maar ze maken
aardig wat los. Ik krijg er redelijk wat e-mails
over.’
Waar gaat uw volgende boek over?
‘Dat ga ik niet zeggen. Maar wel over hersenen
en gedrag.’
Kunnen Nederland en het UMC Utrecht
leren van de manier waarop de afdeling
Psychiatrie wetenschap bedrijft?
‘De Universiteit van Amsterdam staat met
plaats 49 als enige Nederlandse universeit in
de top 50 van de Times Higher Education, een
wereldwijde vergelijking van universiteiten. Het
is diep treurig dat we als Nederland blij zijn met
één universiteit die op plaats 49 staat! Als we
onszelf serieus nemen, staan we in de top 25,
net als Australië en Zwitserland. We hebben
daarvoor een goede uitgangspositie: we zijn een
klein land, spreken goed Engels en hebben een
goed middelbareschoolsysteem. Wat ontbreekt,
is het aantrekken van talentvolle mensen. Daarvoor
moet er voldoende geld beschikbaar zijn,
maar we moeten vooral érgens in uitblinken.
Voor het UMC Utrecht geldt hetzelfde.
We kunnen niet alle dingen doen, we moeten
ons concentreren op gebieden waar we écht
goed in zijn. Zo goed dat ze in het buitenland
weten dat ze ervoor bij ons moeten zijn. Talent
komt dan vanzelf langs. Bij de psychiatrie in
Utrecht hebben we dat bereikt met de neuroimaging.
We hebben personeel rondlopen uit
heel Europa, maar ook uit Azië en Zuid-Amerika.
Daarvoor is het trouwens niet voldoende om
je onderzoek in goede tijdschrift en te publiceren.
Je moet je gezicht laten zien op congressen,
andere instituten bezoeken,
veel vertellen over je werk. Ik was onlangs op
bezoek in Japan, met als gevolg dat er binnenkort
een Japanse onderzoeker bij ons komt.
Het creëren van een toponderzoeksinstituut is
een kwestie van lange adem. Vergelijk het maar
met het planten van een boom. Je moet jaren
wachten tot de boom groot is, en ondertussen
moet je ’m voeden en koesteren.’
Maar is het niet ook: boompje groot,
plantertje dood?
‘Tja… Misschien zit daar wel wat in. Een
toponderzoeksgroep creëren betekent ook:
jezelf misbaar maken. Je moet streven naar
een goede positie voor de mensen die na je
komen. Het succes van Harvard University is
natuurlijk ook niet te danken aan slechts één
goede rector magnifi cus, het gaat om een hele
cultuur.’
Wat houdt die cultuur in?
‘Wetenschap doe je voor honderd procent.
Wetenschap doe je er niet bij, als hobby voor
René Kahn heeft meerdere boeken geschreven voor een
breed publiek, zoals Onze hersenen en In de spreekkamer
van de psychiater.
de leuk. Dat is meteen het lastige van onderzoek
bedrijven in een academisch ziekenhuis.
Dokters zitten altijd met patiëntenzorg. Die
klinische verantwoordelijkheid gaat ten koste
van het wetenschappelijk onderzoek. Het is
voor artsen vechten met een hand op de rug
gebonden. Maar ja, dat is in andere academisch
medische centra natuurlijk niet anders. Het is
een universeel probleem. Bij de divisie Hersenen
hebben we dat ook niet opgelost, maar we
hebben wel erg veel niet-medici, bijvoorbeeld
natuurkundigen en neuropsychologen, die
onderzoek doen.’
U bent er dus niet voor álle patiënten?
‘Wij streven naar een een-op-eenrelatie tussen
onderzoek en patiëntenzorg. We behandelen
in de eerste plaats patiënten met ziekten waar
ze ook wetenschappelijk onderzoek naar doen.
Andere patiënten zien we wel, maar we sturen
ze uiteindelijk door naar andere klinieken.
Dat betekent dat we moeten samenwerken
met andere ziekenhuizen voor de opvang van
patiënten en voor de opleiding van psychiaters.
Maar om goed te worden, moet je keuzes
maken, je kunt niet overal de beste in zijn.’
Uniek 11